JOHN STUART MILL - O wolności
Rozdział I. Rozważania wstępne.
Walka między wolnością a władzą jest najbardziej uderzającym rysem najwcześniejszych okresów historii. Wolność oznaczała tam ochronę przed tyranią władców politycznych. Chodziło o ograniczenie władzy panującego nad społecznością. Wolność usiłowano zdobyć przez uzyskanie przywilejów, zw. politycznymi swobodami lub prawami lub wprowadzenie konstytucji będącej warunkiem do wydawania ważniejszych postanowień rządu. Wreszcie ludzie zrozumieli, że niezależni władcy, którzy mieli przeciwne do nich interesy nie są koniecznością natury. Wydało im się, że będzie lepiej, gdy urzędnicy państwowi będą wybieralni przez nich. Potrzeba było by władza utożsamiała się z ludem.
Zwyczaj rozprasza wszelkie wątpliwości dotyczące reguł postępowania. Każdy mniema, że wszyscy powinni postępować tak, jak on i jego przyjaciele sobie życzą. Drugą zasadą określającą narzucone przez prawo lub opinię reguły postępowania jest służalczość ludzi wobec przypuszczalnych upodobań lub wstrętów ich panów.
Celem tego wywodu jest stwierdzenie, że jedynym celem usprawiedliwiającym ograniczenie przez ludzkość swobody działania jakiegokolwiek człowieka jest samoobrona, jedynym celem, dla osiągnięcia, którego ma się prawo sprawować władzę nad członkiem społeczności wbrew jego woli jest zapobieżenie krzywdzie innych. Każdy jest odpowiedzialny przez społeczeństwem za tę część postępowania, która dotyczy innych. W części dotyczącej jego samego ma nad sobą suwerenną władzę. Jednostka może być poddana kontroli zewnętrznej tylko w zakresie tych czynów, które wpływają na interesy innych.
Rozdział II. O wolności myśli i słowa
Ci, którzy odmawiają wysłuchania opinii, ponieważ są pewni jej fałszywości, zakładają, że są nieomylni. Taką bezwzględną wiarę w słuszność swych opinii mają zwykle rządzący przyzwyczajeni do bezgranicznego szacunku. Ludzie, których opnie są czasem zwalczane polegają tylko na tych swoich opiniach, które są podzielane przez całe ich otoczenie. Gdybyśmy nigdy nie działali na podstawie naszych opinii, bo mogą być błędne, nie wypełnialibyśmy żadnych naszych obowiązków. Obowiązkiem rządów i jednostek jest wytworzyć sobie możliwie najprawdziwsze opinie i nie narzucać ich innym, jeśli nie są pewni ich słuszności.
Wśród ludzi przeważają rozumne opinie i rozumne postępowanie, ponieważ człowiek ma zdolność poprawiania swych błędów. Może prostować pomyłki za pomocą dyskusji i doświadczenia.
Człowiek powinien zdawać sobie sprawę, że opinia, chociaż słuszna będzie martwym dogmatem, jeśli nie stanie się przedmiotem dyskusji. Bo nie wystarczy przystawać na to, co inni mówią, gdyż nie ma się pojęcia o podstawie tej opinii i nie można by jej obronić. W każdym przedmiocie, w którym różnica zdań jest możliwa prawda zależy od ustalenia równowagi między dwoma sprzecznymi dowodzeniami. W moralności, religii, zadaniach życiowych większość argumentów na korzyść każdej spornej opinii polega na rozpraszaniu pozorów przemawiających za jakąś odmienną opinią. Nie znając argumentów przemawiających za jakąś opinią drugiej strony nie można przedkładać jednej opinii nad drugą.
Wolność opinii i jej wyrażania jest konieczna dla duchowego szczęścia ludzkości z 4 powodów:
Jeśli zmuszamy jakąś opinię do milczenia, nie możemy być pewni, że nie jest ona prawdziwa. Zaprzeczać temu oznacza zakładać własną nieomylność;
Choćby opinia, której kazano milczeć była błędem, zwykle zawiera część prawdy;
Nawet jeśli przyjęta opinia jest całkowicie prawdziwa, a nie może znieś tego, by ktoś ją zwalczał, będzie wyznawana jak przesąd bez zrozumienia i odczucia jej uzasadnienia;
Dodatkowo znaczenie samej doktryny osłabnie i utraci swój wpływ na postępowanie i charakter ludzi; będzie zajmować tylko miejsce nie dopuszczając do rozwijania się rzeczywistych przekonań wyrosłych z rozumu lub doświadczeń.
Rozdział III. O indywidualności jako jednym z elementów dobrobytu.
Wszelkie czyny przynoszące innym szkodę bez usprawiedliwienia muszą wywoływać nieprzyjazne uczucia i interwencję społeczeństwa.
Wolność jednostki musi być ograniczona tak, by nie sprawiała przykrości innym.
Pożądane jest, by indywidualność przejawiała się w sprawach, które nie dotyczą innych. Należy młodzież uczyć tak, by mogła spożytkować ustalone już rezultaty ludzkiego doświadczenia. Przywilejem i właściwością człowieka dojrzałego jest tłumaczenie obcego doświadczenia na własny sposób.
Ludzka zdolność postrzegania, działalność umysłowa, skłonności moralne doskonalą się tylko przy dokonywaniu wyboru. A czynienie czegoś, co jest zwyczajem nie jest dokonywaniem wyboru.
Jeśli ktoś przyjmuje jakąś opinię, której uzasadnienie nie przekonuje go, nie wzmacnia wcale swego rozumu. Kierując się tym, co inni robią tylko ich naśladujemy.
Świat przyznaje, że powinniśmy mieć własny rozum, ale nie chce przyznawać, że powinniśmy mieć własne pragnienia i popędy.
Silne popędy są niebezpieczne, gdy nie są dość zrównoważone. O człowieku, którego pragnienia i popędy są wyrazem jego natury - rozwiniętej i zmodyfikowanej własną pracą - mówimy, że ma charakter. Człowiek o silnych popędach ma energiczny charakter.
We wczesnych stadiach rozwoju społecznego siły indywidualności mogły przewyższać zdolność społeczeństwa do ich kontrolowania i poskramiania. Dlatego prawo i dyscyplina rościły pretensje do władzy nad całym człowiekiem.
Obecnie społeczeństwo osiągnęło przewagę na indywidualnością. I dziś grozi raczej brak osobistych popędów i skłonności. Każdy żyje jak gdyby pod okiem wrogiej i przerażającej cenzury.
Ludzie nie wybierają tego, co wolą, lubią itd., lecz to, co zgadza się z ich pozycją, majątkiem, zwracają uwagę na to, jak postępują ludzie zamożniejsi, wyżsi stanowiskiem.
Nawet czyniąc coś dla przyjemności oglądają się na innych, unikają oryginalności tak, że w końcu stają się nie zdolni d poszukiwania własnych przyjemności, nie mają ani swoich poglądów ani spontanicznych uczuć.