Geneza: Jak podają znawcy literatury mickiewiczowskiej, wśród przyczyn, dla których Mickiewicz zdecydował się na stworzenie tego typu dzieła, znalazły się: przypomnienie historii Polski, czyli kraju, za którym tak bardzo tęsknił; obudzenie nadziei pokładanych w kampanii napoleońskiej; sławienie uroków ziemiańskiego, szlacheckiego życia oraz piękna przyrody rodzimej ziemi; optymistyczna wizja przyszłych losów Polski. Pan Tadeusz miał być też dla autora powrotem do „arkadii lat dziecięcych”. Stąd też w utworze pojawił się obraz tzw. małej ojczyzny. W utworze widoczne są też wpływy powieści historycznej W. Scotta, inspiracje pisarstwem F. Coopera, zwłaszcza jego powieściami sensacyjno- romansowymi oraz stylem H. Rzewuskiego i jego szlachecką gawędą. Choć z początku Pan Tadeusz miał być tylko humorystyczną opowiastką o codziennym życiu zamieszkującej na wsi polskiej szlachty (Mickiewicz pisał w jednym z listów: [„Piszę teraz właśnie poema wiejskie, w którym staram się zachować pamiątkę dawnych naszych zwyczajów i skreślić jakkolwiek obraz naszego wiejskiego życia, łowów, zabaw, bitew, zajazdów etc.”]to z czasem „wiejskie poematy” zaczęły przekształcać się w poważny poemat o dziejach narodu i sprawach dla ojczyzny istotnych. Również objętość utworu uległa zmianie - z planowanych czterech ksiąg w efekcie końcowym Mickiewicz uzyskał aż dwanaście ksiąg.
(…)Pan Tadeusz jest wyrazem wiary poety w solidarność ludu, w powszechne wyzwolenie i braterstwo, w patriotyzm drobnej, podupadłej szlachty. Miejscem akcji jest Soplicowo, leżące na Litwie. Miejsce to zostało przez autora celowo wyodrębnione z całej otaczającej go rzeczywistości, tworząc z niego swoistą enklawę polskości i spokoju. Ta osobowość Soplicowa, będącego w ładzie z otaczającą go przyrodą, z historią, czynią z niego też miejsce mityczne i magiczne, krainę szczęśliwości. Czas akcji - jak napisał w podtytule sam Mickiewicz - są to lata 1811 - 1812. Autor starał się zobrazować polską szlachtę w przededniu kampanii napoleońskiej. Mickiewicz opisał także ostatnie lata I Rzeczpospolitej. Trzy główne wątki w Panu Tadeuszu: a)Działalność księdza Robaka-Ten cichy kapłan usiłował przygotować powstanie na Litwie, które wsparłoby Napoleona, idącego na Rosję. W tym celu postanowił do swego pomysłu przekonać zaściankową szlachtę. Plany dotyczące powstania przekreślił jednak nieoczekiwany zajazd na zamek. W jego trakcie Robak został ranny i na łożu śmierci wyjawił swą tajemnicę - okazało się, iż był on Jackiem Soplicą, ojcem Tadeusza i bratem Sędziego. b)Spór o zamek-Był to dawny zamek Horeszków, do którego pretensje zgłaszali też Soplicowie, a z czym nie zgadzał się potomek Horeszków - Hrabia. Gdy ten, znudzony już toczącym się procesem, chciał od niego odstąpić, wolę walki rozbudził w nim Gerwazy, zaś sam zamek stał się przedmiotem zajazdu.Sprawę zamku polubownie rozwiązali Tadeusz i Zosia. c)Miłosne problemy Tadeusza-Tadeusz, młody szlachcic, po powrocie ze szkoły do rodzinnej posiadłości, ujrzał Zosię - którą od pierwszej chwili pokochał. Widział ją jednak tylko przelotnie, w niekompletnym stroju, przez co pomylił ją później z Telimieną, która była z tego bardzo zadowolona i bardzo jej to pochlebiało.
Przez tę pierwszą pomyłkę Tadeusza inne miłosne perypetie uległy zagmatwaniu - Hrabia chciała zdobyć Zosię, a Tadeusz Telimenę. Z czasem jednak Tadeusz zauważył swój błąd i zaczął adorować Zosię, zaś Hrabia - Telimenę. Ostatecznie Tadeusz i Zosia pobrali się, a Telimena wyszła za mąż za Rejenta.Kompozycja epopei jest splotem trzech głównych wątków. Dodatkowym, humorystycznym i pobocznym, jest wątek sporu o charty.
Narrator w Panu Tadeuszu-Narrator występujący w utworze jawi się czytelnikowi w podwójnej roli. Jak napisał K. Górski, raz jest narratorem wszechwiedzącym, innym razem znowu wyrazicielem opinii, przekonań ogółu. Jako narrator obiektywny autor rzetelnie, reportersko opisywał wydarzenia, myśli, uczucia, przeżycia. Jako narrator w drugim wcieleniu autor natomiast przyznawał się przed czytelnikiem, iż nie wie wszystkiego. Z. Szmydtowa natomiast stwierdziła, iż w Panu Tadeuszu obserwujemy tzw. narratora gawędowego. Zwraca się on bowiem najczęściej wprost do czytelnika i słuchacza jego opowieści, którą snuje tak, jakby była klasyczną gawędą.
Język epopei-Mickiewicz swe dzieło napisał bardzo barwnym, plastycznym, obrazowym i żywym językiem, dzięki czemu czytelnik odnosi wrażenie, jakby opisywany świat istniał obok niego i był na wyciągnięcie ręki. Choć z obrazów malowanych przez autora bije prostota i przejrzystość, nie oznacza to, iż brak w niej bogactwa stylistycznego. Czytelnik odnosi ponadto wrażenie, iż język Pana Tadeusza jest bardzo naturalny, Mickiewicz używał bowiem oczywistych i jasnych sformułowań. Język dzieła jest nadal pod silnym wpływem staropolszczyzny, liczne są archaizmy. Jak powiedział K. Górski, Mickiewicz jest już ostatnim wielkim poetą staropolskim. Utwór napisany został prostym wierszem, trzynastozgłoskowcem. Jest to wiersz ciągły, stychiczny, wersy połączone są rymami (choć czasem zdarzają się też wersy bezrymowe). Podtytuł dzieła-Dzieło zostało przez Mickiewicza zatytułowane: Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem. Już w podtytule autor zasugerował czytelnikowi, iż utwór będzie opowieścią o czasach minionej Polski szlacheckiej. Określenie historia szlachecka każe nam również sądzić, iż epopeja będzie napisana językiem gawędowym, a narrator będzie miał w sobie cechy z klasycznego gawędziarza. Historia ta obrazuje odbiorcy życie na Litwie w latach 1811 i 1812. Inwokacja i epilog Pana Tadeusza-W inwokacji czytamy: [Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie;Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie;Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobieWidzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.]Jest to uroczysty zwrot Mickiewicza do jego rodzinnego kraju, do utraconej ojczyzny. Jest to też pochwała i prośba do Matki Bożej o udzielenie mu natchnienia. Z inwokacji da się także odczytać główne przesłanie i tematykę dzieła. We wstępnych wersach czytamy więc o tęsknocie za polskim krajobrazem, która zapowiada utwór, o którym niektórzy literaturoznawcy piszą, iż jest elegijną opowieścią o niedostępnej dla poety krainie z lat dziecinnych, o której nadal marzy. Epilog ukazuje nam ten sam katalog uczuć poety, tyle że z nieco innej perspektywy. Autor opisuje nam uczucia obcości i wygnania, które towarzyszą każdemu emigrantowi. Te emocje spowodowały, że myśli i marzenia poety skierowały się w stronę kraju lat dziecinnych, w stronę świata mu bliskiego i mu przyjaznemu. Stąd opisywany w Panu Tadeuszu świat jest sielankowy, harmonijny i nierealnie doskonały. Funkcja przymiotnika OSTATNI w utworze-Mickiewicz często używał przymiotnika ostatni. Ostatni był zajazd na Litwie, ostatni polonez i ostatni, co tak tego poloneza wodził, ostatni woźny trybunału, ostatni klucznik i wreszcie ostatni z Horeszków. W ten sposób autor chciał bardzo emocjonalnie podkreślić, że to, co opisuje, jest już przeszłością i bezpowrotnie minęło. Przy pomocy tego przymiotnika chciał opisać ludzi minionej już epoki, reprezentantów umierających szlacheckich obyczajów i stosunków społecznych. Jednocześnie jednak Mickiewicz starał się narysować portret nowej epoki, wskazał też na jej reprezentanta, a uczynił nim nie kogo innego jak Robaka. Na jego przykładzie pokazuje metamorfozę, jaką powinno przejść całe społeczeństwo i cała Polska. Jacek Soplica był hulaką, warchołem, zawadiaką. Stał się natomiast bojownikiem o sprawę narodową, rzecznikiem niepodległości. W podobny sposób swoistą transformację winno przejść całe społeczeństwo, odrzucając prywatę i stając się prawdziwymi patriotami, zatroskanymi o przyszłe losy ojczyzny. Artyzm Pana Tadeusza-Artyzm tego dzieła opiera się na trzech znaczeniach: Pan Tadeusz i mickiewiczowskie Soplicowo to przede wszystkim dziewiętnastowieczna polskość w pigułce, mała ojczyzna i ostoja polskości. Pierwszy raz mała ojczyzna pojawiła się właśnie u Mickiewicza. Później z symbolu tego korzystali chętnie również inni poeci i pisarze. Autor uczynił też z Soplicowa ostoję polskości, Arkadię. Motyw ten spotkać można też u Orzeszkowej, u Miłosza czy Konwickiego. Pan Tadeusz wyeksponował także szlacheckie tradycje i obyczaje, opisując nie tylko ich detale, ale dając czytelnikowi również niezwykle bogate opisy piękna przyrody, przybliżając czytelnikowi ich niezwykłość.
Na artyzm działa składają się też barwne opisy, bogactwo słownictwa, muzyczność i malarskość opisów, oraz bogactwo typów charakterologicznych. Mickiewicz w swym dziele skorzystał również z bogactwa różnych gatunków literackich - gawędy, sielanki, epopei, poematu elegijnego. Pan Tadeusz nie jest jednak prostym połączeniem różnych gatunków, a ich obfitość nie zaprzecza temu, że utwór jest eposem. Wszystkie te elementy spaja ze sobą postać narratora. Wielość gatunków, będąca dowodem artyzmu dzieła, nie oznacza też, iż każdy z nich był przez autora traktowany z taką samą wagą. Utwór pozostał epopeją, tyle że wzbogaconą elementami zaczerpniętymi z innych gatunków, co uszlachetniło dzieło.Soplicowo, czyli tradycyjny polski, szlachecki, dziewiętnastowieczny dworek, stał się centrum wydarzeń dziejących się w utworze. Jednocześnie Soplicowo stało się ważnym literackim symbolem.Po pierwsze, soplicowski dworek jest metaforą małej ojczyzny, jej esencją, centrum polskości. Jeden z bohaterów tak o nim powiedział: [Wpadam do Soplicowa jak w centrum polszczyzny:Tam się człowiek napije, nadysze Ojczyzny.]Tak ujmowane Soplicowo jest małą ojczyzną, o tyle ważniejszą od tej „dużej”], czyli Polski, że to właśnie w miejscu naszego urodzenia uczymy się patriotyzmu i miłości do całego kraju. Tak więc i dla narratora, i dla bohaterów, dworek w Soplicowie i jego okolice jest miejscem najdroższym i im najbliższym. Jest dla nich ojczyzną, której mogą bezpośrednio doświadczyć.
Soplicowo jest też obrazem typowej polskiej wsi, w której życie płynie sielsko i spokojnie na typowych, zwyczajowych pracach i zabawach. Dom, który obserwujemy w pierwszych wersach księgi I także jawi się nam jako oaza spokoju i polskości. [Śród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju, Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,Stał dwór szlachecki, z drewna, lecz podmurowany; Świeciły z daleka pobielane ściany, [...].
Dom mieszkalny niewielki, lecz zewsząd chędogi,I stodołę miał wielką, i przy niej trzy stogi Użątku, co pod strzechą zmieścić się nie może; [...].] Także wnętrze domu sprawia wrażenie przytulnego i ciepłego otoczenia, w którym można spotkać pamiątki nawiązujące do patriotycznych tradycji: [I te same portrety na ścianach wisiały.[Tu Kościuszko w czamace krakowskiej, z oczyma; Podniesionymi w niebo, miecz oburącz trzyma; [...]Dalej w polskiej szacie; Siedzi Rejtan żałośny po wolności stracie, W ręku trzyma nóż, ostrzem zwrócony do łona, A przed nim leży Fedon i żywot Katona ].Widziany przez nas świat zdaje się leżeć z dala od zgiełku i problemów kraju. Był to celowy zabieg poety, który miał uczynić z Soplicowa idealne gospodarstwo z XIX wieku. W tym harmonijnym, wręcz idealnym świecie, mieszkańcy kultywują istniejące od wieków porządki i rytuały, jest to świat z nimi zrośnięty i idealnie współgrający. Tym, kto stał na straży tego odwiecznego porządku obowiązującego w dworku, był Sędzia, który pieczołowicie dbał o to, by jego dom pozostał centrum polskości. Obraz Soplicowa jest wyidealizowany. Mickiewicz nie chciał pokazywać wad, jakie z pewnością posiadali mieszkańcy dworku i jakie miało wiejskie życie. Całość otoczenia potraktowane zostało z wielką dozą sympatii, z ojcowską czułością. Mickiewicz celowo nawiązał do widzianego w literaturze staropolskiej wzorca szczęśliwego, sielskiego i spokojnego życia. Korzystając z wzorów wypracowanych przez np. Reja czy Kochanowskiego, nieco je zmodyfikował. Soplicowo nie jest - tak jak Czarnolas - oazą, odizolowaną całkowicie od zewnętrznych wpływów. Na życie w dworku wpływa też sytuacja polityczna w całym kraju, choć to problematyka prywatna i osobiste rozterki bohaterów wysuwają się na pierwszy plan. Tło historyczno-polityczne w Panu Tadeuszu- Epos jako gatunek literacki zakłada ukazanie życia wybranego narodu w określonej chwili dziejowej. Choć jest dziełem poetyckiej fantazji, a nie dokumentem, wiele zawartych w niej wydarzeń da się połączyć z realnymi wypadkami. Podobnie jest w epopei Adama Mickiewicza - „Pan Tadeusz”, przedstawiającej obraz dziewiętnastowiecznego ziemiaństwa polskiego.Akcja „Pana Tadeusza”, jak czytamy w tytule, rozgrywa się w 1811 i 1812 roku. Wydarzeniami, które możemy łączyć z pierwszym z nich, to oczekiwanie Polaków na wybuch wojny Napoleona z Rosją i odbudowę państwa polskiego w dawnych, przedrozbiorowych granicach. Nadzieję szlachty polskiej na wojnę rozbudza emisariusz, przybywający na Litwę z Księstwa Warszawskiego, ksiądz Robak. Marzenia Polaków spełniają się rok później, kiedy na Moskwę rusza kampania napoleońska. Soplicowo odwiedzają generałowie - Dąbrowski i Kniaziewicz, a młody Tadeusz przyłącza się do polskich oddziałów.
Oprócz wydarzeń historycznych, które rozgrywają się w Europie podczas trwania akcji „Pana Tadeusza” odnajdujemy wiele odniesień do minionych czasów. „Znajome ściany” soplicowskiego dworu, które wita Tadeusz po powrocie z Wilna, przedstawiają Kościuszkę w „czamarce krakowskiej”, Rejtana „żałosnego po wolności stracie”, Jasińskiego na szańcach Pragi. Utworzenie polskich legionów w 1797 roku we Włoszech przypomina „Mazurek Dąbrowskiego” wygrywany przez kurantowy zegar. Odwołania do historii odnaleźć możemy w życiorysie Jacka Soplicy, który po opuszczeniu Soplicowo odnosi ranę w bitwie pod Jeną w 1806 roku, a także pod Somosierrą w Hiszpanii w trakcie brawurowej szarży polskich szwoleżerów - Jacek „obok Kozietulskiego był ranny dwa razy”. Przyszłą politykę w sprawach chłopskich zapowiada dokonane przez Tadeusza i Zosię uwłaszczenie chłopów.Historia w „Panu Tadeuszu” tworzy tło epopei. Przeplatając się z literackimi losami bohaterów, tworzy niepowtarzalną całość arcydzieła Adama Mickiewicza.Przyroda w Panu Tadeuszu- Epopeję Adama Mickiewicza możemy odczytywać na wiele sposobów. Jednym z nich jest skupienie się na mistrzowskim malowaniu przyrody, które ma swoje źródło w tęsknocie poety za utraconą ojczyzną. Ukazane krajobrazy nie stanowią jedynie tła, są bohaterem, który wciąż się przeobraża, obrazując czasami stan ludzkiej duszy.
Wieszcz poprzez ukazanie natury odwołuje się do swoich wspomnień z „kraju lat dziecinnych”. Krajobraz Polski widziany „w całej ozdobie” przedstawiony został w najdrobniejszym szczególe z całym bogactwem i różnorodnością. Znany wszystkim obraz poeta rysuje już w Inwokacji, wyrazem patriotyzmu zaś jest opis litewskiego nieba skontrastowany z włoskim lazurem.[„Te Państwa niebo włoskie, jak o nim słyszałem,
Błękitne, czyste, wszak to jak zamarzła woda;Czyż nie piękniejsze stokroć wiatr i niepogoda?
U nas dość głowę podnieść, ileż to widoków!Ileż scen i obrazów z samej gry obłoków!Bo każda chmura inna: na przykład jesienna Pełźnie jak żółw leniwa, ulewą brzemienna,I z nieba aż do ziemi spuszcza długie smugi
Jak rozwite warkocze, to są deszczu strugi;Chmura z gradem, jak balon, szybko z wiatrem leci,Krągła, ciemnobłękitna, w środku żółto świeci,Szum wielki słychać wkoło; nawet te codzienne,Patrzcie Państwo, te białe chmurki, jak odmienne!Zrazu jak stada dzikich gęsi lub łabędzi,A z tyłu wiatr jak sokoł do kupy je pędzi:Ściskają się, grubieją, rosną, nowe dziwy!Dostają krzywych karków, rozpuszczają grzywy,Wysuwają nóg rzędy i po niebios sklepie Przelatują jak tabun rumaków po stepie:Wszystkie białe jak srebro, zmieszały się - nagle Z ich karków rosną maszty, z grzyw szerokie żagle,Tabun zmienia się w okręt i wspaniale płynie Cicho, z wolna, po niebios błękitnej równinie!"] Przyroda przedstawiona została w „Panu Tadeuszu” realistycznie. Mickiewicz wiernie opisuje zjawiska, zarówno pod względem akustycznym, jak i optycznym. Są one niezwykle subiektywne. Dźwięki, między innymi w przedstawionym koncercie żab, łączą się z ukazanymi widokami. Te zaś przedstawione są z malarską precyzją, z ukazaniem wszelkich odcieni. [W polu koncert wieczorny ledwie jest zaczęty;Właśnie muzycy kończą stroić instrumenty, Już trzykroć wrzasnął derkacz, pierwszy skrzypak łąki,Już mu z dala wtórują z bagien basem bąki,Już bekasy do góry porwawszy się wiją;I bekając raz po raz jak w bębenki biją.Na finał szmerów muszych i ptaszęcej wrzawy; Odezwały się chorem podwójnym dwa stawy,Jako zaklęte w górach kaukaskich jeziora,
Milczące przez dzień cały, grające z wieczora.Jeden staw, co toń jasną i brzeg miał piaszczysty,Modrą piersią jęk wydał cichy, uroczysty;Drugi staw, z dnem błotnistym i gardzielem mętnym,Odpowiedział mu krzykiem żałośnie namiętnym;W obu stawach piały żab niezliczone hordy,Oba chory zgodzone w dwa wielkie akordy.Ten fortissimo zabrzmiał, tamten nuci z cicha,Ten zdaje się wyrzekać, tamten tylko wzdycha;Tak dwa stawy gadały do siebie przez pola,Jak grające na przemian dwie arfy Eola.] Mimo przemian polityczno-społecznych na Litwie, środowisko naturalne pozostaje niezmienione. Wieszcz ukazuje je w sytuacjach codziennych. Opisuje wschody i zachody słońca, burzę, obrazy sadu, ogrodu, gaju brzozowego, litewskiej puszczy. Poprzez niezwykłe bogactwo języka epopei wydają się one monumentalne i olśniewające. [Słońce ostatnich kresów nieba dochodziło,Mniej silnie, ale szerzej niż we dnie świeciło,Całe zaczerwienione, jak zdrowe oblicze Gospodarza, gdy prace skończywszy rolnicze Na spoczynek powraca; już krąg promienisty Spuszcza się na wierzch boru i już pomrok mglisty,
Napełniając wierzchołki i gałęzie drzewa,Cały las wiąże w jedno i jakoby zlewa;I bór czernił się na kształt ogromnego gmachu,Słońce nad nim czerwone jak pożar na dachu;Wtem zapadło do głębi; jeszcze przez konary
Błysnęło, jako świeca przez okienic szpary,I zgasło(...)] Malarskie krajobrazy, stanowiące jeden z motywów epopei, składają się na mistrzowskie dzieło. Na przykładzie „Pana Tadeusza” obserwować możemy potęgę poezji, która, poprzez harmonijne ukazanie natury, potęguje wrażliwość na piękno, spełniając jedno z podstawowych założeń wszelkiej sztuki. Tradycje i obyczaje w Panu Tadeuszu: "Pan Tadeusz" to epopeja narodowa napisana przez jednego z największych polskich poetów - Adama Mickiewicza. Jest to utwór powstały w trudnym dla Polaków okresie zaborów, kiedy to przetrwanie naszej narodowości zależało głównie od psychicznej odporności ludzi w sytuacji, w której się znaleźli. Mogli ulec wpływom obcym, tak jak Telimena czy Hrabia lub pozostać wierni narodowym tradycjom, jak Sędzia czy Wojski. Adam Mickiewicz obawiał się, że Polacy nie sprostają ciężkiej próbie, na którą zostali wystawieni oraz, że zostanie zatracona nasza odrębność narodowa. Z tego powodu w tak skrupulatny sposób starał się udokumentować wszystko to, co było bliskie jego sercu i jednocześnie bezpowrotną utratą... Litewskie potrawy, sposób nakrycia stołu i parzenia kawy, tańce, stroje, dworki szlacheckie, urzędy, lasy, a nawet chmury - wszystko to zwykł Mickiewicz obdarzać przymiotnikiem "ostatnie" i traktować z sakralnym wręcz namaszczeniem. Czuł się odpowiedzialny za to, co stanie się z Polską kulturą. Poeta za wszelką cenę pragnął ją uratować od odejścia w zapomnienie i chciał tego dokonać poprzez rozbudzenie we współobywatelach uczuć patriotycznych. Obyczaje i tradycje, czyli pojęcia nierozerwalnie wiążące się z terminem narodowości, stały się narzędziem w rękach wybitnego artysty, narzędziem do podtrzymywania świadomości narodowej. Był to jeden z zamierzonych celów napisania "Pana Tadeusza". Mickiewicz osiągnął go poprzez wyraźne podkreślenie znaczenia tradycji i jej roli, którą odgrywała w historii od najdawniejszych czasów naszej państwowości. Nadrzędną wartością, określającą postawy bohaterów, jest patriotyzm przejawiający się przede wszystkim w przywiązaniu do tradycji i polskości oraz odrzuceniu wzorców cudzoziemskich. Respekt wobec Polskiej obyczajowości najwyraźniej zaznacza się w osobie Sędziego, jak sam o sobie mówił: "(...) mi w moim domu nikt nigdy nie zarzuci, bym uchybił komu w uczciwości, w grzeczności.". Prawdą jest, że gospodarza Soplicowa nie można było oskarżyć o brak dobrego wychowania. Względem każdego człowieka zachowywał się tak, jak mu się to należało z racji na wiek, urodzenie, czy zajmowane stanowisko. Inna grzeczność należała się przecież dzieciom, inna żonie i gościom, (do tych ostatnich miał Sędzia szczególny szacunek, gdyż nade wszystko hołdował tradycji szlacheckiej gościnności). W jego domu nawet pochód wracających z grzybobrania osób miał swój ład i określoną hierarchię. Również miejsca zajmowane przy stole podczas uczty nie były bez znaczenia, gdyż dobierano je według ściśle określonego porządku. Sędzia przestrzegał także praw natury- wraz z zapadnięciem zmroku kończyli pracę poddani mu chłopi. Uważał on, że tradycyjna staropolska grzeczność i dobre wychowanie stanowią podstawową wartość w każdym szanującym się domu. Cenił takie przymioty dużo bardziej niż miejskie nauki, czy wiedzę książkową. Żałował, że nie ma szkół, które uczyłyby młodych żyć z ludźmi i światem, które wpajałyby im podstawowe wartości patriotyczne. Wspominał, że za czasów jego młodości wychowanie pod tym względem stało na dużo wyższym poziomie, co w późniejszych czasach zaowocowało prowadzeniem wzorcowego gospodarstwa. Jak mówił jeden szlachcic z Dobrzyńskiego zaścianka- lubił zatrzymywać się w Soplicowie, gdyż dawało mu to sposobność by "nadyszeć się Ojczyzny". Kolejną postacią będącą skarbnicą narodowych tradycji jest Wojski. Z jego przywiązania do ziemi, lasów i przygody wynikało wielkie zamiłowanie do polowań, o których wiedział niemal wszystko i, które dzięki jego wiedzy, przez długi czas zachowały swój zwyczajowy charakter. Polowanie przedstawione w "Panu Tadeuszu" zakończone było koncertem Wojskiego na rogu oraz ucztą, na której podawano bigos, sporządzony według tradycyjnej receptury. Do zwyczajów szlacheckich należało także rzucanie nożami, ale niestety szło to w zapomnienie. Była to typowo męska, niebezpieczna rozrywka, w której mistrzem był Wojski. Zajęciem zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn było grzybobranie, na którym obowiązywał specjalny element stroju - słomiany kapelusz. Najchętniej zbierano koźlarze, borowiki i rydze. Wojski zbierał muchomory, ponieważ uważał je za znakomitą trutkę na muchy. Pozytywną cechą szlachty jest umiejętność przebaczania - umierający Stolnik przebacza Wąsalowi, a Gerwazy Jackowi po jego spowiedzi. Kolejnym obyczajem szlacheckim prezentowanym w "Panu Tadeuszu" są sądy graniczne, będące okazją do nawiązywania nowych kontaktów towarzyskich, między innymi do aranżowania małżeństw. Także tradycyjny strój służył pokazaniu, że jest się szlachcicem. Biedna szlachta, która pracowała jak chłopi na swojej ziemi odróżniała się od pospólstwa swym ubiorem. Strój szlachecki składał się z kontusza, żupana i bogato zdobionego pasa. Jednak najwyraźniej w całej epopei został ukazany patriotyzm szlachty. Mimo że nie jest ona pozbawiona wad (a wręcz przeciwnie - ma ich bardzo wiele), to w obliczu zagrożenia bytu narodowego potrafi zachowywać się solidarnie. Jest to szlachta, która potrafi się zjednoczyć przeciw wrogowi i walczyć ofiarnie, z poświęceniem zdrowia i życia. W imię miłości ojczyzny Polacy są zdolni do zgody i rezygnacji z egoistycznych celów. Mickiewicz po raz kolejny zwraca tu uwagę na ocalającą i scalającą siłę tradycji, która jest w tym wypadku gwarancją przetrwania narodu.