ZAPOŻYCZENIA LEKSYKALNE Z JĘZYKA FRANCUSKIEGO WE WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYŹNIE
(na podst. artykułu Józefa Poyarskiego- Pomsty, prof. Uniwersytetu Warszawskiego)
Artykuł powstał w oparciu o analizę Uniwersalnego Słownika Języka Polskiego PWN pod red. Stanisława Dubisza (głownie jego wersji elektronicznej)
Zagadnienia:
Stan ilościowy zapożyczeń
Struktura zapożyczeń ze względu na:
znaczenie
postać morfologiczno- semantyczną
STAN ILOŚCIOWY ZAPOŻYCZEŃ:
Zapożyczenia leksykalne z języka francuskiego stanowią 4614 haseł odnotowanych w USJP.
Dominacja zapożyczeń francuskich jest w zasadzie spadkiem po XIX wieku oraz 1. poł. wieku XX. Wtedy wpływ języka francuskiego na polski był najsilniejszy.
USJP rejestruje tylko słownictwo ogólne (gdyby słownik skupiał się bardziej na słownictwie środowiskowym, zwłaszcza zawodowym i młodzieżowym, wtedy zwiększyłby się udział jęz. angielskiego i prawdopodobnie rosyjskiego)
Zapożyczenia w znacznej części zostały ASYMILOWANE do systemu jęz. polskiego (upodobnione, dostosowane do form i zasad obowiązujących w języku polskim)
( liczba form asymilowanych- 4447 (96%), zapożyczenia nieasymilowane- oryginalne wyrazy i cytaty- 179 (niecałe 4%) Formy asymilowane- głównie rzeczowniki (nieco ponad 80%), czasowniki (10 %), przymiotniki (niecałe 10%)
RZECZOWNIKI- 2 rodzaje asymilacji:
Asymilacja brzmienia i/lub grafii polega m.in. na tym, że:
wyraz jest wymawiany w przybliżeniu wg wzoru francuskiego, np. abażur < fr. abat- jour, garderoba <fr. garde- robe
wymowa opiera się na podst. graficznej formy wyrazu francuskiego, np. naturalista <fr. naturaliste, afront <fr. affronte
forma brzmieniowa zapożyczenia dostosowywana jest do systemu fonologicznego języka polskiego, np. ambaras <fr. embarras: pl. am-ba-ras, fr. am-ba-ra; ankietować <fr. enqueter: pl. an-kie-to-wać, fr. en-que-te; nacjonalista <fr. nationaliste: pl. na-cjo-na-li-sta, fr. na-tio-na-list
Asymilacja pod wzgl. gramatycznym polega na:
wyborze rodzaju gramatycznego dla wyrazu zapożyczonego
wyborze odpowiedniego wzorca odmiany
O wyborze rodzaju gramatycznego rzeczowników poch. francuskiego na gruncie polskim decyduje:
a) rodzaj gramatyczny wyrazu zapożyczonego w jęz. francuskim, np.
abandon <fr. rodz. męski; zrzeczenie się, na rzecz instytucji ubezpieczającej, statku
agrafa <fr. agrafe, rodz. żeński; duża agrafka, także ozdobna zapinka w kształcie agrafki; arch. Motyw dekoracyjny w kształcie ozdobnej klamry umieszczany w punkcie łączenia elementów konstrukcyjnych
abnegacja <fr. abnegation; rodz. żeński;
absolutysta <fr. absolutiste, rodz. męski
b) znaczenie wyrazu zapożyczonego na gruncie języka francuskiego, np. znaczenia deminutivum (zdrobnienia) lub augmentativum (zgrubienie), np.
baretka <fr. barrette, rodz. żeński; kawałek wstążki o przepisowych barwach, naszywanej na kurtce munduru lub marynarce, zastępujący order lub odznakę
berżeretka <fr. bergerette, rodz. żeński; 1. utwór liryczny w poezji francuskiej XVIII w. o tematyce sielankowej, miłosnej, także lekka sentymentalna piosenka; 2. skoczny taniec w szybkim tempie, modny w XVI w.
forma brzmieniowa (graficzna) zapożyczenia na gruncie polskim, np.
adres <fr. adresse, rodz. żeński!
alonż <fr. allonge, rodz. żeński!; 1. kartka doklejona do blankietu weksla lub czeku dla dodatkowych adnotacji, 2. wkładka większa od kart książki, zagięta, do korzystania po rozłożeniu, zawierająca tablice, mapy, plany
CZASOWNIKI, niezależnie od podstawy francuskiej są formowane w sposób regularny za pomocą formantu -ować, który jest dodawany bezpośrednio do tematu czasownika francuskiego
Abonować <fr. abonner (fr. Abonn + pol. -ować)
Adaptować <fr. adapter (fr. adept + pol. -ować)
Ankietować <fr. enqueter (fr. enquet + pol. -ować)
Bankrutować <fr. faire banqueroute
PRZYMIOTNIKI są tworzone na gruncie języka polskiego na bazie tematów przymiotników francuskich, zasadniczo za pomocą przyrostka -ny, rozszerzonego często za pomocą odpowiednich przyrostków tematowych, np.
Agresywny <fr. agressif; (fr. agrest + pl. -yw- + -ny)
Akrobatyczny <fr. acrobatique (fr. acrobat- + pl. -ycz- + -ny)
Brutalny <fr. brutal (fr. brut- + pl. -al- + -ny)
Dramatyczny <fr. dramatique (fr. dramat- + pl. -ycz- + -ny)
FORMANTY SŁOWOTWÓRCZE- Zasób galicyzmów w języku polskim uzupełniają cząstki wyrazów złożonych, które można traktować na gruncie języka polskiego jako formanty słowotwórcze. Ich liczba wynosi 21. 20 spośród nich to formanty przedrostkowe:
dez- <fr. des; znaczenie: przeciwieństwo, odwrotność, odrzucenie, zaprzeczenie czegoś, np. dezorganizacja, dezorientacja
ekstra- <fr. extra; pierwszy człon wyrazów złożonych, mający znaczenie: nadzwyczajny, wyborny, niezwykły, najlepszy, np. ekstraklasa, ekstranowoczesny
ekwi- <fr. equi, znaczenie: równy, równo, np. ekwidystanta, ekwiwokacja
żyro-, giro- <fr. giro- pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na związek z kołek, kręgiem lub wirowaniem tego, co określa drugi człon złożenia, np. żyrobusola, żyrokompas
kilo- <fr. oznaczający jednostki miary, np. kilogram, kilometr, kilowat
kontr-, kontra- <fr. contre - oznaczający przeciwieństwo, przeciwstawienie, przeciwdziałanie, np. kontrargument, kontrreformacja, kontrwywiad
Tylko jeden formant przyrostkowy! - metr <fr. metre, np. barometr, termometr
LEKSYKA NIEASYMILOWANA DO SYSTEMU JĘZYKA POLSKIEGO
195 zapożyczeń zachowało oryginalna postać francuską. Postać cytatów zachowały m.in. takie wyrazy i wyrażenia:
aide- mémoire = pomoc dla pamięci; nota, która jest przekazywana osobiście lub doręczana korespondencyjnie po zakończeniu oficjalnych rozmów (lub podczas ich trwania) przez przedstawicieli służby dyplomatycznej lub wysokiej rangi urzędnika państwowego.
ancien régime = nazwa absolutystycznego systemu społeczno-politycznego, który istniał we Francji za panowania dynastii Walezjuszów i Burbonów(XIV-XVIII wiek)
à rebours = na opak, na odwrót, wstecz
chargé d'affaires= nazwa stanowiska w dyplomacji
charmant = powabny, uroczy
charme = powab, urok
cinéma- vérité = kierunek (zapoczątkowany w latach 50. we Francji) we współczesnym filmie dokumentalnym, którego treść stanowi obserwacja spraw życia codziennego.
esprit = fr. `duch'; polot, zmysł, dowcip
etui = opakowanie na niewielki przedmiot
exposé = (z francuskiego - sprawozdanie, przedstawienie), programowe przemówienie premiera w parlamencie
faux pas = fr. `fałszywy krok, błąd' społ. niewłaściwe zachowanie się w towarzystwie, stanowiące naruszenie zasad obowiązującej w nim etyki; nietakt.
femme fatale = kobieta fatalna, przynosząca zgubę, łamiąca serce, karierę, życie mężczyzny
fin de siècle = określenie schyłku XIX w
Na gruncie języka polskiego zapożyczenia nieasymilowane przybierają różne postaci znaczeniowe:
Ok. 53 % (95) wyrazy o znaczeniu rzeczownikowym
Ok. 22 % (39) wyrażenia kilkuwyrazowe o znaczeniu rzeczownikowym, przymiotnikowym, czasownikowym lub wyrażeń przyimkowych
Nieco ponad 3 %- wyrazy o znaczeniu przymiotnikowym
Po 1 %- wyrazy o znaczeniu przysłówkowym, przyimkowym, partykuł, wyrazy i wyrażenia w funkcji zwrotów grzecznościowych
6 %- skróty i skrótowce
Ok. 12 %- cząstki wyrazów złożonych (formanty słowotwórcze)
WIELOZNACZNOŚĆ ZAPOŻYCZEŃ FRANCUSKICH
Zdecydowana większość zapożyczeń rzeczownikowych ma więcej niż jedno znaczenie.
Słownictwo podstawowe 45 % wszystkich galicyzmów
Słownictwo oficjalne- 52%
Słownictwo potoczne- 3%
Dane te wskazują na stopniowe wycofywanie się galicyzmów z języka polskiego. Na podst. analizy USJP można by studium tego procesu uznać za początkowe. Brak analizy innych słowników języka polskiego oraz badań korpusowych nie daje podstawy do weryfikacji tego stwierdzenia. Jednak nieduża liczba germanizmów w słownictwie potocznym, nieoficjalnym, wskazuje na zaawansowanie tego procesu.
Wśród zapożyczeń z jęz. francuskiego duża liczba słownictwa oficjalnego i specjalistycznego. Odnoszą się głównie do dziedzin cywilizacji związanych z różnymi sferami działalności człowieka; wg częstości występowania najwięcej terminów: związanych z techniką, polityką, medycznych, urzędowych, językoznawczych, zw. z wojskowością
WNIOSKI
Słownictwo pochodzące z języka francuskiego jest bogato reprezentowane we współczesnej polszczyźnie ogólnej.
Zdecydowana większość zapożyczeń ma postać przystosowaną do systemu języka polskiego. Formy nieasymilowane, mające postać cytatów, są względnie nieliczne i mają najczęściej charakter książkowy.
Ważne miejsce wśród zapożyczeń zajmują formanty słowotwórcze.