Małgorzata Słodowa-Hełpa
PROGRAM
WYKŁADU Z HISTORII GOSPODARCZEJ
Cele:
pogłębienie wiedzy z zakresu historii gospodarczej,
kształtowanie umiejętności myślenia historycznego, tj. dostrzegania genezy i uwarunkowań historycznych zjawisk i procesów społeczno-ekonomicznych, ich konsekwencji,
ułatwienie zrozumienia - na konkretnym materiale historycznym - funkcjonowania praw i mechanizmów ekonomicznych właściwych poszczególnym ustrojom i okresom.
I. Zagadnienia wstępne
Przedmiot i zakres historii gospodarczej, jej miejsce w systemie nauk ekonomicznych.
Periodyzacja dziejów społeczno-gospodarczych (różne kryteria i zasady podziału).
II. Geneza i istota feudalizmu
Cechy modelowe i periodyzacja feudalizmu, jego warianty regionalne. Charakter i organizacja gospodarki feudalnej.
III. Dualizm agrarny (gospodarczy) Europy
Pojęcie, granice oraz istota dualizmu agrarnego (gospodarczego) Europy. Główne płaszczyzny zróżnicowania. Teorie i poglądy wyjaśniające zjawisko.
Kształtowanie się układu kapitalistycznego w Europie Zachodniej (XVI-XVIII w.).
Tzw. kapitalizm handlowy
Czynniki przejścia od feudalizmu do kapitalizmu. Proces akumulacji pierwotnej, źródła i formy.
Merkantylizm - założenia i etapy rozwoju. Rola państwa w procesie narodzin kapitalizmu (protekcjonizm). Podstawy instytucjonalne kapitalizmu. Nowe formy organizacji produkcji przemysłowej (nakład i manufaktura).
Rozkład feudalizmu w rolnictwie zachodnioeuropejskim. Początki tzw. nowego rolnictwa.
Tzw. rewolucja handlowa (zmiany w technice i organizacji handlu, targi i jarmarki, sklepy i magazyny, hurt i detal, specjalistyczne targi i giełdy towarowe, wielkie kompanie handlowe); przeobrażenia w systemie finansowym (banknoty, próby wprowadzenia systemu pieniądza papierowego, powstanie nowoczesnych instytucji bankowych, giełdy papierów wartościowych, kapitałowe spółki akcyjne, wzrost roli kredytów - kredyt wekslowy, dług publiczny).
V. System folwarczno-pańszczyźniany w Europie Wschodniej (XVI - schyłek XVIII w.) na przykładzie Polski
Geneza i rozkwit gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Polsce (do lat 30-tych XVII w.). Istota systemu. Kryzys (regres) gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (od lat 30-tych XVII w.). Pojęcie i istota kryzysu, jego przyczyny, przejawy, rozmiary i mechanizm.
Ożywienie gospodarcze w Polsce w dobie Oświecenia. Czynniki przeobrażeń. Zmiany w rolnictwie. Próby uregulowania tzw. kwestii włościańskiej (Konstytucja 3-go Maja, Uniwersał Połaniecki). Reformy poza rolnictwem. Rozwój manufaktur. Emancypacja mieszczaństwa - ustawa o miastach z 1791 r. Pierwszy impuls inwestycyjny.
Główne kierunki przeobrażeń w Europie Zachodniej w dobie kapitalizmu liberalnego (wolnokonkurencyjnego) - schyłek XVIII w. - do 1870 r.
Cechy charakterystyczne (modelowe) kapitalizmu. Etapy rozwoju kapitalizmu. Podłoże teoretyczne kapitalizmu liberalnego (fizjokratyzm, ekonomia klasyczna) i jego wyróżniki.
I rewolucja przemysłowa i start do wielkiej industrializacji. Przewrót techniczny w przemyśle i innych dziedzinach. Przewrót ekonomiczny. Przeobrażenia społeczne. Rewolucja transportowa.
Rewolucja agrarna i jej związki z rewolucją przemysłową. Postęp agrotechniczny. Przewrót w strukturze produkcji rolnej. Przeobrażenia społeczne na wsi.
VII. Narodziny kapitalizmu na ziemiach polskich (schyłek XVIII w. do 1864/1870)
Przesłanki kapitalizmu na ziemiach polskich - proces akumulacji pierwotnej, jego specyfika - źródła i formy akumulacji. Etapy procesu akumulacji.
Drogi do kapitalizmu w rolnictwie. Cechy specyficzne drogi ewolucyjnej (tzw. pruskiej). Uwłaszczenie chłopów: etapy, zasady, zakres, wyniki i skutki.
Początki industrializacji ziem polskich. Warunki rozwoju przemysłu (baza surowcowa, siła robocza, kapitały, rynki zbytu itp.) jego rysy szczególne. Próba wielkiej industrializacji w Królestwie Polskim. Rola Banku Polskiego w procesie przemian.
Przeobrażenia w gospodarce światowej w dobie kapitalizmu monopolistycznego (1870-1918)
Rysy szczególne gospodarki tego okresu. II rewolucja przemysłowa (jej pojęcie i zakres). Postęp techniczny. Zmiany w organizacji produkcji i zarządzaniu. Nowe gałęzie wytwórczości. Dynamika produkcji. Koncentracja produkcji oraz koncentracja i centralizacja kapitału (kartele, koncerny itd.). Kapitał finansowy. Wywóz kapitału. Eksplozja demograficzna. Ruchy migracyjne. Zmiany w strukturze społeczno-zawodowej ludności. II etap ekspansji kolonialnej i pogłębienie się nierówności w rozwoju gospodarczym świata.
IX. Stosunki społeczno-gospodarcze na ziemiach polskich w latach 1864/1870-1918
Cechy szczególne polskiego kapitalizmu. Przemiany demograficzne i społeczne. Przemiany strukturalne i techniczno-organizacyjne w rolnictwie. Postępy rewolucji technicznej w przemyśle i transporcie. Okręgi przemysłowe. Struktura branżowa. Dynamika produkcji. Procesy kartelizacji. Rola kapitałów obcych. Handel i kredyt.
X. Świat i Polska po I wojnie światowej (do 1928 r.)
Bilans otwarcia - straty i zniszczenia wojenne. Nowy układ sił politycznych i gospodarczych. Kształtowanie się koniunktury i dochodu narodowego. Powstanie II Rzeczypospolitej - trudności odbudowy i przebudowy gospodarki. Problem agrarny - reforma rolna. Procesy inflacyjne. Reforma walutowa W. Grabskiego. Stabilizacja waluty w 1927 r.
XI. Wielki kryzys gospodarczy lat 1929-1933/1935
Istota i mechanizm kryzysu. Jego symptomy i rozmiary w poszczególnych krajach. Specyfika kryzysu w rolnictwie. Kryzys w innych dziedzinach. Bezrobocie - warunki życia ludności.
Kryzys w Polsce. Spadek produkcji. Nożyce cen w rolnictwie. Bezrobocie. Problem ludzi zbędnych na wsi. Kryzys w handlu i finansach publicznych. Rola kapitałów obcych w dobie kryzysu.
XII. Nakręcanie koniunktury gospodarczej w latach trzydziestych. Wzrost roli państwa
Podbudowa teoretyczna, istota, przyczyny i formy interwencjonizmu (etatyzm, pośrednie formy ingerencji, modele interwencjonizmu - USA, Niemcy). Tendencje wzrostowe w gospodarce. Zabiegi interwencyjne w Polsce w latach kryzysu (akcja finansowo-rolna, polityka antykartelowa i cenowa). Szerszy program nakręcania koniunktury po 1936 r. Polityka inwestycyjna. Polityka walutowa. Ożywienie w gospodarce. Bilans gospodarczy II Rzeczypospolitej.
XIII. Świat i Polska po II wojnie światowej
Bilans otwarcia. Straty i zniszczenia wojenne. Nowy układ sił gospodarczych i politycznych. Powstanie Polski Ludowej. Podstawowe reformy społeczno-gospodarcze.
Przemiany strukturalne i cywilizacyjne gospodarki kapitalistycznej. Kształtowanie się koniunktury gospodarczej. Procesy integracyjne. Modele kapitalizmu.
Cechy charakterystyczne gospodarki socjalistycznej, jej odmiany regionalne. Kierunki zmian społeczno-gospodarczych. Ekonomiczne przesłanki kryzysu i rozpadu systemu socjalistycznego. Transformacja ustrojowa, jej przebieg i konsekwencje.
L i t e r a t u r a
I. P o d s t a w o w a (obowiązująca)
Skodlarski J., Zarys historii gospodarczej Polski, PWN, Warszawa-Łódź 2000
Szpak J., Historia gospodarcza powszechna, PWE, Warszawa 2007
Uwaga: można też korzystać z wcześniej wydanych książek J. Skodlarskiego (np. Zarys historii gospodarczej Polski do 1939 roku) oraz z innych pozycji uwzględniających w/w zagadnienia
II. L i t e r a t u r a p o m o c n i c z a (zalecana)
Cameron R., Historia gospodarcza świata. Warszawa 1996
Ciepielewski J., Kostrowicka I., Landau Z., Tomaszewski J.: Dzieje gospodarcze świata do roku 1980. Wyd. III, Warszawa 1985
Jezierski A., Leszczyńska C.: Historia gospodarcza Polski. Warszawa 1997
Kaczyńska B., Piesowicz K.: Wykłady z powszechnej historii gospodarczej (od schyłku średniowiecza do I wojny światowej), Warszawa 1977
Kaliński J., Zarys historii gospodarczej XIX i XX w. Warszawa 2000
Powszechna historia gospodarcza 1918-1991, red. W. Morawski. Warszawa 1994
Rusiński W., Zarys historii gospodarczej powszechnej. Czasy nowożytne i najnowsze (1500 do 1949). Wyd. II. Warszawa 1973
Rusiński W., Zarys historii gospodarczej Polski na tle dziejów gospodarczych powszechnych. Wyd. III, Warszawa 1986
PRZYKŁADY PYTAŃ Z HISTORII GOSPODARCZEJ
Forma zaliczenia - praca pisemna z całości materiału
składająca się z 1-2 tematów opisowych oraz 3-5 pytań półtestowych ( w tym jedno pojęcie)
Przykłady tematów problemowych (opisowych):
Tzw. rewolucja cen (istota charakter) i jej wpływ na stosunki gospodarcze w Europie
Tzw. rewolucja handlowa, jej wpływ na proces akumulacji pierwotnej, zmiany w technice i organizacji handlu
I rewolucja przemysłowa (angielska) i jej konsekwencje społeczno-ekonomiczne
Główne tendencje zmian w gospodarce światowej w dobie kapitalizmu monopolistycznego
Procesy inflacyjne w Polsce w latach 1919-1923. Reforma walutowa W. Grabskiego
Przyczyny i formy interwencjonizmu państwowego w latach 30-tych XX wieku
Ożywienie w gospodarce polskiej w latach 1936-1939. Polityka inwestycyjna (COP)
Przykłady pytań półtestowych
Proszę wyjaśnić pojęcie (pierwotna akumulacja kapitału, kapitalizm handlowy, etatyzm, bitwa o handel, kartel, nożyce cen, inflacja bilonowa, Polityka Nowego Ładu
Kiedy i na jakiej podstawie została przeprowadzona nacjonalizacji przemysłu w PRL?
W jakich latach miał miejsce wielki kryzys gospodarczy w Polsce (dlaczego jest określany wielkim)?
Wymień w punktach:
główne założenia ustawy o miastach z 1791 r.
najważniejsze cechy pruskiej drogi do kapitalizmu w rolnictwie,
cechy szczególne polskiego kapitalizmu
Ważniejsze zagadnienia z zakresu historii powszechnej
Przedmiot i zakres historii gospodarczej, jej miejsce w systemie nauk ekonomicznych.
Periodyzacja (podział na okresy) dziejów społeczno-gospodarczych.
Cechy modelowe feudalizmu. Struktura społeczeństwa feudalnego, stany - klasy.
Skutki gospodarcze odkryć geograficznych..
Istota dualizmu gospodarczego (agrarnego) Europy.
Merkantylizm - założenia i charakter. Rola państwa w procesie narodzin kapitalizmu (protekcjonizm).
Proces akumulacji pierwotnej, źródła i formy.
Tzw. rewolucja handlowa, zmiany w technice i organizacji handlu.
Nowe formy organizacji produkcji przemysłowej (nakład i manufaktura).
Przeobrażenia w systemie finansowym, powstanie banków, giełd, spółek akcyjnych
Cechy charakterystyczne (modelowe) kapitalizmu, jego periodyzacja.
Podłoże teoretyczne (fizjokratyzm, ekonomia klasyczna) i charakter kapitalizmu liberalnego
I rewolucja przemysłowa (angielska) i start do wielkiej industrializacji.
Rewolucja agrarna i jej związki z rewolucją przemysłową.
Przeobrażenia gospodarcze w dobie kapitalizmu monopolistycznego (1870-1918).
II rewolucja przemysłowa (jej pojęcie i zakres).
Problemy odbudowy po I wojnie, reparacje, nowy układ sił, kształtowanie się koniunktury
Wielki kryzys gospodarczy lat 1929-1933/1935, istota, przyczyny, mechanizm, rozmiary.
Istota, przyczyny i formy interwencjonizmu (etatyzm, pośrednie formy ingerencji. Modele interwencjonizmu (USA-Polityka Nowego Ładu, Niemcy).
Nowy układ sił gospodarczych i politycznych po II wojnie. Pomoc gospodarcza, początki procesów integracyjnych w Europie Zachodniej oraz sytuacja w krajach bloku radzieckiego. Świat w okresie współistnienia systemów i w dobie rozpadu systemu realnego socjalizmu.
Ważniejsze zagadnienia z historii gospodarczej Polski
Periodyzacja feudalizmu w Polsce
Geneza i rozkwit gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Polsce
Przyczyny i mechanizm kryzysu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej
Ożywienie gospodarcze w Polsce w dobie Oświecenia. Rozwój manufaktur. Emancypacja mieszczaństwa, próby uregulowania tzw. kwestii włościańskiej.
Proces pierwotnej akumulacji na ziemiach polskich (etapy, formy)
Tzw. pruska droga do kapitalizmu. Uwłaszczenie chłopów: etapy, zasady, zakres, skutki.
Cechy szczególne polskiego kapitalizmu.
Powstanie II Rzeczypospolitej, problemy odbudowy i integracji po okresie zaborów
Problem agrarny - reforma rolna
Procesy inflacyjne. Reforma walutowa W. Grabskiego. Stabilizacja waluty w 1927 r.
Wielki kryzys w Polsce
Zabiegi interwencyjne w Polsce w latach kryzysu. Program nakręcania koniunktury po 1936r. Ożywienie w gospodarce, Polityka inwestycyjna (COP) i walutowa.
Bilans gospodarczy II Rzeczypospolitej.
Zmiany ustrojowe w Polsce po II wojnie. Podstawowe reformy społeczno-gospodarcze. Centralne planowanie i zarządzanie gospodarką.
Rozkład gospodarki centralnie planowanej i powrót do gospodarki rynkowej.
5