7. Bóg i natura w poezji Jana Kochanowskiego
Jan Kochanowski to najwybitniejszy poeta polskiego odrodzenia. W bogatej twórczości podejmuje różnorodne tematy, bo przecież jest humanistą i wyznawcą sentencji Terencjusza „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.
Jerzy Ziomek stanowisko wyznaniowe Kochanowskiego określa jako „humanizm chrześcijański”. Potwierdzeniem tego jest wizerunek Boga w psalmach i hymnie Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary. Bóg jest ukazany w poezji Jana z Czarnolasu jako Stwórca świata, Architekt - Wielki Budowniczy. On niebo zbudował i sprawił, że wody zebrały się w brzegach, rok podzielił na cztery pory. Bóg jest także Wielkim Artystą, bo „uhaftował” niebo ślicznymi gwiazdami, ziemię okrył zielenią i kwiatami oraz przyozdobił ją w zależności od pór roku: „rozliczne kwiatki Wiosna rodzi”, „w włosianym wieńcu Lato chodzi”, jesień przynosi obfite plony, a po niej nadchodzi „gnuśna Zima”. Oblicze Boga w tym hymnie jest dobrotliwe i pogodne. W tonie podniosłym mówi poeta o nim jako o Panu świata, szczodrobliwym dla wszystkich stworzeń, które obdarza wieloma dobrami oraz swą troską i życzliwością. Wielkość i dobroć Boga oddaje słowami uwielbienia i dziękczynienia wyrażanego poprzez liczne apostrofy. W wizerunku Boga eksponuje poeta również Jego potęgę i wszechobecność. Widzi Go bowiem nie tylko w kościele, ale także w otchłani, w morzu, na ziemi, na niebie. Zgodnie z tendencjami humanizmu Kochanowski zaciera wszelkie nienawiści starotestamentowe wobec wroga wyrażane w psalmach. Zmniejsza dystans między człowiekiem a Bogiem, łagodzi różnice między groźnym Jahwe a Wybaczającym Synem - Jezusem. Pogłębia więc wizerunek Boga o antropomorfizację.
Obok Boga miłosiernego jawi się w pieśniach Boska „Opatrzność” i „Opiekuńcza Moc”. Widoczne jest to w pieśni Jest kto, by wzgardziwszy te doczesne rzeczy (o dobrej sławie), w której poeta mówi, że Bóg jako Stwórca człowieka wyróżnił go spośród innych stworzeń. Obdarzył rozumem, „siłą i sercem” oraz ustanowił dla niego drogę życiową. Z wyobrażeniem Boga - Opatrzności wiąże się obraz Boga śmiejącego się z „teatru świata”, bo tylko On - Bóg wie „przyszłe rzeczy” i dlatego śmieje się, gdy człowiek troszczy się więcej „niż trzeba”. Takie widzenie Boga determinuje swoistą relację między człowiekiem a Bogiem, rodzi postawę pełnej ufności - zawierzenia. Wyraża to w słowach zamieszczonych w pieśni Nie porzucaj nadzieje:
Siła Bóg może wywrócić w godzinie;
A kto Mu kolwiek ufa, nie zaginie.
Podobnie ukazuje Boga w Trenie XIX - Sen. Mówiąc: „jeden jest Pan smutku i nagrody”, stwierdza, że Bóg zsyła na człowieka zarówno cierpienie, jak i radość, a także nagradza On prawość, służbę ojczyźnie i cnotę:
A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie … (Pieśń o cnocie)
Godne podkreślenia jest to, że Kochanowski jako człowiek odrodzenia wizerunek Boga Opatrznościowego łączy ze ślepą Fortuną, wiąże więc ściśle charakterystyczne dla kultury humanistycznej motywy antyczne z chrześcijańskimi.
Równie częstym motywem w poezji Jana z Czarnolasu jest natura. Zgodnie z tradycją antyczną jest ona wzorem doskonałego piękna, które cechuje harmonia, porządek i ład oraz odwieczne, trwałe prawa. Dlatego też natura staje się wzorcem doskonałego piękna naturalnego i źródłem przemyśleń filozoficznych. W pieśni Nie porzucaj nadzieje właśnie natura staje się punktem wyjścia dla refleksji stoickich: „Bo nie już słońce ostatnie zachodzi”. Dlatego Kochanowski - filozof prezentuje postawę dystansu wobec życia, zgody na wszystko, co niesie los, bo nic wiecznego na świecie i w życiu „Radość się z troską plecie”. Ten spokój wobec przemienności życia czerpie poeta z natury i jej rytmu. Wie bowiem, że po zimie, podczas której nagie są drzewa, a wysokie śniegi pokrywają ziemię, nadejdzie wiosna i ziemia ogrzana słońcem pokryje się zielenią i kwiatami. Podobnie jest w życiu człowieka, po troskach przyjdzie radość, więc „…na szczęście wszelakie / Serce ma być jednakie”.
Inną funkcję pełni natura w Pieśni świętojańskiej o Sobótce. Natura jest tu tłem dla modelu życia szlachcica-ziemianina. Obraz natury jest sielankowy, bo służy pochwale uroków życia wiejskiego, jak to głosie Panna XII (Wsi spokojna, wsi wesoła). W rysunku przyrody pojawiają się liczne motywy antyczne splecione z rodzinnymi, np. fauny obok pasterza grającego na fujarce.
W liryce Kochanowskiego motywy natury służą również do wyrażenia postawy poety. Przykładem jest fraszka Na lipę. Obraz starej lipy zapewniającej odpoczynek i spokój łączy się z refleksją o więzi człowieka renesansu z naturą, która zapewnia mu harmonię duchową.
Często natura jako wzorzec doskonałego piękna służy poecie do wyrażenia swej fascynacji światem i urokami życia, jak to jest we fraszce Do gór i lasów. W pieśni Trudna rada w tej mierze przyjdzie się rozjechać obrazy natury wyrażają przeżycia podmiotu lirycznego (żal z powodu rozstania, tęsknotę). Urok swej wybranki oddaje poprzez zjawiska przyrody, np. zorzy, która rano czerwieni się nad morzem.
Podobnie czyni w Trenach. Zalety swej zmarłem córki wychwala, nazywając ją „słowikiem”. Nienaturalność śmierci małego dziecka obrazuje, opisując napaść smoka na gniazdo słowików i pożarcie bezbronnych piskląt. Poprzez motywy natury wyraża więc dramat duszy ojca boleśnie przeżywającego śmierć córki.
Motyw Boga i natury często pojawia się w poezji Kochanowskiego. Wynika to z postawy humanistycznej poety - człowieka renesansu, który w swej koncepcji świata i człowieka harmonijnie wiąże wartości duchowe w urokami otaczającej go natury.