sredniowiecze067aangelsa

Temat: Wizje życia ludzkiego (antropologia filozoficzna) w literaturze
średniowiecznej.

Krzyż i miecz - to znaczące symbole ideałów średniowiecznego człowieka; dwa
ośrodki kształtujące kulturę duchową epoki - kościół i dwór - eksponowały różne
wizje wartości życia ludzkiego. Pierwszy, poprzez nadanie egzystencji człowieka
charakteru w pełni duchowego i religijnego, zmierzał ku idei ascezy, drugi -
akcentując pojęcie honoru jako najwyższego dobra ziemskiego - głosił zasadę
bezwzględnej wierności wobec Boga i Suwerena oraz postawę czynnej, zbrojnej
obrony Wiary i Władcy, kształtował ideały rycerskie.
Zarazem jednak w kulturze średniowiecznej następowało częste zespalanie ideałów
rycerskich i religijnych. Idea wiary sankcjonowała bowiem sens i wartość czynu
rycerskiego (np. idea wojny świętej o grób Chrystusa). Tytułowy bohater "Pieśni
o Rolandzie", arcydzieła francuskiej epiki rycerskiej z przełomu XI i XII wieku,
ginie w bohaterskiej walce z niewiernymi Saracenami. Roland poprzez swą rycerską
śmierć wyraża bezwzględną wierność Bogu, władcy oraz "słodkiej Francji".
We francuskim średniowiecznym cyklu królewskim postacią centralną jest również
Karol Wielki. Osoba króla - śnieżnobrodego, pełnego potęgi i majestatu, suwerena
sprawiedliwego i wiernego ideom rycerskim - staje się ucieleśnieniem władcy
doskonałego.
W literaturze polskiej, z uwagi na odmienne od zachodnioeuropejskich dziejów
uwarunkowania historyczne, epika rycerska nie rozwinęła się w postaci osobnego
gatunku. Jej wpływ jednak na nasze piśmiennictwo jest bezsporny, czego dowodem
staje się łacińska "Kronika Galla Anonima". Autor, tworząc "gesta", czyli opis
czynów Bolesława Krzywoustego, ukazał zarazem wizerunek władcy idealnego.
Bolesław to król rycerski, sprawiedliwy, władca chrześcijański wojujący z
pogaństwem (Pomorzanami), strzegący suwerenności państwa, obdarzony od
dzieciństwa wszelkimi cnotami.
W kręgu kultury dworskiej rozwinęła się także literatura poświęcona miłości.
Średniowieczny francuski romans "Dzieje Tristana i Izoldy" to urzekająca
opowieść o miłości, do której kochankowie zostali zmuszeni fatalną siłą
czarodziejskiego napoju. Uczucie łączące Tristana i Izoldę łamie normy moralne i
religijne, bowiem namiętność przewyższa poczucie obowiązku wierności królowi i
małżonkowi. Miłosne uniesienia i etyczne udręki, poczucie winy i poddanie się
przeznaczeniu, doznania bólu i pełni szczęścia, subtelna, głęboko psychologiczna
prawda o naturze człowieka wyrażona w "Dziejach Tristana i Izoldy" inspiruje
artystów po dzień dzisiejszy do reinterpretacji średniowiecznego tematu.
Francuski romans miłosny przynosi również plastyczną wizję przyrody i natury.
Uczucia bohaterów rozwijają się bowiem na tle urzekającej, naturalnej urody
świata.
Równolegle do romansu rozwijała się we Francji liryka miłosna tworzona przez
trubadurów: poetów i kompozytorów w jednej osobie. Z tego kręgu wywodzą się
ideały dworskiej miłości oraz kultu kobiety. Również i w Polsce, w późnej fazie
średniowiecza, pojawiły się utwory inspirowane kulturą dworską. Z początków XV
wieku pochodzi wiersz anonimowego autora Słoty "O zachowaniu się przy stole". W
tym literackim zabytku języka polskiego wyróżnić można dwa motywy tematyczne:
pierwszy opowiada o sposobach kulturalnego dworskiego biesiadowania, drugi
natomiast stanowi dworną pochwałę kobiety. Z końca XV wieku pochodzą także dwa
utwory nawiązujące do wzorów francuskiej liryki miłosnej: "Przesłanie miłosne"
oraz "List miłosny".
U średniowiecznych źródeł teocentrycznego poglądu na świat leży idealistyczna
filozofia św. Augustyna, według której Bóg jest nie tylko przyczyną świata, ale
także jego kierownikiem i sędzią, zaś człowiekowi szczęście może dać jedynie
zespolenie z Najwyższym.
Średniowieczna postawa ascetyzmu ma głębokie uwarunkowania filozoficzne: dążenie
do Boga, które leży w naturze człowieka, wymaga odrzucenia znikomych dóbr świata
materialnego. "Mistrzami" ascezy byli bohaterowie średniowiecznych wierszowanych
legend o świętych. Legendy te miały zarazem charakter parenetyczny, pokazywały
wzory takiego życia, które prowadzi do szczęścia wiecznego, a więc do Boga.
Z drugiej połowy XV wieku pochodzi literacki zabytek języka polskiego "Legenda o
św. Aleksym". Pokazuje ona te etapy życia ludzkiego, które decydują o szczęściu
wiecznym i świętości: rezygnację z życia rodzinnego, zachowanie czystości,
odrzucenie przywilejów i bogactw, umartwienie ciała, świadome samoponiżenie,
służbę bliźniemu. Negacja wartości cielesnych, ziemskich, materialnych
prowadziła twórców średniowiecznych do fascynacji śmiercią. Temat ten pojawiał
się tak w literaturze, jak ikonografii (malarstwie), najbardziej zaś popularnym
jego ujęciem były tańce śmierci (danse macabre). Memento mori - pamiętaj o
śmierci, o jej powszechności i konieczności - hasło to rozwijane było w licznych
utworach średniowiecznych. W zabytkach językowych literatury polskiej najpełniej
wyraziło się w XV-wiecznej "Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią".
Kult świętych i Matki Bożej w literaturze i sztuce średniowiecza ma także
filozoficzne uwarunkowania; wynikał z potrzeby zachowania hierarchicznej,
odpowiadającej wzorom feudalnym, struktury świata duchowego. Św. Tomasz z
Akwinu, którego filozofia stanowi szczytne osiągnięcie średniowiecznej
scholastyki, dokonał rozróżnienia stworzeń według stopnia doskonałości. Kolejne
stopnie hierarchiczne były to: złożone ciała nieorganiczne, rośliny, zwierzęta,
ludzie. Pomiędzy Bogiem a stworzeniem, w myśl koncepcji Akwinaty, musi jednak
istnieć ciągłość. Ponad człowiekiem znajdują się więc istoty o czystej
inteligencji, czyli anioły. Hierarchię tę wieńczy Bóg: jedyny byt, który
istnieje sam przez się; wszystkie inne są bytami zależnymi. Żywot ludzki wydawał
się więc w średniowieczu nieporównywalny z kondycją Boga. W modlitwach
poszukiwano pośredników, orędowników, którym nieobca była ludzka egzystencja, a
którzy zarazem osiągnęli wyższy od człowieka stopień duchowej doskonałości. Stąd
niezwykle rozpowszechniony w średniowiecznej Europie nurt pieśni maryjnych.
Właśnie Maryja, kobieta i matka zarazem, której pełne tragizmu dzieje
macierzyńskie wydawały się zawsze człowiekowi szczególnie bliskie, stawała się
orędowniczką ludzkich próśb i pełnych nadziei modlitw kierowanych ku Bogu. Kult
Maryi - kobiety, Matki Bożej odnaleźć możemy w najstarszym polskim zabytku
językowym - "Bogurodzicy" (schyłek XIV w.).
Podobnie wspomniany już kult świętych wynikał z hierarchicznego rozumienia
świata i związanych z nim kwestii duchowych. Święty bowiem to ten, który kiedyś
był człowiekiem, jednym z wielu. Wyniesiony na ołtarze, szczególnie bliski Bogu,
a zarazem głęboko rozumiejący egzystencję człowieka, stawał się, w rozumieniu
średniowiecznych filozofów i pisarzy, duchem mediacyjnym pomiędzy Absolutem a
Stworzeniem.