OMÓWIENIE „FARAONA”

Główne wydarzenia

Problemem powieści jest walka faraona z kastą kapłańską o władzę w państwie:

• Manewry wojskowe młodego księcia stanowiące dla niego egzamin na odpowiedzialnego wodza;

• Spotkanie z Żydówką, Sarą;

• Narada w pałacu i odroczenie terminu mianowania księcia dowódcą korpusu;

• Napad na folwark Sary;

• Podróże księcia po kraju i jego obserwacje;

• Sprawa żydowskiego syna księcia i zamordowanie dziecka;

• Wojna z Libią. Młody książę faraonem Ramzesem XIII;

• Uroczystości pogrzebowe starego faraona;

• Lykon w roli obłąkanego;

• Ramzes w otwartej walce z kapłanami. Prowokacja Herhora;

• Klęska i śmierć Ramzesa.

Problematyka

Powieść, ukończona, jak głosi data na jej rękopisie, 2 maja 1895 roku o godzinie 3 po południu, była drukowana w “Tygodniku Ilustrowanym" od dnia 5 października 1895 roku do końca roku następnego. Wydanie książkowe ukazało się w roku 1897. Powieść zaskoczyła zarówno czytelników jak i krytyków. Znano bowiem Prusa jako zdeklarowanego przeciwnika powieści o tematyce historycznej, namiętnego natomiast obserwatora współczesności, dążącego do jej poznania, zrozumienia i znalezienia dróg naprawy.

Szybko jednak przekonano się, że co prawda inspiracją do napisania utworu były zainteresowania pisarza Egiptem, ojczyzną najstarszej cywilizacji świata, ale w rzeczywistości jest on nie powieścią historyczną, lecz traktatem o państwie i władzy.

Czas i miejsce akcji

Wydarzenia toczą się w XI wieku p.n.e., w okresie panowania dwudziestej dynastii faraonów i okresie zwycięstwa nad nimi kasty kapłańskiej.

Miejscem akcji jest Egipt, egzotyczna kraina rozciągająca się wzdłuż Nilu, w której panuje politeizm, kult zwierząt (byk Apis, krokodyle, skarabeusze), a kapłani są monoteistami. Powszechne przekonanie, że zniszczenie ciała uniemożliwia unieśmiertelnienie się duszy stało się przyczyną powstania tradycji i obrzędowości (balsamowanie, piramidy). Faraon uznawany jest za “syna Słońca", a zatem istotę równą bogom.

Ramzes XII i jego syn to postacie wykreowane przez pisarza (w rzeczywistości Herhor objął władzę po Ramzesie XI). W powieści Ramzes XIII jest młodszym, czwartym synem, jego starsze rodzeństwo nie wykazało potrzebnych władcy przymiotów umysłowych i fizycznych. Jedynie on, wnuk arcykapłana jest silny i mądry.

Państwo egipskie

Prus ukazuje państwo u schyłku jego świetności. Przyczyną upadku są:

• wyniszczające kraj wojny (brak rąk do pracy, jałowienie ziemi, zniszczenie rzemiosła, powszechne zubożenie),

• zubożenie skarbca,

• niewystarczająca liczba wojsk,

• brak jedności etnicznej (Fenicjanie, Żydzi, Grecy),

• rosnące zadłużenie u cudzoziemskich lichwiarzy, pociągające za sobą zależność polityczną,

• wzrost potęgi ekonomicznej Fenicjan,

• nadmierny rozrost biurokracji,

• walka kapłanów z faraonami o władzę,

• rozrzutny tryb życia możnych,

Społeczeństwo egipskie jest wyraźnie podzielone:

• arystokracja religijna i świecka;

• szlachta,

• kapłani,

• lud (chłopi, niewolnicy).

Bohaterowie

Chłopi (Prus nie odróżnia wyraźnie chłopów od niewolników):

• są ciemni, wyzyskiwani, krzywdzeni, bici, gnębieni przez poborców podatkowych

• cierpią nędzę, głód, niedolę; muszą dźwigać całkowity ciężar utrzymania faraona, jego dworu, arystokracji i kapłanów

• pracą swoją tworzą fundament materialny dla rozwoju kultury, ale cierpią największe upokorzenia:

• epizod ukazujący chłopa, który przez 10 lat kopał kanał, by zdobyć wolność osobistą. Obity popełnił samobójstwo

• po napadzie na willę Sary na więzienie skazano kilkuset niewinnych chłopów, bez udowodnienia im winy

• obrazy katowania chłopów w posiadłości wydzierżawionej przez księcia Dagonowi w zamian za pożyczkę finansową

• opis piramidy Cheopsa jako krwawego owocu pracy i niedoli setek tysięcy ludzi

Arystokracja:

• opanowała najwyższe stanowiska w administracji państwowej i wywiera wpływ na całe społeczeństwo dzięki autorytetowi religii ma doskonale zorganizowany aparat szpiegostwa i zdrady;

• żyje w przepychu, myśli tylko o używaniu i własnych korzyściach

Kapłani:

• dzięki religii utrzymują w posłuszeństwie klasy panujące i uciskane

• elitarny charakter nauki sprawia, że mogą wykorzystywać ją dla spotęgowania swojej władzy (znajomość astronomii pozwala im wytyczać kierunek podróży okrętów, budowę kanałów, wykorzystywać zaćmienie słońca dla potrzeb politycznych; znajomość prawa pozwala Mentezufisowi bezkarnie zabijać jeńców pod nieobecność faraona, aby wzbudzić tym nienawiść Libijczyków do władcy; znajomość mediumizmu pozwala wykorzystać do swych celów Lykona)

• skupili olbrzymi majątek (od wieków gromadzony w Labiryncie), którym mogą dysponować według woli;

• są egoistyczni, samolubni; mają ogromne doświadczenie w zarządzeniu sprawami państwowymi.

Herhor: ambitny, wykwintny i opanowany polityk, nie kryje żądzy władzy; w jego przekonaniu interes państwa łączy się z interesem kapłaństwa; umie precyzyjnie i przebiegle obmyślać i realizować swe plany

Mefres: jeden z najbliższych współpracowników Herhora; uparty, okrutny i mściwy starzec; nie przebiera w środkach, by zniszczyć znienawidzonego Ramzesa XIII (on nakazuje Lykonowi zabić faraona)

Mentezufis: drugi współpracownik wielkiego kapłana; zręczny polityk

Pentuer: jedna z najszlachetniejszych postaci kasty kapłańskiej; syn chłopski; bezinteresowny obrońca ludu; sympatyzuje z młodym faraonem i służy mu radą

Ramzes XIII

Młody następca tronu jest reformatorem: pragnie bronić ludu, którego los i krzywda żywo go porusza; chce przywrócić Egiptowi dawną potęgę, mając do wyboru pogodzić się z kastą kapłanów i podporządkować ich woli lub rozpocząć z nimi walkę, wybiera drogę konfrontacji; uniezależnić się od oligarchii kapłańskiej i znaleźć oparcie u szlachty i niższych urzędników i kapłanów, planuje sięgnięcie do skarbów Labiryntu, by spożytkować je dla dobra kraju

Popada w otwarty konflikt z kapłanami (— czyni Herhorowi uwagi odnośnie ureusza zdobiącego jego głowę, — Pentuer odmawia mu swego współudziału w walce z kapłanami— kapłani odmawiają mu pożyczki— wykorzystują sobowtóra jako narzędzia skompromitowania Ramzesa).

Decydująca rozgrywka ma nastąpić dnia 23 Paofi (wydobycie skarbów z Labiryntu i zbrojne wystąpienie wiernego wojska, ludu i niższych kapłanów; Ramzes liczy też na przyjaźń Pentuera i Tutmozisa).

Wystąpienie kończy się klęską: — zaćmienie słońca,— śmierć Ramzesa XIII.

Młody faraon przegrał ponieważ:

• nie docenił roli nauki, a wierzył tylko w siłę oręża (lekceważy doniesienie uczonego Menesa),

• jest bezmyślny, porywczy, niecierpliwy, zmysłowy, lekkomyślny i gwałtowny; kierował się emocjami zamiast rozwagą i trzeźwym przewidywaniem taktyki.

• W historii zapisał się jako nieodpowiedzialny młodzieniec i "łowca kobiet". Pozostanie niedoceniony i bezimienny, ale jego idea pozostanie - reformy, o które walczył, zostaną przeprowadzone przez Herhora.

Wątki miłosne

• Sara, Żydówka, postać bardzo szlachetna. Miłość do Ramzesa stała się treścią jej życia; nie pamięta mu upokorzenia i odepchnięcia, dla ratowania ukochanego przyjmuje na siebie domniemaną zbrodnię i umiera obłąkana (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6).

• Kama, kapłanka fenicka, to zawistna, próżna i ambitna kobieta, która chce upokorzyć rywalkę.

• Hebron, córka króla Teb jest lekkomyślną i próżną dziewczyną, dbającą tylko o własne korzyści.

Opisy

• ziemia Gosen

• pałac Faraona

• Nil

• dzielnica cudzoziemców

• miasto

• droga do miasta Pi-Bast

• pustynia i oaza

• piramidy

• Sfinks

• balsamowanie zwłok

• zaćmienie słońca

Zagadnienia do omówienia

1. "Faraon" jako powieść historyczna.

2. Środowisko arystokracji i kapłanów.

3. Walka o władzę w państwie egipskim - działalność Ramzesa III.

4. Życie obyczajowe Egiptu.

5. Wątki miłosne w powieści.

---