Wymiar sprawiedliwości
Definicje wymiaru sprawiedliwości
Def. Przedmiotowa
Wymiar sprawiedliwości - ochrona prawna sprawowana w zakresie prawa sądowego (czyli prawa cywilnego i prawa karnego)
Od połowy XX w jest to definicja bardziej preferowana - miała mieć poparcie w konstytucji, np.: art. 56 Konstytucji PRL z 1952 r. W art. 175 Konstytucji z 1997 r. znajduje się podobne normowanie. Wsparcie dla definicji podmiotowej jest słabe - nie ma wyjaśnienia, co to jest wymiar sprawiedliwości, występuje jedynie określenie, co robią sądy. Ta definicja jest, zatem bardzo niekomunikatywna.
Def. Podmiotowa
Wymiar sprawiedliwości - rozstrzyganie konfliktów prawnych przez sądy
Jest to definicja najstarsza chronologicznie. Według niej wymiar sprawiedliwości to rozstrzyganie spraw z zakresu prawa sądowego (prawo cywilne i karne). Ta definicja ma jednak mankament - wraz z przekształcaniem się kompetencji sądu zmuszałaby do rozróżnienia prawa sądowego i pozasądowego
Def. Modalna (mieszana)
Wymiar sprawiedliwości - takie orzekanie, które odbywa się w specjalnych warunkach gwarantujących bezstronność i wysoką jakość rozstrzygania konfliktów prawnych. Te warunki to niezawisłość orzekania oraz specjalna procedura rozstrzygania. Ta definicja jest komunikatywna i bardziej otwarta
Warunki wysokiej jakości orzekania
Niezawisłość - sądy muszą mieć zagwarantowaną niezawisłość orzekania
Specjalna procedura rozstrzygania - sądy muszą mieć specjalne procedury rozstrzygania dające stronom wzmożone gwarancje ochrony ich praw
Organy ochrony prawnej
Organ - zorganizowane grupy ludzi mające za zadanie urzeczywistnianie podstawowych funkcji państwa
Organem ochrony prawnej są ustawowo zorganizowane grupy ludzi mające za zadania urzeczywistnianie ochrony prawnej, wymiaru sprawiedliwości. Organy ochrony prawnej rządzą się zasadą odrębności.
Zasada odrębności
Organizacyjnej - organy ochrony prawnej nie powinny być częścią organów ustawodawczych czy wykonawczych
Funkcjonalnej - nie powinno być możliwości odwołania się do organów ustawodawczych czy wykonawczych
Od wyroków sądowych nie można się odwołać ani do władzy ustawodawczej ani wykonawczej, istnieją jedynie odstępstwa od tej nie przenikalności władz np.: prawo łaski prezydenckiej.
Organy państwowe mogą robić jedynie to, na co mają zezwolenie ustawowe. Obywatele mogą za to robić to, co nie jest prawnie zakazane. Organy ochrony prawnej nie są organizacyjnie podporządkowane jakimś innym organom. Wyjątkiem od tej reguły jest powołany w 1949 roku Arbitraż Gospodarczy.
Podział organów ochrony prawnej
Państwowe, społeczne i mieszane - podział wg czynnika społecznego
Państwowe - takie, które mają charakter urzędniczy, zasiadają w nich funkcjonariusze państwowi np. prokuratura
Społeczne - takie, które rozstrzygają problemy prawne powierzone im przez ustawę, ale składają się z niezawodowego personelu, mieszkańców danej społeczności etc.
Mieszane - np. Izba Morska (orzekają sędziowie oraz ławnicy), sąd powszechny I instancji (orzekają sędziowie i ławnicy)
Orzekające i nieorzekające - podział wg kryterium prawa do orzekania
Orzekające - wydają decyzje w sprawie konfliktów prawnych np. sądy, Izby Morskie. Jest to najważniejsza grupa organów ochrony prawnej. Od ich jakości zależy jakość demokracji w państwie.
Sądowe - sądy, czyli najważniejsza grupa - powołuje się je do rozstrzygania w sprawach gdzie ważna jest jakość rozstrzygania a nie szybkość
Pozasądowe - organy quasi-sądowe - powołane do rozstrzygania konfliktów prawnych, podobnie jak sądy mają ukształtowaną strukturę i organizację ale nie posiadają wszystkich gwarancji niezawisłości i zasad proceduralnych sądów. Nie orzekają one w imieniu państwa.
Niesądowe - dr Dębski nie wyróżnia tej grupy - nie zajmują się na co dzień ochroną prawną ale niejako przy okazji sprawują takie same funkcje np. Administracja Lasów Państwowych, która przede wszystkim zajmuje się administracją lasów ale mają też prawo nakładania kar
Nieorzekające - współdziałają w orzekaniu z sądami np. prokuratura
Izby Morskie
Sądy polubowne
Samorządowe Kolegium Odwoławcze
Orzekające organy sądowe
Sąd w znaczeniu materialnym i formalnym
Znaczenie materialne - organ powołany do sprawowania wymiaru sprawiedliwości, orzeka w imieniu państwa, jest wyposażony w specjalne gwarancje ustrojowe i procesowe prawidłowego rozstrzygania
Znaczenie formalne - każdy organ, który ustawa nazywa sądem
Trybunał Stanu - sąd w znaczeniu materialnym, ale nie formalnym. Ustawa nie nazywa go sądem, chociaż sprawuje on wymiar sprawiedliwości.
Sądy polubowne, koleżeńskie - w znaczeniu formalnym. Powoływane są w organizacjach społecznych.
Sądy powszechne, szczególne, Sąd Najwyższy - sądy w znaczeniu i formalnym i materialnym.
Trzy grupy sądów
Powszechne - rejonowe, grodzkie(wydział sądów rejonowych), apelacyjne
Szczególne - mają szczególnie zakreślone kompetencje, rozpatrują sprawy przekazane im do rozpatrzenia. W Polsce są to sądy wojskowe (są to sądy karne rozstrzygające sprawy o przestępstwa popełnione w wojsku) i sądy administracyjne (zajmują się kontrolą nad wykonywaniem administracji publicznej przez organy państwowe).
Sąd Najwyższy - nie jest ani sądem szczególnym ani powszechnym, sprawuje jurysdykcyjny nadzór nad sądami powszechnymi i szczególnymi, od 1962 r SN jest sądem odmiennym.
Właściwość organów ochrony prawnej
Właściwość organów ochrony prawnej - uprawnienie do rozpatrywania określonej grupy spraw
Organy ochrony prawnej mogą działać tylko w sposób, do którego zostały upoważnione i w sprawach określonych przez ustawy.
Trzy płaszczyzny kompetencji organów ochrony prawnej
Właściwość rzeczowa (przedmiotowa), - jakie kategorie praw należą do danego organu np. sprawa o zbrodnie trafia od razu do Sądy Okręgowego
Właściwość miejscowa (terytorialna) - sprawy, z jakiego obszaru należą do danego organu
Właściwość funkcjonalna (czynnościowa), - jakie czynności w danych sprawach może podejmować dany organ np. Sąd I i II Instancji (apelacja).
Każdy organ ochrony prawnej jest zobowiązany do przestrzegania swojej właściwości.
Gdy organ stwierdza swoją niewłaściwość
Zasada - reguła. Organ zwraca sprawę z pouczeniem, do kogo się skierować
Wyjątek - organ przekazuje z urzędu sprawę organowi właściwemu - sprawy ważne, doniosłe np. sprawy karne
Spory kompetencyjne
Spór kompetencyjny - powstaje, gdy po przekazaniu przez jeden organ sprawy drugiemu ten drugi uznaje się również za niekompetentny. Decyzja drugiego organu powoduje, że powstaje spór.
Spór kompetencyjny negatywny - jeżeli dwa organy kolejno uznają się za niewłaściwe
Spór kompetencyjny pozytywny - dwa organy kolejno stwierdzają swoją wyłączną kompetencje
Rodzaje sporów
Między organami sądowymi - są przepisy, które wskazują szybkie rozstrzygnięcia tych sporów
Między innymi organami niż sądy - np. spory między terenowymi organami administracji rządowej a organami samorządowymi rozstrzyga Naczelny Sąd Administracyjny
Między organami sądowymi a pozasądowymi - nieistniejące już Kolegium Kompetencyjne przy Sądzie Najwyższym (trzyosobowe, zwoływane ad hoc przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego). Kolegium wzywało Ministra MSWiA i właściwego ministra np. Ministra Gospodarki i w pięcioosobowym składzie rozstrzygało ono spory kompetencyjne.
Wniosek o rozstrzygnięcie sporu mogą złożyć następujące podmioty:
Przy sporze pozytywnym - sąd lub organ administracji (obie strony),
Przy sporze negatywnym - uprawnioną do złożenia wniosku jest strona postępowania,
Przy sporze pozytywnym i negatywnym może złożyć wniosek minister sprawiedliwości i prokurator generalny.
Gdy do pierwszego prezesa SN wpłynie wniosek to wyznacza sędziów i przewodniczącego Kolegium Kompetencyjnego do danej sprawy oraz prosi ministra sprawiedliwości i ministra zainteresowanego wyznaczenia przedstawicieli. Spory rozstrzyga się stosując pomocniczo przepisy kodeksu postępowania cywilnego i kodeksu postępowania karnego. To postępowanie przebiega podobnie jak postępowanie cywilne. W sprawach karnych spory kompetencyjne nie powinny wynikać, ponieważ sądy karne są właściwe w sprawach przestępstw i wykroczeń (ściśle zdefiniowane pojęcia). W sprawach cywilnych spory kompetencyjne mogą występować, ponieważ prawo cywilne i administracyjne przenikają się. W tym wypadku spory kompetencyjne są prawie nieuniknione. Postępowanie jest jednoinstancyjne.
Następstwo orzekania
Jeżeli orzeka sąd cywilny a wcześniej rozpatrzył sprawę sąd karny to sąd cywilny jest związany tylko rozstrzygnięciem, co do faktu popełnienia przestępstwa, jeżeli zapadł wyrok skazujący
Jeżeli orzeka sąd karny a wcześniej rozpatrzył sprawę sąd cywilny to dla sądu karnego wiążące są orzeczenia konstytutywne (prawotwórcze), czyli takie, które kształtują stosunek prawny (np. sąd orzeka rozwód, adopcję) a nie są wiążące orzeczenia deklaratoryjne sądu cywilnego
Jeżeli orzeka organ administracji a wcześniej sprawę rozpatrzył sąd to organ administracji jest związany postanowieniami sądu
Sądowa kontrola decyzji administracyjnej
Bezpośrednia (samoistna) - następuje w wyniku zaskarżenia do sądu decyzji administracyjnej - sąd albo stwierdza, że decyzja administracji nie narusza prawa i pozostaje w mocy albo że jest niezgodna z prawem i traci moc obowiązywania. Gdy sąd uchyla decyzję (korzysta z uprawnień kasatoryjnych) administracji nie wydaje nowej, jest to jedynie sygnał dla administracji, że musi ponownie zająć się sprawą). Kontrola bezpośrednia musi być przewidziana odpowiednimi przepisami.
Dwa modele kontroli samoistnej:
Angielski - sądy powszechne mają prawo samoistnie kontrolować decyzje administracji a więc można każdą decyzję administracji zaskarżyć
Francuski - min. w Polsce - kontrola sprawowana jest przez sądy szczególne (najczęściej sądy administracyjne) i do tych sądów należy się zwracać o dokonanie samoistnej kontroli
Okazjonalna (pośrednia) - przy okazji rozpatrywania konkretnej sprawy cywilnej i karnej (np. przy sprawie o niepłacenie czynszu sąd sprawdza czy czynsz był naliczony zgodnie z prawem). Możliwość kontroli okazjonalnej wynika z zasady niezawisłości sądów.
Rozstrzygnięcie administracji było sprzeczne z prawem - sąd nie zastosuje rozstrzygnięcia administracji w danej sprawie, (ale go nie uchyla)
Rozstrzygnięcie administracji było zgodne z prawem - sąd zastosuje rozstrzygnięcie administracji we własnym orzeczeniu
Sąd nie może zajmować się administrowaniem państwem. Kontrola decyzji administracyjnej jest to tak naprawdę kontrola legalności tych decyzji.
Art. 175
Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.
Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny może być ustanowiony tylko na czas wojny.
3