Aleksandra Okopień - Sławińska,
Sztuka interpretacji jako przedmiot nauczania,
[w:] Metodyka literatury, t. II, oprac. J. Pachecka, A. Piątkowska, K. Sałkiewicz, Warszawa 2002.
PYTANIE: Czy można nauczyć interpretowania utworu literackiego?
Ci, którzy uważają, że nie można, wysuwają dwa argumenty: nieautonomiczność interpretacji i jej niedefinitywność.
Nieautonomiczność interpretacji:
Interpretacja, by sprostać jednostkowości i niepowtarzalności dzieła musi być tak samo jak ono zindywidualizowana i niereprodukowalna. Działania interpretacyjne uzależnione od przedmiotu, na który są skierowane, muszą być w stosunku do każdego utworu podejmowane od nowa. Dlatego też zapoznanie kogoś z interpretacjami utworów A i B nie gwarantuje, że będzie on umiał odczytać utwory C i D.
Niedefinitywność interpretacji:
Nie istnieje żadna pełna, ostateczna, jedynie uzasadniona i trafna interpretacja dzieła. Nawet jeśli ograniczyć się do nauczania interpretacji pewnych wybranych utworów (zamiast kształcić uniwersalne umiejętności interpretacyjne) to i tak nie da się tego działania doprowadzić do końca, gdyż posiadamy nieograniczone możliwości segmentowania utworu na różnych poziomach jego budowy, a następnie porządkowania i konfigurowania tych segmentów, ze względu na możliwość oglądania utworu przez pryzmat rozmaicie dobranych kontekstów wyjaśniających itd. Interpretacja jako przedmiot nauczania nie zapewnia nauczycielowi komfortu operowania informacjami niekwestionowanymi. Poza odczytaniem książkowym czy podręcznikowym skrywają się szanse innych i nie mniej ciekawych i słusznych.
Interpretacji nie można nauczyć się w tym stopniu i w taki sposób w jaki naucza się faktów literackich, życiorysów pisarzy, podręcznikowych syntez itp. Ale nauczyć można choć wzory i sprawdziany kształcenia erudycyjnego okazują się przy tym bezużyteczne. Przedmiotem nauczania nie jest jakiś zamknięty zbiór wiadomości, których przyswojenie należy uczniowi Przyszowic, ale wyrobienie ogólnych dyspozycji i umiejętności, które pozwolą mu samodzielnie podejmować czynności interpretacyjne wobec nie znanych wcześniej tekstów.
W czynnościach takich zawsze bierze udział pierwiastek twórczy - nie bez powodu w badaniach literackich przyjął się termin „sztuka interpretacji”. Sztuka ta jednak może się rozwinąć tylko na odpowiednio przygotowanym gruncie. Nauczanie interpretacji polega właśnie na owym przygotowaniu.
Zniechęcający do dydaktyki argument o nieistnieniu ostatecznej „obiektywnej” interpretacji danego utworu należy opatrzyć zastrzeżeniem: niedefinitywności interpretacji nie wolno pochopnie utożsamiać z dowolnością odczytań i brakiem reguł postępowania w tym zakresie.
Wprawdzie nie daje się orzec, że jakaś interpretacja jest jedynie słuszna i możliwa, z pewnością jednak o wielu odczytaniach należy powiedzieć, że są mylne, nieudolne, nadciągnięte. Nauczanie nie może zagwarantować powstawania znakomitych okazów sztuki interpretacyjnej, ale zapoznając z jej regułami, językiem analizy utworu, z wzorcami pewnych rozwiązań interpretacyjnych może zapewnić pewien standard umiejętności w tej dziedzinie. Trzeba zdawać sobie sprawę z faktu, że wszelkie obcowanie z literaturą, choćby na poziomie kryminałów czy tekstów piosenek wyzwala potrzebę interpretacji w znacznie większym stopniu niż potrzebę odwołań do erudycji historycznoliterackiej. Powinnością szkoły na każdym poziomie kształcenia jest tę naturalną potrzebę rozwijać i pielęgnować.
Wstępnym warunkiem powodzenia jest jasne rozeznanie celów interpretacji i odrębności jej zainteresowań. Spośród różnych ujęć badawczych [analiza, ocena, streszczenie, komentarz, synteza historycznoliteracka] wyróżnia się ona tym, że koncentruje się wyłącznie na utworze, traktując go jako 1) zjawisko literackie zindywidualizowane i unikatowe 2) celowo zorganizowaną całość znaczeniową 3) komunikat zdolny do wywołania określonych reakcji odbiorcy. Ambicją interpretacji jest wniknięcie w to, co w utworze najistotniejsze, rozpoznanie rządzącej nim zasady i docieczenie jego tajemnicy.
Interpretator skupiony na dziele jako nieredukowalnej do czegoś innego całości nie zajmuje się okolicznościami towarzyszącymi narodzinom czy tez życiu utworu, nie patrzy też nań jako na:
1) świadectwo ogólnych prawidłowości procesu historycznoliterackiego - właściwości stylu autora, egzemplifikację jakiejś poetyki historycznej, cech gatunkowych, sposobów rozwiązań konstrukcyjnych itp.
2) źródło wiedzy o czymś innym niż samo dzieło - np. o życiu pisarza i innych osób, obyczajach, wypadkach historycznych.
3) wydarzenie społeczne określone przez swój program, zakres i charakter oddziaływania w tej czy innej sytuacji historycznej.
Przed interpretatorem nie stoją żadne ograniczenia co do zakresu i rodzaju rozważanych kwestii, jeśli tylko zmierza tą drogą - warunek konieczny - ku poznaniu całego mechanizmu dzieła.
Wybór klucza otwierającego ten mechanizm rozstrzyga o charakterze i powodzeniu wszelkich działań interpretacyjnych. Wybór ów zależy zarówno od osobowości i postawy badacza, jak też od indywidualności dzieła , determinują do na tyle skomplikowane składniki, że ostatecznie upodabnia się do arbitralnej decyzji twórczej.
Przy nauczaniu sztuki interpretacji ważne jest nie tylko wyrobienie umiejętności analitycznych, ale i wpojenie przekonania że właściwości utworu zarazem wskazują pewne kierunki, jak i zakreślają granice pomysłowości, wyobraźni i skłonnościom interpretatora. Powinien on nie narzucać się tekstowi, ale umieć go wysłuchać.
Lojalność wobec tekstu wyraża się przede wszystkim w wierności sensom dzieła zarówno na poziomie elementarnych odczytań jak i ogólnych koncepcji wyjaśniających. Na niższym poziomie lektury chodzi o skrupulatne liczenie się ze znaczeniami wyrażeń, zdań i większych całości tekstu, o respektowanie tekstowych motywacji, zależności czasowych i przyczynowych, doboru i porządku elementów, o baczenie na wszelkie sygnały i poszlaki znaczące, o wystrzeganie się „gdybań”, niemieszanie informacji tekstowych z informacjami z zewnątrz i z własnymi przeżyciami czytelniczymi.
Na wyższym poziomie lektury interpretacyjna lojalność polega na sumiennym uwzględnianiu tych wszystkich kontekstów wyjaśniających, do których utwór ten się odwołuje i których znajomość niejako przewiduje przy czytelniczym odbiorze. Trzeba zwrócić baczną uwagę na złożone sensy utworu, o niełamanie jego znaczeń historycznych, o nienaginanie wpisanej weń orientacji autora do orientacji czytelnika z innej epoki, o zachowanie Właściwej utworowi hierarchii wartości, ważności itp. Interpretator nie musi się koniecznie opierać na zrekonstruowanej świadomości autora i jego macierzystej epoki, ale nie może zamazywać przedziałów i różnic między nimi a świadomością własną.
Różni badacze mogą stosować do tego samego utworu rozmaite klucze: psychologiczny, psychoanalityczny, socjologiczny, mitologiczny, komparatystyczny itp. - każdy z nich może działać w dowolnych kombinacjach z pozostałymi otwierając zamknięte przedtem semantyczne horyzonty utworu. Należy założyć możliwość nieograniczonej liczby pytań stawianych dziełu i dających się uzyskać odpowiedzi, a tym samym pogodzić się z nieskończonością interpretatorskich zatrudnień. Do dzieła literackiego odnosi się bowiem nieokreślona ostatecznie wielość kodów deszyfracyjnych - niektóre są ważne, inne mniej. Uniwersalny zasięg mają przede wszystkim kod językowy oraz kod literackiej tradycji. One formułują semantyczne podwaliny każdego dzieła , zarówno w momencie jego nadawania jak i odbioru.
Sens utworu jest niewyczerpalny i rozwija się wraz z historycznym nawarstwieniem różnych lektur. Mimo to w żadnym wypadku nie da się uznać sensu dzieła za swobodny twór inwencji odbiorcy, każde dzieło zarówno otwiera szanse nowych odczytań, jak i wyznacza pewne nieprzekraczalne ramy lektury zawsze zależne od jego językowo - literackiej budowy. Dlatego umiejętność jej rozpoznawania i rozumienia staje się podstawą do dalszych poczynań.
Umiejętność ta wymaga opanowania pewnej ogólnej techniki analitycznej - wymaga ale się do niej nie sprowadza. Polega ona na sztuce przejścia od semantycznego rozbioru dzieła do uchwycenia zasady jednoczącej i motywującej dany utwór jako celowo zorganizowaną całość, różną od innych okazów literackich i nieredukowalną do reguł żadnego z kodów, jakie dadzą się do niej przypasować. Dzieło okazuje się zawsze czymś nowym i nadwyżkowym w stosunku do tego, co w jakimś kodzie jest utrwalone.
Właśnie ta nowość dzieła zajmuje interpretatora ale uchwycić ją może tylko przez konfrontację z tym, co już znane i skodyfikowane. Dlatego nie może się obejść bez odwoływania i do ogólnej teorii budowy dzieła i do szczegółowych prawideł językowych, stylistycznych, wierszowych, gatunkowych itd. wytworzonych w obrębie określonych poetyk historycznych. Jednakże wypisanie składników dzieła takich jak motywy, wydarzenia, poklasyfikowanie wypowiedzi itd. nie jest jeszcze interpretacją, dopiero ujrzenie tych elementów w ich funkcjonalnym współdziałaniu jako złożonego mechanizmu znaczeniowego pozwala przekroczyć próg interpretacyjnych wtajemniczeń w strukturę dzieła.
Wewnętrzna reguła interpretacyjna, na której interpretator musi natrafić, bywa rozmaicie rozumiana - określana była jako gest semantyczny (Mukarovsky) lub tez ośrodek krystalizacyjny (Ingarden). Stanowi ona najogólniejszą rację konstrukcyjną tekstu, motywuje go jako semantyczną całość, zapewnia odniesienie dlatego sensów cząstkowych odsłania koncepcję poetyckości czy tez literackości leżącą u jej u podstaw.
Nie można z góry przewidzieć, w jakiej płaszczyźnie utworu naczelna zasada jego uporządkowania najwyraźniej się objawi i skrystalizuje. Wyszkolona orientacja wytrawnego badacza może od razu na nią natrafić, natomiast w wypadku nie dość wprawnego i doświadczonego interpretatora najpewniejszą drogą ułatwiającą dotarcie do niej jest systematyczny rozbiór tekstu. Poszukiwana zasada nie wyłania się zeń automatycznie, a tylko odsłania w rezultacie dociekania wewnętrznej logiki zgromadzonych obserwacji analitycznych. Szczególnie ważnymi wskazówkami okazują się nadorganizacja elementów, wyraźne wzmożone ich uporządkowania odbiegające od normy językowej czy literackiej oraz obserwacje negatywne dotyczące braku lub niedostatecznej intensywności uporządkowania. Objawy nadorganizacji mogą polegać na nasileniu instrumentacji czy rytmiczności, intensywnej metaforyzacji, spiętrzeniach semantycznych, paralelizmach leksykalnych, składniowych tematycznych, kunsztownej fabularyzacji, symetriach kompozycyjnych itp. Niedostatek organizacji sygnalizowany jest albo złamaniem jakichś spodziewanych i przyjętych reguł porządku albo neutralizacją i zaniedbaniem takich reguł.
Poszczególne płaszczyzny utworu są wzajemnie związane i zależne - odsłaniają różne profile jednego obiektu, jakby różne przekroje jednej budowli czy jednego okazu przyrodniczego.
Nadorganizacja pewnych elementów odciska się na doborze i układzie elementów innego rzędu, a może nawet - podporządkowuje modyfikując i motywując ich znaczenia - stać się konstrukcyjną dominantą całości. Zadaniem badacza jest uchwycenie tych wewnętrznych relacji, które czynią z utworu całość a bogactwo nagromadzonych w toku analiz spostrzeżeń pozwalają zjednoczyć i usensownić.
Prowadząc działania analityczne na różnych poziomach utworu trzeba zdawać sobie sprawę z relatywności samego obiegu ich wyodrębniania. Jest on bowiem zawsze odbiciem jakiejś mocnej lub słabej uświadamianej badawczej hipotezy na temat reguł struktury tekstu, a więc zależnie od przyjmowanej teorii dzieła literackiego może być odmiennie przeprowadzany.
Rozwijająca się współcześnie lingwistyka wypowiedzi każe zwrócić uwagę na komunikacyjny wymiar utworu - liczbę, sposób zorganizowana i wzajemne ustosunkowania poziomów nadawczo - odbiorczych w jego obrębie - i w konsekwencji ujmować utwór jako jedną wypowiedź lub też układ wielu wypowiedzi - zhierarchizowanych lub równoległych. Z punktu widzenia potrzeb interpretacji wybór sposobu wyróżniania poziomów tekstu powinien być dokonywany przede wszystkim ze względu na sprawność operacyjną, to znaczy zdolność do ujawnienia wewnętrznej złożoności i logiki określonego utworu.
Nauczanie interpretacji nigdy nie bywa prostym urzeczywistnieniem idealnych wzorów i standardów wypracowanych przez te teorię sztuki. Nauczający musi nauczyć reguł tego, co ze swej natury jest relatywne i niedefinitywne, w toku interpretowania tekstu musi stale wprowadzać informacje metainterpretacyjne, dotyczące podejmowanych działań, co jest zadaniem nieco podobnym do jednoczesnego wykonywania i objaśnienia utworu muzycznego. Musi także utrzymywać równowagę między wybitnie indywidualizującymi zadaniami interpretacji a nieustanna potrzebą odwołań do erudycji uogólniającej, która warunkuje poprawne wykonanie tych zadań. Nauczający często bywa zmuszony sam tę erudycję wyrabiać i pomnażać. Nigdy bowiem nie dzieje się tak, że nauczający staje wobec słuchaczy, którzy już zdążyli poznać prawidłowości budowy i segmentacji dzieła, zasady poetyk historycznych, a brakuje im tylko umiejętności interpretującego odnoszenia tej wiedzy do konkretnych dzieł literackich. Zazwyczaj trzeba łączyć te dwa teoretycznie sprzeczne kierunki kształcenia i wychodzić jednocześnie ku ich poetyckiej indywidualności, ale zarazem nauczać ogólnych reguł budowy dzieła, umiejętności wydzielania poziomów analizy, śledzenia ich semantycznych uwikłań itd. w tej perspektywie uczenie sztuki interpretacji samo okazuje się prawdziwą sztuka - kompromisu.
Koniec.
Uffffff….
1