Kultura i sztuka 20-lecia międzywojennego

Wiek XX z pewnością zostanie zapamiętany jako wiek wojen światowych, wiek wielkich systemów totalitarnych wyniszczających człowieka. Wiek, w którym państwa nieustannie walczyły ze sobą o przewagę w świecie i panowanie nad innymi.
Walka ta w decydujący sposób wpłynęła na rozwój nauki, kultury i techniki

Jest rzeczą powszechnie wiadomą, że walka między państwami nie redukuje się tylko do starć militarnych, lecz toczy się jeszcze na płaszczyźnie ideologicznej i naukowej. O przewadze danego państwa w dzisiejszym świecie w znacznym stopniu decyduje nie ilość armat, lecz wielkość kultury, skomplikowana technologia będąca w jego posiadaniu, poziom wykształcenia społeczeństwa, poziom jego świadomości i zamożności.


Rozwój literatury i sztuki.
Literatura i sztuka na początku XX wieku była bezpośrednią spadkobierczynią literatury i sztuki dziewiętnastowiecznej. Przodującą rolę w rozwoju twórczości artystycznej odgrywała Francja.

Malarstwo

Sztuka odchodziła od fotograficznego odtwarzania świata. W związku z rozwojem techniki miała ona pokazywać raczej różnice i dysonanse w świecie. Pierwotne odejście od fotograficznego oddawania świata dostrzec możemy już u impresjonistów. Uwieczniali oni dość subiektywny obraz, odczucia chwili, rezygnowali więc z obiektywnego spojrzenia.

W malarstwie XX wieku obraz może być odbiciem prywatnego świata autora. Pojawiają się przedmioty i relacje między nimi, które normalnie nie występują w rzeczywistości. Postępowała dezintegracja tradycyjnych stylów. Po symbolizmie, kubizmie, ekspresjonizmie nadszedł prymitywizm, dadaizm, abstrakcjonizm, surrealizm, konstruktywizm. Do czołowych twórców-eksperymentatorów należeli między innymi: Wassily Kamdiński (Rosjanin), Amadeo Modieliani (Włoch), Salwador Dali (Hiszpan). Stolicą twórczości nadal pozostawała Francja.

Pojawiają się pierwsze nowatorskie próby przedstawiania świata widzianego oczami dziecka. Często twórcy wyrażali swe zainteresowanie pierwotnymi kulturami (tzw. prymitywizm).

Dla rozwoju sztuki duże znaczenie mieli twórcy XIX wieku:
- V. van Gogh (twórca ekspresjonizmu)
- P. Gouguin (-II- surrealizmu)
- P. Cezanne (kubizm).

Vincent van Gogh wykorzystywał przeciwstawne kolory i nierealistyczne kształty. Jego obrazy odtwarzały wnętrze artysty, oddawały istniejące dysonanse. Postacie na portretach są pełne ekspresji, wyrażają różne uczucia i stany emocjonalne, np. strach, radość, smutek. Współcześni (XX wieczni) ekspresjoniści to Munch i Kokoszka.

Surrealizm
Gouguin był prekursorem surrealizmu. Był zwolennikiem używania wielu barw. Wyjechał na Taiti, zafascynowany tamtejszą kulturą. XX wieczni surrealiści to S. Dali i Max Ernst. Wykorzystywali oni odkrycia Freuda, penetrując podświadomość. Sięgali po senną poetykę i wizyjność, często szokowali skojarzeniami, fantastyką, udziwnieniami odległymi od rzeczywistości. Założeniem surrealizmu było "wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej". Artyści starali się wykreować obrazy burzące logiczny porządek rzeczywistości. Często były to wizje groteskowe, z pogranicza jawy, snu, fantazji, halucynacji, a odsunięcie od racjonalizmu

Kubizm

P. Cezanne był prekursorem kubizmu. Stwierdził, że rzeczywistość składa się z kilku brył: kul, sześcianów, stożków i walcy. Dlatego też postacie na jego obrazach uległy geometryzacji. Inni kubiści to P. Picasso i G. Braque. Nazwa "kubizm" pochodzi od franc. cube - sześcian.

Najsławniejsze dzieła (malarskie i rzeźbiarskie) związane z kubizmem :

* Panny z Awinionu Pablo Picasso

to jeden z najsłynniejszych obrazów kubistycznych, choć należy też do jednych z pierwszych dzieł tegoż ruchu. Następuje tu całkowite zerwanie z przestrzenią czy formami ciała ludzkiego, a także tak właściwą dla obrazów do tego momentu estetyzacją - malarstwo, jakkolwiek przeszło już sporą ewolucję od czasów klasycyzmu, do momentu powstania tego dzieła miało nadal odpowiadać określonemu pięknu. Na obrazie widać też wyraźne wpływy afrykańskie: dwie postacie z prawej strony przypominają bardzo afrykańskie rzeźby. Picasso pokazał ciała zdeformowane, złamane - a do tego należące do prostytutek z barcelońskiej ulicy Calle de Avignon. Jak pisał na ten temat Białostocki: “Jest to sztuka zaskakująca, ostra, rezygnująca z piękna, świadomie niszcząca naturę i zastępująca ją ładem dzieła sztuki, ale przy zachowaniu jakby śladów zniszczenia, jakiemu rzeczywistość podlegała” (Białostocki, s. 668).

* Skrzypce George Braque

Collage

G. Braque zapoczątkował ponadto technikę zwaną collage. Obrazy nie muszą być malowane, można je np. wyklejać. Dlatego też przyklejano gazety, szmaty, litery, itp., a także śmieci i odpadki. Powstał w ten sposób nowy język artystyczny.

Dadaizm

ruch w sztuce XX w., którego głównymi hasłami były dowolność wyrazu, zerwanie z wszelką tradycją i odrzucająca jakiekolwiek kanony swoboda twórczości. Według przekazów, nazwa ruchu wzięła się od słowa "dada", wybranego przez rumuńskiego poetę Tristana Tzara na chybił trafił ze słownika i oznaczającego w języku francuskim drewnianą zabawkę, konika lub gaworzenie dziecka - jest to jednakże tylko jedna z wersji historii tego terminu. Tak naprawdę sami dadaiści nie potrafili ustalić kto, kiedy i w jakich okolicznościach go wymyślił oraz jaki jest jego prawdziwy sens.

Ideologia dadaizmu była samounicestwiająca się - sztuka oderwana od tradycji, nie odwołująca się do wspólnoty pojęć między twórcą, a jej odbiorcą, oparta na nonsensie, chaosie i zupełnej dowolności nie może istnieć.

Dadaizm miał szokować i robił to skutecznie: dadaiści zbierali się w kawiarniach i klubach pisząc absurdalne "poezje", komponowali "muzykę hałasu", przedstawiali przedmioty codziennego użytku jako dzieła sztuki. Słynny jest obraz Marcela Duchampa będący reprodukcją Mona Lizy, której Duchamp dorysował wąsy i hiszpańską bródkę, po czym podpisał własnym nazwiskiem. Wystawa Maxa Ernsta w Kolonii przyciągała uwagę czym innym - wchodziło się do niej i wychodziło przez ustęp.

Dadaizm nie stworzył żadnego stylu, bo nie mógł - swą ulubioną technikę kolażu przejęli dadaiści od kubistów, techniki formalne czerpali z futuryzmu.

Surrealizm zapoczątkował abstrakcję. Wizje abstrakcjonistów to plamy, barwne obrazy nie istniejące w rzeczywistości.

Najwięksi polscy malarze to Witkacy, Chwistek i Pronaszko.

Architektura
Przemiany następowały także w innych rodzajach plastyki, np. w architekturze. Wykorzystywano nowe materiały: żelazo, beton, szkło. Zwracano uwagę na funkcjonalność, a nie na ozdobność. Odchodzono od przesadnej ornamentyki. Najbardziej znani twórcy to Ch. la Corbussier, F. Wright, W. Gropius. Rozwijała się też urbanistyka - planowe zagospodarowanie przestrzeni miejskiej. Architektura zaczęła zrywać z dotychczasowym eklektyzmem, z gmachami wznoszonymi w stylu neogotyckim, neorenesansowym lub neobarokowym. Wprowadzono nieużywane dotąd materiały tj. żelazo, żelbeton. Zaczęto stosować całkiem nowe typy użytkowe budowli - hale wystawowe, dworcowe, produkcyjne. W Stanach Zjednoczonych zaczęły pojawiać się pierwsze wieżowce - „drapacze chmur” - proste, pozbawione wszelkich dodatków wysokościowce.

Literatura

Literatura rozwijała się równie szybko i wielokierunkowo jak malarstwo. Demokratyzacja życia, ogólny wzrost oświaty pomnożyły kręgi czytelników i powiększyły nakłady. Rosła rzesza czytelników, zatem rosła ilość książek, zaczęto wydawać tanie egzemplarze, tzw. groszowe (w Stanach Zjednoczonych). Czytano chętnie literaturę poważną jak i literaturę popularną i rozrywkową.

Skutkiem rozpowszechnienia literatury było z jednej strony wzmocnienie jej wpływu na społeczeństwo jak i na rozszerzenie się problematyki utworów z drugiej strony. Życie i praca robotników, chłopa stawała się coraz częściej tematem powieści.

Po I wojnie światowej życie kulturalne pozostawało pod głębokim wpływem nastrojów powojennych, które sprzyjały kwestionowaniu tradycyjnych wartości i przyspieszały już istniejące tendencje odśrodkowe. Ton niepokoju i pesymizmu narzucił Oswald Spengler w „Der Untergang des Abendlanden” („Upadek Zachodu” 1918r.)

Nadejście komunizmu sprawiło podniecenie wielu zachodnich intelektualistów, dla których buntowniczo-utopijna postawa bolszewików w Rosji okazała się niezwykle fascynująca

Muzyka

W dziedzinie muzyki style neoromantyczne i modernistyczne - zapoczątkowane jeszcze przed wojną znalazły nowych zwolenników w osobach Rosjan: Strawińskiwego, Prokofiewa, Rachmaninowa, oraz Polaka - Szymanowskiego.


Film, środki masowego przekazu, propaganda.
Najsilniejsze wpływy docierały do kultury Europejskiej okresu międzywojennego jeszcze z dwóch innych kierunków - płynęły ze zmian techniki oraz z Ameryki. Wpływ jaki na powszechną świadomość wywarły takie wynalazki jak radio, aparat fotograficzny, gramofon i przede wszystkim kino był ogromny. Punkt ciężkości przenosił się jednak za ocean.
Choć pierwszy film powstał jeszcze pod koniec XIX wieku, to przed I wojną światową nie miał większego znaczenia pozostając jedynie nowinką techniczną. Nie znano wtedy jego wielkiej mocy, jaką można zaobserwować w dzisiejszym świecie. Miejsce telewizji w omawianym okresie skutecznie zastępowała prasa dzięki postępującemu rozwojowi oświaty oraz demokratyzacji życia (rozszerzenie prawa wyborczego, parlamentaryzm). Nowoczesna życie polityczne stało się niemożliwe bez prasy codziennej, docierającej do najszerszych mas społecznych. Postęp techniczny umożliwił zaspokojenie rosnącego zapotrzebowanie społecznego na informacje. Telegraf w ciągu krótkiego czasu dostarczał prasie wiadomości z całego świata, wciąż doskonalone maszyny pozwoliły drukować większe nakłady dzienników, kolej umożliwiała szybki kolportaż na duże obszary. Dzienniki zaczęły ukazywać się 3 razy dziennie. Coraz częściej do prasy docierała ilustracja. Powstawały wielonakładowe, bogato ilustrowane tygodniki.

Dziennikarstwo rozwijało się szczególnie we Francji i w Stanach Zjednoczonych. Za nimi szły inne kraje. Prasa zaczęła odgrywać coraz większe znaczenie w kształtowaniu świadomości społecznej. Rozwijała się prasa partyjna i ideologiczna, w której rzeczywistość opisywana była z danego punktu widzenia.


Rozkwit filmu nastąpił w 20-leciu międzywojennym. Wielkie produkcje w Hollywood promowały nowe wzorce zachowań. Dzięki Hollywood np. Charles Chaplin, ubogi sierota i komik z londyńskiego East Endu stał się zapewne najsławniejszym człowiekiem na świecie. Wiele z jego filmów - „Światła wielkiego miasta” (1931), „Nasze czasy” (1935), „Dyktator” (1939) - przynosiło łatwe do odczytania społeczne i polityczne przesłanie.

Wśród innych Europejczyków reeksportowanych za pośrednictwem srebrnego ekranu były: Greta Garbo, Marlena Dietrich, Pola Negri. Natomiast wśród towarów importowanych w tym czasie z Ameryki znalazły się: powszechna motoryzacja, animowane filmy Walta Disney'a, Jazz i popularna muzyka taneczna. Wielu młodych Europejczyków szło tanecznym krokiem od jednej wojny do drugiej w rytm charlestona i tango. [2, str. 318-320]


Propaganda totalitarna wiele zawdzięczała działającym na podświadomość technikom, które uprawia współczesna nauka. Używała wzruszających symboli, sztuki zaangażowanej politycznie, imponującej architektury, a także zasady „wielkiego kłamstwa”. Jej bezwstydna demagogia była adresowana do słabych i żądnych zemsty elementów społeczeństwa pozbawionego korzeni przez napierające fale wojny i modernizacji.

Propaganda rodzi się ze sprzecznych przekonań i z ludzkiego uporu w szerzeniu własnych doktryn i przeciwko wszystkim innym. Jej początków niewątpliwie należy szukać w sferze religii. Jest z samej swojej natury nieobiektywna, a najbardziej skuteczna okazuje się wtedy, kiedy odwołuje się do nienawiści i uprzedzeń. Jest antytezą wszelkiej uczciwej oświaty i informacji.

W XX wieku zakres propagandy ogromnie się rozszerzył dzięki wprowadzeniu nowych mediów: filmu, radia i telewizji; dzięki powstaniu nowych technik marketingu, masowej perswazji, reklamy handlowej i public relations; dzięki narodzinom utopijnych ideologii i wreszcie dzięki bezwzględności państw totalitarnych. Pionierami „totalnej propagandy” i sztuki „wielkiego kłamstwa” byli bolszewicy. Lenin rozróżniał dwie postawy: propagandysty - stojącego u władzy, obmyślającego strategię, oraz agitatora - który te projekty urzeczywistniał.

Teoretycy propagandy sformułowali pięć podstawowych zasad:

1. Zasada upraszczania: redukować wszelkie dane do prostej opozycji między „dobrem i złem”, „przyjacielem lub wrogiem”;

2. Zasada zniekształcania: dyskredytować opozycję metodą grubego obsmarowania i parodii;

3. Zasada transfuzji: manipulować wartościami przyjętymi przez ogół odbiorców, tak aby je wykorzystać do własnych celów;

4. Zasada jednomyślności: przedstawić w odpowiedzi własny punkt widzenia tak, jak gdyby to było stanowisko jednomyślnie przyjęte przez wszystkich zdrowo myślących ludzi; jednostki, które wyrażają wątpliwości, nakłaniać do zmiany zdania przez odwoływanie się do wystąpień znanych osobistości, wywieranie presji społecznej;

5. Zasada orkiestracji: bez końca powtarzać te same przekazy, w różnych wariantach i kombinacjach.

W tym względzie jeden z największych mistrzów propagandy uznawał swój dług wobec poprzedników. „Kościół katolicki trwa nadal - powiedział doktor Goebbels - ponieważ od dwóch tysięcy lat powtarza to samo. Partia narodowosocjalistyczna musi robić tak samo”.

Dla bolszewików podstawą była sztuka filmowa. Lenin pisał: „ze wszystkich rodzajów sztuki kino jest dla nas najważniejsze”. Kino stało się nie tyle rozrywką, ile narzędziem masowej propagandy

Jedną z najbardziej zdradzieckich form propagandy jest jednak ta, w której prawdziwe źródła informacji są ukryte zarówno przed odbiorcami, jak i przed samymi propagandystami. Ten rodzaj zwany „propagandą sterowaną”, ma na celu zmobilizowanie sieci niczego nie podejrzewających „czynnych agentów”, którzy przekazują zamierzone informacje tak, jakby działali spontanicznie. Udając zbieżność własnych poglądów z poglądami tych spośród społeczności odbiorców, których chce się pozyskać, oraz zaspokajając skłonności kluczowych jednostek, można w ten sposób stworzyć elitę opiniotwórczą. Jak się wydaje, taka właśnie metoda wybrana przez szefów Stalina, którzy - poczynając od lat dwudziestych - rozciągali swoje pajęcze sieci w kręgach kulturalnych czołowych państw Zachodu.

Głównym koordynatorem tej działalności był pewien nieszkodliwy niemiecki komunista, dawny kolega Lenina z czasów szwajcarskich, dawny towarzysz Goebbelsa z Reichstagu, Willi Munzenberg. Pracując razem z sowieckimi szpiegami, doprowadził do perfekcji sztukę publicznego uprawiania sekretnej działalności. To on skomponował listę elementów kampanii na rzecz „antymilitaryzmu”, „antyimperializmu” i nade wszystko przeciwko „antyfaszyzmu” opierając się na garstce podatnych w Berlinie, Paryżu i Londynie. Ostateczny cel został jasno określony: „stworzyć na użytek zdrowo myślącego niekomunistycznego Zachodu dominujące przekonanie polityczne epoki: wiarę w to, że wszelkie opinie, które przypadkiem służą ZSRR, wywodzą się z najbardziej elementarnych założeń ludzkiej przyzwoitości”.

Teatr
Przedstawienie teatralne jest widowiskiem wykorzystującym różne środki wyrazu artystycznego: słowo, ruch, taniec, plastykę. Twórcami nowego ujęcia dramatu są Craig, Schiller, Stanisławski, Meyerhold, Reinhard. Teatr rozwija się niejako dwutorowo, współistnieją obok siebie dwie koncepcje: naturalistyczna oraz symboliczna, umowna i skrótowa.

Zakończenie
Europa i świat w ciągu pierwszych 50 lat XX wieku dokonała ogromnego skoku cywilizacyjnego. Było to zapewne podyktowane warunkami politycznymi - dwiema wojnami światowymi, z których szczególnie ta druga wpłynęła na całkowitą przemianę Świata, zarówno pod względem kulturalnym, jak i technicznym. Kierunki rozwoju, postępu cywilizacyjnego, jakie zostały wówczas wyznaczone dominują we współczesnej rzeczywistości.

---