Uniwersytet Warszawski
Wydział Nauk Ekonomicznych
Piotr Kociszewski
p.kociszewski@student.uw.edu.pl
Grupa 7
Zmiany liczby ludności w Polsce i czynniki ją kształtujące
Praca wykonana pod kierunkiem
prof. dr hab. T. Stankiewicza
na konwersatorium z historii gospodarczej
WNE UW
Warszawa, styczeń 2008
Spis treści
WSTĘP
Celem mojej pracy jest analiza liczby ludności Polski w poszczególnych okresach historycznych oraz określenie jakie czynniki i w jaki sposób miały wpływ na zmianę tej liczby. Okres badawczy zamyka się w wiekach od X do początków XX. Głównym problemem badawczym mojej pracy jest odpowiedź na pytania: „Jak kształtowała się liczba ludności w Polsce na przestrzeni wieków i jakie czynniki miały na nią wpływ?”. Jest to pytanie trudne ze względu na stosunkowo częste zmiany granic, liczne wojny i epidemie jakie dotknęły nasze państwo. Mimo wszystko dzięki zebranym materiałom postaram się rzetelnie odpowiedzieć na postawione pytania.
Jeśli chodzi o dobór literatury, starałem się korzystać ze źródeł możliwe najnowszych. Głównym materiałem źródłowym z jakiego korzystałem była wydana w 2002 książka Andrzeja Jezierskiego i Cecylii Leszczyńskiej „Historia Gospodarcza Polski”. Korzystałem również z książek wydanych w czasie PRL-u, nie dostrzegłem jednak w nich niepokojących haseł propagandowych używanych w krajach komunistycznych.
ROZDZIAŁ 1 POLSKA ŚREDNIOWIECZNA
1.1 Polska na tle krajów europejskich i demografia wewnętrzna kraju
W średniowieczu potencjał gospodarczy państwa uwarunkowany był wielkością terenów i liczbą ludności. To uwarunkowanie było tym silniejsze, im większa część produktu krajowego wytwarzana była w rolnictwie. Produkcja rolna i jej wielkość była określana głównie poprzez gęstość zaludnienia, czyli liczbę ludności przypadającej na 1 km2. Liczbę ludności i gęstość zaludnienia Polski na tle innych krajów europejskich przedstawia poniższa tabela.
Tabela 1.1
Ludność Polski około 1000 i 1350 r. na tle innych krajów europejskich
Kraj |
Ludność około 1000 r. |
Ludność około 1350 r. |
||
|
w mln |
na km2 |
w mln |
na km2 |
Anglia Francja Niemcy Polska Ruś Włochy |
2,5 9,0 5,4 1,25 8,5 7,0 |
8 17 10 5 2 24 |
3,3 15,0 8,5 2,0 12,0 8,0 |
11 28 16 8 2 28 |
Źródło: Historia Polski w liczbach. Terytorium i ludność, z.1, Warszawa 1994, s. 20.
Dane te pokazują, że zarówno w X jak i XIV w. Polska należała do krajów słabo zaludnionych. Należy jednak pamiętać o zróżnicowaniu liczby ludności wewnątrz kraju. Na obszarach bezleśnych i w dolinach rzek, a także w pobliżu grodów gęstość zaludnienia była większa niż na podgórzach, terenach leśnych i bagiennych. Pomimo tego poziom zaludnienia w trzech polskich prowincjach był wyrównany. Pokazuje to tabela 1.2.
Tabela 1.2
Ludność trzech prowincji około roku 1000 i 1340
Prowincja |
Obszar w tys. km2 |
Ludność około 1000 r. |
Ludność około 1340 r. |
||
|
|
w mln |
na km2 |
w mln |
na km2 |
Małopolska Mazowsze Wielkopolska |
55,9 31,8 57,9 |
0,3 0,1 0,3 |
5 4 5 |
0,4 0,3 0,6 |
8 8 10 |
Ogółem |
145,6 |
0,7 |
5 |
1,3 |
9 |
Źródło: Historia Polski w liczbach. Terytorium i ludność, z. 1, Warszawa 1994, s. 20.
1.2 Czynniki zmian liczby ludności
Od XI do XIV w. Przyrost naturalny był dosyć powolny. Stopa urodzin była niewiele wyższa od stopy zgonów, natomiast przeciętna długość ludzkiego życia nie przekraczała 30 lat. Znaczący wpływ na taką sytuację miała wysoka śmiertelność dzieci.
Wiek XV jest pierwszym okresem, z którego zachowały się źródła, mogące w pewien sposób posłużyć do pewnych szacunków demograficznych. Są to tzw. rejestry świętopietrza, czyli specjalnej daniny, płaconej przez ludność Polski papiestwu z tytułu jego zwierzchnictwa, wywodzącego się już z czasów Mieszka I. Tadeusz Ladogórski na podstawie owych rejestrów podejmował próby oszacowania liczby ludności. Obliczył 1840 tys. mieszkańców, czyli 8,8 osób na km2.
Wiek XV przyniósł zmniejszenie dysproporcji demograficznej Polski w stosunku do krajów Europy zachodniej. Stało się tak za sprawą epidemii dżumy przypadającej na lata 1348-1350. W niektórych krajach śmiertelność objęła 30 a nawet 50% ludności. Natomiast w Polsce dzięki kwarantannie granic kraju wprowadzonych przez Kazimierza Wielkiego oraz niewielkiemu zaludnieniu i słabej koncentracji ludności w miastach epidemia ta nie miała, aż tak negatywnych skutków.
ROZDZIAŁ 2 LUDNOŚĆ RZECZYPOSPOLITEJ OD XVI DO XVII WIEKU
2.1 Przedstawienie danych o poziomie zaludnienia Polski
Według szacunków liczba ludności Polski wraz z lennem mazowieckim i Wielkim Księstwem Litewskim wynosiła w 1500 r. 7,5 mln mieszkańców (6,6 osób na 1 km2), a Rzeczypospolitej w 1650 r. 11 mln (11,1 osób na 1 km2). Porównanie z innymi krajami przedstawia tabela 2.1.
Tabela 2.1
Ludność niektórych krajów około 1500 i 1650 r.
Kraj |
Ludność około 1500 r. |
Ludność około 1650 r. |
||
|
w mln |
na km2 |
w mln |
na km2 |
Francja Niemcy Polska Ruś Moskiewska Wielka Brytania Włochy |
15,5 10,8 7,5 15,1 5,0 11,0 |
28,9 20,0 6,6 2,9 15,9 38,3 |
18,8 10,3 11,0 18,3 6,6 12,3 |
35,1 19,0 11,1 4,0 21,0 43,0 |
Źródło: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa 1981, t.1, s. 430.
Liczba ludności poszczególnych prowincji nie jest dokładnie znana, różnorakie szacunki podają następujące szacunki:
Tabela 2.2
Liczba ludności i gęstość zaludnienia prowincji Rzeczypospolitej około 1580 r.
Prowincja |
Obszar w tys. km2 |
Ludność około 1580 r. |
|
|
|
w tys |
na km2 |
Małopolska Mazowsze Prusy Królewskie Wielkie Księstwo Litewskie |
453,0 33,5 24,0 297,0 57,9 |
3 300 800 300 1 400 1 200 |
7 24 12 5 21 |
Ogółem |
865,4 |
7 000 |
8 |
Źródło: Historia Polski w liczbach. Terytorium i ludność, z. 1, Warszawa 1994, s. 14-15, 28.
Z powyższych tabel wynika, że Polska nadal była krajem słabo zaludnionym w stosunku do innych krajów europejskich. Natomiast jeśli chodzi o zaludnienie poszczególnych prowincji mimo niewielkiego obszaru najgęściej zaludnione było wówczas Mazowsze.
I.Gieysztorowa dokonała szacunku przyrostu ludności w okresie 1580-1650 dla trzech prowincji: Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza. W ciągu 70 lat wyniósł on 730 tys. osób tj. przeciętnie rocznie 3‰. Składały się na to: imigracja, emigracja oraz przyrost naturalny.
2.2 „Potop” szwedzki
Znaczący wpływ na ludność Polski miało zarówno powstanie kozackie pod wodzą Chmielnickiego jak i „potop szwedzki”. Straty ludnościowe wywołane przez wojska szwedzkie doprowadziły do zmniejszenia się liczby ludności polskiej o 25% (bez Prus). Najmniejsze straty badacze stwierdzają na terytorium Małopolski, tam gdzie przyrost ludności był poprzednio największy. Oszacowania przyjmują spadki ludności w Małopolsce 23%, na Mazowszu 40% dla wsi i aż 70% dla miast, dla Wielkopolski odpowiednio 50 oraz 60-70%, a dla Prus Królewskich ogółem przeszło 60%. Katastrofy wojenne nastąpiły po dłuższym okresie trudności i w tych warunkach odbodowa nie była łatwa. Przyjmuje się, że także powojenny przyrost ludności był powolny. Ponowne klęski w pierwszym dwudziestoleciu XVIII w. doprowadziły liczbę ludności Rzeczypospolitej do najniższego w omawianej epoce stanu, po czym nastąpił coraz szybszy wzrost.
W przededniu pierwszego rozbioru Rzeczpospolita liczyła 12,3 mln mieszkańców, co dawało 18 osób na 1 km2. W omawianym okresie wysokiej stopie narodzin (45‰) towarzyszyła wysoka stopa zgonów (40-43‰). Tak więc przyrost naturalny można szacować na 2-3‰. Ten niski przyrost naturalny mieści się w tzw. pierwszej fazie demograficznej. Liczba dzieci w stosunku do liczby małżeństw była bardzo duża, jednak tylko 60% urodzonych miało szanse przeżycia, 50% - 10 lat i 25% - 30 lat. Przeciętne trwanie ludzkiego życia szacowane jest na 27-28 lat.
ROZDZIAŁ 3 ZABORY W KOŃCU XVIII I POCZĄTEK XIX WIEKU
3.1 Eksplozja demograficzna
Na przełomie XVIII i XIX wieku Europa wraz z Rosją europejską liczyła około 190 mln mieszkańców. Wiek XIX był okresem eksplozji demograficznej. W ciągu stulecia liczba ludności Europy została podwojona. Jak na tym tle przedstawiały się ziemie polskie? Przed drugim rozbiorem ziemie Rzeczypospolitej zamieszkane były przez około 10 mln ludzi. W roku 1815, po burzliwej epoce napoleońskiej na obszarze mniej więcej porównywalnym było już blisko 12 milionów mieszkańców. Chcąc dokładnie omówić ludność Polski tego okresu musimy zagłębić się w badania nad ziemiami przejętymi przez zaborców.
3.2 Zabór pruski
W pierwszym zaborze, w roku 1772, Prusy zajęły, Pomorze Gdańskie, Warmię i pas ziemi wzdłuż Noteci z Kruszwicą i Inowrocławiem. W czasie drugiego rozbioru natomiast, miasta Gdańsk i Toruń, województwa poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, płockie, ziemię dobrzyńską, część województw rawskiego, mazowieckiego i inowrocławskiego. Trzeci rozbiór dał Prusom ziemie położone po lewym brzegu Pilicy do Wisły wraz z Warszawą i wąskim pasem ziemi na prawym brzegu Wisły oraz tereny po prawym brzegu Bugu, aż do Niemna. W sumie Prusy zagarnęły około 20% obszaru (141 tys. km2) i 23% (około 3 mln) ludności Rzeczypospolitej przedrozbiorowej.
3.3 Zabór austriacki
W czasie pierwszego rozbioru Austria nie licząc ziem zajętych wcześniej zagarnęła południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, prawie całe województwo ruskie, część bełskiego oraz skrawki wołyńskiego i podolskiego. W drugim rozbiorze Austria nie uczestniczyła. Natomiast w trzecim zajęła Kraków oraz ziemię po Pilicę i Bug. Po trzech rozbiorach szacuje się, że Austria powiększyła swoje terytorium i ludność o 18% ( 139 tys. km2) i 32% ludności (około 4 mln) Polski.
3.4 Zabór rosyjski
Rosja po pierwszym rozbiorze przejęła ziemie położone na wschód od linii Dźwina-Druć-Dniepr. Drugi rozbiór przyniósł Rosji ziemie położone na wschód od linii Druja-Pińsk-Kamieniec Podolski. W czasie trzeciego rozbioru zajęła ziemie położone na wschód od linii Bugu, Niemirowa-Grodna i Niemna. Suma zaborów rosyjskich pokazuje, że Rosja zyskała 62% obszaru (453 tys. km2) i 45% ludności (około 5 mln) przedrozbiorowej Rzeczypospolitej.
3.5 Królestwo Polskie
Taki stan rzeczy miał miejsce do kampanii lat 1806-1807 i formalnie został zmieniony traktatem w Tylży w roku 1807. Utworzone wtedy Księstwo Warszawskie objęło początkowo większość ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego (101,5 tys. km2). Spis z 1810 r. dla powiększonego o cztery departamenty obszaru Księstwa wykazał 4334 tys. mieszkańców, co dawało gęstość zaludnienia 27 osób na km2. Ludność miejska stanowiła 18,6% populacji, a stan szlachecki 7,3%. Społeczeństwo było już dość jednolite etnicznie. Polacy stanowili powyżej 80%, Niemcy 8,6%, Żydzi 7%, a Rusini około 3%.
ROZDZIAŁ 4 LATA 1815-1864
4.1 Powstanie Królestwa Polskiego
Po obfitującym w wojny i zmiany granic politycznych początku XIX wieku nastąpił w Europie okres względnej stabilizacji. W roku 1815 na kongresie wiedeńskim dokonano nowego podziału Europy. Zdecydowano też o losach ziem polskich. Granice ustalone na kongresie miały przetrwać bez istotnych zmian przez okres stu lat, do pierwszej wojny światowej.
W 1819 r. liczba ludności Królestwa Polskiego wynosić miała 4,1 mln, w 1825 r. - 4,3 mln, w 1844 r. - 4,8 mln i w 1868 r. - 5,7 mln. Liczba ludności na 1 km2 wzrastała w omawianym okresie od 27,2 osób w 1819 r. do 45 osób w 1868 r.
4.2 Przyrost naturalny
W latach 1830-1870 średni roczny wskaźnik przyrostu naturalnego przekraczał w zasadzie 10‰ rocznie, co wynikało z utrzymania wysokiej stopy urodzeń (powyżej 40‰) i zmniejszenia się stopy zgonów (ponad 30‰). Ten wynikający z poprawy wyżywienia i ochrony sanitarnej wysoki przyrost naturalny wskazuje na to, że w omawianym okresie możemy mówić o przechodzeniu do tzw. drugiej fazy demograficznej, którą nazywamy rewolucją demograficzną. W tym czasie nie opanowano jednak jeszcze klęsk głodu i epidemii, które nadal stanowiły wstrząsy demograficzne. Głód na przełomie 1847-1848 r. przyniósł w Królestwie Polskim ujemny przyrost naturalny (-6‰), w Europie zaś przyczynił się do wybuchu rewolucji (Francja, Niemcy, Austro-Węgry) i spowodował wyludnienie Irlandii. Namiestnik Królestwa Polskiego zakazał wywozu artykułów żywnościowych, co miało na celu złagodzenie klęski głodu. Z kolei w latach 1854-1856 dotarła na ziemie polskie epidemia cholery, która spowodowała wzrost stopy zgonów do blisko 48‰, co przyczyniło się do spadku przyrostu naturalnego do -8‰.
Po kongresie wiedeńskim do Prus wróciła część ziem przyłączonych w 1807 r. do Księstwa Warszawskiego. Obszar ten o powierzchni 29 tys. km2, mający mieć zapewnioną autonomię i nienaruszalność terytorialną, nosił nazwę Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Jeszcze w czasie kongresu wojska pruskie wkroczyły do Poznania, gdzie zaczęto formować nowe władze. Ponadto w zaborze pruskim znajdowały się Pomorze Gdańskie i Warmia. Wielkie Księstwo Poznańskie liczyło w 1815 r. około 776 tys. mieszkańców, w 1846 r. 1,4 mln z czego 72% stanowili Polacy. Pomorze Gdańskie zamieszkiwało w 1864 r. ponad 1 mln osób.
ROZDZIAŁ 5 KAPITALIZM NA ZIEMIACH POLSKICH
W okresie od połowy XIX w. do wybuchu I wojny światowej granice między zaborami nadal nie uległy zmianom. Jedyną zmianą granic na ziemiach polskich było wcielenie do Rosji w roku 1912 tzw. Chełmszczyzny - południowo-wschodzniego skrawka Królestwa Polskiego.
Dzięki przeprowadzonym w drugiej połowie XIX i na początku XX w. spisom ludności dużo dokładniej niż w okresach poprzednich można poznać liczbę ludności na ziemiach Królestwa Polskiego.
Tabela
Ludność ziem byłej Rzeczypospolitej i innych ziem zamieszkanych przez Polaków w 1870 i 1911 r.
Terytorium |
Ludność w 1870 r. |
Ludność w 1911 r. |
||
|
w tys. |
na km2 |
w tys. |
na km2 |
Królestwo Polskie Galicja Wielkie Księstwo Poznańskie Pomorze Gdańskie Litwa i Białoruś Ruś Ogółem |
6 079 5 492 1 570 1 304 6 186 5 812 26 443 |
48 70 54 50 20 35 |
11 914 8 082 2 114 1 713 12 709 12 337 48 869 |
94 103 73 67 42 75 |
Źródło: Historia Polski w liczbach. Terytorium i ludność, z.1, Warszawa 1994, s. 69.
Podwojenie liczby ludności, jakie dokonało się w ciągu 40 lat (1870-1911), wynikało z rewolucji demograficznej. Charakteryzowała ją wysoka stopa urodzeń (powyżej 40‰) i obniżająca się stopa zgonów. Przyrost naturalny wzrósł w okresie 1901-1910 w porównaniu z latami 1871-1880 następująco, w Królestwie Polskim z 13,5‰ do 17,5‰, w Galicji z 7,5‰ do 15,5‰, w zaborze pruskim z 15‰ do 18,9‰. Na początku XX w. były to wskaźniki wyższe niż w większości krajów europejskich. Czynnikiem Obniżającym wzrost liczby ludności był ujemny bilans migracji.
ROZDZIAŁ 6 POLSKA MIĘDZYWOJENNA
6.1 Liczba ludności
Stulecie 1815-1914 było pomyślne z punktu widzenia demograficznego. Liczba ludności - w granicach państwa z 1 stycznia 1938 r. - wzrosła z 9 mln w 1800 r. do 13,6 mln w 1850 r., 26,6 mln w 1900 r. i około 30 mln w 1913 r. Szacunek liczby mieszkańców na dzień 1 stycznia 1914 r. mówi o 30,3 mln ludności, a na 1 stycznia 1919 r. - o 26,3 mln. W lipcu 1918 r. Rada Regencyjna Powołała Główny Urząd statystyczny, który przeprowadził dwa spisy powszechne: we wrześniu 1921 r. i w grudniu 1931 r. Dla ostatniego roku przed wojną (1939 r.) istnieją jedynie szacunki liczby ludności. We wrześniu 1921 r. spisem nie zostały objęte dwa obszary: Górny Śląsk i okręg wileński. Stąd informacje o tych terenach w 1921 r. opiera się na szacunkach przeprowadzonych po przyłączeniu tych ziem do Polski.
6.2 Migracje
Na zwiększenie liczby ludności Polski miały wpływ tzw. repatriacje, czyli powroty Polaków przede wszystkim z Rosji, Ukrainy, Litwy, Białorusi. Byli to zarówno przymusowo ewakuowani w czasie wojny polscy robotnicy i technicy oraz właściciele majątków ziemskich, przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych, którzy stracili wszystko i szukali miejsca pobytu i zatrudnienia w niepodległym państwie. Liczbę repatriantów szacuje się na około 1,2 mln. Do ojczyzny wracali również emigranci „zza oceanu” w liczbie około 160 tys.
ZAKOŃCZENIE
Celem mojej pracy była odpowiedź na pytanie w jaki sposób kształtowała się liczba ludności Polski i jakie czynniki na nią wpływały. Pomimo licznych trudności w opisaniu procesów demograficznych w naszym kraju w różnych epokach historycznych, można stwierdzić, że w czasie tych dziesięciu wieków liczba ludności polski wzrastała niesystematycznie. Były okresy szybkiego wzrostu, takie jak początek wieku XIX kiedy liczba ludności w stosunkowo niedługim czasie wzrosła z 10 do 12 mln mieszkańców. Niestety czasem też zdarzały się okresy ujemnego przyrostu naturalnego, jak chociażby w czasie epidemii cholery w latach 1854-1856.
Okresami w których wyjątkowo trudne było ustalenie ówczesnej liczby ludności, były okresy takie jak, początki państwa polskiego, ponieważ nie prowadzono wtedy spisów ludnościowych, czy też okresy rozbiorów Polski, z powodu częstych zmian granic Rzeczypospolitej. Pomimo tych trudności dzięki zebranym materiałom moja praca odpowiada na pytanie, jakie postawiłem sobie na jej początku.
Bibliografia
Ihnatowicz I., Landau Z., Mączak A., Zientara B., Dzieje gospodarcze Polski do roku 1939. Wiedza Powszechna, Warszawa 1988.
Ihnatowicz I., Mączak A., Zientara B., Żarkowski J., Społeczeństwo polskie od X do XX wieku. Książka i Wiedza, Warszawa 1979.
Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski. Key Text, Warszawa 2002.
Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. I, pod red. A. Mączaka, Wiedza Powszechna, Warszawa 1981.
Historia Polski w liczbach. Terytorium i ludność, z.1, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1994.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski. Key Text, Warszawa 2002, s. 19.
Tamże.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia…, s. 20.
I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarkowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku. Książka i Wiedza, Warszawa 1979, s. 103.
Tamże.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia…, s. 20.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia…, s. 41.
I. Ihnatowicz, Z. Landau, A. Mączak, B. Zientara, Dzieje gospodarcze Polski do roku 1939. Wiedza Powszechna, Warszawa 1988, s. 233
I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarkowski, Społeczeństwo…, s. 255.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia…, s. 71.
I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarkowski, Społeczeństwo…, s. 457.
I. Ihnatowicz, Z. Landau, A. Mączak, B. Zientara, Dzieje…, s. 300.
I. Ihnatowicz, Z. Landau, A. Mączak, B. Zientara, Dzieje…, s. 300.
Tamże.
Tamże.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia…, s. 107.
I. Ihnatowicz, Z. Landau, A. Mączak, B. Zientara, Dzieje…, s. 349.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia…, s. 117.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia…, s. 118-119.
Tamże, s. 136-137.
I. Ihnatowicz, Z. Landau, A. Mączak, B. Zientara, Dzieje…, s. 412.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia…, s. 157.
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia…, s. 245.
15
0