Bolesław Prus, Faraon - treść
Tom I, Wstęp
W Egipcie cywilizacja i architektura były na wysokim poziomie już wtedy, gdy w Europie biegali jeszcze barbarzyńcy w skórach. Państwo leży w kilkusetmetrowym wąwozie między Pustynią Libijską a Arabską. Na zachodzie są łagodne wzgórza, na wschodzie strome skały, środkiem płynie Nil. W miejscu, gdzie Nil rozlewa się w deltę leży Kair i gruzy dawnej stolicy, Memfis. Egipt wygląda jak wąż i zmienia kolor w zależności od pory roku. Panują tam upały, a deszcze padają rzadko. Byłby Egipt pustynią, gdyby nie coroczne wylewy Nilu (od końca VI do końca IX). Sieć kanałów nawadnia cały kraj, bo wody nie doszłyby do terenów pofałdowanych i szybko wyschłyby pod gorącym słońcem. Wszystkie pracy wymagały dobrej organizacji, więc utworzono armię robotniczą. Stworzyli ją (zaplanowali) kapłani, a rozkazywali faraonowie. Lud egipski był więc jedną osobą - myśl (kapłani), wola (faraon), ciało (lud), posłuszeństwo zaś cementowało całość.
Lud dzielił się na rolników, którzy gł. dzierżawili ziemię i rzemieślników - samodzielnych lub należących do armii. Ciężkie zajęcia mechaniczne i prace w kamieniołomach wykonywali przestępcy lub niewolnicy wojenni. Egipcjan jednoczyła miedziana barwa skóry. Z czasem obcy zaczęli przenikać do Egiptu.
Faraon rządził przy pomocy armii stałej i milicji oraz urzędników - arystokracji rodowej. Oddawano mu cześć boską, sam sobie stawiał ołtarze. Obok, a nawet ponad faraonami byli kapłani. Dopóki faraon im ulegał, panował długo. Gdy wygasała dynastia, to kapłan przybierał klaff - czapkę faraonów z wężem.
Przyszedł czas wojen, a napływ obcych rozbił rasową jedność. Gdy faraonowie i kapłani zaczęli ze sobą walczyć, Egiptem zawładnęły obce potęgi.
Opowiadanie dotyczy XI wieku p.Ch., gdy upadła 20. dynastia, a po Ramzesie XIII wdarł się na tron San-amen-Herhor, arcykapłan Amona.
rozdz. 1
33 rok panowania Ramzesa XII. W grudniu (miesiąc Mechir) wrócił z Tebów bożek Chonsu. W lutym (miesiąc Farmuti) Ramzes mianował swym następcą syna Cham-sem-merer-amen-Ramzesa (22 lata). Poprzedni synowie byli opętani - jeden nie mógł chodzić, jeden popełnił samobójstwo, jeden oszalał.
Ramzes chciał został dowódcą korpusu Menti, więc wysłano go na próbę - miał zebrać wojska i przeciwstawić się na pustyni armii jenerała Nitagera. Książę Ramzes sam wszystkiego dopilnował, żyjąc skromnie wśród żołnierzy, i dobrze rozporządzał armią. Za wojskiem ciągnął sztab księcia. Dostojnicy mieli mnóstwo wozów, prowadzili ze sobą śpiewaczki, więc szli bardzo wolno. Ramzes kazał odesłać kobiety i przyspieszyć pochód. W sztabie jechał minister Herhor - jako obserwator. Pentuer zbierał dla niego dyskretnie informacje. Ramzes wyszedł im naprzeciw. Zły był, że nie wysyłali patroli, gł. na kuzyna Tutmozisa - pierwszego eleganta w Memfis. Tutmozis kusił Ramzesa, by odpoczął i zobaczył się z Senurą.
Eunana, dowódca przedniej straży, doniósł, że na drodze są dwa święte skarabeusze. Herhor zarządził obejście trasy wąwozem. Ramzes był niechętny zwłoce. Grek Patroklos chciał z piechotą iść dalej ścieżką, ale ostatecznie wszyscy poszli wąwozem...
rozdz. 2
Minister Herhor odwołał Eunanę ze stanowiska i wyznaczył nowych dowodzących. Po drodze napotkali głęboki wąwóz, który musieli zasypać. Powstrzymywał ich stary chłop, mówiąc, że zasypują kanał, który on kopał 10 lat. Pan obiecał mu, że gdy doprowadzi wodę do doliny, to zostanie na niej parobkiem i będzie wolny. Nawet drapieżniki litowały się nad nim i nie tykały go. Grek uderzył go łopatą, minister nie chciał słuchać. Żołnierze dali mu baty i wyrzucili u wejścia do wąwozu. Tylko Pentuer nie mógł na to patrzeć.
rozdz. 3
Ramzes pokazał Tutmozisowi ze wzgórza ziemię Gosen. Złościł się, że teraz kapłani wszystkim rządzą. Tutmozis twierdzi, że tak było zawsze, ale Ramzes wie, że dawniej rządzili faraonowie. Teraz nawet sąsiedzi wykorzystują powoli słabość państwa, podczas gdy skarby kapłanów pękają w szwach.
Dotarli do posiadłości Sezorfisa, pisarza Chairesa, który nosi wachlarz nad nomarchą Memfisu. Sądziła, że Ramzes jest żołnierzem, a Tutmozis tancerzem. Była to Sara, córka Gedeona, rządcy folwarku, Żydówka. Ramzes dał dziewczynie swój łańcuch - kupił ją za niego. Ucałował ją i Tutmozis pociągnął go za sobą, bo trąbki ich wzywały.
rozdz. 4
Kuzyni ze wzgórza próbowali objąć wzrokiem sytuację - za miastem Pi-Bailos stały pułki Ramzesa, od wschodu nacierał przeciwnik, na prawo szedł wąwozem pułk grecki z machinami wojennymi, a na złączeniu tego wąwozu z innym, idącym z pustyni, wojska Nitagera przecięły im drogę. Ramzes natychmiast zawyrokował, by Grecy pod wodzą Patroklosa uderzyli na nieprzyjacielskie pułki. Do bitwy nie doszło, Nitager pochwalił Ramzesa, mówiąc, że tylko wielki wojownik tak radzi sobie w takiej sytuacji.
Tutmozis miał pójść do ojca Sary i oddać mu folwark pod Memfis, a ją zabrać. Po drodze zobaczyli chłopa, który zaszedł im drogę - powiesił się. Ramzesa bardzo zasmuciła jego historia. Eunana, za wypatrzenie skarabeuszy, dostał od Herhora pierścień. Dostał też 50 kijów za to, że nie śledził Ramzesa i w obliczu nieprzyjaciela musieli trąbić na alarm, by go przywołać.
Pentuer rozmawiał z adiutantem niosącym wachlarz. Adiutant twierdził, że dla chłopa był to najlepszy dzień w życiu, a Eunana będzie teraz pilnował Ramzesa lepiej. Pentuer uważał, że Eunana już nigdy nie dojrzy skarabeusza, a chłopu było w Egipcie bardzo źle. Wie, co mówi, bo wyrósł wśród chłopstwa. Adiutant radził zadowolić się swoim stanowiskiem, Pentuer odczuwał nędzę milionów. Eunana śpiewał na wozie pieśń o nieszczęściu oficera.
rozdz. 5
Ramzes przyznał wynagrodzenia żołnierzom i dowódcom. Herhor zrzekł się swojej części. Miał za złe Ramzesowi, że wobec wojska otwarcie wypowiada swą wolę i rozdaje pieniądze, których nie ma - kazał Pentuerowi to zapamiętać.
Faraon miał przyjąć Herhora jeszcze dziś, ale Ramzesa dopiero nazajutrz. Urzędnik powiedział, że w pałacu mówią, że sztab został odcięty od korpusu i z tego powodu Ramzes dał oficerowi 500 kijów, a przewodnika kazał powiesić.
Tutmozis wytargował Sarę za folwark, 2 talenty rocznie dla jej ojca, 10 krów, byczka, łańcuch i bransoletę. Ramzes chciał jeszcze wykupić dzieci powieszonego chłopa i dać im jakąś ziemię w dzierżawę. Pod oknem ktoś pozdrowił Ramzesa i przedstawił się jako „skrzywdzony lud egipski”.
rozdz. 6
Pałac faraona składał się z 5-piętrowych pylonów, ścian zwężających się ku górze, łączącej je 3-piętrowej bramy, płaskorzeźb, na których pobożność mieszała się z okrucieństwem (np. faraon trzymający za włosy ludzi związanych w pęk).
Dostojnicy czekali na Ramzesa XII (ok. 60 lat), który składał hołd bogom. Wszyscy upadli przed nim na twarz, tylko Patrokles się skłonił, a Nitager przyklęknął. Faraon chciał rozmawiać z Nitagerem przez pisarza, ale ten powiedział, że pośrednikiem mógłby być tylko następca tronu. W sali został faraon, Herhor i Nitager z Patroklesem. Usiedli. Nitager chwalił młodego Ramzesa jako wodza. Herhor wskazał na błędy (zaniedbanie sztabu) i radził nie czynić jeszcze Ramzesa dowódcą korpusu Menfi. Młody Ramzes spotkał się z ojcem i dowiedział, że nie zostanie wodzem korpusu. Rozgniewał się i nazywał Herhora swym wrogiem. Faraon ukrócił jego zapał, mówiąc, że wie, że porzucił wojsko dla Żydówki.
rozdz. 7
Ramzes prosił matkę, Nikotris, o 15 talentów, które miał wypłacić wojsku. Wyrzucała mu, że uczynił sobie kochanką Żydówkę - akurat ten lud jest na tyle silny, że faraonowie od zawsze starali się go niszczyć. Przypomniała mu, że Żydzi wynieśli wiele skarbów z Egiptu, że ich wodzem był Messu, kapłan-zdrajca. Według Ramzesa te pogłoski głoszą kapłani, którzy sami chcą być przy faraonie, boją się konkurencji. Pieniędzy nie dostał. Matka radziła mu pożyczyć od kapłanów, nie od Fenicjan. Gdy wyszedł, modliła się za niego przed posągiem Izis. Usłyszała szept: Głos sprawiedliwego zawsze jest wysłuchany.
rozdz. 8
Tutmozis przysłał do Ramzesa Fenicjanina Dagona. Ramzes słuchał cierpliwie opowiadania Dagona o tym, jak to Tutmozis zajechał do jego domu i jak jest szczęśliwy, że może pomóc następcy tronu. Hamował się, gdy Fenicjanin wyrzekał na Żydów. Pożyczy mu 15 talentów, a po 3 latach odbierze 30. Ofiaruje się do tego sam uregulować książęce długi. Chce zamiast rewersu folwarki księcia w dzierżawę, by z nich odebrać procent.
rozdz. 9
Ramzes oddał Sarze na mieszkanie folwark na przedmieściach Memfis. Mieszkała tam ze starą Tafet. Bała się wychodzić. Odwiedził ją ojciec. Egipcjanie kłaniali mu się i dogadzali, Żydzi wiedzieli, że nie oddał córki z dobrej woli, sami chcieliby być tak „przymuszeni”. Ojciec radził jej zebrać bogactwa i uciekać, bo Ramzes i tak ją porzuci. Sara nie ruszała się z domu, bo albo słyszała, że przybór Nilu się przez nią opóźnia, albo jakieś stare kobiety (kapłanki?) jej się przyglądały. Spędzili razem szabas. Tutmozis przysłał grajków, którzy pod murem śpiewali dla Sary miłosne pieśni.
rozdz. 10
Muzykę przerwali ludzie złorzeczący Sarze. Gdy odważnie wyszła na taras, uderzono ją kamieniem. Jakiś kapłan uspokoił ich, obiecując, że Nil jeszcze tej nocy zacznie przybierać - tak też się stało. Tutmozis i Ramzes przyjechali do Sary. Jej ojciec odszedł, by się z nimi nie spotkać. Tutmozis pohamował gniew księcia, który już chciał napadać motłoch za napad na Sarę. Zdziwił się, że dziewczyna może mieć siniaka. Murzynowi, który bronił domu z siekierą dał wolność, ale ten chciał został przy nim.
rozdz. 11
Druga połowa lipca. Egipcjanie radowali się, bo Nil bardzo gwałtownie przybierał. Śledztwo w sprawie napadu na dom Ramzesa nie wykryło przywódców (choć wielu ludzi uwięziono) ani nie ustaliło, kto był owym kapłanem. Książę sam pojechał do więzienia. Widział umęczonego starca skazanego za obrazę urzędnika, rodzinę skazanego na uduszenie, która czekała na jego ciało. Kazał przesłuchać najwinniejszych zatrzymanych w swojej sprawie - mówili, że nie rzucali kamieniami, a na górę weszli, bo chcieli zobaczyć stan Nilu. Wg księcia wszyscy byli niewinni, ale uwolnić ich mógł tylko faraon, bo akt sprawy było już za dużo. Do faraona nie chciano go dopuścić, bo gdzie jest zbrodnia, tam muszą być ukarani - tak chce państwo. Głos w krzakach poradził Ramzesowi, by jego dozorca, który podał oskarżenie, nie przychodził na rozprawę. Gdy nie ma pokrzywdzonego, sprawa jest nieważna.
rozdz. 12
Ramzesowi śnił się interes państwowy jako labirynt nie do przejścia. Oskarżeni i napad zostali uwolnieni, a akta sprawy gdzieś znikły. Okazało się, że prawa państwowe da się nagiąć, szczególnie gdy jest się silnym. Ramzes w przebraniu inżyniera szukał kapłana. Widział chłopów bitych kijami, jednego zanurzano w wodzie - nie płacił dodatkowych podatków, które nałożył Dagon. Jego żona błagała Ramzesa o pomoc, chcieli zabrać im jedynych dwóch synów. Jej mąż bał się konsekwencji, nie chciał, żeby się skarżyła. Ramzesa nie poznano, ale wiedzieli, że to ktoś znaczny, bo zaraz uderzył urzędnika w łeb. Ramzes przetłumaczył sobie, że bicie kijem nie każdego boli, że on sam nurzał kolegów w szkole dla zabawy, że chłopi widać lubią żyć samymi kiełkami, ale w głębi ducha denerwował się, że Dagon nałożył na jego chłopów niesprawiedliwy podatek. Matka na pewno mu to wypomni. Uznał, że winni są kapłani, bo gdyby ich majątki należały do faraona, to nie musiałby zapożyczać się u lichwiarza i chłopi nie byliby uciskani.
rozdz. 13
Dagon przyniósł Ramzesowi złoty kielich, ale ten go nie przyjął, mówiąc, że jest na nim krew dzieci zabieranych rodzicom. Sara też go nie przyjęła, bo książę zabronił jej przyjmować prezenty. Dagon rzucał na nią takie przekleństwa po wyjściu, że aż woda się zmąciła i słońce zakrył czarny obłok. Ramzesowi przysłał 16-latkę w samej bransolecie, która tańczyła wokół niego, by przestał się na Dagona gniewać. Nie dała się pocałować, bo była kapłanką. Chłopi pobliscy nie byli już uciskani, ale za to w dalszych folwarkach Dagon wetował sobie straty.
rozdz. 14
Końcem września faraon wyjechał do Teb dziękować za wylew Nilu, a rządy pozostawił Herhorowi. Ramzes płakał trzy dni, a potem przeniósł się do Sary. Tutmozis powiedział mu, że jest w niełasce, że żołnierze greccy piją za jego zdrowie i mówią o zmianach za jego rządów (w czasie życia faraona!). Chłopi zaś mówią, że nowy faraon zniesie podatki. Tutmozis cieszył się, że nie musi zajmować się polityką.
Ramzes był sceptykiem. Wiedział, że część kapłanów nie wierzy w bogów, że faraon jest tylko schorowanym starcem. Ale w Egipcie nawet wielkim nie przebaczano zdrady kapłańskich sekretów i zdrady faraona. Nawet kochająca Sara nie mogła mu pomóc. Chciał, by go rozweseliła, więc zaczęła śpiewać. Przy okazji wydało się, że sługami w domu są sami Żydzi, jej krewni. Pieśń Sary nakazywała czekać pokornie na pomoc z nieba, w Egipcie jest inaczej - bogowie pomogą tym, którzy działają.
rozdz. 15
Ramzes oświadczył Patroklesowi, że nie życzy sobie, by żołnierze greccy rozbijali się po szynkach i rozprawiali o polityce. Rządcy kazał powtórzyć chłopom, że podatków nie zniesie, a gdyby któryś tak rozpowiadał ma dostać karę pieniężną i kije dla przestrogi. Ramzes zobaczył, że pokorny Żyd z folwarku Sary bije parobka - podejrzewał, czy Sara też nie kryje obłudy. Sara bała się go stracić, czuła się jego sługą, ale nie chciała, by traktował ją jak pan i władca. Była zazdrosna o tancerki, a nawet o psa księcia.
rozdz. 16
Zbliżała się zima, początek listopada. Przed folwarkiem bawiły się dzieci sług Sary. Razesowi było to obojętne, nie zniżał się nawet do myśli o nich. Nikotris i Herhor ostentacyjnie przepływali niedaleko folwarku. Ramzes z Sarą wypłynął raz również. Herhor uspokajał Nikotris - Sara jest za głupia, by wykorzystać skarb księcia, poza tym jest brzemienna, o czym jeszcze sama nie wie. Wygadała się Tafet. Córce da się posag i wychowanie, syna wychowa na króla Żydów. To Nikotris oglądała Sarę wtedy w ogrodzie. Sara śpiewała pieśń o potędze Pana. Herhor kazał zawrócić: Sara bluźniła śpiewając pieśń dostępną tylko kapłanom, którą Żydzi im ukradli. Trzeba ją rozdzielić z księciem.
rozdz. 17
Grudzień. Sara zaczynała mieć mdłości. Ramzes przypatrywał się zbieraniu daktyli, dzieci żydowskie dawały mu najpierw te najlepsze, a potem zepsute. Tutmozis nareszcie przypłynął z wezwaniem od faraona, by syn wyszedł mu naprzeciw. Sara dała mu gołębie, by wypuścił jednego, gdy o niej pomyśli. Lud egipski ujrzał wkrótce łódź faraona, jego na tronie, a księcia klęczącego z głową na jego piersiach. Faraon mianował syna wodzem korpusu Menfi i namiestnikiem Dolnego Egiptu. Ramzes był wdzięczny Herhorowi, za którego sprawą dostał awans. Herhor ostrzegł go, że Sara bluźniła swą pieśnią.
rozdz. 18
Ramzesowi rzesze ludzi różnych stanów składały hołd, wielu przychodziło z prośbami. Herhor rozpędził ich, lud obłożył kijami. Poradził Ramzesowi, że nie może sam troszczyć się o wszystko. Władca wysłuchuje tylko najwyższych urzędników, którzy mają kontakt z niższymi - tę hierarchię przedstawia piramida schodkowa.
Faraon podzielił się z synem problemami: dochody z podatków zmniejszają się, a wydatki (gł. Na kobiety) rosną. Ramzes miał rozpatrzyć się w stanie gruntów i wypłacalności chłopów. Miał też wyśledzić, co dzieje się w Asyrii, gdzie zaczyna wrzeć. Pytać o zdanie miał nie tylko Egipcjan, bo tylko gdy wszyscy potwierdzą niebezpieczeństwo, będzie to prawdą. Nie kazał ufać Fenicjanom, bo kłamią (to handlarze) i Grekom, bo - choć maja przed sobą wielką przyszłość - koloryzują (np. śpiewają wielkie pieśni o zdobyciu Troi, które w rzeczywistości było tylko napadem bandyckim).
Od matki Ramzes dowiedział się, że będzie ojcem. Był zły na Sarę, że mu nie powiedziała, ale i dumny. Nie myślał nawet, by wziąć ją do pałacu. Nie mógł jej wysłać gołębia, bo zostały już zjedzone, więc posłał Tutmozisa. Chciał, by w folwarku było mniej Żydów.
rozdz. 19
Dzielnicę cudzoziemską w Memfis zamieszkiwali Asyryjczycy, Żydzi, Grecy, a głównie Fenicjanie. Trwały targi, a policjanci z kijami pilnowali porządku. Wszyscy spoza Egiptu musieli mieszkać w zajeździe Asarhadona, Fenicjanina z Tyru. Był tam pewien podróżny o szlachetnych rysach, który z nikim nie rozmawiał. Złodzieje ukradli z jego pokoju część rzeczy. Asarhadon radził posłać do cechu złodziei, wpłacić 20%, a odzyska majątek. Był to Phut, Chetyjczyk. Kazał Asarhadonowi odzyskać jego rzeczy, nie będzie płacił złodziejom. Kapłanki Izydy przyszły zbierać tańcem na świątynię. Jedna wywróżyła Phutowi, że Fenicjanie go śledzą i zaprosiła do siebie. Asarhadon zaczął podejrzewać, że Phut handluje kobietami. Postanowił mieć go na oku.
rozdz. 20
Wieczorem Phut poszedł do „Zielonej Gwiazdy”. Był już tam jego sobowtór, który miał wziąć na siebie śledzących. Phut szedł we mgle, na furcie ułożył kod z gwoździ i wszedł do głębokiego dołu. Na końcu czekał kapłan. Zadał mu kilka pytań o gwiazdy i padł na twarz - Phut odpowiedział dobrze, a to znaczy, że był Beroesem, wielkim prorokiem Chaldei. Już sam wydobył złoty medalion, wywołał widmo, które poprosił, by bracia z tej świątyni wysłuchali wieści, jakie przynosi z Babilonu. Potem trwał w odrętwieniu pół godziny, odchylony i jakby o coś oparty. Przyszli Mefres, Herhor i Pentuer. Mefresowi powiedział, że zostanie z nimi, by ukrócić rozpustę i niewiarę wśród kapłanów. Herhora ostrzegł przez Asyrią, która jeszcze 10 lat będzie silniejsza od Egiptu. Muszą zawrzeć z nią pokój i nie próbować zająć Fenicji. Grożą im też klęski wewnętrzne. Na koniec Beroes wywołał w jaskini burze i zjawy dziwnych stworów i uniósł się w powietrze.
Sługa Asarhadona doniósł, że Phut był całą noc pod „Zieloną Gwiazdą”. Drugi - że szedł do świątyni Seta, ale zniknął we mgle.
rozdz. 21
Końcem grudnia Ramzes wyruszył w podróż, odprowadzany przez dostojników i śpiewający i rzucający kwiaty lud. Za motłochem stali inni - z kijami. Wkrótce zagonili ich do pracy, by odzyskać stracony czas. Wszędzie witali księcia dostojnicy i lud, cały czas tak samo smutny i cieszący się na komendę. Ramzes gardził nimi. Arystokratyczna młodzież też robiła się bardziej gorliwa, gdy książę składał ofiary bogom, ale ich zmianę Ramzes uważał za szczerą. Po miesiącu uczt Ramzes chciał nareszcie poznać gospodarkę nomesu Aa. Obejrzał ziemię ze szczytu wieży, urządzono przed nim defiladę urzędników, ale niczego się nie dowiedział. Otoes wyjaśnił mu, że dochody skarbu są mniejsze, bo bóg Set przeszkadza Ozirisowi, który wcielił się w faraona - psuje plony i powiększa pustynię.
rozdz. 22
Mefres, który jechał z Ramzesem, miał jedną radę - więcej się modlić. Końcem stycznia książę wyjechał do nomesu Hak, gdzie nomarchą był Ranuzer. Na początek znów były ofiary dla bogów i uczty. Potem Ramzes zapoznał się z wyrobami rzemieślników i fabrykami królewskimi. Interesowały go bardziej pustynie, przez które prowadził wojska przeciw Nitagerowi. Nie widział nadużyć w fabrykach. Kazał Tutmozisowi zawieźć dary Sarze, która w czas rozwiązania miała przenieść się do jego domu.
rozdz. 23
Ranuzer przysłał Rmazesowi raporty gospodarcze, były tak nudne i chaotyczne, że ich nie zrozumiał i znów zwątpił w swoje umiejętności. Ranuzer opisał swoje rządy - modli się i rozmawia z urzędnikami, gdy zgłoszą mu nadużycia, każe karać winnych. Kapłan Mentezufis wyjaśnił księciu, że niczego się nie dowie od nomarchów, bo oni sami nic nie rozumieją. A tajemnicę rządów państwa mogą znać tylko arcykapłani.
rozdz. 24
Tutmozis przywiózł wieść, że Sara ma się dobrze, a kapłani wróżą, że urodzi się syn. Ońcem stycznia Ramzes pojechał do nomesu Ka, nomarchy Sofra. Tym razem tylko obejrzał miasto, wiedział, że nic więcej nie zrozumie. Zauważył, że w pobliżu świątyń domy były najpiękniejsze, a w polach było najwięcej ludzi. Wieczorem urządzono ucztę. Ramzes dostał piękną kobietę, zgaszono światła. Na ucztę wdarł się robotnik. Padł na twarz przed księciem, mówiąc, że Sofra kazał im robić zgiełk na jego cześć wzdłuż Nilu. Od dawna już nie dostawali pożywienia. Żyli z żebraniny lub tego, co zarobią u chłopa. Ramzes postanowił to sprawdzić. Nocą robotnik podobno zapił się na śmierć. Przez księciem postawiono robotników, którzy przyznali, że żołd dostali. Ramzes twierdził, że to nie byli kopacze z Sochem. Cały dzień musztrował pułki, zyskując wielkie oddanie żołnierzy. Zmieniono mu komnatę, do której nocą przyszła córka Sofry, by przebaczył jej ojcu.
rozdz. 25
Do Dagona przyszedł kupiec Rabsun. Zaprosił go do siebie, by wysłuchał propozycji Hirama, z którym był w niezgodzie, od kiedy ten zepsuł mu dwa okręty. Po długich kłótniach, Hiram powiedział o wizycie Beroesa. Podobno wynikiem jego wizyty będzie to, że Izraelitów zagarną Egipcjanie, a Fenicjan Asyryjczycy. Kapłani chaldejscy i egipscy mają zawrzeć traktat. Dagon będzie próbował przy pomocy następcy tronu nie dopuścić do traktatu między Asyrią a Egiptem. Do wojny z Asyrią muszą namawiać Ramzesa wszyscy wodzowie i nomarchowie, a nawet kochanki - chcą mu podsunąć Kamę, kapłankę Astoreth. Przed posągiem bogini złożyli przysięgę wierności postanowieniu.
Tom II, rozdz. 1
W dniu równonocy wiosennej Ramzes, w stroju pokutnika, z dwoma kapłanami stanął przed świątynią bogini Hator. Miał już niższe święcenia. Zaprowadzono go w celi i kazano myśleć o wieczności. Ramzes widział nocną procesję kapłanów. Potem, w ciemności, coś chwytało go za głowę i nogi. Ze skruchą i przestrachem wrócił do celi i modlił się o wybaczenie za to, że wątpił, czy bogowie istnieją. Głos za nim szepnął, że będzie wysłuchany. Po jakimś czasie, już oczyszczony, oglądał lekcje przy świątyni. Nauczyciel miał wykład o znaczeniu nauki, dzięki której nie trzeba parać rąk pracą. W szkole pisarzy uczono się alfabetu, była też szkoła mierników i lekarska. Za każdą chorobę była odpowiedzialna jakaś gwiazda, leczono więc tym, nad czym gwiazda (planeta) miała pieczę lub - składnikami przeciwnymi. Brano też pod uwagę gwiazdy i znak Zodiaku pacjenta. Często w leczeniu przeszkadzali źli bogowie.
rozdz. 2
Przyjechali Pentuer, Mefres i Mentezufis. Pentuer przyjechał sam jeden, na oślicy. W czasie procesji do świątyni szli korytarzem, gdzie kapłani lali słomę przez kratę na człowieka, który zdradził tajemnice. Głos Pentuera wydał się Ramzesowi znajomy. Tłumaczył księciu, że w państwie zmniejszyły się dochody i liczba wojska. Ponadto, jest dużo obcych żołnierzy, którzy są drożsi. Dodał, że Egipt jest odbiciem ręki Ozirisa, a Nil to jego żyły. Przez lata ubywało żyznej ziemi, zasypywała ją pustynia, bo brakło chłopów, którzy z nią walczyli - zginęli w zagranicznych wojnach. Mniej jest mieszkańców, za wielu cudzoziemców. Wszystko Pentuer tłumaczył na figurach geometrycznych.
rozdz. 3
Mniej podatków wpływa do państwa, bo jest za dużo urzędników, którzy pobierają sobie procent. Pentuer pokazał strukturę ludności dawniej i dziś na żywych obrazach. Dawniej chłopi byli silni, mieli dobre narzędzia i dobre jedzenie, stać ich było nawet na ozdobne stroje; urzędnicy mieli na co dzień takie stroje, jak chłopi od święta, żywili się jako chłopi - dostatnio, ale skromnie, mieli nieco ozdobniejsze sprzęty. Część darów chłopskich zostawiali sobie, ale najpiękniejsze oddawali faraonowi. Dziś chłopi są biedni, wychudzeni i poranieni kijami, kobiety ciągną pługi, dzieci często umierają; urzędnicy są za to bardzo bogaci i sobie zatrzymują największą część podatku. Do tego Fenicjanie obdzierają z dobytku wszystkich, a chłopów biorą w niewolę. Niszczą przemysł sprzedając obce wyroby, które są dużo gorsze. Do tego pożyczają na procent, a w ramach spłaty biorą w dzierżawę ziemię, którą rujnują.
Pentuer wyjechał, a Ramzes rozmyślał, jak zwiększyć ilość ludzi w Egipcie. Wymyślił, że trzeba najechać Azję i nazbierać jak najwięcej niewolników. Był jeden problem - kapłani odradzali wojnę. Pewien lekarz powiedział Ramzesowi w tajemnicy, że smoła wcale nie była lana na człowieka, że on jęczał dla przestrogi. Książę nabrał znów podejrzeń - kapłani doskonale manipulują poddanymi. Nawet w dniu opuszczenia świątyni Ramzes nie wiedział, czy wojna rzeczywiście jest zagrożeniem i czy kapłani chcieli go oszukać.
rozdz. 4
Ramzes przejeżdżał przez miasto Pi-Bast, gdzie mieszkali głównie Hyksosi, potomkowie tych, którzy kiedyś na jakiś czas podbili Egipt. Był to ród mężny i silny. W mieście była świątynia Astarty, do której codziennie ściągały rzesze pielgrzymów. Tutmozis powitał księcia życzliwie, ale chłodno, bo miał on poważniejszą twarz. Zdarzały się niemiłe wypadki - kobiety skarżyły się, że zabierają im służki, niewolnicy i żołnierze, że nie wydaje im się posiłków, robotnicy domagali się żołdu. Skarb Ramzesa się wyczerpał, bo korzystali z niego nomarchowie i arystokracja dworska. Nie ma od kogo pożyczyć, bo Fenicjanie modlą się - podobno faraon źle się czuje, a poszła plotka, ze następca ich wypędzi. Dagon poradził Ramzesowi, by poprosił Hirama o pożyczkę.
rozdz. 5
Hiram pożyczy pieniądze, ale dziwi się, że Egipt nie ściągnie ich od swoich dłużników w Azji. Oznajmił księciu, że Fenicjanie wkrótce opuszczą swój kraj, bo ma go zająć Asyria - Egipt już się na to zgodził. Herhor, Mefres i Pentuer zawarli układ z Beroesem. Asyria ma zagarnąć prawie całą Azję, a Egiptowi zostaną Izraelici, Filistyni i półwysep Synaj. Hirama to dziwi, bo twierdzi, że Asyria jest bardzo słaba. Sądzi, że kapłani chcą znieść władzę królewską w Egipcie. Ramzesowi kazał przyjść kiedyś do świątyni Astoreth nocą, by zobaczył, kim są ci „bogowie”, którzy chwytają za nogi i szepczą.
rozdz. 6
Dwór Ramzesa stanął na nogi dzięki pożyczce Hirama. Końcem maja Ramzes wymknął się do niego. Dowiedział się, że dzieci składane Baalowi w ofierze nie giną w płomieniach, ale żyją, rosną na marynarzy. Hiram dał mu amulet, przed którym uklęknie każdy Fenicjanin. Zanim Ramzes wszedł do świątyni, wysłuchał śpiewu zakochanego dla kapłanki Kamy, której groziła śmierć za utratę dziewictwa. Bogini, choć patronka zemsty i rozpusty, miała twarz niemal dziecięcą. Ramzes czuł ręce go dotykające, głos wołający go i zobaczył swojego sobowtóra. Potem pokazała się Kama, kiedyś Dagon przysłał ją do niego. Gdy chciał za nią pobiec, ogień zalał świątynię i ukazały się dziwne stwory. Wieczorem obojętnie przyjął wieść o narodzinach syna.
rozdz. 7
Ramzes kazał sprowadzić Sarę z dzieckiem. Chciał też zrobić przegląd wojsk. Przyjechał Sargon, rzekomo pokłonić się bogini Astoreth. Ramzes wiedział od Hirama, że ma on zawrzeć z księciem traktat pokojowy między Egiptem a Asyrią. Od rozmowy Ramzesa z Hiramem Fenicjanie dawali Egipcjanom wielkie pożyczki na mały procent. Szerzyły się więc hulanki, a Ramzes mógł się wymykać wieczorami. W ogrodach świątyni marzył o Kamie. Nęciła go groźba jej śmierci i jej niedostępność. Pewnego dnia zobaczył tłumy Asyryjczyków, którzy pilnowali Sargona zalecającego się do Kamy. Ramzes poczuł nienawiść do tych wrogów Egiptu.
rozdz. 8
Ramzes wezwał do siebie Kamę i wyrzucał jej, że przyjmuje u siebie Asyryjczyków. Wypytywał ją o swego sobowtóra. Udowadniała, że nie chcą nim grozić księciu, może się on przydać, gdyby Ramzes potrzebował pomocy, np. w czasie wojny. Młodzież na dworze zaczęła zaciągać się do pułków, bo Ramzes przychylniej na takich patrzył. Herhor uważał, że dobrze jest, by Asyryjczycy zobaczyli ich dzielnych, nie przypuszczał nawet, że książę coś planuje.
Gdy przyjechała Sara z synem, Ramzes zajął się tylko nimi. Arystokracja szybko odpasała miecze. Ramzes dostał zaproszenie na igrzyska ku czci Astoreth, na które dał 5 talentów. Był zły, bo Kama rozmawiała z Sargonem. Zainteresowało go jedno przedstawienie - Chaldejczyk uśpił chłopca i ułożył go sztywnego na trzech ostrzach włóczni, które wyjął - chłopiec wisiał w powietrzu. Potem była walka byków. Jeden padł zmęczony, ale drugi rozniósł wszystkich włóczniarzy. Na arenę wyskoczył Ramzes i Sargon. Byk ominął księcia i rzucił się na Sargona, który powalił go jednym uderzeniem topora. Upokorzony Ramzes dał mu złoty łańcuch, a sam zszedł ze sceny.
rozdz. 9
Ramzes poszedł w tajemnicy do Kamy. Powiedziała mu, że może zostać żoną Sargona, bo jest on królewskiej krwi. Ramzes obiecał jej, że Asyria nie zagarnie Fenicji i opowiedział historię: ubogi pisarz, który uważał, że lepsza jest biedna mądrość niż bogata głupota, spotkał bożka Amona. Ten kazał mu wypisać imię Amon na dwa sposoby i policzyć, ile jaj dostanie za 7 kuropatw, jeśli za jedną ma 4. Gdy mądrość pisarza się potwierdziła, Amon dał mu najpierw lepiankę z kawałkiem ziemi, potem cały folwark, a wreszcie pałac. W każdym z tych miejsc był wzdychający posąg przykryty materiałem, którego pisarz miał nie dotykać. Gdy znudziły mu się bogactwa, postanowił popatrzeć na posąg. Była tam kobieta o oczach, które są do patrzenia w nie, ustach do całowania i dłoniach do obejmowania - co mu zaprezentowała (a Ramzes Kamie). Wszystko znikło, ale pisarz nie żałował, bo kochanka z nim została. Kama jednak nie chciała, by Ramzes wyrzekł się nawet tronu dla niej, bo wtedy nie ochroni Fenicji. Gdy książę wyszedł, wpadł zazdrosny Grek Lykon (sobowtór Ramzesa). Mieli z Kamą uciec, gdy uzbiera 20 talentów. Fenicjanie za jego pomocą oszukiwali lud, że Ramzes potajemnie wyznaje ich wiarę. Gdy Lykon wyszedł, okazało się, że Kama jego też nie kocha.
rozdz. 10
Sara płakała, bo wróżka wywróżyła jej nieszczęście z powodu Fenicjanki, a tu wszyscy mówią o kapłance, w której zakochał się Ramzes. Mentezufis ogłosił, że przybył kapłan chaldejski Istubar, który mianował Sargona pełnomocnikiem króla Assara (asyryjskiego). Zabronił Ramzesowi mówić z nimi o daninach. Powiedział, że gdyby Asyria ich napadła, uzbroiliby wszystkich, by nie dać się pokonać, ale sami iść na wojnę nie mogą. Ramzes o wojnie nie ma pojęcia, był dotąd tylko na manewrach.
Sargon namawiał Kamę, by przystąpiła do jego haremu. Ramzes przyjął Sargona i Istubara. Przyszli we wspaniałym pochodzie, wśród swoich żołnierzy. Istubar kazał Sargonowi upaść na twarz, co ten uczynił z niechęcią. Ofiarowali dary, m.in. stalowy miecz, który przeciął egipski na pół. Dla faraona mieli ogromną makietę pałacu Assara.
rozdz. 11
Fenicjanie rozgłaszali pogłoski o pokoju z Asyrią. Mentezufis przestraszył się, gdy ktoś pobił Sargona, gdy wychodził od Kamy. Uspokoił się widząc, że Ramzes nie brał w tym udziału. Sargonowi wydawało się, że widział księcia, a nawet robił mu nos. Ramzes poszedł do Sargona sprawdzić, czy czegoś mu nie trzeba. Mefres przyniósł posłowi wieść, że faraon jest gotowy na podpisanie traktatu. Sargon ucieszył się, ale ostrzeże swego króla przed następcą, który jest jak lew, gotów do walki. Był pewny, że Ramzes wie już o planowanym traktacie.
rozdz. 12
Mefres i Mentezufis chcieli wybadać Ramzesa, pytając o jego stosunki z Fenicjanami, ale ten mówił, że łączą ich z nimi pieniądze i kobiety. Na pytanie o traktat odparł, że tylko zdrajcy by go podpisali. Żalem i gniewem wybuchnął dopiero przy Tutmozisie. Ten zapewnił go, że arystokracja jest przeciw traktatowi, a faraon jest ciężko chory. Nikt już się bogów nie boi, to kapłani ich wymyślili, a sami czczą tylko Jedynego. Fenicjanie ofiarowali się podburzyć azjatyckie plemiona, by był pretekst do wojny. Ramzes wiedział już, że chce zacząć wojnę, ale postanowił czekać, by nie być zbyt pochopnym.
Sara płakała. Żydzi wykryli, że Fenicja dąży do wojny między Asyrią a Egiptem, bo sama mogłaby się na niej wzbogacić. Ramzes poszedł do Kamy, gdzie był też Hiram. Dowiedział się, że na Sargona napadł Lykon. Obiecali mu złapać go, a w dowód przywiązania, Fenicja ofiaruje mu swoją kapłankę, Kamę.
rozdz. 13
Kama odkładała przeniesienie do domu Ramzesa, bo było w Pi-Bast za dużo pielgrzymów. Faraon prosił syna o raport z podróży. Tutmozis miał do doręczyć. Herhorowi miał powiedzieć, że w sprawie traktatu zdaje się na ojca, a przyczyny nędzy Egiptu wyjaśnić może Pentuer. Faraonowi zaś kazał powiedzieć, że za nędzę odpowiedzialny jest ubytek ziemi i kapłani, że Asyryjczycy są silni, ale źle musztrowani, a sama Asyria jest słaba, bo prowadzi wojny, że najgorsze wyjście to oddanie Fenicji w ręce Assara.
Ramzes złożył ogromną ofiarę w świątyni Astoreth. Potem poszła wieść, że Kamę porwali Grecy i Chetowie. Rada kapłanów natychmiast uwolniła ją od ślubów, by nie była potępiona, gdyby cos jej się stało. Potem ogłoszono, że umarła. Kama była u Ramzesa. Była wściekła, bo 4 dni nie wychodziła z ukrycia. Zazdrościła Sarze pierwszeństwa, krzyczała, że syn Ramzesa jest Żydem i nazywa się Izaak, a nie Seti. Sara to potwierdziła - kapłani kazali, by został Żydem, by mógł być królem. Ramzes uczynił Sarę służką Kamy. Rano Kama kopnęła Sarę, bo niezręcznie była jej nogi. Ramzes uwolnił Sarę od tej służby, dał jej osobny pokój w czeladnej, by mogła w spokoju karmić dziecko.
rozdz. 14
Kama coraz mniej podobała się Ramzesowi, bo chciała za wszelką cenę upokorzyć Sarę. Była wciąż w złym humorze, bo Lykon krążył pod pałacem, pewnie zobowiązał się ją zabić. W obłędzie powtarzała, że wszyscy czyhają na jej życie.
Tutmozis przyjechał od faraona. Następca nie dostał żadnych wytycznych, by mógł rządzić jak chce. Asyrii nie napadną, by mogła prowadzić swe wojny, ale w sprawie Fenicji ma zadecydować dopiero drugi faraon. Na dowód, że nie napadną Asyrii, wojsko kazano zmniejszyć o 20 tysięcy najemników. Ramzes nie mógł nic zrobić, odłożył zemstę do czasu aż obejmie tron. Teraz bawił się. Na prośbę Tutmozisa przeniósł Sarę znów do pałacyku, co służba przyjęła okrzykami radości. Wściekłej Kamie Ramzes opowiedział bajkę o księciu Satni, który zakochał się w córce arcykapłana, Tbubui. Ona kazała mu podpisać akt ślubu, zrzec się majątku, potem jego dzieci miały się go wyrzec, a na koniec kazała mu je pozabijać. Satni zrobił to wszystko, a wtedy się obudził. Ramzes też obudzi się z zakochania, jeśli Kama będzie rzucać przekleństwa na jego syna.
rozdz. 15
Libijczycy zwolnieni z wojska, wracając do ojczyzny, napadali na egipskie wioski. Zachodnia granica była w niebezpieczeństwie, bo wódz, Musawasa, wysłał już libijskie wojska i wydał wojnę Egiptowi. Ramzes otrzymał rozkaz zniszczenia buntowników. Powiedział kapłanom, że wie o układzie z Beroesem i drwił z Mefresa, który od jakiegoś czasu próbował unieść się na modlitwie - te błędy popełnił, bo był trochę pijany.
Urządzono procesje, które miały wymodlić zwycięstwo dla Egiptu, a w ich czasie kapłani zbierali informacje o poczynania Ramzesa od czasu wyjścia ze świątyni Hator. Lud mówił, że nowy faraon pójdzie na wojnę z Asyrią, a arystokracja - że odbierze złoto kapłanom i będzie rządził bez nich. Arcykapłan Sem uspokajał, że tak mówi każdy nowy faraon, a Mefres i Mentezufis sami są sobie winni, że rozmawiali z nietrzeźwym księciem i usłyszeli bluźnierstwa. Mimo tego, Mefres zachował urazę, a był bardzo mściwy.
rozdz. 16
Nawet kapłani byli pełni podziwu dla Ramzesa, który spisał się jako dowódca wojsk. W noc przed wyruszeniem wojsk książę poszedł spać do altany, bo w pałacu nie miał spokoju. Lykon był tego dnia w jego sypialni, ale go nie zastał i poszedł do Kamy, której od jakiegoś czasu zdawało się, że ma plamy na twarzy, myślała, że to trąd. Namówiła go do zabójstwa (syna Ramzesa), potem zabrał ją ze sobą.
Gdy wojska Ramzesa wyjechały, nomarcha zaczął śledztwo w sprawie zabójstwa. Wszyscy mówili, że zabił sam książę. Sara oskarżyła siebie. Cała służba poszła za nią do sądu. Mefres chciał koniecznie, by powiedziała prawdę. Gdyby okazało się, że to książę zabił syna, nie zostałby nigdy faraonem. Naczelnik policji złapał Kamę. W śledztwie dowiódł, że ten, co zabił dziecko był ubrany inaczej niż Ramzes tego dnia. Poza tym Kama wydała Lykona, by tylko wyleczono ją z trądu. Mefres nie uwierzy, dopóki nie ujrzy Lykona.
Kamę wywieziono do kolonii trędowatych. Naczelnik policji znalazł Lykona, który do wszystkiego się przyznał. Mefres kazał go oddać kapłanom. Gdy Sara dowiedziała się, że to nie Ramzes zabił i obcemu pozwoliła zabrać dziecię z kołyski - skonała...
rozdz. 17
Od Pustyni Libijskiej dzieli Egipt pas pagórków poprzecinanych wąwozami. Zbiegli więźniowie, chłopi lub robotnicy czasem zapuszczali się w jej piaski i trafiali do oazy. Miedzy pustynią a Morzem Śródziemnym był żyzny pas zamieszkany przez Libijczyków. Był to lud barbarzyński. Aby z nimi wciąż nie walczyć, faraonowie pozwolili uczciwym osiedlać się w Dolnym Egipcie, a bandytów werbowali do wojska. Zwolnieni z wojska Libijczycy rozpowiadali, że Egipt jest bardzo słaby, co potwierdzili jacyś agenci z Egiptu. Musawasa zdecydował się więc na natychmiastową wojnę. Wysłał syna, Tehennę, na zwiad. Ten nigdzie nie widział wojsk, a ludność uciekała z granicznych miasteczek. Tymczasem Ramzes z pułkami skrył się już w wąwozach i czekał na nieprzyjaciela.
rozdz. 18
Herhor nie ukrywał, że chciałby, żeby Ramzes - dla przestrogi - przegrał pierwszą bitwę. Dobrze by było, żeby był wojną zajęty parę lat. Ramzes puścił pogłoskę o sile Libijczyków, a ludność uciekającą z miasteczek zatrzymał - mężczyzn brał jako tragarzy, a kobiety i dzieci wysyłał w głąb kraju. Szpiedzy przeceniali liczbę wojsk Musawasy, więc Ramzes był nawet za ostrożny. Wysłał agentów, którzy mieli odciągać byłych wojskowych faraona od Musawasy. Ramzes chciał zaskoczyć Libijczyków w dolinie Sodowych Jezior, odciąć od ojczyzny i zepchnąć na pustynie południa. Uderzyli, gdy nieprzyjaciele odpoczywali. Po pierwszym wrażeniu strachu, żalu i litości, w Ramzesa wstąpił duch walki. Libijczycy szybko zebrali się w zwarte szeregi. Ramzes wypuścił już prawie wszystkie rezerwy, ale nareszcie nadszedł oddział Mentezufisa. Libijczycy zaczęli wycofywać się na południe. Książę narzekał, że nawet miecza nie wydobył. Nie kazał zabijać rannych i jeńców. Z 20 jezdnymi i Pentuerem Ramzes udał się w pogoń za Musawasą.
rozdz. 19
Jechali z trudem przez piaski, w gorącu, które zapowiadało burzę. Musieli iść, ciągnąc konie. Dwóch jeźdźców padło. Znaleźli uciekinierów leżących wśród skał. Nie było tam Musawasy, ale jego syn. Wszyscy zapadli w letarg ze zmęczenia. Wiał Tyfon, gorący wiatr, który mógł trwać do 4 dni. Pentuer dał księciu eliksir, który go wzmocni. Okazało się, że to on był tajemniczym kapłanem ukazującym się co jakiś czas. Pentuer wzywał na pomoc Beroesa. Wkrótce zaczęły pić pioruny, wiatr ustał i spadł deszcz. Jeden z Libijczyków uciekł, ale Tehenna pozostał obojętny. Pentuer w cudowny sposób zapalił pochodnię, a potem wyjął bożka, który zawsze wskazuje gwiazdę Eshmun (kompas). Wracali w takim zimnie, że natknęli się nawet na zamarznięte kałuże. Książę pierwszy raz widział lód. Mianował Pentuera swym doradcą i przysiągł mu poprawić dolę chłopów. Przemknął koło nich wielbłąd, widzieli lwa. Pentuer opowiedział historię pierwszego sfinksa - skałę podobną do lwa rzeźbiono, by przypominała go bardziej, ale rzeźbiarze widzieli częściej ludzi, więc taką mu nadali twarz.
rozdz. 20
W obozie Pentuer powstrzymywał Ramzesa przed wybuchem, gdy Mentezufis wyrzucał mu, że opuścił wojsko, a pijany Patrokles powiedział, że kapłan kazał wymordować jeńców - dawnych żołnierzy. Na drugi dzień pod obóz ściągali bezbronni, kobiety i dzieci z Musawasą i dostojnikami na czele. W nocy umarł Patrokles, miał pianę na twarzy, mówią, że to z pijaństwa lub kary bogów. Kapłani pokazali księciu cud - wszedł do skrzyni, z której widział na bardzo daleką odległość (luneta). Potem powiedzieli, że spełnią się jego modlitwy, gdy nie rozpocznie wojny ze Wschodem, będzie szanował bogów i ich sługi. Mentezufis pochwalił księcia za schwytanie Tehenny (!) i radził nie walczyć dalej, bo Libia się poddawała. Spodziewano się śmierci faraona.
rozdz. 21
Musawasa przybył w pokutniczym stroju. Pentuer radził księciu, by był spokojny i pełen pogardy. Ramzes kazał pokazać sobie dary dla faraona i do niego zwrócić się o łaskę. Książę już wbijał się w dumę, ale Pentuer szeptał za nim, że Kama uciekła z Lykonem, że jest trędowata, że Sara zmarła, że jego syn nie żyje. Ramzes zapłakał w chwili, gdy w procesji niesiono kosze z odciętymi rękami nieprzyjaciół. Te łzy przywiązały do niego Libijczyków. Zapanowała zgoda. Grecy poprosili o ciało Patroklesa, by go spalić. Nie chcieli, by go zmumifikowano, bo jego duszę kapłani mogliby dręczyć na ziemi.
rozdz. 22
Mentezufis tłumaczył Ramzesowi, jaka jest różnica między spaleniem ciała a mumią. Człowiek składa się z trzech części - ciała, iskry bożej i cienia Ka, który je łączy. Po śmierci iskra i Ka odłączają się. Ka musi się oczyszczać, błąkając się po ziemi i spełniając dobre uczynki. Ka czerpie siłę z ciała, które zostaje na ziemi. Gdy w grobie są sprzęty i malowidła, cień nie musi bez potrzeby błąkać się, bo czuje się tam jak w domu. Papirusy z sentencjami i Księga Zmarłych w trumnie pomagają duchowi poznać modlitwy i mowę bogów, potrzebną po oczyszczeniu. Cienie ukazują się ludziom, kapłani potrafią nawet oddzielić swój cień od ciała. (teoria cieniów odżyła w Europie - Adolf d'Assier)
Tutmozis dowiedział się, że Lykon został schwytany, ale oddano go Mefresowi.
rozdz. 23
Faraon nie był jeszcze stary, ale bardzo zmęczony rządami. Jeszcze pół roku temu spełniał wszystkie obowiązki: po kąpieli ożywiał bożka Ozirisa, którego członki co noc odpadały, jak po walce z Setem, potem go ubierał, posilał się, słuchał raportów, drzemał, składał ofiary bogom, dawał rozporządzenia (czasem podług snów), błogosławił kraj z tarasu, w ogrodzie odbierał hołdy od swych kobiet i oglądał dzieci, po wieczornym posiłku przyjmował Nikotris, oglądał tańce i koncerty, kąpał się i rozbierał do snu Ozirisa, kładł się sam, a budzono go tylko o północy, by astrologowie mogli zdać swój raport. Ostatnio często mdlał i żadne kuracje nie pomagały. Faraon odmówił leczenia się krwią niewinnych dzieci. Wezwano Beroesa, który powiedział, że tylko szczera modlitwa za faraona uzdrowi go. Zobowiązał się znaleźć szczerego człowieka. Zamknął się z faraonem w pokoju i kazał patrzeć w iskrę w czarnej kuli. Faraon widział najpierw kosmate pająki, potem Egipt. Zobaczył ptaki wzbijające się w powietrze, które upadały zderzając się ze sobą - to były niezgodne modlitwy ludzkie. Tylko modlitwa małego dziecka pisarza od bydła, szczera, krótka i prosta wzniosła się do Amona. Chłopak o nic nie prosił, tylko dziękował. Amon zesłał za to ludziom chwilę spokoju. Faraon nie chciał zawłaszczać tej modlitwy dla siebie.
rozdz. 24
Trzy pułki wojsk zostały w Libii, reszta miała wracać do domu. Ramzes, Pentuer i Tutmozis pojechali szybciej. Mentezufis wysłał ich, by Ramzes nie uczestniczył w triumfalnym pochodzie. Odpoczywali w pobliżu Sfinksa i piramid, m.in. Cheopsowej. Dla Pentuera były to dowody pychy faraonów, przez którą zginęła masa chłopów. Faraon mówił synowi, że piramidy są dowodem potęgi Egiptu, nie chodzi o użyteczność, ale o to, że wola faraona, raz wypowiedziana, musi być spełniona. Sfinks był dla Ramzesa oznaką kapłaństwa - wielka, mądra głowa, a pod spodem lwie pazury. Pentuer usłyszał pieśń kapłanów w podziemiach - faraon zmarł. Kapłan pokłonił się Ramzesowi, okrzyk na jego cześć wznieśli wszyscy obecni. I popędzili do Memfis.
Tom III, rozdz. 1
Ramzes XIII został powitany ze wszystkimi honorami. Nie dał sobie ogolić głowy, bo nie jest kapłanem, ale żołnierzem. Zmarszczył się na widok królewskiego węża na infule Herhora - przywdział ją na jeden dzień bezkrólewia. Jako nie arcykapłan, musiał wyznaczyć następcę do spraw obrządków - wybrał (sądząc po twarzy) dostojnego i uczciwego Sema.
Po ukazaniu się ludowi, faraon poszedł do matki, która była w żałobie. Nie chciał przyjmować od niej hołdów. Nikotris bała się zatargu z kapłanami. Ramzes chciał korzystać z ich wiedzy, ale odsunąć ich od władzy.
rozdz. 2
Świta podzieliła się na dwie części - Herhor i Mefres ze starszymi kapłanami oraz cywilni i wojskowi dostojnicy z młodymi kapłanami. Ramzes zażądał prostych posiłków. Przyjął raport Herhora, dowiedział się, że mają 60 tys. zamiast 120 tys. wojska. Sędzia oznajmił mu, że najczęstszymi występkami są bunty. Tutmozisowi faraon kazał rozdać wojsku 20 talentów. Skarbnik zdał również raport - poprzedni faraon wydał mnóstwo pieniędzy na ofiary dla świątyń. Ramzes ostatecznie był zły, że zbyt otwarcie mówił do dostojników.
rozdz. 3
Pentuer wyjawił przyczyny buntów - lud ma za dużo roboty i jest głodny. Pracuje dłużej niż słońce jest na niebie, nie ma czasu na chodzenie na groby (kiedyś co 10 dzień). Radził skrócić dzień pracy, płacić za roboty publiczne, dać wolny co 7 dzień, zakazać bicia i wykorzystywania chłopów i dać część ziemi chłopom na własność. Nie chciał walczyć z Ramzesem przeciw kapłanom, bo oni są jacy są, ale są ostoją mądrości.
Po wyjściu Pentuera Ramzes usłyszał głos niby jego ojca, który wzywał go do szacunku wobec bogów. O północy musiał wysłuchać astrologa, kazał mu więcej się nie budzić. Potem przyszła matka. Ona też słyszała głos zmarłego, mówiący, że yn wchodzi na złą drogę.
rozdz. 4
Faraon umarł, bo czuł, że jego ciało robi się nieużyteczne, bo tęsknił do wiecznej ojczyzny, bo taka była jego wola. W modlitwie poprosił Ozirisa o przyjęcie go do krainy cieni i zmarł. W Egipcie - lament. Ubranego jak za życia faraona przetransportowano do balsamowania. Tam zauważono, że faraon nie ma na sobie złota, ale takie klejnoty. balsamiści cieszyli się, że nowy faraon poradzi sobie z kapłanami. Odcięto faraonowi podeszwy, wyjęto mózg i wnętrzności. Odegrano przy tym scenkę, jak Tyfon (noc i występek) zabija Ozirisa (słońce) na oczach Izydy, jego małżonki. Potem Izyda poszła do miasta, a reszta wzięła się do pracy. Ciało zmarłego leżało 70 dni w wodzie z sodą. Potem znalazł je Horus, syn. Wśród modłów napełniono ciało wonnościami i żywicami. Wstawiono szklane oczy. Na szyi powieszono wizerunek skarabeusza. Kończyny owinięto taśmami z modlitwami. Na piersiach i szyi położono rękopisy Księgi Zmarłych. Mumię owinięto w papirus ze spowiedzią powszechną potrzebną do usprawiedliwienia przed sądem 42 bogów. Ciało zamknięto w 3 trumnach - papierowej, cedrowej i marmurowej. Po 3 miesiącach od śmierci trumnę przeniesiono do pałacu.
rozdz. 5
Przez 70 dni po śmierci panowała żałoba. Dygnitarze martwili się wieczorami przy żałobnych trunkach. ;) Lud prosty radowały pogłoski o rzekomych reformach nowego pana, te same pogłoski martwiły dostojników. Faraon otoczył się wojskiem i wprowadził żołnierską kuchnię. Chciał też rozesłać z pałacu kobiety swego ojca. Gdy Nikotris powiedziała, że mogą stać się wrogami faraona, syn pokazał jej wojsko. Odtąd nigdy już nie przychodziła z cudzymi prośbami, była dumna z syna. Ramzes wprowadził reformy wojskowe, nawet dzieci bawiły się w wojsko. Nowe pułki pochłonęły dużo pieniędzy, a dochody się zmniejszyły. Dagon zaproponował pożyczkę od Hirama.
rozdz. 6
Hiram zaproponował interes - wybudowanie kanału między Morzem Czerwonym a Śródziemnym. Kapłani już dawno to planowali, szczegóły zna kapłan Samentu. Fenicja odda Egiptowi podatki i opłaci robotników i inżynierów do tego przedsięwzięcia. Potem wydzierżawi kanał. Jakie będą korzyści? Egipt będzie mógł podbić kraje (dzisiejszej) Europy i Azji, które są na wysokim poziomie rozwoju. Ramzesowi plan się podobał, ale denerwowało go, że Fenicjanie stawiają mu warunki (daj wojsko, a dostaniesz skarby). Odwołał Dagona ze stanowiska bankiera.
Faraon wezwał Herhora, Mefresa, Pentuera i Sema. Ku jego zaskoczeniu Mefres zaproponował, że świątynia pokryje koszty pogrzebu jego ojca. Oświadczył, że państwem kieruje sam, ale będzie ich prosił o rady. Chciał wprowadzić 7 dzień wolny i prosił o 30 tysięcy pożyczki, ale kapłani odmówili. Kapłani podburzali szlachtę przeciw faraonowi, lud napadał na Fenicjan. Fenicjanie złożyli (niby wedle zwyczaju) faraonowi dary na 3 tysiące talentów, czym odsunęli bankructwo skarbu o kolejne 10 dni. Dał Hiramowi pozwolenie na budowę kanału, gdy ten powiedział, że nie musi zgadzać się od razu. Potem faraon rozmawiał z kapłanem Sementu, wg którego wystarczy opanować skarbiec Labiryntu, by pokonać kapłanów, potem wytoczyć Herhorowi i Mefresowi proces o zdradę i związki z Asyrią. Ramzes mianował go swym doradcą. Kapłan wolał służyć potajemnie.
rozdz. 7
Mumię faraona z jej kaplicą i sarkofagiem przeniesiono z dzielnicy zmarłych do pałacu. Po dwóch dniach wniesiono je na wóz w formie łodzi. Odprowadzały go tłumy żałobników. Trumna popłynęła Nilem do grobu w Tebach odwiedzając po drodze większe miasta. Wyżsi kapłani odjechali z trumną. Z Ramzesem został duży orszak jenerałów, urzędników, drobnej szlachty i niższego duchowieństwa.
W kraju Piom sporządzono ogromne sztuczne jezioro Moeris. Obok ciągnął się kanał Józefa. W pobliżu Nilu stał słynny Labirynt. Ramzes musiał go zwiedzić. Prowadzili go kapłani i szybko zgubił rachubę. Po drodze widzieli trupy śmiałków, którzy chcieli znaleźć skarb. Skarby czekały na czarną godzinę, w razie czego był sposób na ich zniszczenie. O czarnej godzinie decyduje zgromadzenie z rodowitych Egipcjan, faraona i po 13 z każdego stanu.
rozdz. 8
Pentuer nie wierzył, że Ramzesowi uda się zwołać zgromadzenie. Faraon odwiedził świątynię zbudowaną przez faraona Setiego - przez bramy z bokami w kształcie ściętych piramid (pylony) wchodziło się na dziedziniec (perystyl), szlachta mogła wchodzić do pierwszej sali (hipostyl). Dalej szli już tylko kapłani - do sali objawienia, stołów ofiarnych i odpoczynku. Pokazano Ramzesowi miejsce na jego wizerunek, objaśniono mapy geograficzne i tablice statystyczne. Rozpłakał się na wspomnienie syna, gdy zobaczył małe dziecko - Horusa. W tym dniu kilku paralityków ozdrowiało, więc uznano, że faraon się nawrócił, a ten dzień będzie święty.
Eunana przyszedł prosić o przyjęcie do wojsk faraona, bo obmierzła mu służba u kapłanów. Sementu już prawie wiedział jak dotrzeć do skarbu. Miał doświadczenie w chodzeniu w tunelach, bo na półwyspie Synai dozorował budowę kaplicy dla górników i chodził po ich pieczarach. Raz zobaczył potwora, już trupa - coś jak smok z głową psa.
rozdz. 9
Jeden z arcykapłanów wyjaśnił Ramzesowi, że czczenie zwierząt jest dla motłochu, który nie rozumie ich pożytku i wytępiłby je, gdyby nie wiara, że są święte. Gdy wyszydził wróżby astronomów, ci powiedzieli, że mają duże zasługi dla nawigacji, że niedługo będzie zaćmienie - ale Ramzes już nie słuchał. Wkrótce potem odbył się pogrzeb faraona w Tebach, w dzielnicy Karnak. Rozpatrywano życie zmarłego, czy zasługuje na wejście do grona bogów. Mefres rozwodził się nad zepsuciem i upadkiem religijności wśród Egipcjan. Trumnę faraona przewieziono do grobu, gdzie odbyły się ostatnie uroczystości. Na koniec odbyła się uczta. Posąg faraona tak dobrze zamurowano, że dotąd nikt go nie odkrył.
rozdz. 10
Ramzes zwiedzał kraj i wszędzie był witany entuzjastycznie. Świątynie odmówiły kredytów i zażądały spłaty długów. Podatki nie wpływały, bo ktoś podburzał lud, mówiąc, że nie musi płacić. Faraon wykorzystał żądanie świątyń - ponieważ dług wobec bogów jest święty, potrzebuje naruszyć skarby Labiryntu. Przy okazji wydało się, że Tutmozis chce się żenić. Sem przypomniał Ramzesowi, że musi zbudować grób dla siebie i świątynię. Na grób Ramzes wybrał wieżę z zewn. schodami (jak Babel), a świątynię chciał zbudować dla Jedynego Boga, w którego wierzą wszyscy.
rozdz. 11
Pentuer przed wyjazdem dla zebrania 13 rzemieślników poszedł do Herhora. Arcykapłan był przekonany, że to on rządzi w kraju - powstrzymuje bunty i napad Asyrii. Ramzes zna się tylko na wojnie, ale i tak potrzebuje doradców.
Pentuer zauważył, że lud się podzielił: jedni byli za faraonem i przeciw kapłanom i chcieli, by kapłani wydali swoje skarby; inni byli przeciw Fenicjanom i szeptali, że Ramzes ich za bardzo proteguje. Chodziły też plotki, że Ramzes zdradza objawy obłąkania (sobowtór?). Pentuer odwiedził mędrca Menesa, który zmierzył obwód ziemi i odkrył, że na przełomie lipca i sierpnia będzie zaćmienie słońca. Faraon to wyśmiał, Herhor docenił. Menes pokazał maszynę do czerpania wody z Nilu. Wg niego postęp to mądrość, a nie reformy.
rozdz. 12
Ramzes poszedł do Antefa, ojca pięknej Hebron, w „swaty” w imieniu Tutmozisa. Na uczcie Hebron wyznała Ramzesowi, że pokochać mogłaby tylko wyższego od siebie, a za Tutmozisa wychodzi, bo ojciec i faraon tak chcą. Wkrótce odbył się ślub. W przysiędze zawarta była deklaracja ile pieniędzy wnosi każde z małżonków. W domu, który Tutmozis dostał od faraona, odbyła się uczta, w czasie której Hebron była cały czas z Ramzesem.
Mefres, Mentezufis i Herhor na tajnej naradzie ustalili, że przekonają lud o szaleństwie faraona. Kilku nomarchów, którzy byli na spotkaniu przekazało władzę w ręce Herhora.
Ramzes postawił Tutmozisa na straży i, mówiąc, że idzie na tajną naradę, poszedł do jego żony. Zgubił tam płaszcz. Tej samej nocy Nikotris widziała syna obłąkanego na drzewie. Tutmozis twierdził, że widziała Lykona, ale jej niewolnik przyniósł płaszcz znaleziony na drzewie, poza tym faraona nie było nocą w pokoju... Gdy kiedyś znów wyszedł, wrócił w płaszczu żołnierskim, a widział go biegającego nago Eunana. Tutmozis dał do zrozumienia Semowi, że wie o tym występku kapłanów, ale plotki o szaleństwie już się rozeszły.
rozdz. 13
Chłopi coraz wyraźniej się buntowali, a Ramzes zebrał w Memfis wojsko. Odbyło się głosowanie delegatów w sprawie naruszenia skarbu labiryntu. 83 głosowało za (czarne kamyki), a 8 przeciw (białe). Ramzes nie zmartwił się, wiedział już, że ma cały kraj za sobą. Kazał zabezpieczyć Labirynt i świątynie przed pospólstwem. Czekał aż Hiram wróci z listami Herhora do Asyrykczyków - dowodem zdrady. Tymczasem Sementu odkrył, że skarbiec może się zawalić. Na wypadek swojej śmierci, zostawi wskazówki do znalezienia drogi młodemu kapłanowi Seta.
rozdz. 14
Lud był coraz bardziej niechętny kapłanom, obrzucano kamieniami procesje z bożkami. 23 dnia miesiąca Paofi wojsko miało wejść do świątyń. Herhor był spokojny, chciał tylko sprawić, by napad na świątynie był 20. Mefres potrafił hipnotyzować Lykona, który „miał podwójny wzrok”, tzn. widział, co w danej chwili robią inni. Mefres chciał zostać dozorcą Labiryntu, a Lykona zrobić faraonem.
Sementu rozbroił dynamity, które były powkładane w kolumny w Labiryncie. Gdy wychodził, zdawało mu się, że widzi pochodnię, drzwi nie chciały ustąpić. Wpadł w obłęd strachu. Lykon naprowadził strażników i Mefresa na Sementu. Kapłan Seta, już spokojny, wypił truciznę. Kto wszedł do Labiryntu, nie mógł dłużej żyć. Pisarze już przygotowywali wyroki śmierci, a 6 ludzi wyjechało do Memfisu zabić Mefresa i Lykona.
rozdz. 15
Około 18 w Egipcie panował już chaos - do świątyń ściągały wojska, chłopi nie pracowali, jedli i pili w szynkowniach za koszt faraona. W Górnym Egipcie (Teby) przewagę mieli kapłani, w Dolnym (Memfis) - Ramzes. Wojska jeszcze się nie zebrały, a Hiram nie wrócił z listami. Do Ramzesa przyszła delegacja kapłanów z płaczem, by bronił świątynie przed pospólstwem. Ramzes był już pewny, że kapłani nie stawią oporu. Nie wiedział, że delegacja była wysłana przez Herhora, by go zmylić. Faraon postanowił uderzyć wcześniej. Nikotris prosiła syna tylko, by nie podniósł ręki na posągi i kapłanów.
rozdz. 16
20 dnia Paofi nastroje były już bardzo gorące. Lud podburzany był sztucznie przez kapłanów (!), za darmo jadł, koło świątyń znalazły się kamienie i belki. Koło południa pijana banda ruszyła na świątynię Ptah. Działo się coś dziwnego, bydło wracało z pola, ptaki kładły się spać, ściemniało się. Herhor wyszedł na mur świątyni, a z jej wnętrza dobył się głos niby-boga, który mówił, że odwraca oblicze od swego ludu. Słońce się zaćmiło. Lud i żołnierze wpadli w popłoch. Na prośbę Herhora słońce wyszło z cienia. Podobne sceny miały miejsce w całym Dolnym Egipcie.
Ramzes od rana narzekał, że napad na świątynie się opóźnia. Przyjechał Hiram, który zauważył po drodze, że w obozie faraona panuje chaos, pospólstwem kierują kapłani, chłopi napadają na Fenicjan. Oddał listy faraonowi i poinformował go o Lykonie (dotąd Ramzes nic o tym nie wiedział). Pentuer przyniósł wieść o zaćmieniu, dopiero teraz, bo dwa dni więzili go żołnierze. Menes pisał o tym wcześniej do faraona. Przyszły wieści ze świątyń - kapłani opatrywali rannych i udawali, że to nie wojsko, ale Fenicjanie są winni planowanemu napadowi. Młody kapłan Seta poinformował faraona o śmierci Sementu. Ramzes dał Tutmozisowi listy i kazał pojmać Herhora i Mefresa.
rozdz. 17
Gdy wojsko wyruszało z pałacu, kapłani w Ptah w Memfisie już o tym wiedzieli. Herhor nie chciał poddać się dobrowolnie, ale gdy Tutmozis się na niego zamachnął, Eunana zabił go i wzniósł okrzyk na cześć Herhora. Mefres wysłał Lykona, by zabił Ramzesa. Chwilę potem 3 wysłanników z Labiryntu zabiło Mefresa. Lykona ścigało 3 innych dozorców i 3 policjantów z Pi-Bast. W pałacu zniknął gdzieś młody kapłan Seta. Hebron zachorowała i wołała do siebie Ramzesa. Lykon zaszedł mu drogę, gdy wracał. Faraon udusił go, ale dostał sztyletem. Zanim skonał dowiedział się jeszcze o śmierci Tutmozisa.
rozdz. 18
Po śmierci Ramzesa państwem rządził Herhor. Uspokoił bunty, chłopom dał 7 dzień wolny, zaprowadził dyscyplinę wśród kapłanów, opieką otoczył cudzoziemców, gł. Fenicjan, zawarł traktat z Asyrią, ale pozostawił Fenicję jako hołdowniczkę Egiptu. Lud już nie pamiętał, że wszystko to było spełnieniem zamiarów Ramzesa - teraz mówiono o zmarłym, że był lekkoduchem i łowcą kobiet.
Herhor ożenił się z Nikotris, która zrzekła się tronu. Skończyła się dynastia dwudziesta. Herhor proponował na następcę Nitagera, ale w końcu i tak sam został faraonem. Pentuer nie złożył hołdu, nie podpisał aktu wyboru Herhora. Był już zmęczony, chciał zostać przy Menesie. Herhor nie sprzeciwiał się, dzięki Menesowi wiedział o zaćmieniu i objął tron.
Epilog
Była wiosna. Pentuer niewiele jadł, całymi dniami wpatrywał się w miejsce, gdzie był pałac faraona. Był przekonany, że gdyby nie opuścił Ramzesa, jego losy potoczyłyby się inaczej. Według Menesa Ramzes był faraonem wojennym, po prostu nie pasował do swojej epoki. Państwo upada, Sfinks kruszy się, ale choć poszczególne gałęzie giną, sama roślina żyje.
Pentuer i Mefres wyruszyli prosić o jałmużnę. Pentuer dziwił się, że lud raduje się, choć tak niedawno zmarł Ramzes. Mefres twierdził, że tak być musi, że masy muszą weselić się i być silne, bez względu na czasy. To oni są państwem, gdy weselą się - państwo kwitnie.
Pentuer ożywiał się nieco przy pracy, gdy śledził ruchy gwiazd lub gdy wyznaczali bogatemu dzierżawcy miejsce na kanał. Gdy słuchali pewnego dnia śpiewu starego kapłana, Pentuer nie mógł nie skomentować jego pogodnej pieśni - uważał, że na świecie każdy coś udaje. Menes wyjaśnił mu, że tak jak spokojne morze, prosta rzeka czy równe góry są nudne, tak samo życie ludzkie, gdy jest zbyt monotonne. Cierpienia sprawiają, że życie jest piękne. Rzeźby i obrazy też są potrzebne - mędrzec może wyczytać w nich historie dawnych czasów i tajemnice mądrości.
2 V 1895, godz. 3 po południu
THE END