WYKŁAD 1

Zagadnienie I:

Procesy demograficzne w krajach wysoko rozwiniętych (XVIII - XX w.)

I faza - naturalny proces reprodukcji / społeczeństwo preindustrialne (rolnicze) / wysoki poziom urodzeń i zgonów / współczynnik dzietności ok. 6 dzieci na kobietę / długość życia nie przekracza 45 lat

II faza - zmniejszanie się umieralności (rewolucje agrarna, przemysłowa i naukowa) przy utrzymywaniu się rodności na tradycyjnym bardzo wysokim poziomie / współczynnik dzietności wynosi 4,5-6,0 dzieci na l kobietę / przeciętna długość trwania życia zawiera się w granicach 45-65 lat / zmiany obyczajów i świadomości przebiegają znacznie wolniej, dlatego natężenie urodzeń utrzymuje się na takim samym poziomie, jak w fazie poprzedniej

III faza - szybkie obniżenie się poziomu rodności i coraz wolniejsze umieralności / na przełomie fazy drugiej i trzeciej obserwujemy sytuację, w której przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom (eksplozja demograficzna) / współczynnik dzietności wynosi 3,0-4,5 dziecka na l kobietę /i przeciętną długością życia 55-65 lat

IV faza - poziom natężenia urodzeń zbliża się do poziomu umieralności na niskim poziomie ( wysoki poziom wiedzy medycznej, ogólny dobrobyt), współczynnik dzietności poniżej 3 dzieci na l kobietę / przeciętna długość trwania życia powyżej 65 lat./ możliwa stabilizacja procesu reprodukcji na niskim poziomie przyrostu naturalnego lub natężenie urodzeń będzie przyjmowało wartości mniejsze niż natężenie zgonów (ujemny przyrost naturalny - ostatnia sytuacja jest określana czasami mianem V fazy lub drugiego przejścia demograficznego)


Zagadnienie II:

Współczesne problemy demograficzne

1. Wzrost liczby ludności świata
a. zróżnicowanie regionalne - brak równowagi
b. eksplozja demograficzna - Afryka, Azja, Ameryka Środk. -efekt spóźnionej industrializacji i izolowanych elementów kulturowych
c. „wyludnianie” się świata zachodniego - specyfika społeczeństw postindustrialnych
d. czynniki ograniczające zaludnienie w Trzecim Świecie - kontrola urodzeń, AIDS, głód, wojny

2. Migracje
a. Bogactwo i nędza jako powód migracji
b. Czynniki sprzyjające - spadek kosztów transportu i rola mediów (syndrom „rodziny telewizyjnej”
c. Demograficzne „małżeństwo z rozsądku”?
d. Tworzenie się społeczeństw „trzeciego świata” wewnątrz społeczeństw „pierwszego świata”

3. Liczba ludności a wyczerpywanie się zasobów
a. żywność, woda, surowce energetyczne
b. wyczerpywanie surowców - liczba ludności czy poziom konsumpcji

4. Liczba ludności a rozwój gospodarczy
a. Problem miejsca i czasu - epoki gospodarczej. Zasoby siły roboczej jako zasoby ekonomiczne 
b. Postulat szybszego wzrostu gospodarczego niż demograficznego - bieda rodzi biedę
c. nadmiar siały roboczej - niska cena pracy - brak bodźców modernizacyjnych
d. niedobór siły roboczej - wysoka cena pracy - ucieczka inwestycji i miejsc pracy

5. Polityczne aspekty wzrostu demograficznego
a. Ludność jako potencjał militarny - „Zderzenie cywilizacji”
b. Przeludnienie i walka o zasoby

6. Starzenie się społeczeństw zachodnich
a. Drugie przejście demograficzne - Zagrożenie rasy białej

b. wzrost odsetka ludzi w wieku poprodukcyjnym
c. Emeryci - zagrożenie dla rozwoju i budżetu państw rozwiniętych - test na skuteczność demokracji

WYKŁAD 2

Demokracja i totalitaryzm

1. Ideologie do 1914

- konserwatyzm (monarchizm) i liberalizm (republikanizm)

o Rządy konserwatystów

o Kryzys ideologii liberalnej

o Nowe ideologie - głoszące konieczność podporządkowania się jednostki grupie: klasie społecznej (socjalizm i komunizm), narodowi (nacjonaliści), religii (chrześcijańscy demokraci)

2. Charakterystyka totalitaryzmu i demokracji

Demokracja
• - zasada suwerenności narodu
• - podział i równowaga władz
• - konstytucjonalizm i praworządność
• - pluralizm i ochrona mniejszości
• - prawa i swobody obywatelskie, wolność osobista, wolność słowa, publikacji, wyznaniowa
• zgromadzeń, badań naukowych działalności gospodarczej
• - racjonalizm, oświata, emancypacja, samoorganizacja i samodoskonalenie
• pacyfizm

Totalitaryzm
• ideologia narodowosocjalistyczna, pseudonauka, utopijne cele, uniwersalizm, moralny nihilizm
• monopartia i monowładza
• pozorny konstytucjonalizm
• identyfikacja partii z państwem
• zasada wodzostwa i dyktatura
• mafijny system sprawowania władzy
• biurokracja
• propaganda
• wróg dialektyczny i psychologia nienawiści
• cenzura prewencyjna
• przymus i ludobójstwo
• kolektywizm
• militaryzm

3. Rywalizacja totalitaryzmu i demokracji w XX wieku - etapy konfliktu

- okres międzywojenny (1919 - 1939) - ekspansja faszyzmu kosztem państw demokratycznych, komunizm w jednym kraju ZSRR

- okres wojny (1939 - 1945) - sojusz III Rzeszy i ZSRR umożliwił ekspansję nazizmu - od 1941 r. sojusz demokracji z ZSRR umożliwił pokonanie faszystów i ekspansję demokracji i komunizmu

- okres powojenny (1945 - 1989) - podział świata na wschód i zachód,

Zimna wojna - rywalizacja ideologiczna, polityczna i gospodarcza pomiędzy demokracją a komunizmem

4. Zwycięstwo i porażka demokracji w okresie międzywojennym (1918 - 1939)

• przyczyny zwycięstwa -

- W.Brytania, Francja i USA dysponowały przewagą demograficzną, gospodarczą i technologiczną - wygrały wojnę ale przegrały pokój

- państwa demokratyczne (republiki i monarchie konstytucyjne):

do 1914 - 3; 1929 - 35; 1930 - 29; 1938 - 17; 1944 - 12 (na 64 istniejące na świecie)

• przyczyny porażki

- decyzje konferencji wersalskiej (podziały terytorialne i sprawy reparacji) → bezsilność Ligi Narodów, izolacja USA

- powojenny kryzys gospodarczy, inflacja, bezrobocie → pojawia się problem weteranów

- problemy tzw. „młodych demokracji”

+brak społeczeństwa obywatelskiego

+parlamentarne partyjnictwo, częste zmiany rządów, brak poczucia

stabilizacji (jak przed I wojną światową)

+ słabe struktury państwowe, korupcja

+ państwo demokratyczne nie spełniało pokładanych w nim

Nadziei, - ludzie żyją w poczuciu zagrożenia fizycznego i ekonomicznego - gloryfikacja tego co było wcześniej

- wrogowie demokracji - czynni i byli wojskowi, drobnomieszczaństwo

o urzędnicy, wielka własność ziemska - partie prawicowe, faszyści i komuniści

o pacyfizm - „nigdy więcej wojny”

o wielki kryzys gospodarczy

o dyktatury (tabela)

Ogólne koncepcje zwycięstwa totalitaryzmu:

- kulturowa - kryzys cywilizacji zachodniej (Oswald Sprengler)

- socjologiczno - społeczna - w społeczeństwie industrialnym "samotny

tłum", podatny na kulturę masową i propagandę, poszukujący nowej

wspólnoty

- psychologiczna - "ucieczka od wolności" (Erich Fromm), człowiek boi

się wolności bo zmusza go do dokonywania wyborów i jego obarcza

odpowiedzialnością za ewentualne porażki - dylemat „wolność czy

bezpieczeństwo”

6. Porażka i zwycięstwo i demokracji po II wojnie światowej (1918 - 1939)

- ekspansja komunizmu po II wojnie światowej i obrona demokracji pod przywództwem USA (Plan Marshalla, NATO)

o "zimna wojna" - konflikt totalny (polityka, gospodarka, kultura)

o Równowaga sił - pokój przez strach

- przegrana komunizmu czy zwycięstwo demokracji

o Upadek komunizmu - przyczyny systemowe

- Polityczne - negatywna eliminacja elit, kompromitacja ideologii komunistycznej

- Gospodarcze - gospodarka praco i energochłonna, zacofana technologicznie, nie innowacyjna, nakazowo - rozdzielcza

- Społeczne - koniec lęku, żądanie wolności i lepszego życia, władza traci oparcie społeczne (nawet członkowie PZPR nie wierzą w socjalizm)

- Jesień Ludów - Zwycięstwo demokracji 1989 - 1991

WYKŁAD 3

Zagadnienie I 

Wojny XX wieku

1. Wojny XIX w.
- wojny to męska przygoda, wojny trwały od kilku tygodni do kilku miesięcy\ mocarstwa nie walczyły ze sobą (wyjątki: 1854 - 56, 1870-71, 1904-05)\ nie walczono na swoim terytorium lecz w koloniach

2. Wojny XX wieku
- wojny światowe czy wojna światowa 30 - letnia / dwie wojny jeden konflikt/ wojna gorąca i zimna wojna 
- walczą wszystkie mocarstwa/ na swoim terytorium /żołnierze z koloni i dominiów walczą w Europie/ USA przystępują do wojny i wysyłają swoje wojska do Europy/ działania wojenne obejmują cały świat/ 
- 4 największe konflikty XX wieku pochłonęły ponad 60 mln ofiar - najkrwawsza wojna XIX wieku - wojna paragwajska 1.1 mln
- wojna totalna - wojna materiałowa - nowe rodzaje uzbrojenia
- wpływ wojny na gospodarkę i postęp naukowo - techniczny
- wpływ wojny na społeczeństwa państw walczących

3. Wojny światowe 1914 - 1945
- przyczyny i skutki wojen światowych
- wojny totalne / dążenie do wyniszczenia przeciwnika i jego bezwarunkowej kapitulacji/ liczy się tylko zwycięstwo a nie koszty

4. Zimna wojna 1946 - 1990
- przyczyny i skutki/ wyścig zbrojeń/ znaczenie broni masowego rażenia/ równowaga sił, pokój przez strach
- wojny lokalne - zastępcze pole walki

5. Skutki wojen
- polityczne i terytorialne
- straty ludnościowe
- migracje ludności
- zmiany w świadomości narodów i elit politycznych
*odrzucenie wojny - pacyfizm
*odrzucenie wojny - dążenie do równowagi sił, budowanie systemów bezpieczeństwa zbiorowego
*syndrom zemsty - wojna jako jedyny sposób rozwiązywania konfliktów


Zagadnienie II

Ład międzynarodowy

1. Pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe

2. Modele bezpieczeństwa międzynarodowego ze względu na zasięg
• Model bezpieczeństwa jednostkowego
• Model bezpieczeństwa uniwersalnego
• Model bezpieczeństwa regionalnego lub subregionalnego

3. Modele bezpieczeństwa międzynarodowego ze względu na stopień zależności
• Subordynacyjny
• Koordynacyjny
a. Model równowagi sił
b. Model odstraszania
c. Model bezpieczeństwa zbiorowego - ONZ
d. Model rządu światowego

4. Instytucje i organizacje związane z bezpieczeństwem i pokojem
• Liga Narodów i ONZ
• NATO(1949), Rada Współpracy Północnoatlantyckiej NACC (1992) i Partnerstwo dla Pokoju (od 1993), Akt stanowiący Rosja - NATO (1997)
• KBWE (1975 - od 1994 r. OBWE), Liga Państw Arabskich • Unia Zachodnioeuropejska (UZE od 1954 r.)

5. Siła i jej zastosowanie w stosunkach międzynarodowych - uregulowania • Pakt Ligi Narodów (1919)
• Pakt Branda - Kelloga (1928) ; definicja agresora z 1933 r.
• Karta ONZ (1945) - pojecie „zbrodni przeciwko pokojowi”; nowa definicja agresji z 1974 r.

WYKŁAD 4

Zagadnienie I: Ogólna charakterystyka gospodarki w XX wieku 

- periodyzacja procesów gospodarczych
- geneza Drugiej Rewolucji Przemysłowej
- rynek liberalny, monopolistyczny i kierowany przez państwo

Zagadnienie II: Gospodarka w pierwszej połowie XX wieku - III cykl koniunkturalny Kondratiewa 1896 - 1940

I Geneza wzrostu
1. Czynniki polityczne
- rywalizacja polityczna, kolonializm, zbrojenia, wojny
2. Czynniki gospodarcze
- rozszerzanie się rynków (nowe produkty,) / wzrost zamożności społecznej → klasa średnia → popyt na dobra trwałego użytku - koncentracja produkcji i kapitału sprzyjająca wprowadzaniu nowych (zazwyczaj kapitałochłonnych) technologii - niskooprocentowane, długoterminowe kredyty inwestycyjne/ kapitał finansowy/, rola spółek akcyjnych i z o.o. w gromadzeniu kapitału i podejmowaniu produkcji w nowych przemysłach / rewolucja menedżerska - pojawienie się wielkoseryjnej produkcji wykonywanej w systemie potokowym 3. Czynniki naukowo - techniczne
- przełom naukowo - techniczny / nauka w służbie gospodarki / nowe: źródła energii, środki napędu i wytwarzane sztucznie substancje 4. Innowacje bazowe
- liczne wynalazki z dziedziny chemii, elektryczności i nowych silników 

II Wytwórczość - przemysły wiodące III cyklu

1. Przemysł chemiczny
- 1827 F.Wöhler - synteza amoniaku/ 1838 L.Daguerre - substancje i materiały światłoczułe/ 1840 - Ch.Goodyear - wulkanizacja kauczuku (guma) / 1863 E.Solvay - soda amoniakalna (mydło i środki piorące)/ - chemia organiczna → destylacja węgla i smoły pogazowej (benzen, naftalina, anilina, alizaryna i.in.) → barwniki i leki - nawozy sztuczne - 1845 potasowe / 1875 fosforowe/ ok. 1900 i po 1912 (azot z powietrza) azotowe - włókna sztuczne - 1870 celuloid, 1889 w. wiskozowe,1909 bakelit - wydobycie i przetwórstwo ropy naftowej - 1853 J.Łukasiewicz, 1855 B.Silliman destylacja ropy → nafta i smary, 1908 - 1912 kraking, wiele frakcji

2. Przemysł elektryczny
- produkcja i przesyłanie prądu: 1831 M.Faraday - prądnica i silnik elektryczny/ 1875 - 1880 T.A.Edison - generator prądu, sieć elektryczna, żarówka i in. / E.W.Simens - silniki elektryczne i napęd elektryczny/ 1887 N.Tesla - transformatorowanie wielofazowe prądu / 1889 S.Ferranti - generatory wysokiego napięcia 

- wykorzystanie prądu - w łączności: 1838 telegraf Morse'a / 1876 A.Bell - telefon / 1879 E.W. Simens - tramwaj /1888 - H.Hertz - fale elektromagnetyczne / 1896 G.Marconi - radio (telegraf bez drutu)/ 1904 J.Fleming - lampa katodowa / 1920 - radio / 1925 - J.Baird - telewizja - w przemyśle - do oświetlania, napędu maszyn, transportu / 1886 elektroliza tlenku glinu/ elektrolityczna dysocjacja cieczy/ otrzymywanie chloru, magnezu, miedzi i cynku

3. Przemysł nowych silników
- silnik elektryczny - M.Faraday, E.W.Simens, M.Doliwo - Dobrowolski - silnik spalinowy - 1860 Etienne Lenoir - gazowy dwusuwowy / 1876 Nikolas Otto - gazowy czterosuwowy / 1885 Carl Benz - czterosuwowy benzynowy / 1893 Rudolf Diesel - silnik wysokoprężny - ( płyn wybuchowy Benza = benzyna) → zapłon elektryczny - Werner Siemens / system smarowania i uszczelniania - Gottlieb Deimler) - turbina parowa - 1880 - 1890 - Carl De Laval, Charles Curtis, Charles Parson, - zastosowanie: przemysł, żegluga, samochód ( 1885 - 1886 G.Deimler, 1885 C.Benz / razem od 1926 r./ 1892 H.Ford / → Emil Jellinek 1901 → narodziny przemysłu we Francji / samolot ( 1903 - O. i W. Wright, 1909 Fr. Bleriot 

III. Transport
- dominacja transportu zbiorowego → kolej (nasycenie sieci) i żegluga morska (parowce i motorowce - rozwój) - rozwój mechanicznego transportu indywidualnego → samochód (pow- szechny w USA) → transport „od drzwi do drzwi” → budowa dróg przystosowanych do ruchu samochodowego → pierwsze autostrady (Włochy, USA, Niemcy) → rozwój przedmieść i przeniesienie fabryk poza centrum - początki transportu lotniczego (sterowce, samoloty → poczta i ludzie) - upowszechnianie łączności indywidualnej (telefon) i zbiorowej (radio) 

IV Rynek
1. Rynek wewnętrzny 
- stan ograniczonej konkurencji - do 1914 r oligopol nieustabilizowany, po 1918 oligopol ustabilizowany - w miejsce konkurencji cenowej pojawia się konkurencja poza cenowa - zmienny stopień ingerencji państwa w gospodarkę - 1896 - 1914 i 1920 - 1930 niski, 1914 - 1918 i 1930 - 1939 wysoki / kolonializm i interwencjonizm (keynsizm) - pojawiają się firmy dużych i gigantycznych rozmiarów w przemyśle i finansach → porozumienia monopolistyczne: monopol, / kartel, syndykat / koncern - trast / holding (np. Standard Oli Co., Krupp A.G., AEG, GM, GE, Mitsui - wysoki poziom konsumpcji w 1914 r. → porównywalny osiągnięto dopiero w 1939 

2. Rynek zewnętrzny
- dalszy wzrost obrotów w handlu międzynarodowym - gospodarka światowa - do 1914 - ostra, wspierana przez państwo konkurencja gospodarcza, kolonializm, damping, bariery celne → przyczyna wojny - międzynarodowe porozumienia monopolistyczne: 1903 transport morski, 1904 szyny kolejowe, 1911 stal, 1926 miedź i stal, 1928 ropa naftowa, 1929 koncern zapałczany I.Kreugera - 1918 - 1929 - pozorny liberalizm, izolacja USA - po 1929 r. dezintegracja międzynarodowego podziału pracy, autarkia 

3. Siła robocza i płace
- w fazie koncentracji produkcji nadmiar siły roboczej / następnie względna równowaga z wyjątkiem wojny (niedobór) i kryzysów (nadmiar) - płace robotników rosną nieznacznie lub maleją - wydajność pracy rośnie szybciej niż płace 

4. Ceny 
- w związku z ograniczeniem konkurencji utrzymują się na niezmienionym poziomie lub rosną - zyski monopolistyczne 

5. Kryzysy - 1890-1891 / 1900 - 1901 / 1907 - 1908/ 1914 - / 1920 - 1921/ 1929 - 1933/ 1937 

V. Podsumowanie
- koncentracja w warunkach oligopolu nieustabilizowanego sprzyjała wprowadzaniu nowoczesnych technologii i większej sprawności rynku - mechanizm rynkowy się usztywnia ale nie zanika, jest mniej firm ale konkurencja istnieje - przejście od oligopolu nieustabilizowanego do oligopolu ustabilizowanego zakończyło proces modernizacji → przegrzanie gospodarki →Wielki Kryzys Gospodarczy - obniżki płac i wzrost cen - zmniejszanie popytu konsumpcyjnego - wzrost znaczenia państwa (szczególnie w czasie wojny i po 1930): ustawodawstwo socjalne, wzrost podatków pośrednich i dochodowych → interwencjonizm gospodarczy → narastanie tendencji autarkicznych w gospodarce 

Zagadnienie III: Gospodarka w drugiej połowie XX wieku - IV cykl Kondratiewa 1940 - 1990

I Geneza wzrostu
- czynniki polityczne - powstanie systemu dwubiegunowego, zimna wojna, wyścig zbrojeń → wysokie nakłady na zbrojenia i sektor BiR 
- czynniki gospodarcze - rozbudowa bazy produkcyjnej i naukowo badawczej podczas wojny → wysokie tempo wdrażania postępu n. - t. / upowszechnianie osiągnięć amerykańskich w Europie / popyt odłożony na dobra trwałego użytku /rekonwersja w USA i odbudowa w Europie → rywalizacja gospodarcza wschód - zachód
- czynniki społeczne - powstanie państwa opiekuńczego i społeczeństwa dobrobytu - przeciwdziałanie wpływom komunistycznym

II Wytwórczość
1. Przemysły dominujące - samochodowy (s. - dobro powszechnego użytku → popyt wtórny
- lotniczy (1949 - De Havilland „Comet”, 1969 - Boeing 747, Concord), rakietowy i kosmiczny (1957 - sputnik, 1969 lądownie na księżycu) 
- elektroniczny i informatyczny (1948 - tranzystor, 1958 - układy scalone, 1971 - mikroprocesor Intel 4004), telekomunikacyjny - analogowa (1962 - satelita telekomunikacyjny)
- przemysł tworzyw sztucznych (PCV, teflon, materiały kompozytowe, półprzewodniki, światłowody - przemysł turystyczny

2. Przemysły wschodzące
- przemysł informatyczny - opto i bioprocesory / inżynieria materiałowa (materiały inteligentne)/ genetyka / telekomunikacja - cyfrowa, bezprzewodowa, globalna, przekaz dźwięku i obrazu / odnawialne źródła energii (słońce, wiatr, wodór, kontrolowana synteza termojądrowa) - rozwój trzeciego sektora → dominacja usług

III Transport
- druga rewolucja prędkości z 45 - 100 km/h do 100 - 1000 km/h - dominacja transportu indywidualnego na lądzie (samochód) → suburbia i zbiorowego w powietrzu → kurczenie się sieci kolejowej i jednoczesny rozwój szybkiej kolei TGV i metra - przewozy morskie (maszynę parową wypierają: turbina i silnik wysokoprężny) → wzrost p. z 550 mln t w 1950 do 3313 mln t w 1974 - logistyka i integracja międzygałęziowa w transporcie → palety, kontenery, ładunki całopojazdowe → promy (statki ro-ro) → transport łączony: statek, pociąg, samochód → globalizacja - łączność - automatyczna, międzykontynentalna, satelitarna, bezprzewodowa →telefon, telefax, fax, Internet, komórki → telewizja → kultura masowa - poszukiwanie rozwiązań i konstrukcji energooszczędnych (wycofanie Concorde) → optymalizacja transportu → stosowanie samochodu, kolei lub samochodu w zależności od okoliczności (koszt, czas, bezpieczeństwo)

IV Rynek

1. Rynki wewnętrzne
- 1945 - 1974 „ złote lata” - doktryna J.M.Keynsa - gospodarka kierowana → planowanie indykatywne na zachodzie / gospodarka nakazowo - rozdzielcza na wschodzie/ pobudzanie konsumpcji i inwestycji przez państwo → deficyt budżetowy / duże nakłady budżetowe na BiR - rezultaty udostępniane gospodarce - „trójporozumienie” - rząd, pracodawcy, pracobiorcy → idea solidaryzmu społecznego / łączenie konkurencji i interwencjonizmu - państwo opiekuńcze - opieka socjalna, polityka pełnego zatrudnienia, - 1975 - 1990/2000 - doktryna M.Friedmana - neoliberalizm - od 1980 realizowany przez R.Reagana i M.Thatcher /reprywatyzacja i restrukturyzacja gospodarki / niekonsekwencje: deficyt budżetowy w USA i podatek pogłówny w W.Brytanii/ państwo ingeruje w gospodarkę poprzez narzędzia fiskalne i administracyjne - po 1974 r. przechodzenie od technologii energo i pracochłonnych do energo i pracooszczędnych - modernizacja technologiczna (informatyzacja) i strukturalna (zmierzch gospodarek opartych o przemysł wydobywczy i ciężki) / jednak gospodarka rozwija się wolniej, na nielicznych obszarach, konwulsyjnie, kryzysy 1976 / 1979 - 1982 / 1987 / 1989 / BiR finansowane przez państwo ale badania stosowane przez sektor prywatny na zasadach komercyjnych - koniec „trójporozumienia” - silne rozwarstwienie społeczne

2. Rynki Zewnętrzne
- skutki gospodarcze II wojny światowej → świat dwubiegunowy, rywalizacja gospodarcza wschód - zachód / dominacja gospodarcza USA / Europejski Plan Odbudowy / ustabilizowane stosunki walutowe do 1971 r. - włączanie się do gospodarki międzynarodowej kolejnych państw: Włochy, Skandynawia, Japonia oraz dalekowschodnie „Tygrysy”/ fenomen państw eksporterów ropy naftowej → stopniowa utrata pozycji dominującej przez USA - dążenie do pogłębienia międzynarodowego podziału pracy i konkurencji globalnej poprzez liberalizację handlu międzynarodowego (GATT i WTO) / zanikanie tendencji do hamowania wdrożeń nowoczesnej techniki - powstanie multinarodowych koncernów i konglomeratów - duża władza niewielka odpowiedzialność → przesuwanie przemysłów tradycyjnych (pracochłonnych) do Trzeciego Świata ( dualizm struktury gospodarczej w tych państwach/ centrum gospodarcze świata nad Pacyfikiem - nowoczesne metody transportu towarów i informacji → gospodarka globalna / konwergencja

3. Płace i siła robocza
- do 1974 - monopolistyczna pozycja związków zawodowych/ niewielkie bezrobocie koniunkturalne a nawet brak rąk do pracy np. RFN / stały wzrost płac we wszystkich sektorach - po 1967 r. szybszy niż wzrost wydajności → inflacja - po 1974 - słabnąca pozycja ZZ / bezrobocie strukturalne jako rezultat wprowadzania technologii energo i pracooszczędnych i zmian strukturalnych w gosp. (np. spadek znaczenia przemysłu ciężkiego) / płace wolno rosną ale występuje silne zróżnicowanie międzygałęziowe i hierarchiczne (kominy płacowe menedżerów)

4.Ceny
konkurencja oligopolistyczna wymusza obniżkę cen, konkurencja poza cenowa (marka, nowy produkt) pozwala przez pewien czas życia produktu utrzymywać wysoką cenę

V Podsumowanie IV cyklu

- szybki wzrost dobrobytu - do 1970 zjawisko powszechne („złote lata”), po 1970 w wybranych rejonach świata /
- zmienna rola państwa (zmienny stosunek gospodarki do państwa )/ państwo niweluje koszty społeczne wdrażania postępu technicznego / odgrywa decydującą rolę w sferze ochrony środowiska i planowania regionalnego
- do 1974 wysokie nakłady państwowe na BiR - gospodarka prywatna korzysta z rezultatów ale nie ponosi ryzyka handlowego
- dominacja konkurencji poza cenowej → wprowadzanie nowych lub ulepszonych produktów → konkurencja oligopoli o podział rynku i zmianę jego struktury / dywersyfikacja produkcji metodą na zwiększanie bezpieczeństwa rynkowego / ekonomia podaży
- ekspansja kapitałowa koncernów multinarodowych / wzrost znaczenia ryków kapitałowych (giełdy i banki)
- po 1975 r. usługi zdobywają dominującą pozycję w gospodarce
- ideologia otwartego rynku / wolny przepływ towarów, usług, ludzi i kapitałów - globalizacja i konwergencja 
- konkurencja gospodarcza wschód - zachód zanika / pozostaje konflikt bogata północ - biedne południe

Gospodarka globalna - "globalizacja"

Historia

integracja gospodarczo cywilizacyjna pod przywództwem Europy - gospodarka światowa do 1914 r.

dezintegracja w epoce wojen światowych 1914 - 1945

częściowa integracja w ramach bloków politycznych 1945 - 1990

pełna integracja po 1990

Globalizacja gospodarki światowej jest procesem poszerzenia i pogłębienia się współzależności między krajami i regionami w skutek rosnących przepływów międzynarodowych oraz działalności korporacji transnarodowych, co prowadzi do jakościowo nowych powiązań między firmami, rynkami i gospodarkami.

Wymiary

Wymiar gospodarczy

Wymiar polityczny

Wymiar informacyjny

Wymiar ekologiczny

Wymiar kulturowy

Wymiar demograficzny

Cechy globalizacji gospodarczej

•  przepływy towarowe

• przepływy usługowe

• przepływy kapitałowe

• przepływy ludzkie

• przepływy informacyjne w tym również wiedzy

Globalizację charakteryzują następujące zjawiska:

powstanie globalnego rynku finansowego

zinstytucjonalizowanie handlu międzynarodowego

macdonaldyzacja

gwałtowny wzrost przepływów zagranicznych inwestycji bezpośrednich

zdominowanie ekonomii globalnej przez korporacje trans narodowe

geograficzna dysfunkcja łańcucha wartości dodanej w skali globalnej

powstanie ekonomii opartej na wiedzy

wykształcenie się czwartego sektora ekonomii

redefinicja znaczenie państwa

VI Ogólne cechy i główne rezultaty epoki industrialnej 

1. Rozwój gospodarki rynkowej był i jest ściśle powiązany z powstaniem i rozwojem demokracji parlamentarnej

2. Występował silny związek postępu naukowo - technicznego i oświaty z procesem wzrostu gospodarczego, połączony ze społeczną akceptacją dla zmian cywilizacyjnych i kulturowych

3. Gospodarka była w przeważającej mierze prywatna i niezależna w podejmowaniu podstawowych decyzji. Środki produkcji i inne rzeczy stanowią wyłączną i niepodzielną własność konkretnych osób

4. Podstawowe rezultaty gospodarcze to:

- zmiana struktury gospodarczej: od gospodarki rolniczej przez industrialną ( dominacja przemysłu) do postindustrialnej (usługi)

- niespotykany w innych systemach gospodarczych wzrost poziomu produkcji (zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym)/ stałe zwiększanie możliwości transportowych i komunikacyjnych,/ stałe poszerzanie rynku

- bogacenie się wszystkich podstawowych warstw społecznych w krajach rozwiniętych, stały wzrost poziomu życia

- międzynarodowy podział pracy / dzięki nowoczesnym metodom transportu i łączności >>>> globalizacja gospodarki

- podział świata na bogatą północ i biedne południe / wygrani i przegrani/

- zanieczyszczenie środowiska i wyczerpywanie zasobów naturalnych

5. Podstawowe rezultaty społeczne:

- powstanie nowych grup społecznych i ich awans społeczny (majątek i prawo)

- wzrost mobilności społecznej (zarówno poziomej jak i pionowej)

- urbanizacja (np. Chicago 1840= 4,5 tys. 1920=2 700 tys. mieszkańców)

- rozwój samoorganizacji społecznej

* demokracja parlamentarna - powszechne prawo wyborcze

* samorząd terytorialny i zawodowy

* partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia itd.

- emancypacja kobiet i grup etnicznych

6 Podstawowe rezultaty kulturowe

- upowszechnienie oświaty (przymus szkolny)

- powstanie kultury masowej

* masowy druk czasopism i książek

* radio, TV, film, - zjawiska takie jak moda, sport

(1 Olimpiada 1896) >>> zjawisko „globalnej wioski”, „macdonaldyzacja”

- stopniowo technika i ekonomia zdominowały kulturę duchową (laicyzacja społeczeństw zachodnich) >>>>> technika i produkty zmieniają obyczajowość, hierarchię wartości i cele życiowe

7. Wygrani we współczesnym świecie

- multinarodowe korporacje działające w sferze nowoczesnych technologii

- gospodarki charakteryzujące się: wolnością gospodarczą,/ kapitałem społecznym /wysokim poziomem oszczędzania i inwestycji,/ rozwiniętym sektorem usług i efektywnym sektorem BiR / wysokim stopniem scholaryzacji społeczeństwa / wytwarzaniem produktów zbywalnych na skalę światową / stabilną walutą i sprawnym sektorem bankowo - finansowym

Paradoksy kapitalizmu:

- k. zawdzięcza swój sukces dynamizmowi i ekspansywności ale przez to coraz głębiej ingeruje w nasze życie (niewolnicy czasu i rzeczy)

- odwołuje się do etyki i moralności ale równocześnie akcentuje rolę konkurencji i zysku (moralność kontra zysk)

- tworzy nowe produkty które czynią życie łatwiejszym i przyjemniejszym ale które mogą być również niebezpieczne

- z postępu korzystają wszyscy (np. szczepionki w Afryce) ale dobrobyt jest dla wybranych

Gospodarka oparta na wiedzy [GOW]

1. Podział wiedzy

a) Wiedza kodowana

b) Wiedza niekodowana

2. Wiedza a gospodarka

a) Fenomen współczesnej gospodarki

- obserwowany realnie

- pochodzący ze świata idei

b) Konieczność oceny wpływu wiedzy na realne procesy gospodarcze

- Postrzeganie jako wpływ wiedzy na kondycje przedsiębiorstw

- postrzeganie szersze - jako wpływ kapitału społecznego na rozwój gospodarczy. Uwzględnienie uwarunkowań. kulturowych (know - what, know-why, know-how, know-who

c) Wiedza niekodowana jako czynnik przewagi gospodarki rynkowej nad nierynkową

d) Porażka nadziei socjalistów na rozwiązanie problemu skutecznego regulowania procesów gospodarczych przy pomocy maszyn liczących i komputerów

e ) Kwestia starzenie się wiedzy

3. Czy zasady GOW tworzą paradygmat (zbiór uogólnień, modeli i wartości zaakceptowanych przez wspólnoty naukowe

a) Thomas Kuhn - ekonomia (i psychologia) na początku drogi tworzenia paradygmatu

b) Mark Blaug - naukowe programy badawcze (NPB) mogą być porównywane z paradygmatami

4.Problem monodygmatycznego i mlutidygmatyczngo charakteru. paradygmatu

5. Propozycje wymogów kwalifikacji GOW według zasady "inputt"

a) Ze względu na wydatki na naukę (B+R) w PKB

- do 1 % PKB - brak GOW ( ewentualnie w zarodku)

- 1- 1,4 % PKB - niski udział GOW w gospodarce kraju

- 1,5-2,2 % PKB - średni udział GOW gospodarce kraju"

- powyżej 2,5 % PKB - wysoki udział ·GOW w gospodarce kraju

b) pracownicy zatrudnieni w sektorze B+R i stopień scholaryzacji

- conajmniej 1500 pracowników na l mln mieszkańców

- co najmniej 22 % pracowników z wykształceniem na poziomie wyższym

- wysoki - 30 % pracowników z wykształceniem na poziomie uniwersyteckim

c) podmiot finansujący B+R

- niski stopień GOW - ponad 50 % nakładów na B+R z budżetu państwa

- wysoki stopień GOW - - 2/3 nakładów finansują przedsiębiorstwa

d) Podział według celu nakładów

- wysokie nakłady na badania podstawowe w krajach słabo zaawansowanej GO W

- wysokie nakłady na badania stosowane w krajach o zaawansowanej GOW

6. Klasyfikacja wg zasady "output"

q) Ze względu na udział B+R w przyroście PKB

b) Ze względu na rodzaj obrotów handlowych ( patentami, technologiami, projektami zarządzania, maszynami. i dobrami konsumpcyjnymi)

7. Drenaż wiedzy niekodowanej

8. Problem rozwoju gospodarki w oparciu o naśladownictwo jako droga do GOW

WYKŁAD 5

Zmiany społeczne w XX wieku

1. Czynniki determinujące zmiany społeczne
- demograficzne - eksplozja demograficzna, migracje, urbanizacja
- gospodarcze - industrializacja, masowa konsumpcja dóbr trwałego użytku, budowa państwa dobrobytu
- polityczne - upadek monarchii, demokracje, państwa totalitarne („inżynieria społeczna”), wojny
- środki masowego przekazu - prasa, kino, radio, TV, (jedno- kierunkowy kanał przekazu informacji)

Obszary zmian

2. Liczba i rozmieszczenie ludności
- demografia
- urbanizacja - proces społeczno- ekonomicznej integracji ludności w miastach i rozprzestrzeniania się miejskiego stylu życia - w miastach żyło: w 1900 - 14% / 1980 - 43% (w krajach rozwiniętych 73%) - specyfika miejskich stosunków społecznych - problem „samotności w tłumie”

3. Struktura społeczna w świecie zachodnim
- klasy i warstwy społeczne
i. zagłada chłopstwa
ii. marginalizacja szlachty i arystokracji
iii. od homogenicznej do heterogenicznej klasy robotniczej
iv. stara i nowa klasa średnia (rola wykształcenia - studenci jako quasi klasa społeczna)
v. klasa wyższa
- elity społeczne: posiadania, polityczna, intelektualna (naukowa, artystyczna, techniczna, ekonomiczna)
- struktura zatrudnienia - kolejno dominacja: chłopów, robotników przemysłowych i pracowników usług

4. Funkcjonowanie społeczeństwa - świadomość, obyczajowość, konsumpcja
-  demokratyzacja i egalitaryzacja stosunków społecznych w XX w.
- mobilność społeczna i zacieranie starych podziałów społecznych

- negacja myślenia patriarchalnego (mężczyzna, dziecko, kobieta)
- likwidacja analfabetyzmu i rewolucja oświatowa
- emancypacja kobiet (praca, studia, polityka) i młodych
- od rodziny patriarchalnej do homoseksualnej - zmiana ról w rodzinie i zachowań prokreacyjnych
- kult młodości i siły - przy jednoczesnym liczebnym zanikaniu młodych i eksplozji starych
- zmiana stylu życia, egalitaryzacja konsumpcji

WYKŁAD 6

Kultura XX wieku

1. Kultura wysoka, kultura popularna, kultura masowa - problemy definicyjne

- kultura wysoka - elitarna, innowacyjna, awangardowa, wymagająca osobistego uczestnictwa, doskonała w formie i treści - dominacja Europy

- kultura popularna - kultura ludu, dla ludu i przez lud praktykowana (bezpośrednio- osobiście), odtwórcza, prosta i łatwa w odbiorze ( dla krytyków: wulgarna, niska, przemijająca, ogłupiająca i skomercjalizowana) - Tymczasem „potrzeby są zawsze autentyczne)

- kultura masowa - kultura popularna, rozprzestrzeniana i konsumowana przy pomocy technicznych środków masowego komunikowania (nadawca i odbiorca nie komunikują się bezpośrednio), jednolita - wystandaryzowana, taśmowy wytwór przemysłu kulturowego, narzędzie panowania i wyzysku

- demokratyzacja kultury w XX wieku - „wiek zwykłych ludzi”

- współczesne problemy z podziałem na kulturę wysoką (np. Koncert Trzech Tenorów w TV) i popularną (np. Jazz)

2. Narodziny i cechy kultury popularnej i masowej

- kultura popularna od XVIII do końca XIX wieku, umasowienie kultury popularnej od końca XIX wieku do lat 60 tych XX wieku, odmasowienie kultury popularnej I popularyzacja rzeczywistości (różnorodności - np. różne typy muzyki) od lat 60 tych XX wieku do dziś (akceptowanie różnorodności do jako metoda stopniowego komercyjnego zagospodarowania wszystkich sfer i aspektów życia)

- rezultat rewolucji przemysłowej - industrializacja, urbanizacja, technika medialna i oświata (lokalny charakter kultury ludowej i popularnej do czasów rew. Przemysłowej)

- kultura masowa potrzebuje:

*masowego odbiorcy dysponującego wolnym czasem ( społeczeństwo masowe: atomizacja, dehumanizacja, wyzyskiwanie, kontrola społeczna, pseudo-indywidualizacja, fetyszyzm towarowy, diachroniczna standaryzacja

*środków masowego komunikowania:

*standaryzacji form przekazu i gustów

- nowoczesne środki komunikowania odrywają informację od człowieka i czynią z niej towar, - liczy się nowość i egzotyczność na nie wartość funkcjonalna informacji

- współczesna kultura masowa przeszła od rejestrowania faktów do ich kreowania („Big Brother” ,”Mamy Cię” i inne

- kultura masowa - powszechnie krytykowana i powszechnie konsumowana

- kultura masowa - narzędzie nowej integracji społecznej

- cechy kultury masowej u progu XXI wieku - Wielkość produkcji (globalny zasięg), / maksymalnie uproszczone formy komunikowania, / ponad kulturowe formy artystyczne (forma [np. wideoklip], treść i język [angielski] / rozszerzający się wszechświat kulturowych odniesień (intertekstualność - np. możliwość porównania różnych wykonań tego samego utworu czy koniec hegemoni zachodu i globalizacja kultury )

3. Epoki w dziejach kultury masowej

a) ze względu na sposób przekazywania informacji

  - epoka typograficzna (druk) - odbiór kultury zależy od rozumienia słów

      * tania książka / prasa ( nowe rodzaje książek i prasy)

   - epoka obrazkowa - odbiór kultury zależy od rozpoznawania obrazów

      * film, radio, telewizja i internet (nowe pod względem technicznym i    formalnym rodzaje przekazu - poszczególne rodzaje filmów, audycji radiowych i TV oraz muzyki / Internet medium totalne i jednocześnie dające możliwość indywidualnego wyboru

b) ze względu na charakter kanałów przekazu informacji

- monopol informacyjny - kino, radio i TV do lat 60 tych

- pluralizacja kanałów komunikacji i narzędzi kreowania kultury na przełomie  XX i XXI wieku (powszechny dostęp do kamer i Internetu)

 - kultura masowa przeradza się w różnorodną kulturę dominującą i z       narzędzia indoktrynacji przekształca się w narzędzie oporu i emancypacji

4. Obszary oddziaływania kultury masowej

- polityka - informacja i propaganda (w systemach totalitarnych i demokracji) / specyfika dyskursu politycznego w TV (wygląd i tzw. wrażenie)

- gospodarka - reklama jako podstawa życia gospodarczego i podstawa funkcjonowania mediów komercyjnych (program TV, muzyka w radiu to wypełniacze pomiędzy reklamami, kształtowanie stylu konsumpcji

- kultura - kształtowanie gustów szerokiego odbiorcy (moda), dominacja komercji nad treścią i formą (liczy się to co się sprzeda), pop - kultura

- społeczeństwo i obyczajowość - kultura masowa kształtuje wzorce zachowań, kształtowanie stylu spędzania wolnego czasu i stosunków międzyludzkich oraz postrzegania świata (kult młodości, siły, pieniądza i „happy end”

5. „Zabawić się na śmierć” - kultura masowa ze wszystkiego stara się uczynić rozrywkę - ponad wszystko poszukujemy przyjemności (cokolwiek to znaczy - od religii do porno) a współczesna kultura dominująca nam tej przyjemności dostarcza (np. kanały tematyczne w TV)

Kultura wysoka

1. Kultura wysoka 
- kultura elit społecznych (do I wojny światowej) / Egalitaryzacja stosunków społecznych po I wojnie światowej doprowadziła do egalitaryzacji kultury wysokiej w odniesieniu do jej odbiorców

2. Zasadnicze problemy kultury wysokiej w XX wieku
• Problem mecenatu - przejście od mecenatu kościelnego i dworskiego do mecenatu świeckiego 
• Problem wartości rynkowej - brak obiektywnych kryteriów, „uznanie jakiegoś produktu pracy artysty za dzieło sztuki, warte kolekcjonowania jest całkowicie umownym produktem złożonej sieci interesów artystów, krytyków i właścicieli galerii mającej na celu wyciągnięcie pieniędzy od mecenasa”
• Problem nowoczesności - pogoń za nowoczesnością rozumianą jako nowatorstwo co do formy i treści

3. Nowe kierunki w kulturze wysokiej końca XIX i w XX wieku

Impresjonizm (1874) - C.Monet, C.Pissarro, E. Degas, A.Renoir, E.Manet, J.Pankiewicz, W.Podkowiński
Neoimpresjonizm (1886) - P.Seurat, P.Signac, H.Cross
Postimpresjonizm (1886) - P.Cezanne, V. van Gogh, P. Gauguin, E.Munch, L.Wyczółkowski, J.Malczewski
Secesja (1895 - 1905) G.Klimt, J.Mehoffer, W.Wojtkiewicz, F.Ruszczyc
Fowizm (1905) - H.Matisse, A.Marquet, A.Derain, G.Braque, M.Vlaminick
Ekspresjonizm (1905) - E.L.Kirchner, M.Pechstein, W.Kandinsky, O.Kokoschka, T.Czyżewski, Z.Pronaszko, K.Winkler
Kubizm (1908) - P.Picasso, P.Klee, G.Braque, J.Gris, J.Metzinger, F.Leger
Futuryzm (1910) - G.Balla, U.Boccioni, C.Carra, L.Russolo, G.Severini
Konstruktywizm (1920) - N.Gabo, A.Pevsner, A.Radoczenko, P.Mondrian, W.Strzemiński
Dadaizm (1916) - M.Ernst, M.Duchamp, H.Arp, S.Taeuber, M.Ray
Surrealizm (nadrealizm) 1925) - S.Dali, R.Magritte, F.Picabia, J.Miró, M.Ernst
Abstrakcjonizm (1910) - W. Kandinsky, K.Malewicz, H.Moore, K.Kobro
Socrealizm (lata 30 te) - I.I.Brodski, D.Nalbandjan, W.I.Muchina, H. i J. Krajewscy, W.Zakrzewski, A.Kobzdej, M.Wnuk, A.Wróblewski
Pop- art (lata 50 te) - R.Hamilton, J.Johns, R.Rauschenberg, R.Lichtenstein, A.Warhol
Op-art (lata 50 te) - R.Anuszkiewicz, Y.Agam, B.Riley
Hiperrealizm (lata 60 te) - H.Kanovitz, J. De Andrea, E.Kuryluk, Ł.Karolkiewicz
Konceptualizm (lata 60 te) - J.Dibbets, J.Kosuth, R.Opaka, A.Dłużniewski, S. Lewitt, D.Huebler

Architektura 
Modernizm
- Wczesny modernizm, Ekspresjonizm, Konstruktywizm, Neoplastycyzm, funkcjonalizm, Bauhaus, architektura ograniczona

Antymodernizm 
Postmodernizm
- nurt historyzujący, Hi-tech, Dekonstruktywizm

WYKŁAD 7

Problemy współczesnego świata

I Problemy surowcowo-energetyczne

1. Gospodarka industrialna i zużycie surowców

- wiek masowej produkcji / masowe zużycie surowców pochodzenia naturalnego / masowa produkcja sztucznych substancji / degradacja i dewastacja środowiska / w latach 1960 - 1995 produkcja surowców naturalnych i materiałów sztucznych wzrosła o 240%

- niebezpieczeństwa wynikające ze wzrostu liczby ludności i ze wzrostu poziomu konsumpcji. W krajach uprzemysłowionych, w odróżnieniu od krajów zacofanych, występuje niskie tempo przyrostu ludności, a w niektórych - ujemny przyrost naturalny. Jednakże wysoki poziom życia w krajach zamożnych stwarza ciągłe zapotrzebowanie na coraz większą ilość towarów, energii i innych zasobów naturalnych. Ludność Ameryki Północnej, która stanowi obecnie około 5 proc. ludności Ziemi, konsumuje 35 proc. światowych zasobów naturalnych (jeden Amerykanin konsumuje ok. 100 kg surowców dziennie).

- Problemy surowcowe i energetyczne znalazły się w centrum uwagi na początku lat 70., kiedy to autorzy pierwszego raportu dla Klubu Rzymskiego zatytułowanego “Granice wzrostu” (1972 r.) dowodzili, że światowe zasoby wielu surowców naturalnych są ograniczone i w ciągu najbliższych 100 lat całkowicie się wyczerpią..

2. Mechanizmy regulacji gospodarki surowcowej

- mechanizm cenowy odgrywa ważną rolę w ukierunkowywaniu działalności gospodarczej człowieka. W miarę jak zasoby stają się coraz rzadsze, rośnie ich cena. Wzrost cen ropy naftowej powoduje, że konsumenci i producenci ograniczają popyt na drogie produkty ropopochodne, przestawiając się na tańsze substytuty. Podobnie jest z innymi zasobami nieodnawialnymi.

- państwo do pewnego stopnia może wpływać na sposoby i kierunki wykorzystania zasobów naturalnych, stosując bodźce administracyjne (np. zakaz lub limit eksploatacji surowca) lub ekonomiczne (ulgi podatkowe, subsydia itp.).

- dalszy rozwój gospodarczy wymaga rozszerzenia zamkniętych obiegów surowców i materiałów (Xreox). Niezbędne więc staje się upowszechnienie recyklingu (recyklizacji), czyli zamykania dróg w procesach produkcji i konsumpcji, wykorzystujących odpady i odchody. Niemal wszystko, oprócz radioaktywnych odpadów, można wykorzystać do tworzenia innego produktu. Znaczna część odpadów i śmieci wykorzystywana jest na świecie do produkcji energii. Rozwiązaniem dla gospodarki wodnej są technologie stosujące obiegi zamknięte.

- wzrost świadomości ekologicznej od lat 70. i osiągnięcia w oszczędnym i racjonalnym gospodarowaniu wszelkimi zasobami, - od 1970 r. udało się o 18% zmniejszyć zużycie surowców na jednego dolara PKB, w epoce postindustrialnej następuje przestawienie gospodarki na skrajnie usługową (nie sprzedaje się towarów tylko usługi, zamiast pralki usługi pralnicze) .

3. Surowce energetyczne

- o potencjale państwa decyduje jego zdolność do wytwarzania energii / energia to podstawa egzystencji i rozwoju / wysokie koszty energii to recesja gospodarcza / w krajach uprzemysłowionych 1 osoba zużywa 80 razy więcej energii niż w Afryce subsaharyjskiej

- struktura źródeł energii (2000 r.) paliwa kopalne 64% / energia wodna 21% / energia jądrowa i inne 15%

- rezerwy surowców energetycznych (przy aktualnym rozpoznaniu złóż i aktualnym poziomie wydobycia): węgla kamiennego wystarczy na ok. 200 lat / ropy naftowej na 45 lat / gazu ziemnego na 52 lata

- wobec wizji wyczerpywania się nieodnawialnych źródeł energii pochodzących z gazu, ropy naftowej i węgla, naukowcy uważają, że przyszłość należy do alternatywnych, odnawialnych źródeł energii, głównie energii wodnej, słonecznej i geotermicznej. W zależności od położenia kraju może to być również energia wiatru i przypływów. Mogą to być także elektrownie na biogaz, czy też morskie elektrownie cieplne, wykorzystujące różnice temperatur warstw wody., Holandia jest krajem, który uzyskuje kilkadziesiąt procent zużywanej energii z elektrowni wiatrowych, Szwajcaria - z elektrowni wodnych. Należy podkreślić, że w krajach najbardziej rozwiniętych energia jądrowa dostarcza ok. 40 proc. potrzebnej mocy produkcyjnej..

II Problemy wyżywienia i głodu

1. Wyżywienie - problem globalny

• Problemem jest nie tyle brak żywności, ile nierównomierny jej rozdział.

• Zacofanie cywilizacyjne, problemy demograficzne i dodatkowo klęski suszy sprawiły, że wzrost produkcji żywności był niższy od przyrostu naturalnego.

• światowa produkcja żywności może obecnie pokryć potrzeby mieszkańców Ziemii. W rzeczywistości w niektórych krajach (np. kraje UE) nadwyżki żywności są często niszczone z uwagi na zbyt wysokie koszty magazynowania. W innych natomiast nie można wytworzyć takiej ilości produktów rolnych, która zaspokoiłaby potrzeby ich mieszkańców. Jednocześnie krajów tych nie stać na import żywności.

2. Produkcja żywności - Zielona Rewolucja

• Wytwarzanie i udoskonalanie nowych genetycznie modyfikowanych odmian pszenicy, ryżu i innych zbóż, zostało nazwane Zieloną Rewolucją. Zielona Rewolucja została rozpoczęta przez Fundację Rockefellera w Meksyku Odniesiono sukces (dwukrotnie i trzykrotnie wzrosły zbiory pszenicy i kukurydzy w latach od 1944 do 1976, co znalazło odbicie w dużo wyższym niż zwykle eksporcie), który powtórzono w Azji uprawiając ryż przy udziale finansowym Fundacji Forda.

• Do lat 50. wzrost produkcji odbywał się przez wzrost areału / po tej dacie wzrost jest wynikiem intensyfikacji produkcji / wzrost kosztów produkcji - wzrost cen żywności

• Woda jako czynnik ograniczający wzrost produkcji - w 1950 nawadniano 94 mln ha, w 2000 nawadniano 260 mln ha / 40% światowej produkcji zbóż pochodzi z nawadnianych pól

• Ziemia dobro nieodnawialne - w 1950 pod uprawą było 587 mln ha, w 1981 już 732 mln ha

• Do 1973 r. przyrost żywności o 3% rocznie, szybszy niż przyrost ludności / po 1973 przyrost o 2% wolniejszy niż przyrost ludności

• Najwięksi producenci żywności USA i Kanada - 70 % światowych rezerw żywności

• Rozwiązaniem tego problemu jest wyhodowanie odmian wydajnych zbóż, które mogą być uprawiane w tych krajach. Przydatna jest także pomoc ze strony krajów wysoko rozwiniętych, w postaci kredytów, które przy pomocy Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego, mają być wykorzystane racjonalnie.

• Oprócz mięsa, źródłem równie wysokogatunkowych białek jest mięso rybie. W roku 1989, na całej kuli ziemskiej zostało złowionych około 100 milionów ton ryb. Mięso rybie ze względu na swoje własności odżywcze, mogłoby zaspokoić głód wielu istnień ludzkich, i gdyby

• Od około 40 lat trwają działania na świecie mające na celu rozwiązanie problemu głodu w krajach rozwijających się. Zielona Rewolucja, Pomoc żywnościowa

• sposób na rozwiązanie problemu żywnościowego na świecie, to maksymalizacja wydajności na polach istniejących. / w Japonii wprowadzono naukowe metody upraw, poprzez sztuczne procesy nawadniania, nawożenia oraz zastosowania nowoczesnych narzędzi i maszyn rolniczych. Plony ryżu uległy znacznemu wzrostowi, i dzisiaj na 1 hektarze rodzi się około 6 ton tego ziarna, podczas gdy w innych krajach azjatyckich na tym samym obszarze zbiera się trzykrotnie mniejsze zbiory.

• powstały tzw. odmiany wysokowydajne czyli HYVs, posiadające zdolności przystosowawcze w każdym środowisku życia. Jednak pozbawione są naturalnych mechanizmów przystosowawczych wykształconych przez wieku w drodze selekcji naturalnych, jak gatunki pierwotne, będące prekursorami dla nowych odmian. Skutkiem ubocznym modyfikacji genetycznych jest brak naturalnej odporności przed chorobami.

• Przez okres od 1965 do 1976 roku, zaobserwowano wzrost uprawy nowych odmian w krajach o niskim stopniu rozwoju i rozwijających się.

3. Stan wyżywienia ludności świata:

• średnie dzienne spożycie mieszkańca Ziemi wynosi: 2700 kcal i 67 g białka.

• spożycie pokarmów na świecie:

• około 1/3 ludności świata spożywa mniej niż powinna,

• około 1/10 ludności świata głoduje,

• około 30 mln ludzi rocznie umiera z głodu,

• około 1/4 ludności świata spożywa znacznie więcej niż wynosi jej zapotrzebowanie.

4. Według poziomu wyżywienia świat dzieli się na społeczeństwa:

• syte,

• niedożywione,

• głodujące.

• Spożycie powyżej normy charakteryzuje obszary wysoko rozwinięte gospodarczo (Europa, Ameryka Północna, Australia).

• Spożycie poniżej normy występuje na obszarach słabo rozwiniętych gospodarczo, posiadających wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego (Afryka i południowa Azja). W krajach ubogich żywność cechuje ponadto nadmierna jednorodność, co powoduje braki ważnych składników pokarmowych. Dysproporcje w spożyciu żywności przyjmują najbardziej jaskrawe formy zwłaszcza w spożyciu produktów pochodzenia zwierzęcego, tzn. mięsa, mleka i jaj, które są głównymi źródłami białka dla organizmu.

Problem głodu

1. Przyczyny głodu

• niska produkcja rolna w krajach rozwijających się,

• wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego, wyższy niż wzrost produkcji rolnej,

• brak funduszy na zakup wyżywienia.

• marnotrawstwo żywności w świecie zachodnim

• rabunkowa gospodarka ziemią

2. Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe człowieka powinno zawierać:

• odpowiednią wartość energetyczną (kaloryczność) - wynosi ona 2500 - 3000 kcal,

• odpowiednią ilość białka (30 - 85 g, głównie zwierzęcego, w Polsce Instytut Żywności i Żywienia zaleca 85 g białka dla mężczyzny i 80 g dla kobiety), tłuszczów, węglowodanów (cukrów), wody, soli mineralnych i witamin

Zapotrzebowania energetyczne człowieka zależą od:

• -klimat - większe zapotrzebowanie energetyczne występuje u ludzi żyjących w klimatach chłodnych.

• - płeć - dzienne zapotrzebowanie energetyczne kobiet jest mniejsze niż mężczyzn.

• - rodzaj wykonywanej pracy.

3. Rodzaje głodu:

• głód jawny - człowiek odczuwa ból wywołany brakiem pożywienia,

• głód utajony - wywołany brakiem białka, witamin i mikroelementów w pożywieniu, jest przyczyną wielu chorób. Zmniejsza on, zazwyczaj nieodwracalnie, możliwości fizyczne i umysłowe ludzi, a dotyka najsilniej grupy szczególnie wrażliwe, tzn. dzieci. Ten rodzaj braków w pożywieniu, w przeciwieństwie do głodu jawnego, nie jest odczuwalny jako uczucie głodu. Częściej dotyka on mieszkańców miast niż wsi.

• liczba głodujących sięga 830 milionów ludzi. Przyczyn jest wiele. Są to klęski wywołane przez żywioły, walki wojenne, a przede wszystkim jest to rosnące wraz ze stopniem globalizacji powszechne ubóstwo, którego piętnem jest narastające niedożywienie. Aż 791 milionów wśród w/w liczby głodujących to ludzie zamieszkujący kraje rozwijające się. Około ¼ tej liczby (200 milionów) stanowią dzieci, które ni osiągnęły jeszcze wieku pięciu lat. Każda minuta przynosi śmierć 76 osób, w tym 57 dzieci. Każdy rok, to śmierć od 35 do 40 mln ludzi, czego powodem jest głód i niedożywienie.

• Polityka krajów afrykańskich i innych gdzie panuje głód, np. Indii, polegała również na eksporcie dużych ilości żywności na rzecz krajów bogatych w celu pozyskania pieniędzy np. do spłaty długów. Ponadto, aż 35% produkowanego zboża jest zużywana jako pasza dla bydła. W takim wypadku, aby jedna osoba mogła być przez rok żywiona mięsem potrzeba około 12 ha ziemi, natomiast produkty zbożowe na wyżywienie jednej osoby przez rok mogą być wyprodukowane jedynie na 1 hektarze.

• Najgorsza sytuacja pod względem głodującej liczby ludności panuje w Afryce subsaharyjskiej. Tutaj około 40% głodującej ludności stanowią dzieci poniżej 5 roku życia. Około 2/3 ogółu ludności tego regionu nie ma dostępu do wody pitnej.

• Kraje ogarnięte głodem - Angola, Zambia, Zimbabwe, Mozambik, Malawi, Lesoto, Suazi

• Kraje rozwinięte gospodarczo utrzymują wysoki poziom wyżywienia dzięki dużej wydajności własnego rolnictwa, rozwiniętemu przemysłowi spożywczemu, rozwiniętej infrastrukturze technicznej w strefie gospodarki żywnościowej oraz dzięki dużym zasobom finansowym, pozwalającym na import produktów żywnościowych z zagranicy.

4. Skutki głodu:

• upośledzenie fizyczne i psychiczne,

• choroby wywołane brakiem niektórych składników w pożywieniu:

• niedobór białka - powoduje kwasiorkor i występuje u dzieci po przejściu z odżywiania mlekiem matki na pożywienie węglowodanowe (maniok, banany), powoduje wychudzenie, obrzęki, zmiany w wątrobie, a nawet zgon. Dotyczy głównie Afryki, południowej Azji i Ameryki Łacińskiej.

• niedobór witaminy A - powoduje ślepotę. Dotyczy głównie Indii.

• niedobór witaminy D - prowadzi do rachityzmu i krzywicy.

• niedobór witaminy B - prowadzi do zaniku mięśni, paraliżu.

• niedobór witaminy C - może powodować szkorbut.

• niedobór żelaza - wywołuje anemię.

• niedobór jodu - powoduje zakłócenia w funkcjonowaniu tarczycy.

5. Sposoby zapobiegania zjawisku głodu:

• ograniczenie przyrostu naturalnego,

• powiększenie obszarów gruntów ornych przez:

• uprawę nieużytków,

• nawadnianie pustyń,

• osuszanie bagien,

• zwiększenie plonów przez:

• wzrost nawożenia nawozami sztucznymi,

• stosowanie środków ochrony roślin,

• stosowanie odmian wysokoplennych,

• zwiększenie ilości produkowanego pożywienia poprzez mechanizację rolnictwa,

• zmniejszenie strat produkcyjnych (szacuje się, że obecnie sięgają one nawet 20% zbiorów),

• wzrost nakładów na badania naukowe i kształcenie rolników,

• racjonalne wykorzystanie zasobów morza.

5. Działania ONZ w sferze wyżywienia

• Organizacją podejmującą działania mające na celu ograniczenie głodu na Ziemi jest ONZ i FAO. Próbuje on doprowadzić do rozwoju i wzrostu jakości rolnictwa w krajach słabo rozwiniętych i ograniczyć przyrost liczby ludności (edukacja seksualna). Stworzono w 1975 r. System Globalnej Informacji i wczesnego ostrzegania” i Międzynarodową Interwencyjną Rezerwę Żywności (500 tys. ton)

6. Żywność jako problem polityczny - kwestia bezpieczeństwa żywnościowego

III Degradacja i ochrona środowiska naturalnego

Degradacja środowiska

Atmosfera

Corocznie do atmosfery emituje się ponad 20 mln ton związków węgla, 150 mln ton dwutlenku siarki oraz 560 mln ton innych gazów i pyłów. Zanieczyszczenie atmosfery powoduje:

- efekt cieplarniany - wzrost temperatury powietrza spowodowany gazami cieplarnianymi (szklarniowymi),

- dziura ozonowa - rozrzedzenie warstwy ozonowej chroniącej Ziemię przed szkodliwym dla organizmów żywych promieniowaniem ultrafioletowym Słońca spowodowane głównie freonem (gaz stosowany przy produkcji aerozoli, płynów chłodniczych, rozpuszczalników i materiałów izolacyjnych

- kwaśne deszcze - opady atmosferyczne z zawartością rozcieńczonego kwasu siarkowego, azotowego i węglowego spowodowane emisją do atmosfery dwutlenku siarki

- smog - toksyczna mgła spowodowana zapyleniem bądź spalinami samochodowymi zmieszanymi z parą wodną. Wyróżniamy dwa rodzaje smogu:

• siarkowy (londyński) - zawierający głównie dymy, sadze, tlenki siarki i węgla;

• fotochemiczny (utleniający) - tworzy się ze spalin samochodowych, tlenków azotu i czadu,

Hydrosfera

Wody powierzchniowe - są najbardziej narażone na zanieczyszczenia przez bezpośredni zrzut ścieków komunalnych (chlorki, siarczany, węglany, azotany, fosforany, detergenty, metale ciężkie, wirusy i bakterie chorobotwórcze), przemysłowych (siarczany, związki metali ciężkich, substancje radioaktywne, fenole, szkodliwe substancje organiczne i nieorganiczne) i rolniczych (toksyczne środki ochrony roślin, związki wchodzące w skład nawozów sztucznych, gnojowica, obornik, soki kiszonkowe).

Wody podziemne - zanieczyszczane są poprzez infiltrację zanieczyszczonych wód opadowych, przenikanie przez glebę chemicznych produktów gospodarki rolnej i komunalnej oraz przesiąkanie szkodliwych substancji z wysypisk śmieci, składowisk odpadów przemysłowych i szamb.

Morza i oceany - zanieczyszczane są ściekami doprowadzanymi przez rzeki, podmorskim składowaniem odpadów - głównie przemysłowych, eksploatacją surowców z dna morskiego, transportem morskim (awarie zbiornikowców, czyszczenie statków). Najbardziej zdegradowane są morza śródlądowe (niewielka wymiana wody z oceanem światowym), np. Bałtyk.

Pedosfera

Proces degradacji gleb prowadzi do obniżenia ich zdolności produkcyjnych i może przebiegać jako:

- erozja gleb,

- przesuszenie gleby powstające na skutek obniżania zwierciadła wód gruntowych (leje depresyjne), niewłaściwej melioracji i odwadniania terenów;

- nadmierne zawodnienie spowodowane osiadaniem gruntu na terenach podziemnych wyrobisk górniczych;

- zmiana cech fizycznych i chemicznych gleb na skutek chemizacji rolnictwa oraz zanieczyszczenia atmosfery i hydrosfery, np. zakwaszenie (kwaśne deszcze), skażenie metalami ciężkimi i pierwiastkami śladowymi (transport samochodowy, środki ochrony roślin), zasolenie (brak przepłukiwania sztucznie nawadnianych obszarów);

- pustynnienie spowodowane ocieplaniem się klimatu oraz nadmiernym wypasaniem bydła na obszarach o suchym klimacie.

Biosfera

Degradacja świata organicznego polega na zanikaniu wrażliwych na zanieczyszczenia gatunków roślin i zwierząt lub ograniczeniu populacji wielu gatunków oraz na wprowadzeniu przez człowieka do biosfery nowych, nieznanych odmian.

Przyczyną degradacji biosfery jest niszczenie naturalnych siedlisk, spowodowane zanieczyszczeniem atmosfery, regulacją rzek, wadliwą melioracją, wycinaniem lasów, nadmierną eksploatacją świata organicznego (łowisk), intensywnymi polowaniami.

Największe szkody powoduje nadmierne wycinanie lasów

Ochrona środowiska

W XX wieku z powodu rozwoju gospodarczego, wprowadzania nowych technologii, urbanizacji, wzrostu liczby ludności następuje degradacja środowiska naturalnego człowieka.

Ruch ekologiczny walczący o zaprzestanie degradacji środowiska zaczął się rozwijać w latach 60. Najważniejsze wydarzenia międzynarodowe dotyczące problemów ekologicznych to:

- Deklaracja Sztokholmska z czerwca 1972 r., proklamująca międzynarodową współpracę w dziedzinie ochrony środowiska;

- powołana przez ONZ w 1973 r. Rada Zarządzająca Programami Ochrony Środowiska Człowieka (UNEP);

- Szczyt Ziemi, czyli Konferencja ONZ w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 r. gromadzi przedstawicieli 180 państw, które przyjmują tzw. Kartę Ziemi zawierającą zasady ochrony środowiska na ziemi.

Mimo wysiłku włożonego w działania ekologiczne, brak międzynarodowej współpracy może zniweczyć działania na rzecz ochrony przyrody. Przykładem jest Brazylia, gdzie nadal wycina się puszczę amazońską, czy Stany Zjednoczone, które za prezydentury George'a Busha juniora na początku 2001 wycofały się z kilku międzynarodowych projektów ekologicznych.

IV Zagrożenie terroryzmem

Zagrożenie terroryzmem

Na całym świecie istnieje wiele organizacji terrorystycznych. Część z nich związana jest z fundamentalizmem islamskim, część z ruchami narodowymi, część z ideologiami skrajnie lewicowymi lub skrajnie prawicowymi. W czasach „zimnej wojny” terroryści byli sponsorowani przez kraje komunistyczne, obecnie tę rolę pełnią inne państwa - do niedawna Libia, a także Irak, Iran, Syria, Sudan i prawdopodobnie Arabia Sudyjska, z której wywodzi się większość terrorystów biorących udział w największym zamachu terrorystycznym - 11 września 2001 r. Bez wsparcia logistycznego i finansowego innych państw, większość organizacji terrorystycznych nie byłaby w stanie przeprowadzać zamachów na taką skalę. Najważniejsze organizacje terrorystyczne to:

1. Europa

Irlandzka Armia Republikańska (IRA) - powstała w 1919 roku jako zbrojne ramię partii Sinn Fein, walczyła o przyłączenie Irlandii Północnej do Republiki Irlandii. Specjalnością IRA było podkładanie ładunków wybuchowych. Od 1996 IRA ogłosiła rozejm, a jej działania terrorystyczne zakończyło porozumienie z 1998 r., jednak IRA do dnia dzisiejszego nie rozbroiła się.

Bojownicy o Wolność Ulsteru oraz Ochotnicze Siły Ulsteru to organizacje, które utworzyli w Irlandii Północnej protestanci przeciwni terrorowi IRA oraz próbom odłączenia Ulsteru od Wielkiej Brytanii.

ETA - organizacja walcząca o powstanie niepodległego Kraju Basków, działa głównie na terenie Hiszpanii, uprowadzając zakładników z elit rządzących i zabijając ich. ETA, wzorem IRA, ogłosiła rozejm i liczyła na rozmowy pokojowe, ale do żadnego porozumienia nie doszło. Pod koniec 1999 r. ETA zerwała rozejm i od tej pory Hiszpanią wstrząsają kolejne morderstwa dokonywane przez tę organizację.

Czerwone Brygady - lewacka organizacja działająca na terenie Włoch, głównie w latach 70. Najsłynniejszą ich akcją było porwanie i zamordowanie w 1978 r. byłego premiera Włoch Aldo Moro. Tak jak większość lewackich ugrupowań terrorystycznych, Czerwone Brygady zostały rozbite na początku lat 80.

Frakcja Czerwonej Armii (grupa Bader-Meinhof) - lewacka organizacja finansowana przez wywiad NRD, działająca od 1968 r. na terenie RFN. Specjalizowała się w porwaniach, m.in. zamordowała szefa niemieckich przemysłowców Schleyera. Jej działalność skończyła się wraz z upadkiem komunizmu w Europie. Zagrożenie terroryzmem

2. Ameryka Południowa

Świetlisty Szlak i Tupac Amaru - lewackie organizacje terrorystyczne działające na terenie Peru, wspierane przez rząd kubański. W dużej mierze rozbite na początku lat 90. Ostatnią poważną akcję Tupac Amaru przeprowadziło w grudniu 1996 r., zajmując ambasadę japońską w Peru, lecz nieustępliwość prezydenta Peru Alberto Fujimori i sprawna akcja policji doprowadziły do zabicia terrorystów i uwolnienia zakładników w kwietniu 1997 r.

FARC - największa partyzantka na świecie, panuje nad znacznymi obszarami Kolumbii, posługuje się ideologią lewicową, utrzymuje się dzięki ogromnym dochodom z narkotyków, bardzo dobrze uzbrojona i wyszkolona, potrafi zorganizować porwania lub zamachy na najważniejszych ludzi w kraju. Mimo wsparcia USA dla armii kolumbijskiej, nikt nie spodziewa się, że uda się FARC pokonać.

3. Azja

Front Wyzwolenia Moro (MILF) i Abu Sajef - działają na terenie Filipin, dążą do oderwania części muzułmańskiej od tego kraju (wyspa Midanao i jej okolice), walczą nie tylko z siłami bezpieczeństwa Filipin, ale też porywają obcokrajowców, znaleziono bliskie powiązania pomiędzy tymi organizacjami a Bazą ben Ladena.

4. Terroryzm islamski

Czarny Wrzesień to terroryści palestyńscy, którzy w 1972 r. zamordowali podczas Olimpiady w Monachium sportowców izraelskich.

Na Bliskim Wschodzie działają obecnie: Hamas - na terenie Palestyny, Hezbollah - w Libanie i finansowany przez Iran i Syrię oraz Dżihad - na całym Bliskim Wschodzie. Wszystkie te organizacje zwalczają państwo Izrael oraz Amerykanów, a finansowane są przez Iran, Syrię, Sudan, Libię oraz niektórych multimilionerów pochodzących z krajów Islamu (Arabia Saudyjska, Liban). Hamas i Dżihad specjalizują się w zamachach na ludność cywilną (krwawe zamachy na uniwersytecie, w autobusach komunikacji miejskiej, kawiarniach, domach towarowych).

Islamska Grupa Zbrojna - walczy o wprowadzenie republiki islamskiej w Algierii, mordując niekiedy mieszkańców całych wiosek (również kobiety i dzieci), przeprowadziła także kilka zamachów na terenie Francji.

Al Kaida (Baza) Osamy ben Ladena - organizacja odpowiedzialna za zamach na World Trade Center 11 września 2001 oraz wcześniejsze zamachy na ambasady USA w Kenii i Tanzani, przypuszcza się też, że odpowiada za zamach na kurort na Wyspie Bali w Indonezji, gdzie zginęło około 200 turystów, głównie z Australii. Al Kaida próbuje stworzyć coś w rodzaju międzynarodówki terrorystycznej, posługuje się retoryką islamską, ale głównym jej celem jest zdobycie ogromnych pieniędzy i sławy. Prawdopodobnie przypisuje sobie część zamachów terrorystycznych, których dokonały inne organizacje.

V Kierunki i zagrożenia w rozwoju cywilizacji informacyjnej

1. Kierunki - Megatrendy (wg J. Naisbitta) charakterystyczne dla przełomu XX i XXI wieku i dla informacyjną:

1. Od gospodarki narodowej do światowej;

2. Od społeczeństwa przemysłowego do informacyjnego;

3. Od myślenia i planowania krótkoterminowego do długoterminowego;

4. Od centralizacji do decentralizacji;

5. Od demokracji reprezentatywnej do partycypatywnej;

6. Od pomocy instytucjonalnej do samopomocy;

7. Od Północy do Południa;

8. Od technologii narzuconej do zhumanizowanej;

9. Od rozwiązań hierarchicznych do sieciowych;

10. Od wyboru prostego do wielu możliwości.

Do tego można dodać :

- od uniformizmu do różnorodności i pluralizmu;

- od nacjonalizmu do solidarności ogólnoludzkiej i globalizmu;

- od dominacji do kooperacji i partnerstwa;

- od maksymalizacji do optymalizacji;

- od ekonomii do ekologii.

2. W poglądach na temat kierunku przemian cywilizacyjnych wyróżnić można następujące orientacje:

- optymalistyczny pogląd, że cywilizacje się doskonalą i prze­chodzą na coraz wyższe stadia rozwoju;

- nurt katastroficzny: cywilizacja osiągnęła już szczytowy punkt rozwoju i dalsze jej stadia będą stadiami regresywnyn1i prowa­dzącymi do upadku;

- poglądy o cyklicznym rozwoju cywilizacji, polegającym na po­wtarzalności pewnych zjawisk i procesów;

- stanowisko mówiące o całkowitym rozdziale sfery cywilizacji i kultury, zgodnie z którym tylko cywilizacja rozwija się i dosko­nali;

- pogląd oparty na twierdzeniu, że każdy postęp okupiony jest re­gresem, a regres jest naturalną ceną za postęp;

- nurt ujmujący cywilizację w kategoriach permanentnego kryzy­su

3. Zagrożenia dla człowieka wynikające z rozwoju nauki i techniki są związane między innymi ze:

- skutkami nieodpowiedzialnego wykorzystywania jej osiągnięć np. niewłaściwe zastosowanie hormonów w rolnictwie, nie przemyślane manipulowanie genami w inżynierii genetycznej, rozwój poziomu zbrojeń;

- degradacją środowiska naturalnego;

- osłabieniem więzi społecznych;

- dehumanizacją środowiska pracy i stosunków międzyludzkich;

- bezrobociem jako efektem zbytniej automatyzacji i robotyzacji produkcji;

- osłabieniem kreatywności intelektualnej z powodu wszechobe­cnych komputerów w życiu człowieka;

- przeciążeniem nadmiarem informacji i trudnością w ich przyswojeniu i selekcji;

- trudnościami w zrozumieniu i przystosowaniu się człowieka do coraz szybszego tempa życia;

pogłębiającym się podziałem społecznym na tych, którzy rozu­mieją system i tych, którzy tylko "naciskają guziki";

- dysproporcjami między rozwojem materialnym i duchowym;

- pogłębiającymi się dysproporcjami rozwojowymi między pań­stwami i społecznościami mającymi i nie mającymi dostępu do informacji;

- degradacją rodzimej kultury poprzez narzucenie za pośrednic­twem środków masowego przekazu obcych systemów kulturo­wych, norm, symboli i instytucji;

- możliwością elektronicznej kontroli scentralizowanej władzy nad działalnością każdej jednostki;

- niebezpieczeństwem wykorzystania elektronicznego sabotażu i terroryzmu wobec "centrów dowodzenia" wielkich firm, banków itp.

WYKŁAD 8

Transformacja polskiej gospodarki po 1989 r.

Transformacja gospodarcza oznacza przechodzenie od gospodarki socjalistycznej, (pewnego szczególnego przypadku nierynkowego systemu gospodarczego), do gospodarki rynkowej, wraz z jej wszystkimi mechanizmami w której rośnie udział własności prywatnej. Transformacja gospodarcza jest więc synonimem reformy rynkowej. Ponadto transformacja gospodarcza obejmuje, tam gdzie jest to konieczne, stabilizację makroekonomiczną.

Istotą transformacji gospodarczej i politycznej jest zatem zmiana systemu instytucjonalnego danego kraju, to znaczy jego infrastruktury prawnej vi organizacyjnej, którą tradycyjnie dzieli się na system polityczny i gospodarczy.

Geneza transformacji - bilans otwarcia

• Systemu ekonomiczny w Polsce zaczęto reformować w 1981 roku. Uchwalono ustawę wprowadzającą samodzielność, samorządność i samofinansowanie przedsiębiorstw państwowych. Nie zniesiono własności państwowej.

• W roku 1987 umożliwiono tworzenie prywatnych spółek z majątku przedsiębiorstw państwowych.

• Przełomową rolę w tworzeniu w Polsce gospodarki rynkowej odegrała uchwalona pod koniec 1988 roku ustawa o działalności gospodarczej. Wprowadzała ona zasadę wolności gospodarczej, równości podmiotów gospodarczych oraz zasadę legalizmu, polegającą na tym, że wszelka działalność gospodarcza powinna być oparta na obowiązujących przepisach prawa. Dzięki ustawie nastąpił wzrost sektora prywatnego.

• Po ustawowym wprowadzeniu indeksacji płac (lipiec 1989) oraz urynkowieniu cen żywności (sierpień) nastąpił gwałtowny wzrost inflacji. W sierpniu wyniosła ona 39,5%, we wrześniu 34,4%, zaś w październiku 54,8%. Nowy rząd Tadeusza mazowieckiego zmuszony był rozpocząć urzędowanie od wystąpienia do Sejmu o podwyższenie deficytu budżetowego o 1,5 bln złotych, ponieważ w pustej kasie brak było środków na bieżące wydatki. W efekcie deficyt budżetowy w 1989 roku osiągnął skalę 8% PKB. Rozwijająca się inflacja była najgroźniejszym przejawem kryzysu ekonomicznego, ale na zły stan gospodarki wpływały także czynniki o strukturalnym charakterze: brak mechanizmów rynkowych, praktyki monopolistyczne, wadliwa struktura zatrudnienia, ogromne zadłużenie zagraniczne, niska wydajność pracy i niska innowacyjność o powszechne marnotrastwo.

• Rząd Tadeusza Mazowieckiego stanął przed zadaniem uruchomienia w Polsce mechanizmu gospodarki rynkowej. W październiku 1989 roku wicepremier i minister finansów ówczesnego rządu Leszek Balcerowicz przedstawił plan naprawy polskiej gospodarki. Plan Balcerowicza zakładał reformę finansów państwa i odzyskanie równowagi budżetowej, wprowadzenie mechanizmów rynkowych i zmianę struktury własnościowej gospodarki. Uwolniono ceny spod kontroli państwa, co spowodowało ich gwałtowny wzrost. Ograniczono wysokość płac pracowników przedsiębiorstw, ponieważ od zbyt szybkiego wzrostu wynagrodzeń musiały one płacić karny podatek (zwany popiwkiem). Zwiększono stopy procentowe w bankach i ograniczono udzielanie kredytów. Wprowadzono wewnętrzną wymienialność złotówki, co oznaczało, że w kraju można było ją legalnie wymieniać na waluty obce w bankach i kantorach.

PLAN BALCEROWICZA. Elementy

• Równolegle z tymi działaniami przygotowano założenia pakietu stabilizacyjego, mającego wejść w życie wraz z nowym rokiem.

· Program, którego podstawowe założenia ogłoszono w październiku 1989 roku przewidywał trzy podstawowe kierunki działania: reformę finansów państwa i odzyskanie równowagi budżetowej, wprowadzenie mechaniznów rynkowych, zmianę struktury własnościowej gospodarki. Mechanizmy rynkowe w gospodarce miały zadziałać dzięki uwolnieniu większości cen, urealnieniu oprocentowania kredytów oraz wprowadzeniu wewnętrznej wymienialności złotówki. Jej sztywny początkowo kurs ustalono na poziomie 9 500 zł za 1 dolara amerykańskiego. W dalszej kolejności zamierzano doprowadzić do jej zewnętrznej wymienialności, a także do demopolizacji i dekoncentracji gospodarki, zorganizowania rynku papierów wartościowych, reformy systemu ubezpieczeń i strefy budżetowej. Te ceny, które miały pozostać pod kontrolą rządu (np. węgla, energii elektrycznej, gazu, paliw, biletów PKP i PKS), zostały radykalnie podniesione.

• Dla powodzenia realizacji tego programu jego autorzy zakładali konieczność spełnienia co najmniej dwóch warunków: społecznej akceptacji i współpracy z Międzynarodowym Funduszem walutowym i Bankiem Światowym. Akceptacja społeczeństwa była konieczna, gdyż program zakładał spadek realnego poziomu życia ludności w pierwszym okresie. Natomiast późniejsza poprawa miała się dokonywać przez stopniowe obniżanie tempa wzrostu cen, lepsze zaopatrzenie rynku, bardziej racjonalną pracę przedsiębiorstw i wzrost płac realnych.

• Komisję Nadzwyczajną do Rozpatrzenia Projektów Ustaw Związanych ze Stabilizacją Gospodarczą oraz Zmianami Systemowymi w Gospodarce Sejm powołał 17 grudnia po wielkiej odsłonie, jaką było przedstawienie przez wicepremiera Leszka Balcerowicza projektów 11 ustaw zmieniających reguły gospodarowania i projektu budżetu na 1990 rok. Komisji Nadzwyczajnej zlecono zakończenie prac do 20 grudnia. Cały pakiet nazywany sylwestrowym, musiał bowiem zostać przyjęty na plenarnym posiedzeniu w dniach 27-28 grudnia, potem miał go uchwalić Senat, a następnie podpisać prezydent. Termin startu reformy wyznaczono na 1 stycznia 1990 roku

Polityka przemysłowa

• W pierwszych latach transformacji (1990-1992) rząd nie przyjął jednak żadnego programu polityki przemysłowej. Potrzeba tworzenia takiego programu budziła wiele kontrowersji. Nie było zgodności opinii co do potrzeby polityki przemysłowej, jej celów, metod i zakresu także w środowisku ekonomistów. We wrześniu 1993r. podjęto próbę sformułowania programu długofalowej polityki przemysłowej, jako podstawy działań rządu. Objął on założenia na okres 10 lat oraz najważniejsze przedsięwzięcia i sposoby ich realizacji w latach 1993-1995. Skoncentrowano się w nim na restrukturyzacji wybranych gałęzi i branż przemysłu oraz regionów problemowych, a także rozwoju infrastruktury technicznej. W 1995r. nastąpił realny wzrost spożycia inwestycji. O wszystko przyczyniło się określenia ram 78-95 jako długotrwałe załamanie się gospodarki, potem mogło być już tylko (powoli) lepiej. Obecnie zachodzą dalsze intensywne zmiany w produkcji poszczególnych gałęzi przemysłu. Wynika to z wielu przyczyn, m.in. z rozbieżności między podażą a popytem na różne towary produkowane przez przemysł, z niskiej konkurencyjności krajowych towarów w stosunku do importowanych. Jednym z efektów tych zmian jest wzrost produkcji środków konsumpcji, ograniczenie produkcji przemysłu ciężkiego i energochłonnego. 

• Bardzo silnie działającym czynnikiem jest także zmiana kierunków geograficznych wymiany handlowej oraz przekształcenia własnościowe w polskim przemyśle. W 1990r. udział sektora prywatnego w produkcji przemysłowej wynosił kilkanaście procent. W wyniku prywatyzacji w ciągu pięciu lat udział sektora prywatnego w produkcji przemysłowej wzrósł z ok. ¼ do prawie 2/3. Proces przekształceń własnościowych w polskiej gospodarce będzie trwał zapewne jeszcze przez kilkanaście lat. Po tym okresie w posiadaniu państwa pozostaną te dziedziny życia gospodarczego, które ze względów strategicznych nie mogą być sprywatyzowane np. niektóre zakłady zbrojeniowe, energetyka.

• Produkcja przemysłu wg sektorów własności (w %)

•           Sektor                        Lata

•          1992 1993 1994 1995 1996 2001

• Publiczny     71,5 64,1  59,7  53,1 47,6 23,9

• Prywatny     28,5 35,9  40,3  46,9 52,4 76,1

• Podstawowym celem restrukturyzacji polskiego przemysłu jest ograniczenie udziału przemysłu ciężkiego, obniżenie jego energochłonności oraz szkodliwego oddziaływania na środowisko, a także zwiększenie konkurencyjności na rynkach międzynarodowych.

Inflacja

• Kolejnym problemem makroekonomicznym, z którym boryka się gospodarka polska była inflacja. Na początku lat 80-tych ujawniła się ogromna dysproporcja między popytem a podażą artykułów konsumpcyjnych, będący rezultatem preferowania w poprzednim okresie produkcji przemysłu ciężkiego i jednoczesnego zaniedbywania produkcji artykułów konsumpcyjnych. Niski jej poziom oraz nie zmieniane przez lata ceny urzędowe doprowadziły do nierównowagi rynkowej. Choć inflacja oficjalnie nie występowała, jednak widoczne były kilometrowe kolejki przed sklepami, czarny rynek, reglamentacja podstawowych artykułów konsumpcyjnych i kartki na żywność. Począwszy od 1989 roku, zjawiska te wymusiły liberalizację cen, prowadzącą do inflacji, która, mierzona wskaźnikiem cen detalicznych, osiągnęła w 1989 roku 251%. Występujący wówczas spadek produkcji, masowa ucieczka od złotego, destabilizacja gospodarki przyśpieszyły tempo inflacji do 585,8% w 1990 roku.

• Działania stabilizacyjne, przewidziane w planie Balcerowicza, obniżyły poziom inflacji oraz miesięczne jej przyrosty. Głównymi instrumentami do wygaszania hiperinflacji było utrzymanie realnych stóp procentowych, stosowanie ostrych limitów kredytowych w stosunku do banków państwowych, administracyjne ograniczenie płac i dotacji, ustawowe obniżenie skali waloryzacji rent i emerytur oraz przejściowe utrzymanie stałego kursu walutowego. Spośród byłych krajów RWPG Polska najbardziej skutecznie likwidowała zastaną inflację i co charakterystyczne - radykalnej obniżce stopy inflacji towarzyszył najmniejszy skumulowany spadek PKB, konsumpcji i inwestycji.

Podatki

• Na poziom inflacji oraz stan finansów państwa ogromny wpływ mają podatki obowiązujące w danym państwie. Istniejący od 1989 roku system podatkowy w Polsce, jako całkowicie nie odpowiadający wymogom gospodarki rynkowej, został zreformowany. Dnia 31 sierpnia 1997 roku Sejm, po wielu latach prac legislacyjnych, uchwalił tzw. Ordynację podatkową, zawierającą przepisy ogólnie odnoszące się do całego systemu podatkowego oraz regulujące całość procedury podatkowej.Podatki jako pieniężne, bezwrotne, przymusowe świadczenia na rzecz państwa możemy podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Obie grupy podatków zostały w Polsce zreformowane, tak by odpowiadały wymogom systemu podatkowego Unii Europejskiej.

 

• Od 1992 roku obowiązuje powszechny podatek dochodowy od osób fizycznych z trzema stawkami podatkowymi, uzależniony od wysokości uzyskanych dochodów.

 

• Od 1993 roku obowiązuje w Polsce podatek od towarów i usług (VAT) ze stawkami podstawowymi 0,7 i 22%. Zastąpił on wielofazowy podatek obrotowy. Ponadto obowiązuje podatek akcyzowy od wyrobów alkoholowych, tytoniowych, paliw oraz innych towarów luksusowych.

Polityka pieniężna

• Jednym z największych osiągnięć Leszka Balcerowicza była sanacja waluty i finansów. Twarda polityka monetarna przyniosła pozytywne efekty. W szybkim tempie rosła siła nabywcza polskiego złotego. Początkowo kurs dolara utrzymywał się na poziomie 9 500 zł. Później wprawdzie rósł i podniósł się w 1995 roku do 24 200 zł, ale jego dynamika była mniejsza od tempa inflacji, co prowadziło do dalszego zwiększenia siły nabywczej rodzimej waluty. Sytuacja ta skłaniała do wymiany obcych walut na złote.

 

• Ukoronowaniem polityki monetarnej była denominacja złotego w 1995 roku. Pieniądz zaczął pełnić czynną rolę ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami. Bankowi centralnemu udało się zapewnić niezależną pozycję. Powstała sieć banków komercyjnych, które włączały się w tryby gospodarki rynkowej.

Finanse publiczne

• Poważne trudności towarzyszyły uzdrawianiu finansów publicznych. Rząd Tadeusza Mazowieckiego przejął finanse publiczne w złym stanie, ale mu się udało doprowadzić do zrównoważenia budżetu. W 1990 roku osiągnięta została nawet niewielka nadwyżka budżetowa, głównie dzięki likwidacji dotacji cen. W 1991 roku w budżecie państwa powstał, pomimo dużej redukcji wydatków, szybko rosnący deficyt. W1992 roku stanowiż on 6% PKB. W następnych latach sytuacja uległa poprawie i w okresie 1993-1995 deficyt nie przekraczał 3 % PKB, a w 1998 zmniejszył się do 1,1%. Wpłynęły na to następujące przyczyny: poprawa płatności przedsiębiorstw wobec państwa, pozytywne efekty wprowadzenia VAT i podatku dochodowego od osób fizycznych, duże wpływy prywatyzacji, zmniejszenie zadłużenia zagranicznego.

 

• Pozytywne znaczenie dla procesu urynkowienia gospodarki miało utworzenie Giełdy Papierów Wartościowych. Pierwsza sesja GWP odbyła się 12 kwietnia 1991 roku. Notowano na niej akcje 5 spółek. W październiku 1994 roku na giełdzie pojawiło się 36 spółek. W maju 1999 roku liczba spółek giełdowych wzrosła na rynku podstawowym do 118, na rynku równoległym - do 58.

Prywatyzacja

• Natomiast zmianę struktury własnościowej gospodarki umożliwić miała szeroka prywatyzacja, a także wyodrębnienie mienia komunalnego oraz zniesienie ograniczeń w obrocie ziemią, budynkami i mieszkaniami. W sierpniu 1990 roku weszła w życie ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

 

• Rząd T.Mazowieciego zdawał sobie sprawę, że ożywienie gospodarcze będzie możliwe tylko dzięki przekształceniom własnościowym. W lipcu 1990 roku zostały uchwalone ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i utworzenia urzędu Ministerstwa Przekształceń Własnościowych, które oprócz już istniejących uregulowań prawnych, dotyczących przedsiębiorstw państwowych, stanowiły podstawę prawną zmian własnościowych. Do kwietnia 1997 roku przeprowadzono prywatyzację, stosując metodę kapitałową oraz likwidacyjną. Decyzję o prywatyzacji przedsiębiorstwa podejmował organ założycielski, a ewentualna sprzedaż majątku odbywa-ta się na drodze przetargu. Inwestorzy zainteresowani ogłoszeniem o sprzedaży majątku składali swoje oferty, a organ założycielski wybierał najkorzystniejszą z nich. Wniesienie majątku do spółki oznaczało zawiązanie spółki między przeważnie nierentownym przedsiębiorstwem państwowym a prywatnym przedsiębiorcą, na przykład inwestorem zagranicznym. W efekcie likwidacji przedsiębiorstw państwowych oraz wprowadzenia do gospodarki rachunku ekonomicznego, polegającego na porównywaniu osiąganych efektów z ponoszonymi nakładami, pojawiło się bezrobocie.

 

• Likwidację przewidywała również ustawa z 25 września 1981 roku o przedsiębiorstwie państwowym w odniesieniu do przedsiębiorstw nierentownych, co często prowadziło do niejasności, przeciw której protestowały nie tylko załogi prywatyzowanych przedsiębiorstw, ale też praktycy i teoretycy gospodarczy. Odpowiedzią na krytykę była ustawa o komercializacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, która weszła w życie 8 kwietnia 1997 roku.

 

• Przewidywała ona dwie metody prywatyzacji - pośrednią i bezpośrednią. Pierwsza metoda składa się z dwóch etapów: komercializacji oraz zbycia akcji powstałej spółki, przy czym pierwszy z nich jest warunkiem koniecznym do przeprowadzenia drugiego. Komercjalizacji dokonuje minister Skarbu Państwa. Komercjalizacja polega na przekształceniu formy prawnej przedsiębiorstwa, które ze swej dotychczasowej formy, tj. przedsiębiorstwa państwowego, staje się spółką prawa handlowego. Taka zmiana formy prawnej gwarantuje zachowanie przez firmę osobowości prawnej, a powstała spółka stanowi w 100% własność Skarbu Państwa. Po przekształceniu następuje drugi etap prywatyzacji pośredniej, polegający na zbyciu przez Skarb Państwa akcji osobom fizycznym lub prawnym.

• Drugą metodą dopuszczoną przez ustawę stanowi prywatyzacja bezpośrednia, do której przeprowadzenia ustawodawca dopuszcza trzy warianty:

              1) Rozporządzenie majątkiem przedsiębiorstwa

2) Wniesienie go do innej spółki

3) Oddanie do odpłatnego korzystania

• Drugi wariant prywatyzacji bezpośredniej stanowi utworzenie przez Skarb Państwa z innymi podmiotami spółki prawa handlowego. Skarb Państwa wnosi do niej aport w postaci sprywatyzowanego przedsiębiorstwa, a w zamian obejmuje maksymalnie 75% akcji.

• Specyficzną metodą prywatyzacji jest tzw. Program Powszechnej Prywatyzacji (PPP), realizowany od grudnia 1994 roku. Został on wdrożony z myślą o wzroście konkurencyjności i efektywności przedsiębiorstw oraz poszerzeniu dla nich rynków zbytu. U podstaw PPP tkwi idea narodowych funduszy inwestycyjnych, tworzonych w celu gromadzenia i obrotu akcjami prywatyzowanych przedsiębiorstw oraz odpłatnego przekazania świadectw udziałowych NFI wszystkim pełnoletnim obywatelom. NFI powinny działać przez 10 lat, ale po tym okresie mogą przekształcić się w fundusze powiernicze . Celem funduszy jest pomnażanie majątku spółki. Fundusz może nabywać też akcje innych firm.

• Proces prywatyzacji przebiegał powoli w sferze produkcji, szybko w transporcie (27%), usługach i handlu (w 1991r. udział prywatnego handlu w imporcie wyniósł ok. 50%, w eksporcie 22%, handlu wewnętrznym 83%).

Inwestycje zagraniczne

• Dynamiczny rozwój gospodarczy Polski nie jest możliwy bez dopływu zagranicznego kapitału. Aby zniwelować różnice między nami a najuboższymi krajami Unii Europejskiej, powinniśmy utrzymać przez najbliższe kilkanaście lat tempo wzrostu gospodarczego na poziomie 4-6%. W 2001r. napłynęło do Polski 7,1 mld dolarów inwestycji zagranicznych. Mimo spadku w porównaniu do roku 2000, kiedy napłynęło 10,6 mld dolarów, Polska pozostała liderem pod tym względem wśród krajów Europy Środkowowschodniej.

 

• Na koniec 2001r. skumulowana wielkość inwestycji zagranicznych osiągnęła wartość prawie 57 mld dolarów. Konkurencja w walce o te środki jest na rynku światowym bardzo duża i wygrywają ją kraje przyjazna zagranicznym inwestorom. Inwestorzy zagraniczni wybierają takie przedsiębiorstwa, w których system zarządzania jest przejrzysty, a formalności związane z uruchomieniem produkcji w miarę proste. Strategię działania zagranicznych inwestorów w danym kraju wyznacza system podatkowy. W Polsce podatki w dalszym ciągu są znacznie wyższe niż w wielu innych krajach Europy Środkowej.

SKUTKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE REFORM

• W pierwszych czterech miesiącach 1990 roku społeczeństwo dosyć spokojnie reagowało na kurację, zaaplikowaną gospodarce przez Balcerowicza. Jednak z nastaniem wiosny rząd zmuszony był stawić czoła coraz częstszym protestom różnych grup społecznych, szczególnie zagrożonych rozpoczętą transformacją gospodarki.

 

• Rozpoczęły się strajki kolejarzy i rolników. Napięcie na wsi nieco opadło dopiero po przekazaniu dodatkowych środków na rzecz rolnictwa, sprawną organizacją skupu zboża po żniwach oraz ogólnym złagodzeniem restrykcyjnej polityki gospodarczej.

 

• Rząd, zaskoczony rozmiarami recesji a równocześnie ostro krytykowany przez popierającą Wałęsę większość obozu solidarnościowego, zdecydował się na wprowadzenie modyfikacji planu stabilizacyjnego. Jeszcze w czerwcu podwyższono wskaźnik indeksacji płac do 0,6, a w lipcu osiągnął on jednorazowo poziom 1,0.

 

• W okresie transformacji systemu gospodarczego szczególnego znaczenia nabiera rynek pracy, na którym wystąpiło nie odnotowywane w warunkach gospodarki nakazowej bezrobocie. Bezrobocie wywołane zostało też przez przyczyny systemowe, związane z niską efektywnością poprzedniego systemu gospodarczego. Uwolnienie cen, liberalizacja handlu zagranicznego, przestarzały majątek produkcyjny, nieodpowiednia struktura kwalifikacji oraz przerosty zatrudnienia stanowiły przyczynę niskiej konkurencyjności produkcji, prowadzącą do bezrobocia. W Polsce przeważa bezrobocie stukturalne. Bezrobocie stukturalne pojawia się w rezultacie wprowadzenia innowacji techniczno-organizacyjnych eliminujących pracę ludzką, zmian konkurencyjności gałęzi produkcji, zmian w strukturze popytu konsumpcyjnego oraz otwarcia gospodarki.

 

• Ze względu na negatywne skutki społeczne i ekonomiczne bezrobocia państwo podjęło działania mające na celu zmiejszenie rozmiarów tego zjawiska. Od 1 stycznia 1990 roku istnieje Fundusz Pracy. Gromadzone przez Fundusz środki pieniężne służą finansowaniu polityki państwa na rynku pracy.

• Społeczeństwo w pierwszych lalach transformacji zapłaciło wysoką cenę za przeprowadzenie reform. Gwałtowny wzrost cen i zahamowanie wzrostu płac oprowadziły do zmniejszenia realnych dochodów ludności. Społeczeństwo zubożało, ale hiperinflacja została powstrzymana. Kolejne rządy kontynuowały reformy gospodarcze, zmniejszając nieco ich tempo, tak aby ograniczać niekorzystne dla obywateli skutki reform. Państwo zdecydowało się prowadzić politykę gospodarczą korygującą trudne dla społeczeństwa zjawiska w gospodarce.

• Zmiany społeczne w Polsce po roku 1989: Starzenie się społeczeństwa polskiego, spadek liczby urodzeń z 564 tyś rocznie w 1989 roku, do 353 tyś w 2002 roku

Spadek liczby zawieranych małżeństw, wzrost liczby tzw. związków partnerskich

Przemieszczanie się ludności ze wsi do dużych miast , Wzrost poziomu wykształcenia społeczeństwa, Laicyzacja społeczeństwa. Emigracja zarobkowa Polaków do USA i krajów Europy Zachodniej. Pojawienie się w Polsce problemu nielegalnych emigrantów oraz tzw. legalnej „taniej siły roboczej” ze wschodu

Tabela 1. Przyrost naturalny na 1000 ludności w Polsce w latach 1990 - 2004

                 Lata         1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

Przyrost naturalny

na 1000 ludności           4,1  3,7   3,2    2,6    2,5   1,2   1,1     0,9    0,5 0

                           Lata 2000 2001 2002 2003 2004

Przyrost naturalny

na 1000 ludności             0,3    0,1   -0,1  -0,4  -0,2

• Już pierwszych kilka tygodni 1990 r. obowiązywania nowych reguł gry ekonomicznej pokazało, że realizacja programu będzie trudniejsza, niż to pierwotnie zakładano. Co prawda kurs dolara ustabilizował się, a w sklepach - w miejsce kolejek - zaczęło pojawiać się coraz więcej towarów, ale ceny były szokująco wysokie. W styczniu, zamiast planowanych 45%, inflacja wyniosła aż 78,6%. W następnych miesiącach wzrost cen był już jednak wyraźnie niższy: w lutym wyniósł jeszcze 23,8%, ale w marcu tylko 4,3%, a w kwietniu 7,5%. Symbolem rozwoju wolnego rynku było pojawienie się na szeroką skalę handlu ulicznego, który - stosując niskie marże - łagodził nieco skutki obniżenia stopy życiowej. Zaskoczeniem dla ekipy Balcerowicza był znacznie wyższy od przewidywanego spadek produkcji, a w konsekwencji większa od zakładanej stopa bezrobocia.

• Przebudowie gospodarki Polski towarzyszy zmiana sytuacji zewnętrznej, m.in. rozpad ZSRR i głęboki kryzys gospodarczy w państwach tego obszaru oraz likwidacja RWPG (utrata tradycyjnych rynków zbytu), a także zahamowanie tempa wzrostu gospodarczego w krajach wysoko rozwiniętych. W 1990r. wartość PKB spadła o 11,6%, nakładów inwestycyjnych o 10,6%, wzrosły natomiast gwałtownie ceny - o 586%. W 1991r. zahamowano hiperinflację, ale nadal pogłębiała się recesja gospodarcza - spadła wartość PKB (o 7,6%),

 

• W 1992r. produkt krajowy brutto wzrósł o ok. 1.5%, zahamowano spadek nakładów inwestycyjnych (wzrosły nakłady na zakupy maszyn, urządzeń i środków transportu; spadły inwestycje na nowe budynki i remonty). Inflacja wyniosła 43%, nastąpiło dalsze zwiększanie udziału sektora prywatnego w podstawowych działaniach gospodarki, zwłaszcza w przemyśle (31% wartości sprzedanej przemysłu), budownictwie (77%), transporcie (38%). Udział zatrudnionych w sektorze prywatnym wzrósł z 40% w 1991r. do 43% ogółu zatrudnionych (poza rolnictwem). Największy udział w tworzeniu PKB miał przemysł - 39,6%, handel - 15%, budownictwo - 11,2% oraz rolnictwo - 7,3%. W tych bowiem gałęziach przemysłu zatrudnionych było najwięcej Polaków.

Udział przemysłu i budownictwa w tworzeniu dochodu narodowego (od 92r. PKB)

Lata   1970 1980 1990 1992 1994 1996 2000

Udział 44,0 50,2  46,1 43,6 38,4 37,8 37,0

---