Miłośnicy i obrońcy języka polskiego w dziejach narodu polskiego [ Janina Kwiek-Osikowska]

WSTĘP: Stosunek do mowy ojczystej wg Zenona Klemensiewicza:

1. język jako przyrodzony środek porozumiewania się oraz myślenia. Nie zastanawiamy się nad istotą mówienia ani umyślnie nie dbamy o jego doskonałość.

2. język jako przedmiot obserwacji, poznania, świadomych starań o najlepsze użycie. Wytwarza się między osobnikiem a jego mową ojczystą delikatna, lecz mocna więź uczuciowa. Język jako: wartościowy składnik osobowości, ceniona część mienia społecznego, szanowany wskaźnik odrębności narodowej.

1. Dzieje języka polskiego:

(- początkowo językiem uprzywilejowanym był j. łaciński.)

Rok 1285 - zwrotny moment w dziejach języka ojczystego.

- arcybiskup Jakub Świnka w konstytucji synodalnej poleca duchownym odmawianie z wiernymi modlitw i wygłaszanie kazań w języku narodowym.

- Wprowadzenie języka polskiego w mury średniowiecznego kościoła, wprowadzało go jednocześnie do ówczesnego piśmiennictwa, co stanowiło podwaliny dla jego przyszłego rozwoju i literackiego wyrobienia.

Rok 1440 -

- Jakub Parkoszowic (profesor i 3-krotny rektor UJ) - najdawniejszy miłośnik języka polskiego.

- autor Traktatu o ortografii - pierwszego objawu dbałości o kulturę języka.

- dzieło Parkoszowica nie miało żadnego wpływu na rozwój polskiej pisowni - nie było powszednie znane i szybko uległo zapomnieniu.

XVI wiek

- wprowadzenie języka ojczystego do obrad sejmowych za czasów Zygmunta Augusta (miłośnika j. polskiego)

Rola drukarzy i bakałarzy -

- drukarze popularyzujący język:

1. Jan Haller (Niemcy) - wydawca, właściciel drukarni w Krakowie, kupiec krakowski. Wydał około 300 książek o najwyższym poziomie edytorskim. Drukował m.in. dzieła Erazma z Rotterdamu i Cycerona. Wydrukował na pergaminie Statut Łaskiego. Była to pierwsza w Polsce publikacja urzędowa wydana drukiem

2. Florian Ungler (Bawaria) - działał w Krakowie, założył pierwszą w Polsce drukarnię drukującą książki w całości w języku polskim (m.in. Raj Duszny w przekładzie Biernata z Lublina)

3. Hieronim Wietor - drukarz, księgarz, introligator, typograf królewskiej kancelarii Zygmunta Starego. Został ukarany za drukowanie i rozpowszechnianie broszur innowierczych (drukował np. prace Marcina Lutra).

4. Marek Szarffenberger - prócz agend księgarskich i drukarni założył warsztat introligatorski.

- bakałarze:

1. Jan z Koszyczek - adaptował z łaciny, Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym.

2. Biernat z Lublina - Raj duszny oraz Żywot Ezopa Fryga.

3. Stanisław Kleryka - wg prof. Henryka Barycza, to jemu, a nie Rejowi, powinno przysługiwać miano "ojca nowożytnej poezji polskiej".

4. Jan z Sącza - Sandecki-Malecki - drukarz, edytor i tłumacz, założyciel pierwszej drukarni polskiej w Prusach.

Rola reformacji -

- żeby zwolennicy mieli posłuch musieli używać języka zrozumiałego dla wszystkich.

- postarali się o tłumaczenie Pisma Świętego - przekład polski czterech Ewangelii (tłum. Stanisław Murzynowski),

- pierwsze polskie postylle (kazania pisane i objaśniające teksty Ewangelii),

- pierwsze polskie kancjonały (zbiory pieśni religijnych z nutami).

- piśmiennictwo religijne stanowi najbogatszą gałąź literatury polskiej XVI wieku.

Mikołaj Rej - oryginalna twórczość w j. ojczystym.

- ostatni wers Zwierzyńca zatytułowany Ku czytelnikowi: „A niech narodowie wżdy postronni znają…”

Jan Kochanowski -

- jego wstęp do przekładu Psałterza Dawidowego.

- Ortografia polska - podaje propozycje pisowni i odmiany niektórych wyrazów.

Łukasz Górnicki -

- przerobił Dworzanina Castiglione na j. polski - Dworzanin Polski.

Wiek XVII - język polski cofa się przed łaciną.

- w jego obronie występuje Andrzej Maksymilian Fredro - jeden z najlepszych mówców epoki.

- Fredro popiera Grzegorz Knapski - leksykolog, filolog, autor słownika polsko-łacińskiego ze zbiorem przysłów (tom III).

- Wojciech Dębołecki stwierdza, że najstarszym z języków jest j. słowiański, a ponieważ słowiański to prawie tyle, co polski, zatem najstarszym, pierwotnym językiem jest nasz język ojczysty (no, jaka prosta droga dedukcji!)

Wiek XVIII - walczy o prawa dla j. polskiego, broniąc go przed przewagą łaciny.

- Stanisław Konarski w dziele O poprawie wad wymowy - uważa, że 2 cechy powinny charakteryzować dobrą mowę:

1. musi zawierać trafne i mądre myśli,

2. musi odznaczać się czystością języka i właściwym doborem słów.

- Konarski, zatrzymał łacinę jako język wykładowy, wprowadził nauczanie języka ojczystego (zupełna nowość), co podniosło rangę j. polskiego.

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ -

- powołana przez Sejm w 1773 r.,

- kontynuowała program Konarskiego,

- zreformowane szkoły toczyły wojnę przeciw: łacinie, zepsutej łaciną polszczyźnie (średnia szlachta), francuszczyźnie (dwory magnatów),

- układali podręczniki wymowy, stylu i gramatyki,

- wznowienie pisarzy Odrodzenia - wzory pięknego j. polskiego.

Franciszek Bohomolec -

- wydał pisma Kochanowskiego,

- napisał rozprawę o języku polskim, w której walczył o czystą polszczyznę słowami Jana (przeciwko mieszaniu łaciny z polskim!).

Czasopismo „Monitor” -

- chwali zalety języka ojczystego,

- że niby nasz język: piękny, bogaty i lepszy od innych, a przekłady są bogatsze od oryginałów…

Oficyna drukarza Grella - (mało ważne)

- założył w Wawie drukarnię pod nazwą Narodowej i wydawał w niej książki polskie, nader ozdobnie i poprawnie,

- jego także nakładem wychodziło czasopismo Zabawy przyjemne i pożyteczne.

Światli obrońcy mowy ojczystej - robili to z pobudek patriotycznych.

1. Adam Naruszewicz -

- wytyka szlachcie słabe czytelnictwo w satyrze Chudy literat,

- potrafimy gadać, ale pisać i czytać - to nie bardzo… - i to tylko nasza wina!,

- przeciwko polszczeniu wyrazów obcych.

2. Stanisław Kleczewski -

- autor O początku, dawności, odmianach i wydoskonaleniu się języka polskiego zdania - dedykowane Krasickiemu,

- domaga się: „wyplenienia” z j. polskiego słów obcych, ułożenia gramatyki, nauczania j. polskiego i poprawnego mówienia w szkołach, podniesienia poziomu oświaty, pisania książek i tłumaczenia literatury obcej.

3. Ignacy Krasicki -

- język mamy ubogi,

- za mało książek po polsku - i to wina pisarzy, no!

4. Józef Rogaliński - ksiądz, matematyk i fizyk,

- prowadził w j. polskim wykłady z fizyki doświadczalnej poprzedzone przedmową w której nawoływał do powrotu czystego języka.

Schyłek XVIII -

- katastrofa polityczna (rozbiory) u schyłku XVIII w. wywołuje zasadniczą zmianę w postawie względem mowy ojczystej.

- język, jako najcenniejsze dobro kulturalne zachowane w nieszczęściu, staje się przedmiotem wzmożonej miłości i opieki.

Towarzystwo Przyjaciół Nauki -

- próba utrzymania polskości,

- wzbogacanie języka, utrwalanie, przekazanie potomności.

Obrońcy języka polskiego w okresie zaborów -

1. Kołłątaj Uwagi nad teraźniejszym położeniem,

2. bracia Śniadeccy - Jan (rozprawa O języku polskim) i Jędrzej (na łamach „Wiadomości Brukowych”

3. Onufry Kopczyński - Gramatyka języka polskiego - stara się zapobiec zepsuciu mowy polskiej. Gramatyka chroni od błędów w mowie i piśmie.

4. W 1807-1814, ukazuje się w Warszawie sześciotomowe dzieło, Samuela Bogumiła Lindego - słownik stanowi największy przełom w całych dziejach naszej leksykografii. Jest pierwszym słownikiem opartym niemal wyłącznie na materiale wyrazowym drukowanych tekstów literackich, publicystycznych, naukowych itp.

5. Kazimierz Brodziński - w wierszu Żal za językiem polskim,

6. Franciszek Morawski - ubolewa nad zaniedbaniem języka w wierszu Mowa polska, w którym ukazuje też jego moc.

7. Józef Mroziński - patrzy na język z pozycji językoznawcy - tworzy Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego oraz jest współautorem Rozpraw i wniosków o ortografii polskiej…

8. Krzysztof Celestyn Mrongowiusz - popularyzator j. polskiego oraz obrońca polskości na Warmii i Mazurach. Twórca gramatyk i słowników - m.in. Dokładny słownik polsko-niemiecki krytycznie wypracowany.

Po upadku niepodległości -

- język literacki przeżywa ciężki okres.

- okres tzw. klasycyzmu warszawskiego (okres poprawności salonowej) - pod wpływem pseudoklasycznej francuszczyzny - nadmierna dbałość o poprawność i czystość, brak życia i energii.

Pojawienie się romantyków -

- język prostoty, ubarwiony prowincjonalizmami a nawet barbaryzmami.

- Mickiewicz, Słowacki (Beniowski),

- Stanisław Egert Koźmian - wiersz Mowa polska - podkreśla fakt, że lud najwierniej strzeże języka,

- Karol Libelt - wyraz miłości do języka i troski o jego losy w pracy O miłości ojczyzny.

Powstanie w 1873 r. Krakowskiej Akademii Umiejętności -

- C. K. Norwid - odpowiednie dać rzeczy - słowo (Ogólniki), wiersz - Język ojczysty,

- Eliza Orzeszkowa - przekonywała o pięknie i dostojeństwie mowy ojczystej (np. A…B…C…(1884))

- Henryk Sienkiewicz - mistrz, wielbiciel i miłośnik mowy polskiej - tylko język Hellenów może się równać z naszym… (np. Mowa przy odsłonięciu pomnika

J. Słowackiego (1899))

C.d. obrońców i miłośników…

- Franciszek Skobel - profesor medycyny UJ - rzecznik poprawności i czystości języka, ogłosił pracę O skażeniu języka polskiego w dziennikach i w mowie potocznej osobliwie w Galicji (1877),

- Lucjan Rydel - pouczał o dziejach i wartości języka ojczystego w ogłoszonym w 1909 r. w czasopiśmie „Straż Polska” artykule Mowa polska,

- Aleksander Bruckner w Walce o język (1917) potępia niepotrzebne zapożyczenia, podchodzi do tego problemu ze stanowiska historycznego,

- Adam Antoni Kryński, działa jako doradca w sprawach wątpliwości językowych, swoje uwagi zbiera w książce Jak nie należy mówić i pisać po polsku?(1921),

- Adam Passendorfer i Henryk Gaertner wydają Poradnik gramatyczny,

- Stefan Żeromski - Snobizm i postęp (1923). Jako miłośnik i znawca języka ojczystego, podkreślał konieczność gruntownego oczyszczenia polskiej mowy,

- Stanisław Szober - językoznawca i pedagog, publikował na łamach „Języka Polskiego”, „Poradnika Językowego” i „Kuriera Warszawskiego” - wydał Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku (1939).

Czasopisma -

- „Poradnik Językowy” - pod red. Romana Zawilińskiego (od 1901) - doradca w wątpliwościach językowych dla szerokiego ogółu czytelników. Po 1930 - przekształcił się w organ Towarzystwa Krzewienia Poprawności i Kultury Języka Polskiego.

- „Język Polski” - zaczął ukazywać się w 1913 roku (jeszcze przed uformowaniem się TMJP).

Roczniki IV i V (1919-20) ukazały się pod patronatem Akademii Umiejętności. Od rocznika VI (1921) pismo stało się organem utworzonego w roku 1920 Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego.

Popularyzacja języka ojczystego - publikacje popularno-naukowe -

- R. Zawiliński - Nasz język ojczysty w przeszłości i teraźniejszości, autor gramatyki języka polskiego dla szkół średnich i słownika wyrazów bliskoznacznych.

- Kazimierz Nitsch - założył Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, O języku polskim, Mowa ludu polskiego…

- Andrzej Gawroński - autor pierwszego polskiego podręcznika sanskrytu i O błędach językowych,

- Witold Doroszewski - językoznawca, obrońca języka polskiego. Zajmował się gramatyką opisową języka polskiego, dialektologią, słowotwórstwem, fonetyką, semantyką, leksykologią i dydaktyką języka polskiego. Jest uważany za twórcę warszawskiej szkoły dialektologicznej. Sformułował zasady wydawania słowników. Był redaktorem naczelnym Słownika języka polskiego i autorem, m.in.: O kulturę słowa, Myśli i uwagi o j. polskim, Rozmowy o języku…

Poeci -

- wyjątkowa twórczość Ludwika Kerna:

- sprzeciwiał się sztucznie poprawnej wymowie ę protestując w wierszu pt. Ę,

- uwiecznił południowopolski dialektyzm, przedostający się do wymowy ludzi wykształconych ( č zamiast tš lub čš) - wiersz pt: Czeba powiedzieć…

- zwrócenie uwagi na powstające w odmianach zawodowych neologizmy (Słowotwórcy).

ZAKOŃCZENIE:

- żywotność i siła polszczyzny wynikają ze wsparcia i pozytywnego nastawienia narodu do mowy ojczystej.

- miejmy nadzieję, że bla bla bla… będziemy dbać o wzbogacać naszą mowę…

KONIEC!

1

---