John LYONS, Wstęp do językoznawstwa (Introduction to Theoretical Linguistics), przełożył Krzysztof Bogacki, PWN, Warszawa 1979 (oryg. Cambridge University Press 1968) - NOTATKI
1
JĘZYKOZNAWSTWO - NAUKOWE BADANIA JĘZYKA
1.1. WSTĘP
1.1.1. Definicja językoznawstwa
Językoznawstwo - naukowe badanie języka za pomocą kontrolowanych i empirycznie sprawdzalnych obserwacji na podstawie jakiejś ogólnej teorii jego budowy.
1.1.2. Terminologia językoznawcza
Terminy, którymi posługują się językoznawcy, zostały utworzone w trakcie ich badań. Wyrazy, których używa niejęzykoznawca, mówiąc o języku, powstały w większości jako fachowe terminy gramatyki tradycyjnej. Są również abstrakcyjne.
Używanie specjalistycznego słownictwa pozwala uniknąć wielu dwuznaczności i nieporozumień w omawianiu języka.
1.1.3. Obiektywne podejście do języka
Jest podstawową trudnością, jaką napotyka każdy, kto po raz pierwszy styka się z językoznawstwem. Jest jednak niezbędne.
1.1.4. Historia językoznawstwa
Historia językoznawstwa pozwala nam na wyzbycie się powszechnie przyjętych a mylnych poglądów.
W początkach historii zach. myśli językoznawczej jest wiele punktów kontrowersyjnych i niejasnych (zaginęło wiele oryginalnych źródeł).
1.2. GRAMATYKA TRADYCYJNA
1.2.1. Źródła filozoficzne gramatyki tradycyjnej
Grecja - V w. p.n.e.
Gramatyka jako część składowa filozofii - ogólnego badania otaczającego ludzi świata i ich własnych instytucji społ.
1.2.2. Natura czy konwencja?
To przeciwstawienie było komunałem w filozoficznej spekulacji greckiej. W rozważaniach nad językiem rozróżnienie to dotyczyło gł. sprawy istnienia lub braku koniecznego związku między znaczeniem wyrazu i jego formą.
Krańcowi „naturaliści” wszystkie wyrazy są z natury najwłaściwsze dla rzeczy, które oznaczają.
Typy naturalnej zgodności (wyrazów onomatopeicznych):
wyrazy naśladujące otaczające dźwięki (niewiele wyrazów, np. miauczeć);
wyrazy imitujące dźwięki, ale oznaczające źródło dźwięku, nie sam dźwięk.
Wyróżniono też dźwięki zdolne do sugerowania albo imitowania pewnych fiz. cech lub czynności, klasyfikowane jako „miękkie”, „twarde”, „płynne”, „męskie” itd. (symbolika dźwiękowa).
Zasady etymologii i pokrewieństwa językowego „naturalistów”:
znaczenie wyrazu może się rozszerzyć dzięki pewnemu nat. związkowi istniejącemu między jego użyciem pierwotnym i wtórnym (metafory);
forma jednego wyrazu może być wywiedziona z innego przez dodanie, usunięcie, zastąpienie, przestawienie głosek.
1.2.3. Analogiści i anomaliści
Polemika między naturalistami i konwencjonalistami przerodziła się od II w. p.n.e. w polemikę nt. st. regularności języka.
Regularność ANALOGIA (matematyczna proporcja).
Wyjątek (nieregularność) ANOMALIA.
Analogiści - wykrywanie modeli, wg których można klasyfikować regularne wyrazy języka (paradygmatów).
Anomaliści - nie negowali istnienia regularności w tworzeniu wyrazów, ale wskazywali na wiele przykł. nieregularności wyrazów, których utworzenia nie tłumaczyło rozumowanie przez analogię, oraz na wielorakość analogii; sygnalizowani istnienie synonimii i homonimii.
Jedni i drudzy przyczynili się do systematyzacji gramatyki.
Stoicy (gł. anomaliści) interesowali się gł. filozof. problemem pochodzenia języka, logiką, retoryką. Aleksandryjczycy (analogiści) - krytyką lit.
Polemika między analogistami i anomalistami trwa jeszcze w XX w.
1.2.4. Okres aleksandryjski
Uczeni aleksandryjscy badali teksty lit. epok minionych, ogłaszali do nich komentarze, rozprawy gramat.
Błędy:
nie odróżniano głosek od liter;
założenie, że język pisarzy attyckich V w. był bardziej poprawny niż potoczny język ich współczesnych i że czysty język utrzymuje się dzięki uzusowi ludzi wykształconych, a ulega zepsuciu w ustach ludzi niepiśmiennych.
1.2.5. Gramatyka grecka
Protagoras (V w.) - rozróżnienie 3 rodzajów w grece.
Platon - rozróżnienie rzeczowników i czasowników (in. niż obecnie).
Arystoteles - spójniki; rozpoznanie kat. czasu w czasowniku.
Stoicy - odróżnienie treści od formy, oznacznika od znaczenia; rozróżnienie 4 cz. mowy: rzeczownik, czasownik, spójnik, rodzajnik; daleko posunięta klasyfikacja fleksji (formy fleks., przypadki zależne i niezależne, str. czynna i bierna, czasowniki przechodnie i nieprzechodnie).
Aleksandryjczycy - kontynuacja pracy stoików; kodyfikacja gramatyki greckiej, ustalanie kanonów - schematów fleks.
Dionysios Trak (kon. II w. p.n.e.) - I kompletny i systematyczny opis gramat. ogłoszony w świecie zach.; wyodrębnienie przysłówka, imiesłowu, zaimka, przyimka; sklasyfikowanie wszystkich wyrazów greckic wg kat. przyp., rodz., liczby, czasu, trybu itd.
Apollonios Dyskolas (II w. n.e.) - omówienie składni.
1.2.6. Okres rzymski
Od II w p.n.e. arystokracja rzym. przejmowała kulturę grecką i gr. metody wychowawcze.
Warron (I w. p.n.e.) - praca o j. łac.
Cezar - traktat gramat. De analogia.
Donat (ok. 4000 r. n.e.).
Priscjan (ok. 500 r.).
1.2.7. Okres średniowieczny
Doniosła rola łaciny w nauczaniu i jej uprzywilejowana pozycja. Opracowano wiele podręczników do jego nauki.
XIII w. - scholastyka; rozkwit wszystkich nauk; analiza dzieł Arystotelesa i in.; gramatyka - filozof. teoria mowy.
1.2.8. Renesans i okresy późniejsze
Wzór - Cyceron.
Zwiększone zainteresowanie j. narodowymi (Dante, Milton, Racine).
Francja, XVII w. - Port-Royal - gramatyka wierna tradycji klasycznej.
Zad. gramatyka - opis poprawnego użycia.
1.2.9. Rozszerzenie wpływu tradycji grecko-rzym.
Tłum. prac na j. nieie.
1.2.10. Tradycja starożytnych Indii
Panini (V w. p.n.e.?) - zachow. ok. 1000 prac gramat.
Słowniki i komentarze do św. ksiąg Wedy.
Gramat. hinduska górowała nad europ. w dziedzinie fonetyki i w badaniach wewn. struktury wyrazów.
1.3. JĘZYKOZNAWSTWO PORÓWNAWCZE
1.3.1. Rodziny językowe
Języki spokrewnione - takie, które powstały z 1 języka.
1.3.2. Językoznawstwo naukowe
XIX w. - narodziny nauk. badań nad językiem w świecie zach. Fakty jęz. zaczęto badać w sposób ścisły i obiektywny.
1.3.3. Ewolucjonistyczny punkt widzenia
Zaniechano rozumowania apriorycznego. Opatrznościową teorię historii zastąpiono teoriami świeckimi i ewolucjonistycznymi.
1.3.4. Rozszerzenie zakresu badań
Od XVI w. publikowano słowniki i zbiory tekstów dot. różnych języków.
Próby klasyfikacji języków na rodziny (błędne założenie, że wsz. języki trzeba wyprowadzać z hebr.).
1.3.5. Romantyzm
Odrzucenie zasad klasycznych, racjonalizmu.
Herder, von Humboldt - badanie związków języka i narodu.
1.3.6. Odkrycie sanskrytu
Pod koniec XVIII w. - w sposób niezależny przez różnych uczonych (m.in. William Jones).
1.3.7. Doniosłość języków indoeurop.
Dążenie do wykrycia in. rodzin jęz.
1.3.8. Zapożyczenia
Wiele podobieństw w słownictwie 2 języków można przypisać wzajemnemu zapożyczeniu wyrazów lub wpływom 3. języka.
Zapożyczenia z j. klasycznych są przyczyną wielu najbardziej oczywistych podobieństw leksykalnych między językami europ.
1.3.9. Prawo Grimma
Jacob Grimm (1822): łac. i gr. f in. jez. p
p b
th t
t d itd.
Zauważono też wiele wyjątków od pow. prawa.
1.3.10. Młodogramatycy
Twierdz., że wszelka zmiana fonet. może być wytłumaczona prawami działającymi bez wyjątków.
1.3.11. Prawo Vernera i in. prawa fonet.
Karl Verner (1875): takie odpowiedniości jak goc. d = łac. t, mimo że stanowią wyjątki od prawa Grimma, są całkowicie regularne, jeśli prawo to zmodyfikować, uwzględniając miejsce akcentu w odpowiednich wyrazach sanskrytu.
In. prawa fonet. starały się tłumaczyć wyjątki, dały uczonym jaśniejsze wyobrażenie o względnej chronologii różnych grup j. ie.
1.3.12. Wyjątki tłumaczące się zapożyczeniami
Wiele pozornych wyjątków można wytłumaczyć zapożyczeniami (np. łac. rufus `rudy', ruber `czerwony'; łac. zapożyczyła wyraz rufus z jakiegoś dial.?).
1.3.13. Rola analogii
Analogia - ważny czynnik, do którego odwoływali się młodogramatycy, by wyjaśniać wyjątki od swoich praw. Często uważano analogie za wprowadzanie do języka form niepoprawnych, zanieczyszczających język.
Dokonane przez młodogramatyków rozróżnienie między prawami fonet., zapożyczeniami i analogią było zbyt ostre.
1.3.14. Pozytywistyczny punkt widzenia w językoznawstwie XIX w.
Doszukiwano się praw ewolucji we wsz. naukach społ.
J-znawstwo współcz. odrzuciło pozytywistyczną koncepcję nauki.
1.3.15. Językoznawstwo porównawcze a językoznawstwo ogólne
J. porównawcze - nauka wyjaśniająca; zad.: wytłumaczenie faktu, że języki się zmieniają i że różne języki wykazują różny st. pokrewieństwa.
Zmiany fonet. jęz. - zmiany w j. mówionym ewolucje form wyrazów i ich połączeń.
Coraz częściej odrzucano pogląd głoszący prymat j. ogólnego pisanego nad j. mówionym, dialektami.
1.3.16. Analogia i struktura
Język jest strukturą wielopoziomową.
Zmiany jęz. można traktować jako zastąpienie 1 systemu analogii i anomalii przez drugi.
1.4. JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE
1.4.1. Ferdinand de Saussure
Ojciec j-znawstwa współcz., szwajc. uczony.
1915 (pośm.) wyd. Kurs językoznawstwa współczesnego
1.4.2. Prymat j. mówionego
Mowa jest wcześniejsza i bardziej rozpowszechniona niż pismo.
W opisie j. mówionego j-znawca musi zazw. przyjąć istnienie trojakich jednostek: głosek, sylab, wyrazów. Wsz. systemy pisma powszechnie używane w chwili ob. przyjmują którąś z tych jedn. za podstawową. Systemy alfabetyczne op. są na głoskach, sylabiczne - na sylabach, ideograf. - na wyrazach. Wsz. te 3 poziomy istnieją w każdym j. mówionym łatwo wytłumaczyć powst. tych gł. systemów j. mówionego.
Im dłuższy jest okres piśmienny danego języka, tym większa rozbieżność między pisownią i wymową, chyba że jest ona korygowana od czasu do czasu reformami ortografii.
Różnice między j. pisanym a mówionym:
homografia + homofonia;
żaden rodzaj pisma nie oddaje wsz. różnic intonacji i akcentu;
w piśmie - interpunkcja, kursywa, podkreślenia i in. wyróżnienia - pośrednie i niedoskonałe środki zastępcze dla oddania intonacji czy akcentu;
w mowie - gesty, mimika; w piśmie - tylko słowa;
w niekt. językach - zróżnicowanie leksyki oraz gramatyki j. mówionego i pisanego;
różnice w stylu.
1.4.3. J-znawstwo jest nauka opisową, a nie normatywną
Podst. zad. j-znwacy: opisanie, jak ludzie rzeczywiście mówią i piszą swym własnym językiem, nie zaś narzucanie im norm, zgodnie z którymi mieliby mówić i pisać.
Zmiany jęz. w sposób konieczny pociągają za sobą skażenie języka.
Język służy wielu celom. Używanie go w tych f-cjach nie może być oceniane wyłącznie wg kryteriów odpowiednich dla j. literackiego.
1.4.4. J-znawcę interesują wsz. języki
Każdy język (niezależnie od jego użytkowników) jest b. złożonym i rozwiniętym systemem porozumiewania się.
Nie ma żadnego związku między różnymi stadiami rozwoju kulturalnego społeczeństw a typem ich języka.
Zainteresowanie j-znawcy wsz. językami tłumaczy się celem, jaki stawia sobie jego dyscyplina: stworzenie nauk. teorii struktury języka ludzkiego. Wszelkie zarejestrowane i dające się zaobserwować przykłady języka służą jako dane, które należy usystematyzować i wytłumaczyć przy pomocy ogólnej teorii.
1.4.5. Prymat opisu synchronicznego
De Saussure - rozróżnienie między diachronicznym i synchronicznym badaniem języka (opoz.: hist. : opisowy).
Badanie diachroniczne danego języka - opis jego ewolucji hist.
Badanie synchroniczne języka - opis jego określonego stanu.
Wsz. języki zmieniają się (de Saussure: por. języka do szachownicy - stan na szachownicy można opisać bez odwoływania się do ruchów, które do niego doprowadziły).
1.4.6. Met. strukturalistyczna
Każdy język jest uważany za system relacji (za zespół takich systemów powiązanych wzajemnie ze sobą), którego elementy nie mają żadnej wartości, jeśli je rozpatrywać niezależnie do równoważności i opozycji zachodzących między nimi.
Abstrakcyjne podejście do badań nad językiem.
1.4.7. „Langue” i „parole”
Parole - zespół wypowiedzi, które tworzą ludzie.
Langue - podstawa strukturalna. (Jedn.: zdanie).
2
STRUKTURA JĘZYKA
2.1. WSTĘP
2.1.1. Głoski i wyrazy
Tradycyjny pogląd: wyrazy posiadają znaczenie, głoski - nie (ich jedyna f-cją jest tworzenie wyrazów).
2.1.2. Fonologia, gramatyka i semantyka
Każdy język można opisać jako połączenie 2 planów: planu formy (wyrażania) i planu znaczenia (treści).
Plan wyrażania - połączenie co najmniej 2 poziomów: poziomu głosek i poziomu wyrazów.
Głoskami zajmuje się fonologia, formami wyrazów i sposobami łączenia ich w grupy, zdania itd. - gramatyka, znaczeniem (treścią) wyrazów i ich połączeń semantyka.
2.1.3. Podwójne rozczłonkowanie języka
Jednostki niższego poziomu (fonolog. - głoski) nie posiadają in. f-cji niż tworzenie wyższych jedn. gramat. - wyrazów.
Dzięki tej podwójnej strukturze planu wyrażania języki są w stanie tworzyć w sposób ekonom. wiele tys. wyrazów.
2.1.4. Poziom a plan, wyrażanie a treść
2 plany - wyrażania i treści - oraz 2 poziomy - fonet. i gramat. trad. koncepcja języka.
2.2. SUBSTANCJA A FORMA
2.2.1. Struktura słownictwa
Stosunek danego wyrazu do danego znaczenia jest konwencjonalny.
Pewne rozróżnienia znaczeniowe wyst. w 1 języku, w in. nie. Przyswojenie sobie słownictwa nie sprowadza się do poznania nowej serii etykietek, które trzeba przyczepić do dobrze znanych znaczeń.
Każdy język ma właściwą sobie strukturę semantyczną. Jeśli znacz. 1 języka można przyporządkować w sposób jedno-jednoznaczny znaczeniom drugiego te 2 języki są izomorficzne (mają ts. strukturę semant.).
St. izomorfizmu semant. 2 języków zależy w dużej mierze od bliskości kultur obu języków.
2.2.2. Substancja a forma
Forma słownictwa (planu treści) - abstrakcyjna struktura relacji, którą dany język narzuca ts. wszędzie substancji.
Substancja znaczeniowa - całokształt myśli i uczuć całej ludzkości, niezależnie od języka, jakim się ludzi posługują (de Saussure).
2.2.3. Przykład struktury semantycznej: nazwy barw
Wyrazy oznaczające barwy nie zawsze odpowiadają sobie jedno-jednoznacznie w różnych językach. Np. ang. brown nie ma odpowiednika w j. franc. (tam: brun, marron, jaune - w zależności od odcienia).
2.2.4. „Język jest formą, a nie substancją”
Przykład gry w szachy: materiał, z jakiego wykonane są figury, nie ma w tej grze znaczenia. także ich forma jest nieistotna; konieczne jest tylko, by każda figura mogła być zidentyfikowana jako ta, która na mocy reguł gry przesuwa się w określony sposób. Figurę można zastąpić dowolnym przedmiotem, ustalając, że będzie on traktowany w grze jako zastąpiona przez niego figura.
2.2.5. Realizacja w substancji
J. mówiony jest pierwotny w stosunku do pisanego. Prymarną substancją planu wyrażania języka jest dźwięk.
Pismo jest gł. techniką transpozycji wyrazów i zdań, w której są realizowane normalnie, na wtórną substancję kształtów. Możliwa jest też dalsza, tercjarna transpozycja, np. przy przekazywaniu tekstów dalekopisem.
Ts. zespół elementów wyrażania może być realizowany nie tylko jako dźwięk lub kształt, ale i w wielu in. rodzajach substancji (światło, gesty itd.).
2.2.6. Substancja j. mówionego i pisanego
Substancja graficzna różni się od fonicznej pod względem dostępności i wygody: wymaga użycia tych czy innych elementów, nie pozostawiając przy tym wolnych rąk do wykonywania różnych zadań towarzyszących.
Z chwilą wynalezienia pisma powst. nowy środek kodowania języka.
Mimo różnic obie substancje są dostatecznie trwałe dla utrzymania między głoskami albo kształtami, którymi realizowane są elementy wyrażania, różnic dotrzegalnych w normalnych warunkach używania mowy i pisma.
2.2.7. Arbitralny charakter realizacji substancjalnej
Połączenie danej głoski czy litery z danym elementem wyrażania jest sprawą arbitralnej konwencji.
2.2.8. Priorytet substancji fonicznej
Niektóre kombinacje głosek są „nie do wymówienia”.
2.2.9. Łączliwość i opozycja
Jedynymi własnościami, jakie posiadają elementy wyrażania są:
f-cja kombinatoryczna - zdolność do łączenia się w grupy (kompleksy), które służą do identyfikowania albo odróżniania wyrazów i zdań;
f-cja kontrastywna - różnice dzielące jedne elementy od drugich.
2.2.10. Dyskretność (nieciągłość) elementów wyrażania
Jednostki wyrażania nie mogą mieszać się z sobą w swej realizacji substancjalnej.
Pewne opozycje mogą zaniknąć z upływem czasu albo też mogą nie być respektowane we wsz. słowach przez mówiących danym językiem.
2.2.11. Wyrazy gramatyczne a wyrazy fonologiczne
Wyraz - 1) gramatycznie: formalna jedn. gramat., byt całkowicie abstrakcyjny, którego jednymi własnościami są określona f-cja kontrastywna i kombinatoryczna; 2) fonologicznie: zespół elementów wyrażania.
Wyrazy gramat. są realizowane za pomocą grup (kompleksów) elementów wyrażania, z których każdy realizowany jest jako określona głoska.
2.2.12. Abstrakcyjny charakter teorii języka
2.3. RELACJE SYNTAGMATYCZNE I RELACJE PARADYGMATYCZNE
2.3.1. Pojęcie dystrybucji
Każda jedn. jęz. poniżej poziomu zdania ma swą charakterystyczną dystrybucję.
Jeśli 2 albo więcej jedn. wyst. w ts. serii są sobie równoważne z punktu widzenia dystrybucyjnego - mają jednakową dystrybucję.
Jeśli brak kontekstów, w których występowałyby obie są w dystrybucji komplementarnej.
2 rodz. równoważności częściowej:
dystrybucja danej jedn. może w sobie zawierać, nie pokrywając się z nią całkowicie, dystrybucję drugiej;
dystrybucje 2 albo więcej jedn. mogą się zazębiać ze sobą.
Termin dystrybucja nie oznacza wsz. kontekstów, w których wyst. dana jedn. jęz.; używa się go tylko wtedy, gdy dana klasa kontekstów umożliwia kategorialne sformułowanie ograniczeń, jakim podlega wyst. danej jedn.
2.3.2. Wariancja fakultatywna
2 elementy wyrażania są względem siebie w opozycji, jeśli można otrzymać odmienny wyraz albo zdanie przez zastąpienie 1 elem. drugim w ts. kontekście; w przeciwnym razie elem. te są wariantami fakultatywnymi.
Jedynie w odniesieniu do f-cji gramat. wyrazów pojęcia opozycji i wariancji fakultatywnej można sprowadzić do równoważności dystrybucyjnej (bo f-cja gramat. pozostaje w bezpośr. związku z dystrybucją).
2.3.3. Paradygmatyka i syntagmatyka
Jedn. jęz. wchodzi w relacje 2 różnych rodzajów:
w relacje paradygmatyczne ze wsz. jedn., które mogą także wyst. w ts. kontekście,
w relacje syntagmatyczne z in. jedn. ts. poziomu, z którymi współwystępuje i które tworzą jej kontekst.
2.3.4. Wzajemna zależność relacji paradygmatycznych i syntagmatycznych
Jednostki jęz. nie posiadają żadnej wartości w oderwaniu od relacji paradygmatycznych i syntagmatycznych, w które wchodzą z in. jednostkami.
2.3.5. Syntagmatyczność nie oznacza sekwencyjności
Relacje syntagmatyczne nie muszą zakładać uporządkowania elementów w taki ciąg linearny, w którym realizacja substancjalna 1 elementu musi poprzedzać w czasie realizację substancjalną innego.
2.3.6. Stosunki syntagmatyczne sekwencyjne i niesekwencyjne
Elementy każdej z 2 klas jednostek są z sobą w relacji paradygmatycznej. Klasy te to X, której elemantami są a i b, oraz Y, której elementami są p i q:
X = {a, b}, Y = {p, q}
Realizacje substancjalne nie mogą wyst. jednocześnie, ale są uszeregowane kolejno. Kolejność może być:
stała;
swobodna (mogą wyst. zarówno XY, jak YX, ale XY = YX;
stała (albo swobodna) w tym sensie, że znajdujemy zarówno XY, jak i YX, ale XY ≠ YX.
2.3.7. Nacechowanie i nienacechowanie
Zdarza się często, że z 2 jedn., będących w opozycji względem siebie, jedna jest dodatnia (nacechowana), druga - neutralna (nienacechowana).
Pies - semantycznie nienacechowany (może być zastosowany i do samca, i do samicy).
Suka - wyraz nacechowany (pozytywny).
Elem. nienacechowany ma znaczenie bardziej ogólne (neutralne), jeśli chodzi o pewną opozycję. Jego znacz. węższe, „negatywne”, jest pochodne i wtórne, będąc konsekwencją jego opozyji kontekstowej w stosunku do terminu „pozytywnego” (nieneutralnego).
2.3.8. Długość syntagmatyczna
Pojęcie długości dotyczy liczby pozycji kontrastu paradygmatycznego w obrębie kompleksu syntagmatycznego.
2.4. STRUKTURA STATYSTYCZNA
2.4.1. Obciążenie funkcjonalne
Nie wsz. opozycje paradygmatyczne mają jednakowe znacz. w funkcjonowaniu języka. Mogą zachodzić między nimi poważne różnice pod względem obciążenia f-cjonalnego.
Przy niezmienionych pozostałych czynnikach im większe obciążenie f-cjonalne, tym ważniejszą sprawą jest przyswojenie sobie i respektowanie przez mówiących danej opozycji.
Obciążenie f-cjonalne danej opozycji między elementami wyrażania zmienia się w zależności od pozycji strukturalnej, którą zajmują w wyrazie. 2 elementy mogą znajdować się często w opozycji na pocz. wyrazu, pojawiając się jednocześnie b. rzadko na końcu wyrazu.
Waga poszczególnych opozycji między elementami wyrażania zależy od:
ilości wyrazów, do których odróżniania służą;
tego, czy same te wyrazy mocą wyst. i znajdować się w ts. kontekście;
częstości występowania opozycji.
2.4.2. Zawartość informacyjna a prawdopodobieństwo wystąpienia
Informacja jest zdeterminowana przez częstość występowania danej jedn. w danym tekście.
Zawartość informacyjna danej jedn. to f-cja jej prawdopodobieństwa.
Jeśli możliwe jest wystąpienie 2 i tylko 2 równie prawdopodobnych jednostek, x i y każda z nich wystąpi (przeciętnie) akurat w połowie wypadków w danym kontekście: innymi słowy, każda z nich ma prawdopodobieństwo a priori = ½: px = ½ i py = ½.
Każda z n jednostek jednakowo prawdopodobnych ma prawdopodob. 1/n.
Suma wsz. prawdopodobieństw w klasie = 1.
2.4.3. Systemy binarne
Zawartość informacyjna mierzona jest zazw. w bitach (ang. BInary digiTs). Każda jedn. o prawdopodobieństwie ½ dostarcza 1 bitu informacji, każda jedn. o prawdopodob. ¼ dostarcza 2 bitów itd.
Powód, dla którego zawartość informacy. jest na ogół mierzona w bitach - wiele systemów fiz. przechowywania i przekazywania informacji op. jest na zas. binarnej: są to systemy 2-stanowe.
każdy system, który uzywa alfabetu składającego się z więcej niż 2 elementów, może być zakodowany systemem binarnym u źródła transmisji i dekodowany na alfabet pierwotny wówczas, gdy komunikat jest przyjmowany.
2.4.4. Prawdopodobieństwa niejednakowe
Żadna cyfra binarna nie może dostarczyć więcej niż 1 bitu informacji grupa m cyfr binarnych może dostarczyć co najwyżej m bitów.
Każda z 3 jedn. a, b, c niesie całkowitą liczbę bitów informacji i jest realizowania dzięki ts. ilości rozróżnień w substancji.
2.4.5. Redundancja i szum
Średnia redundancja systemu może być zminimalizowana do takiego stopnia, jaki chcemy osiągnąć.
Systemem optymalnym dla danego kanału byłby taki, w którym występowałaby redundancja wystarczająca na to, by umożliwić odbiorcy zrekompensowanie straty informacji powstałej wskutek szumu.
Szumem są też zniekształcenia w piśmie czy zniekształcenia mowy, gdy wysławia się pijany czy zakatarzony człowiek itp. 1 ze skutków szumu są błędy drukarskie. Często uchodzą one uwagi czytelnika, ponieważ redundancja większości zdań pisanych jest dostatecznie duża, by z powodzeniem przeciwdziałać wpływowi pomyłek.
2.4.6. Streszczenie ogólnych zasad teorii informacji
Wszelkie porozumiewanie się opiera się na możliwości wyboru 1 z kilku decyzji.
Zawartość informac. elementu zmienia się odwrotnie proporcjonalne do jego prawdopodobieństwa. Im łatwiejsza do przewidzenia jest jednostka, tym mniejsze ma znacz.
Redundancja w substancjalnej realizacji jedn. jęz. (w jej kodowaniu) to różnica między liczbą rozróżnień w substancji, niezbędną dla zidentyfikowania tej jedn., a jej zawartością informacyjną. Pewien stopień redundancji jest niezbędny dla przeciwdziałania wpływom szumów.
Język jest bardziej sprawny, jeśli długość syntagmatyczna jednostek jest odwrotnie proporcjonalna do prawdopodobieństwa ich wystąpienia.
2.4.7. Implikacje diachroniczne
Języki, które ewoluują w czasie, by przystosować się do zmieniających się potrzeb społeczeństw nimi mówiących, można taktować jako systemy homeostatyczne (samoregulujące).
Stan języka w danym momencie regulowany jest przez 2 przeciwstawne zasady:
zas. najmniejszego wysiłku - prowadzącą do maksymalizowania sprawności systemu, powodującą przybliżanie długości syntagmatycznej wyrazów i wypowiedzeń do ideału teoret.;
dążenie do zrozumiałości - zapobiegające zbytnim skrótom i wprowadzające redundancję na różnych poziomach.
2.4.8. Warunkowe prawdopodobieństwa wystąpienia
Wybór 1 z cyfr nie jest już statystycznie niezależny od wyboru drugiej.
Typy warunkowania:
sekwencyjne (progresywne lub regresywne);
niesekwencyjne;
przejściowe.
2.4.9. Prawdopodobieństwo występowania spółgłosek angielskich w danej pozycji
Można obliczać prawdopodob. występowania elementów jęz. w danych pozycjach strukturalnych.
Np. w j. ang. prawdopodob. wyst. [t] absolutne: 0,070; w nagłosie: 0,072; w wygłosie 0,105.
Wystepuj…ą uderzające różnice częstości danych spółgł. w różnych pozycjach.
2.4.10. Poziomy uwarunkowania
fonolog.;
gramat.;
kontekstowe
2.4.11. Pewien dylemat i jego rozwiązanie metodologiczne
2 zas. przeciwstawne (2.4.7.) - pozorna sprzeczność zanika, jeśli przyjąć, że teoria języka nie dotyczy i nie może dotyczyć tworzenia wypowiedzi w realnych sytuacjach. Z wieloma wyjątkami teoria ta dotyczy struktury zdań w oderwaniu od sytuacji.
3
DŹWIĘKI JĘZYKA
3.1. WSTĘP
3.1.1. Fonetyka i fonologia
Fonetyka - opis fonetyczny tego, co się słyszy, albo tego, co analizuje się za pomocą instrumentów.
Fonologia - opis fonologiczny.
3.1.2. Dźwięki mowy
Dźwięk mowy - każda jedn. dźwiękowa różniąca się od in. pod względem fonetycznym, tj. każda jedn. dźwiękowa wypowiedziana przez narządy mowy, którą fonetyk może odróżnić od innych.
Moment, kiedy fonetyk przestaje odróżniać dźwięki mowy, jest dyktowany granicami jego własnych możliwości albo możliwości jego instrumentów, albo (zazw.) celem, jaki sobie stawia.
3.1.3. Fonemy i alofony
W niektórych językach pn. Indii i w większości dialektów chiń. rozróżnienie między spółgł. aspirowanymi a nieaspiroanymi jst różnicą funlkcjonalną (fonologiczną).
W pewnych językach rozróżnienie między głoskami d i t, b i p, g i k itd. (między dźwięcznymi a bezdźw.) nie jest różnicą fonologiczną. Np. t i k wyst. tylko na pocz. i na końcu wyrazów, a b, d i g tylko w śródgłosie. W przypadkach tego typu mówimy, że pary głosek, dające się od siebie odróżnić pod względem fonetycznym, są wariantami pozycyjnymi - bo wystąpienie każdego z nich jest uwarunkowane pozycją fonemu w wyrazie - lub alofonami) ts. fonemu.
3.2. FONETYKA
3.2.1. Gałęzie fonetyki
Fonetyka to nauka b. rozwinięta, która wchłonęła część fizjologii i fizyki.
Dźwięki mowy można opisywać z 3 gł. punktów widzenia:
wg sposobu ich wytwarzania przez narządy mowy;
w zależności od własności akustycznych fal dźwiękowych rozchodzących się między mówiącym i słuchającym;
wg fizycznych efektów wywieranych na ucho ludzkie i zjawisk z tym związanych.
Prowadzi to do podziału fonetyki na artykulacyjną, akustyczną i audytywną.
3.2.2. Fonetyka audytywna
Klasyfikacja audytywna dźwięków mowy nie została posunięta dotychczas zbyt daleko i można właściwie uważać, że fonetyka składa się 2 dziedzin - artykulacyjnej i akustycznej.
3.2.3. Fonetyka artykulacyjna
Najstarszą i do tej pory najbardziej rozpowszechnioną met. opisu fonet. jest opis wg sposobu wytwarzania dźwięków przez narządy mowy.
Narządy mowy są uważane przez fonetyków za system jednolity i spójny. Różnice indywidualne w narządach owy różnych osób nie mają żadnego istotnego wpływu na rodzaj tworzonych dźwięków.
Nie jest prawdą, że narządy mowy niektórych ras są z punktu widzenia anatomicznego lepiej przystosowane do wymawiania jednych głosek niż drugich. Niemożliwość wymówienia pewnych głosek jest na ogół rezultatem wpływów otoczenia, działających w dzieciństwie (gł. z nich jest nauka wymowy własnego języka).
3.2.4. Dźwięczność i wysokość głosu
Dźwięczność jest wynikiem regularnej wibracji wiązadeł głosowych w krtani. Częstotliwość drgań zależy od stopnia napięcia wiązadeł głosowych i ma wpływ na wysokość powstającego w ten sposób dźwięku. Wysokość jest zazw. traktowana jako cecha współwystępująca z wymawianymi głoskami, a nie jako ich cecha integralna.
Samogłoski (wg kryteriów artykulacyjnych) - głoski dźwięczne, przy których formowaniu powietrze przechodzi przez gardło i jamę ustną, nie napotykając przeszkód.
Wsz. dźwięki mowy nie będące samogłoskami są definiowane jako spółgłoski.
3.2.5. Samogłoski
Samogłoski klasyfikuje się zazw. wg 3 kryteriów:
stopnia rozwarcia ust (otwarte : ścieśnione);
pozycji najwyższej części języka (przednie : tylne);
pozycji warg (zaokrąglone : płaskie).
Dla celów klasyfikacyjnych ustalono serie tzw. samogłosek podstawowych, tzn. wg Daniela Jonesa: „zbiory dźwięków samogłoskowych, mających określone cechy akustyczne i charakteryzujących się określonymi pozycjami języka i warg” (cechy akust.).
Wartości samogłosek podstawowych zost. ustalone w Międzynarodowym Alfabecie Fonetycznym (IPA).
Inne zmienne - wtórne modyfikacje tego, co przyjmuje się za wymową normalną.
Np. zakłada się, że samogł. są normalnie wymawiane bez przepływu powietrza przez jamę nosową. Jeśli jest ona otwarta w trakcie wymawiania samogł. tak, że powietrze przechodzi nosem i ustami, mówi się, że samogł. jest nosowa (traktuje się ją jako modyfikację odpowiedniej samogł. nieanalizowanej).
3.2.6. Spółgłoski
Spółgł. mogą być dźwięczne lub bezdźwięczne, ustne albo nosowe.
Jeśli przeszkoda na drodze strumienia powietrza jest całkowita, powstające głoski są zwarte; przy zatamowaniu częściowym, wywołującym jedynie tarcie - głoski szczelinowe (spiranty).
Miejsce, w którym dochodzi do zatamowania przepływu powietrza, to miejsce atykulacji: wargi, żeby, dziąsła, podniebienie twarde (palatum), podniebienie miękkie (velum), języczek, gardło, głośnia. Ten z narządów, który wchodzi w styczność z miejscem artykulacji nazywa się artykulatorem. Najczęściej jest to jakaś część języka (czubek - apex, cz. przednia - praedorsum, środkowa - mediodorsum, tylna - postdorsum).
3.2.7. Zmienne artykulacyjne: składniki długie i krótkie
Liczba głosek, które można wyróżnić w ciągłym paśmie mowy, zależy od liczby kolejnych stanów narządów mowy; zmianę w stanie tych narządów mowy można zdefiniować jako dostrzegalną modyfikację przynajmniej jednej z przyjętych zmiennych artykulacyjnych.
2 typy składników fonet. - długie i krótkie. Ts. składnik może być długi lub krótki w różnych ciągach fonet.
3.2.8. Alfabety fonetyczne
Międzynarod. Alfabet Fonet. opiera się na alfabecie łac. Wartości przypisane literom zostały ustalone, zanim zdano sobie sprawę w sposób jasny z konieczności odróżnienia fonetyki od fonologii.
Brak systematyczności w oddawaniu pewnych cech artykulacyjnych.
Na ogół literom przypisano wartości dźwiękowe zgodnie z jednym czy kilkom gł. językami europ. Niektóre litery zbędne w j. ang. czy franc., otrzymały odmienną interpretację fonet. Wprowadzono pewną ilość nowych symboli (zapożyczonych z j. gr. albo utworzonych specjalnie). Znaki diakrytyczne - używane dla uściślenia transkrypcji lub do zaznaczania, że dana głoska wymawiana jest w sposób, który uchodzi za odbiegający od normy.
Oprócz Międzynarod. Alfabetu Fonet. istnieją też in. systemy transkrypcji fonet.
3.2.9. Fonetyka akustyczna
Możliwe jest analizowanie za pomocą aparatury elektronicznej złożonych fal dźwiękowych wytwarzanych w mowie oraz ich analiza na częstotliwości składowe i względne amplitudy, zmieniające się w sposób ciągły.
Postępy w dziedzinie tzw. syntezy mowy - sztucznego tworzenia zrozumiałych wypowiedzi w określonym języku za pomocą wytwarzania fal dźwiękowych w tych pasmach częstotliwości, które są szczególnie ważne w mowie ludzkiej, i łączenie ich w odpowiedni sposób.
Mowa nie składa się z ciągu odrębnych dźwięków. Składniki fal dźwiękowych, wytwarzanych w trakcie mówienia, mają zmienną długość i nakładają się na siebie.
Analiza akustyczna samogłosek na formanty (tzn. na 2 pasma częstotliwości, w których obserwuje się maksymalną koncentrację energii) zgadza się dość dokładnie z ich opisem artykulacyjnym: przednia - tylna, ścieśniona - otwarta. Można też zidentyfikować na drodze badań akustycznych cechę artykulacyjną zaokrąglenia, dźwięczność i nosowość, zwarcie i szczelinowość. Największą trudność przedstawia akustyczna identyfikacja miejsca artykulacji.
3.3. FONOLOGIA
3.3.1. Fonem
Fonem - jedn. opisu fonolog.
3.3.2. Dystrybucja komplementarna alofonów
2 głoski, które różnią się od siebie pod wzgl. fonet. w ts. otoczeniu i które w efekcie odróżniają od siebie 2 wyrazy, są uważane za fonemy.
Istnieje wiele jęz., w których [l] i [r] bądź nie występują w ts. otoczeniu ( nie różnicują wyrazów), bądź nie współistnieją. W jęz. tych (np. japońskim, chińskim) różnica między [l] i [r] ni jest różnicą fonolog.
O jedn. fonet. nie występujących w ts. otoczeniu ( niezdolnych do odróżniania wyrazów) mówi się, że są w dystrybucji komplementarnej (por. 2.3.1)
3.3.3. Podobieństwo alofonów
Fakt, że głoski są w dystrybucji komplementarnej, nie jest warunkiem wystarczającym, by uznać je za warianty ts. fonemu.
Podobieństwo fonet. - kryterium.
3.3.4. Wariancja fakultatywna w fonologii
2 jedn., różniące się od siebie pod względem fonet., występują w ts. otoczeniu, nie będąc jednak w opozycji - zastąpienie 1 z nich drugą nie prowadzi do powst. odmiennego wyrazu, ale po prostu do różnej wymowy ts. wyrazu jedn. takie są wariantami fakultatywnymi (por. 2.3.2).
3.3.5. Neutralizacja w fonologii
Neutralizacja różnicy między fonemami w niektórych pozycjach.
W wielu językach (np. pol., niem., ros., tur.) istnieje różnica fonolog. między spółgł. bezdźw. i dźw. w większości pozycji w wyrazie. Jednak spółgł. dźw. nie wyst. w wygłosie.
Rozróżnienie między spółgł. bezdźw. i dźw. w tych jęz. jest zneutralizowane w wygłosie. Jest to cecha ich systemu fonolog.
/T/ jest w j. niem archifonemem w odróżnieniu od /d/ i /t/ , które są fonemami i nie wyst. w wygłosie.
3.3.6. Relacje syntagmatyczne między fonemami
Stałość struktury fonolog. danego języka można pojmować w następujący sposób: język posiada wyrazy faktycznie istniejące, z których każdy może na początek być uważany za regularny pod względem fonolog. (zgodny z określonymi przez system zasadami łączenia fonemów). Zadaniem j-znawcy jest wytłumaczyć tę regularność. Mając daną klasę faktycznie istniejących wyrazów, j-znawca opisze ich strukturę fonolog. w postaci reguł, które podają możliwe połączenia klas fonemów, przy czym każdy element klasy znajduje się w opozycji do każdego innego elementu.
3.3.7. Wyrazy fonologicznie potencjalne i istniejące
Słownictwo większości języków zawiera pewną ilość wyrazów, które są nieregularne pod względem fonolog. - nie pasują do schematów konstrukcyjnych, charakterystycznych dla większości wyrazów. Mogły one zostać zapożyczone z in. języków, mogły nie zostać całkowicie zasymilowane albo mogą to być onomatopeje.
Identyfikacja wyrazów faktycznie występujących z regularnymi jest niestosowna też pod in. względem. Niektóre nie zaświadczone połączenia fonemów są uznawane przez użytkowników języka za bardziej normalne od in; są one nie tylko łatwe do wymówienia, ale w pewien sposób podobne z formy do in. wyrazów języka. Opis fonolog. języka powinien odzwierciedlać tego typu odczucia..
Ludzie piszące wiersze pozbawione znaczenia tworzą niemal zawsze wyrazy, które odpowiadają strukturze fonolog. wyrazów zaświadczonych w języku; ts. dotyczy marek fabrycznych, wymyślanych dla produkowanych przez człowieka artykułów.
Idealnym systemem reguł fonolog. dla danego języka będzie taki, który w sposób poprawny scharakteryzuje nie tylko połączenia fonemów stanowiące większość wyrazów, ale też wiele in., które rodowici użytkownicy języka zaakceptowaliby jako możliwe (potencjalne).
3.3.8. Cechy dystynktywne
Fonemy języka nie mogą być poddawane dalszej analizie, że są one minimalnymi elementami wyrażania. Założenie to jest przyjmowane w większości obiegowych podręczników j-znawstwa, mimo że zostało ono zakwestionowane dawno przez Trubieckiego, Jakobsona i in. uczonych ze szkoły praskiej.
Wg Trubieckiego i jego uczniów fonem można podzielić w dalszym ciągu na cechy dystynktywne.
Przykład: /k/, /g/, /ŋ/, /p/, /b/, /m/, /t/, /d/, /n/ - w przyp. tych fonemów można wyróżnić 7 cech (składników): welarność, wargowość, zębowość (albo dziąsłowość), bezdźwięczność, dźwięczność, ustność, nosowość.
Opozycja fonolog. między /k/ i /g/ oparta jest całkowicie na negatywnej albo pozytywnej wartości zmiennej. Podobna sytuacja opozycji między /p/ i /b/ oraz między /t/ i /d/.
Opozycja dźwięczność : bezdźw. jest więc pośród ang. spółgł. zwartych ustnych minimalną opozycją f-cjonalną: jest to cecha dystynktywna.
3.3.9. Przeformułowanie prawa Grimma przy użyciu cech dystynktywnych
W diachronicznym opisie języków teoria cech dystynktywnych pozwala często opisać ewolucję systemu fonolog. lepiej niż z powołaniem się na prawa dźwiękowe, działające w sposób niezależny na poszczególne fonemy.
Pie.: /p, t, k/ + dźw. - aspiracja = /b, d, g/.
Pie.: /p, t, k/ + aspiracja = /bh, dh, gh/.
Pragermański: /f, θ, h/ + szczelinowość + dźw. = /b, d, g/.
Pragermański: /f, θ, h/ - szczelinowość - dźw. = /p, t, k/.
Niektóre szczelinowe bezdźw., które powstały w wyniku zmiany fonet. [p] [f] itd., zostały w dalszym ciągu udźwięcznione (i były realizowane jako zwarte dźw. albo jako szczelinowe dźw. - w obu jednak wypadkach były identyczne ze spółgł. powstałymi wskutek przesuwki [bh] [b].
Nagłosowe grupy typu [sp] nie przekształciły się w [sf] itp., lecz pozostały fonet. nie zmienione. Właśnie z tego względu mówimy, że zmianie uległ system fonologiczny, a nie fonet.
3.3.10. Neutralizacja a człony nacechowane i nienacechowane
Pojęcie neutralizacji jest ważne, ponieważ znajduje się w korelacji z rozróżnieniem nienacechowanego i nacechowanego członu opozycji. Zazwyczaj w pozycji neutralizacyjnej wyst. człon nienacechowany.
3.3.11. Najnowsza ewolucja teorii cech dystynktywnych
Charakteryzuje się ona 3 gł. tendencjami:
usiłowanie stosunkowo nielicznego zespołu cech dystynktywnych, nadających się do analizy struktury fonolog. wsz. języków;
tend. do interpretowania korelatów fonet. cech dystynktywnych nie w terminach artykulacyjnych, ale wg kategorii opartych na akustyce;
analizowanie wsz. opozycji na binarne (2-wartościowe) cechy dystynktywne.
3.3.12. Analiza prozodyczna
Firth i jego uczniowie w Londynie - nie uznają pojęcia fonemu. Pod in. względami - zbieżności z praską szk. fonolog.
3.3.13. Harmonia wokaliczna w tureckim
Współcz. system ortograf. lit. j. tur. rozróżnia 8 samogł.: i, ι, ű, u, e, a, ő, które można opisać, uciekając się do 3 opozycji artykulac.: wysoka - niska, tylna - przednia, zaokrąglona - niezaokrąglona (niska - negatywna w stosunku do wysokiej (W), przednia - w stosunku do tylnej (T), niezaokrąglona - w stosunku do zaokrąglonej (Z).
W wyrazach 1-sylabowych każda z tych samogł. znajduje się w opozycji do wsz. pozostałych można te samogł. traktować jako 8 fonemów dających się zanalizować na cechy dystynktywne.
Jedną z cech charakteryst. dla tur. jest tzw. harmonia wokaliczna, działająca na przestrzeni całego wyrazu w następujący sposób: wsz. samogł. wyrazu przybierają ts. wartość, jeśli chodzi o cechę T, oraz cecha Z może przybierać wartość pozytywną jedynie w I sylabie wyrazu i w sufiksach zawierających samogł. wysoką (+W). Istnieje pewna il. wyjątków: zapożyczenia oraz wyrazy zawierające sufiksy „nieharmoniczne”.
3.3.14. Wielowymiarowość analizy prozodycznej
Analiza prozodyczna przedstawia wyrazy jako struktury wielowymiarowe, złożone z cech prozodycznych i jedn. fonolog. Jest ona wielowymiarowa, ponieważ może istnieć kilka warstw prozodycznych, działających ponad odcinkami wypowiedzi o różnych długościach.
3.3.15. Różnice między szkołami fonologicznymi
Wsz. koncepcje fonolog. opierają się na pojęciu kontrastu (opozycji) i uznaniu faktu, że wymiar paradygmatyczny i wymiar syntagmatyczny są w języku od siebie zależne.
Różnice - w założeniach szczegółowych (wynika to z powodów metodologicznych).
3.3.16. Fonologia a gramatyka
Wystąpienie wyrazu jest po części zdeterminowane jego f-cją gramat., po części zaś jego znaczeniem.
4
GRAMATYKA: ZASADY OGÓLNE
4.1. WSTĘP
4.1.1. Gramatyka
Gramatyka = etymologicznie `sztuka pisania'. Wkrótce - szersze znaczenie: całość badań nad językiem.
4.1.2. Fleksja i składnia
Morfologia zajmuje się wewnętrzną strukturą wyrazów. Składnia - sposobami łączenia wyrazów w zdania.
4.1.3. Gramatyka „pojęciowa” („notional” grammar)
Wychodzi ona z założenia, że istnieją „kategorie pozajęzykowe, które są niezależnie od mniej lub bardziej przygodnych faktów, występujących w istniejących językach”.
4.1.4. Zagadnienia semantyczne w gramatyce
Struktury gramat. i semant. - choć wykazują duży stopień wzajemnej odpowiedniości - nie odpowiadają sobie całkowicie.
Metodolog. podział gramatyki i semantyki odnosi się jedynie do sposobu przedstawienia opisu języka.
4.1.5. Termin „formalny”
Formalny - 1) w odniesieniu do struktury fonolog. i gramat. języka w przeciwstawieniu do terminu „semantyczny”; 2) w odniesieniu do struktury fonolog., gramat. i semant. języka w znacz. `odmienny od materiału, w którym realizowany jest język (w tym znacz. termin „formalny” przeciwstawia się terminowi „substancjalny”); 3) jako synonim terminów „sformalizowany” albo „podany explicite” w opozycji do terminów „nieformalny” albo „intuicyjny”; 4) w opozycji do terminu „pojęciowy” (notional).
4.2. GRAMATYKA FORMALNA
4.2.1. Akceptowalność
To pojęcie ogólnikowe, pozanaukowe.
Wypowiedź akceptowalna to taka, która została albo mogła zostać wyprodukowana przez rodowitego użytkownika danego języka w odpowiednim kontekście i jest albo mogłaby być akceptowana jako należąca do tego języka przez in. z jego rodowitych użytkowników.
Językoznawca powinien w sposób możliwie najprostszy wskazać, które ze zdań opisywanego przezeń języka są akceptowalne, i wyrazić to w sposób zgodny z jakąś ogólną teorią struktury jęz.
4.2.2. Liczba zdań w języku może być nieograniczona
4.2.3. Warstwy akceptowalności
Niekt. zdania - popr. grmat., ale bez sensu (np. Poczwórność pije odkładanie z dnia na dzień).
In. zdania są poprawne i sensowne, ale mogą zostać odebrane jako bluźniercze czy sprośne (akceptowalność społ.).
4.2.4. Idealizowanie danych
Mówiąc, że 2 osoby posługują się ts. jęz., abstrahujemy od rozmaitych cech swoistych dla sposobu mówienia każdej z nich (wiek, płeć, przynależność społ., wykształcenie, zainteresowania itd.). Jednak w mowie wsz. osób, o których powiada się, że mówią ts. jęz., istnieje wspólne jądro: pokrywające się w znacznym stopniu słownictwo, sposób łączenia wyrazów w zdania, znaczenie (i sens) przypisywane wyrazom i zdaniom przez każdą z tych osób.
4.2.5. Akceptowalność fonologiczna a akceptowalność gramatyczna
Akceptowalność fonolog. np. „obcy akcent”.
4.2.6. Dystrybucyjne traktowanie opisu gramatycznego
4.2.7. Wzajemna zależność fonologii i gramatyki
Gramatykę i fonologię uważa się teoretycznie za odrębne poziomy struktury językowej. Jednak struktura fonolog. i gramat. ts. języka są zazw. zależne od siebie.
4.2.8. Prosty przykład analizy dystrybucyjnej
ab, ar, pr, qab, dpb, aca, pca, pcp, qar, daca, qaca, dacp, dacqa, dacdp, qpcda, acqp, acdp
Każda litera przedstawia in. wyraz; a i p mają ts. otoczenie, podobnie b i r oraz d i q, natomiast c ma dystrybucję swoistą. Grupujemy a i p w klasę X, b i r w kl. dystrybuc. Y, a d i q w kl. Z 1. XY, 2. ZXY, 3. XcX, 4. ZXcX, 5. ZXcZX, 6. XcZX możemy opisać zdania naszego korpusu przy pom. 6 formuł strukturalnych, wymieniających akceptowalne ciągi klas wyrazów (c jest kl. 1-elementową). Formuły te (reguły) są linearne.
Każdą z tych reguł można interpretować jako opis odrębnego typu zdania. Podany system reguł wyjaśnia w spos. zadowalający akceptowalność 17 zdań korpusu (definiuje je jako zdania gramat.). czyni to jednak jedynie dzięki włączeniu występujących zdań w charakterze elementów do kompletnego zbioru, obejmującego 48 zdań.
4.2.9. Klasy gramatyczne
Czy dany wyraz jest elementem jakiejś kl. gramat., w praktyce określano zawsze przez opis dystrybucji wyrazu, czyli jego łączliwości z in. wyrazami w ts. zdaniu.
4.2.10. Subkategoryzacja
Gramatycznośc to akceptowalność na mocy określonego zbioru reguł i określonej klasyfikacji elementów leksykalnych i gramat. języka.
4.2.11. Niedookreśloność gramatyki
Decyzja językoznawcy co do granic gramatyczności jest uwarunkowana 2 czynnikami:
prawo malejącego zysku (przychodzi moment, kiedy wzrost złożoności reguł jest zbyt kosztowny w por. z tym, co dzięki niemu się uzyskuje: ze stosunkowo nikłym wzrostem liczby opisywanych zdań);
zdania opisywanego języka są tak liczne, że nie można żywić nadziei na to, iż będziemy mogli zadecydować o każdym zdaniu generowanym przez gramatykę, czy jest zdecydowanie akceptowalne, czy nie.
4.2.12. Gramatyczność a sensowność
Mówiąc, że pewna wypowiedź jest niegramat., nie wykluczamy tego, że może ona być nie do przyjęcia także z in. powodów.
4.2.13. Termin „generatywny”
Gramatyka generatywna nie musi być koniecznie gramatyką transformacyjną.
generatywny - 1) `projektywny (predykatywny'); 2) sformułowany explicite („formalny” w opozycji do „nieformallnego”).
4.2.14. Dystrybucja i procedury odkrywcze
Harris, Methods in Structural Linguistics, 1951
Syntactic Structures, 1957
4.3. GRAMATYKA A SŁOWNICTWO
4.3.1. Analiza i synteza
Każda gramatyka zakłada istnienie słownika, w którym wyrazy języka są poklasyfikowane na klasy dystrybucyjne.
Słownik i gramatyka są wspólne dla analizy i syntezy.
4.3.2. Reguły substytucji leksykalnej
Proces substytucji leksykalnej można opisać w sposób następujący: na miejsce każdego symbolu klasy gramat., występującego w opisie strukturalnym danego zdania, wstawić dowolny element oznaczanej klasy, wybierając go z klasy wyszczególnionej w słowniku. Z chwilą kiedy wsz. symbole klas gramat. zostały zastąpione (przepisane) dzięki wielokrotnemu zastosowaniu tej zasady substytucji leksykalnej, wyjście (output) systemu generatywnego staje się zdaniem i otrzymuje określony opis strukturalny. (X x | x є X).
4.3.3. Cechy gramatyczne
4.3.4. Konsekwencje odpowiedniości między klasyfikacją gramatyczną i semantyczną