Kukułka J Historia Współczesnych Stosunków Międzynarodowych

^Fundacja Studiów Międzynarodowych -

Foundation of International Studies

Józef Kukułka

HISTORIA WSPÓŁCZESNA

STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH

1945-1996 B

Wydanie H, poprawione i rozszerzone

Wydawnictwo Naukowe

SCHOLAR

Warszawa 1996

Redaktor: Ludwik Krasucki

Korekta: zespól '' Biblioteka WDiNP UW

1098006870

Projekt

Foundation

1SBN 83-85838-78-3

Tytul dotowany

Ministerstwo

Edukacji

Narodowej

tel./fax6205207

Spis treści

Przedmowa ................................................................................................................................ 13

CZĘŚĆ PIERWSZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POWOJENNEGO ŁADU MIĘDZYNARODOWEGO

j*; Rozdziali

i i ROZPAD WIELKIEJ KOALICJI W EUROPIE (1945-1947)

1. Rozbieżności w obliczu zwycięstwa..................................................................................... 17

2. Dwa nurty realizacji postanowień układu poczdamskiego w stosunku do Niemiec ............ 28

3. Dwa nurty polityki wobec byłych sojuszników Niemiec hitlerowskich w Europie............. 34

Rozdziałll

PODZIAŁ EUROPY (1947-1949)

1. Polistrategia USA wobec Europy ......................................................................................... 39

2. Podział Niemiec .................................................................................................................... 45

r~OVarodziny bloku wschodniego ............................................................................................. 50

Rozdział ffl

; \\ " KRYZYS POWOJENNYCH STOSUNKÓW W AZJI (1945-1949)

1. Zakończenie wojny z Japonią i jej konsekwencje ................................................................ 54

2. Problem koreański ................................................................................................................ 59

3. Zwycięstwo rewolucji chińskiej i podział Chin.................................................................... 62

4. Początki dekolonizacji w Azji .............................................................................................. 65

RozdziałlY

SZCZYT I PRZESILENIE „ZIMNEJ WOJNY" W EUROPIE (1949-1955)

1. Remilitaryzacja Niemiec ....................................................................................................... 77

2. Problem traktatu pokoju z jednolitymi Niemcami................................................................ 80

3. Polityka bloku wschodniego w sprawie bezpieczeństwa europejskiego .............................. 84

4. Geneza dialogu Wschód - Zachód ....................................................................................... 86

RozdzialY

PRZEBUDZENIE SIĘ AZJI (1949-1955)

1. Zwycięstwo Wietnamczyków nad Francuzami.................................................................... 90

2. Wojna i pokój w Korei.......................................................................................................... 94

3. Dwa nurty polityki wobec Japonii........................................................................................ 99

4. Geneza neutralizmu ............................................................................................................ 102

5. Konflikty i przemiany na Bliskim i Środkowym Wschodzie ............................................. 105

Rozdział VI

1 >:,..'. : '•:•:• *. ':'• ' ~:" •?*('V,: "•' ' •••

PROCESY WYZWOLEŃCZE W AFRYCE I

AMERYCE ŁACIŃSKIEJ (1945-1955)

1. Miejsce arabskiej Afryki w planach imperialistycznych.................................................... 109

2. Zagrożenie imperiów kolonialnych w Czarnej Afryce....................................................... 113

3. Neokolonialna geneza systemu miedzyamerykańskiego.................................................... 117

4. Dominacja USA w systemie miedzyamerykańskim........................................................... 119

CZĘŚĆ DRUGA

POD ZNAKIEM KONFRONTACJI

MIĘDZYBLOKOWEJ (1955-1969)

Rozdział VII

KSZTAŁTOWANIE PODSTAW RÓWNOWAGI SIŁ

MIĘDZY WSCHODEM A ZACHODEM (1955-1962)

1. Napięcia wokół problemów niemieckich ........................................................................... 121

2. Dylematy wyścigu zbrojeń ................................................................................................. 124

3. Utrwalanie struktur subkontynentalnych............................................................................ 127

4. Trudności dialogu Wschód-Zachód ................................................................................... 131

Rozdział VIII

PRZEBUDZENIE SIĘ AFRYKI (1955-1963)

1. Wojna o niepodległość Algierii.......................................................................................... 134

2. Przełom w procesie dekolonizacji Czarnej Afryki............................................................. 137

3. Kryzys kongijski................................................................................................................. 142

4. Współpraca międzynarodowa państw afrykańskich........................................................... 144

RozdziałIX

POCZĄTEK ODPRĘŻENIA W STOSUNKACH

WSCHÓD-ZACHÓD (1962-1969)

1. Uzgodnienia hamujące wyścig zbrojeń .............................................................................. 147

2. Rozwój rzeczowej współpracy miedzy państwami Wschodu i Zachodu ........................... 150

3. Przesilenie w bloku atlantyckim ......................................................................................... 154

/jpProblemy bloku wschodniego............................................................................................. 156

Rozdział X

PRZEWARTOŚCIOWANIA W STOSUNKACH

MIĘDZYAMERYKAŃSKICH (1955-1969)

1. Przełom w systemie miedzyamerykariskim ........................................................................ 160

2. Kontrowersje wokół rewolucji kubańskiej ......................................................................... 162

3. Interwencja USA w Republice Dominikańskiej................................................................ 166

4. Walka o dekolonizacje strefy Kanału Panamskiego........................................................... 168

Rozdział XI

NOWA ROLA AFRYKI (1963-1969)170

1. Walka OJA o pełną dekolonizacje kontynentu................................................................... 170

2. Grupa państw afrykańskich na forum ONZ........................................................................ 173

3. Rozwiązywanie konfliktów i kryzysów afrykańskich........................................................ 175

\ .... = Rozdział XII

* WSTRZĄSY I NAPIĘCIA W AZJI (1955-1969) t.

/"*

11. Przeszkody w normalizacji stosunków na Dalekim Wschodzie......................................... 178

2. Konflikty na subkontynencie indyjskim............................................................................. 183

3. Wojna wietnamska.............................................................................................................. 185

4. Konflikty w Azji Południowo-Zachodniej ......................................................................... 191

CZĘŚĆ TRZECIA

INSTYTUCJONALIZACJA NEGOCJACJI I

ODPRĘŻENIA (1969-1990)

Rozdział XIII

DIALOG RADZIECKO-AMERYKAŃSKI (1969-1979)

1. Przesłanki dialogu............................................................................................................... 198

2. SALT I............................................................................................................................... 200

3. SALT II.............................................................................................................................. 201

4. Dialog i rywalizacja ............................................................................................................ 204

Rozdział XIV

NORMALIZACJA STOSUNKÓW W EUROPIE (1969-1975)

1. Ewolucja dwóch bloków..................................................................................................... 207

2. Normalizacja stosunków RFN z państwami Układu Warszawskiego ................................ 211

3. Uregulowanie problemu Berlina Zachodniego................................................................... 214

4. Powodzenie KBWE ............................................................................................................215

5. Początek rokowań wiedeńskich .......................................................................................... 219

Rozdział XV

PRZESŁANKI SYSTEMU i t

BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE (1975-1979)

1. Torowanie dróg ogólnoeuropejskiej współpracy gospodarczej ......................................... 222

2. Pozaekonomiczna współpraca ogólnoeuropejska............................................................... 225

3. Weryfikacja KBWE ............................................................................................................ 227

4. Próby rozciągnięcia odprężenia miedzy blokami na sferę wojskową ................................ 230

Rozdział XVI .:,...,•••-..:-.,,•-;.../:-•• ••--.V :

TRUDNE OSIĄGANIE POKOJU W AZJI (1969-1979)

1. Wojny i przemiany indochiriskie ........................................................................................ 234

2. Konsekwencje wojny bengalskiej....................................................................................... 239

3. Rywalizacja wielkich mocarstw na Dalekim Wschodzie ................................................... 242

4. Nowe etapy kryzysu bliskowschodniego............................................................................ 247

5. Konflikty na Środkowym Wschodzie................................................................................. 255

Rozdział XVII

DĄŻENIA DO NORMALIZACJI STOSUNKÓW NA

KONTYNENCIE AMERYKAŃSKIM (1969-1979)

1. Walka Ameryki Łacińskiej o uniezależnienie się od USA................................................. 258

2. Umacnianie się orientacji prosocjalistycznej w Ameryce Łacińskiej................................. 262

3. Wzrost pozycji amerykańskich mocarstw regionalnych .................................................... 264

4. Próby zrównoważenia systemu międzyamerykańskiego.................................................... 267

Rozdział XVIII

WYSIŁKI NA RZECZ UNOWOCZEŚNIENIA

STOSUNKÓW W AFRYCE (1969-1979)

1. Walka przeciwko resztkom systemu kolonialnego............................................................. 271

2. Rozwiązywanie konfliktów afrykańskich........................................................................... 280

3. Wzmożona aktywność międzynarodowa państw afrykańskich ......................................... 286

'"•- • • •• >%::*:?:-• ••:.-- Rozdział XIX ;:'

WZROST NAPIĘĆ W STOSUNKACH GLOBALNYCH (1979-1985)

1. Miedzyblokowy wys'cig zbrojeń......................................................................................... 290

2. Dyplomacja i propaganda antyzbrojeniowa ZSRR ............................................................ 292

3. Ideologizacja stosunków gospodarczych............................................................................ 297

Rozdział XX

UTRWALANIE PODZIAŁU EUROPY (1979-1985)

1. Wysiłki na rzecz konsolidacji NATO ................................................................................. 300

2. Rozszerzenie EWG ............................................................................................................. 303

3. Propozycje Układu Warszawskiego w sprawie odprężenia w Europie.............................. 307

4. Próby integrowania gospodarek planowych....................................................................... 308

Rozdział XXI

s NOWE NAPIĘCIA

: W STOSUNKACH OGÓLNOEUROPEJSKICH (1980-1985)

1. Utrwalenie procesu KBWE................................................................................................. 310

2. Dwie tendencje w rokowaniach wiedeńskich..................................................................... 321

3. Ożywienie idei stref bez broni masowego rażenia ............................................................. 324

4. Nowy etap kontaktów między EWG a RWPG ................................................................... 327

5. Ponowne stawianie „otwartej kwestii niemieckiej"............................................................ 328

Rozdział XXII

TRUDNE PROBLEMY W STREFIE AZJI I PACYFIKU (1979-1985)

1. Utrwalenie wrogości między państwami koreańskimi....................................................... 331

2. Międzynarodowe konsekwencje chińskiej polityki modernizacji i otwarcia..................... 335

3. Nowe problemy strefy Pacyfiku ......................................................................................... 343

4. Zabiegi o stabilizację sytuacji na Półwyspie Indochińskim ............................................... 347

5. Problemy współpracy państw Azji Południowej................................................................ 350

6. Ścieranie się dążeń wojennych i pokojowych w Azji Środkowej...................................... 353

7. Nowy etap walk o rozwiązanie kryzysu bliskowschodniego ............................................. 364

Rozdział XXIII l

NOWE NAPIĘCIA W STOSUNKACH t

MIĘDZYAMERYKAŃSKICH (1979-1985) '' '

1. Napięcia w stosunkach gospodarczych .............................................................................. 380

2. Spory wokół rewolucji nikaraguariskiej ............................................................................. 383

3. Węzeł konfliktów w Ameryce Środkowej.......................................................................... 388

4. Konflikty w regionie karaibskim ........................................................................................ 393

5. Waszyngton wobec samodzielnych dążeń mocarstw latynoamerykańskich...................... 394

Rozdział XXIV

PROBLEMY UTRUDNIAJĄCE

STABILIZACJĘ STOSUNKÓW W AFRYCE (1979-1985) ,.

1. Konflikt podtrzymywany przez Republikę Południowej Afryki........................................ 398

2. Spory wokół Sahary Zachodniej......................................................................................... 405

3. Ogniska konfliktów afrykańsko-arabskich ......................................................................... 410

4. Myślenie o bezpieczeństwie afrykańskim .......................................................................... 413

5. Kontynentalne i subregionalne problemy rozwoju Afryki................................................. 415

Rozdział XXV

PRZESŁANKI NOWEGO ŁADU EUROPEJSKIEGO (1985-1990)

1. Od globalnej konfrontacji do współdziałania ..................................................................... 417

2. Dyplomacja ustępstw w dziedzinie wojskowej .................................................................. 426

3. Zjednoczenie Niemiec ........................................................................................................ 428

4. Na drodze przezwyciężania podziałów europejskich ......................................................... 434

5. Instytucjonalizacja procesu paneuropejskiego ................................................................... 443

Rozdział XXVI

REGULOWANIE PROBLEMÓW % r; ; :

W STREFIE AZJI I PACYFIKU (1985-1990)

1. Dynamizacja stosunków między mocarstwami na Dalekim Wschodzie............................ 445

2. Przygotowania do rozwiązania problemu kampuczańskiego ............................................. 450

3. Zmiana układu stosunków w strefie Pacyfiku .................................................................... 451

4. Poszukiwanie środków zaufania w Azji Południowej........................................................ 453

5. Przedłużanie się konfliktów w Azji Środkowej.................................................................. 454

6. Instytucjonalizacja walki o tożsamość palestyńską ............................................................ 462

Rozdział XXVII

POCZĄTKI ROZWIĄZYWANIA KONFLIKTÓW

AFRYKAŃSKICH (1985-1990)

1. Rosnąca presja trudności gospodarczych w Afryce ........................................................... 470

2. Nasilenie walki przeciwko apartheidowi............................................................................ 472

3. Droga Namibii do niepodległości....................................................................................... 475

4. Przygotowania do pokojowego rozwiązania konfliktu angolańskiego .............................. 479

5. Degradacja stosunków w „rogu Afryki"............................................................................. 481

6. Stabilizacja stosunków w Afryce Północnej....................................................................... 485

7. Problemy przygraniczne strefy Maghrebu.......................................................................... 488

Rozdział XXVIII

LIKWIDACJA KONFLIKTÓW W AMERYCE (1985-1990)

1. Przywracanie pokoju w Ameryce Środkowej..................................................................... 492

2. Wysiłki na rzecz integracji latynoamerykańskiej............................................................... 496

3. Nowa polityka mocarstw latynoamerykańskich ................................................................. 498

4. Przewartościowanie w stosunkach między obu częściami Ameryki.................................. 501

CZĘŚĆ CZWARTA

KSZTAŁTOWANIE NOWEGO ŁADU

MIĘDZYNARODOWEGO LAT 1990.

-t

;;'; Rozdział XXIX

NASTĘPSTWA WIELKIEJ TRANSFORMACJI W EUROPIE

1. Rozpad bloku wschodniego................................................................................................ 503

2. Od ZSRR do WNP.............................................................................................................. 505

3. Droga do partnerstwa Waszyngtonu i Moskwy w nowym ładzie światowym................... 515

4. Poszukiwania nowego ładu międzynarodowego w strefie Europy Środkowej.................. 525

5. Ewolucja bloku zachodniego.............................................................................................. 546

6. Rozwój procesów paneuropejskich i transeuropejskich ..................................................... 571

7. Kryzys jugosłowiański........................................................................................................ 588

Rozdział XXX

PRZEZWYCIĘŻANIE KONFLIKTÓW I NAPIĘĆ W AZJI

1. Stabilizacja stosunków między mocarstwami na Dalekim Wschodzie .............................. 603

2. Trudności „nowego partnerstwa" państw koreańskich....................................................... 614

3. Rozwiązanie problemu kambodżańskiego.......................................................................... 620

4. Wysiłki integracyjne w strefie Pacyfiku ............................................................................. 626

5. Budowa zaufania w Azji Południowej................................................................................ 631

6. Następstwa II wojny w Zatoce Perskiej.............................................................................. 634

7. Rozwój rzeczywistego procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie................................. 643

•••;•.* r----> -. ••••• : , , - ; . . - ,"- . ••"••,'.

Rozdział XXXI

STABILIZACJA STOSUNKÓW NA KONTYNENCIE AMERYKAŃSKIM 1.

Działania na rzecz integracji latynoamerykańskiej ............................................................ 655

2. Budowa wspólnego rynku w Ameryce Północnej.............................................................. 658

3. Rozwiązywanie konfliktów w Ameryce Środkowej i na Karaibach .................................. 660

4. Odnowa stosunków między dwoma częs'ciami Ameryki ................................................... 669

Rozdział XXXII

TRUDNOŚCI LIKWIDACJI KONFLIKTÓW AFRYKAŃSKICH

1. Likwidacja systemu apartheidu........................................................................................... 673

2. Wygaszanie konfliktu angolańskiego ................................................................................. 677

3. Przedłużanie się konfliktów w „rogu Afryki" .................................................................... 680

4. Przeszkody w stabilizacji stosunków w Afryce Północnej................................................. 684

5. Cień nowego ładu międzynarodowego nad Afryką ........................................................... 688

Wybrana bibliografia

I. Stosunki globalne, ponadregionalne i syntezy .................................................................. 693

II. Stosunki w kręgu europejskim........................................................................................... 698

III. Stosunki w kręgu Azji i Pacyfiku...................................................................................... 705

IV. Stosunki w kręgu afrykańskim.......................................................................................... 712

V. Stosunki w kręgu amerykańskim....................................................................................... 715

VI. Różne aspekty stosunków międzynarodowych w periodykach........................................ 719

Indeks nazwisk ...................................................................................................................... 721

PRZEDMOWA

Niniejszy zarys dziejów współczesnych stosunków międzynarodowych zrodziły potrzeby

poznawcze, dydaktyczne i społeczne. Polacy od wieków interesowali się światem zewnętrznym,

innymi krajami i narodami, aby porównywać ich losy historyczne z losem ojczystym. Tak było nie

tylko w okresie rozbiorów, lecz także w czasach Polski odrodzonej. Po II wojnie światowej owo

zainteresowanie nasiliło się pod wpływem rosnącej współzależności miedzy sytuacją Polski a

ewolucją stosunków międzynarodowych. Coraz szersze otwieranie się Polski, różnych dziedzin

naszego życia narodowego na świat, tworzyło konieczność sprostania wyzwaniom środowiska

zewnętrznego i zobowiązaniom wobec niego, a także chęć odpowiedniego oddziaływania na nie. Ta

ostatnia motywacja zaznaczyła się zwłaszcza wśród młodszych generacji. Polacy uformowani

całkowicie w ostatnich dziesięcioleciach stali się świadkami wielkich przemian w życiu

międzynarodowym, pragną zrozumieć je i wraz z Polską aktywnie w nich uczestniczyć. : Niniejszy

zarys ma więc pomóc młodym i studiującym, a także ich nauczycielom, w poznaniu i zrozumieniu

tak różnorodności, jak i zmienności otaczającego nas świata. Ma on wykazać, że na ewolucję

stosunków międzynarodowych należy spoglądać jak na ewolucję jednej z dziedzin stosunków

społecznych. Chociaż jest to dziedzina najbardziej złożona i skomplikowana, nie jest ona chaotyczna

i niepoznawalna. Podlega ona pewnym prawidłowościom rozwojowym, które są wykorzystywane

- mniej lub bardziej świadomie - przez podmioty stosunków międzynarodowych, przede

wszystkim państwa i ich rządy.

W bardzo długiej historii stosunków międzynarodowych można dostrzec trzy najogólniejsze

prawidłowości: 1) dążenie narodowości i narodów do wyrażania swojej tożsamości i niezależności

aż po zapewnienie suwerenności państwowej; 2) wzajemne ścieranie się i zwalczanie we

współżyciu danego państwa z innymi tendencji monocentrycznych i imperialnych z tendencjami

policentrycznymi i poliarchicznymi; 3) rosnąca współzależność różnych narodów i państw w

rezultacie internacjonalizacji wielu dziedzin ich życia. Pod wpływem tych prawidłowości

ukształtowały się i kształtują liczne formy życia międzynarodowego oraz ujawniały się i ujawniają

tendencje napięć, odprężenia i współpracy podmiotów stosunków międzynarodowych. Dzieje się tak

zarówno w skali globu, jak i w wymiarach regionalnych czy zgoła subregionalnych.

Z powyższych względów historia stosunków międzynarodowych jest bardziej pouczająca

niż tradycyjna historia dyplomatyczna. Ta ostatnia koncentruje bowiem uwagę na aktywności

dyplomatycznej państw, a stopień jej poznania zależy od dostępności i znajomości dokumentów

dyplomatycznych. W czasach współczesnych warunek ten jest najtrudniejszy, często wręcz nie-

możliwy do spełnienia. Stąd zrozumiały sceptycyzm zawodowych historyków co do możliwos'ci

naukowego uprawiania historii współczesnej, docierania do prawdy o niej. Natomiast historia

stosunków międzynarodowych uwzględnia nie tylko międzypaństwowe stosunki dyplomatyczne,

lecz także cały splot zjawisk i procesów życia międzynarodowego. Interesują ją różnorodne

przejawy aktywności państw, organizacji międzynarodowych, partii politycznych, ruchów spo-

łecznych, korporacji ponadnarodowych, związków integracyjnych, Kościołów oraz innych

podmiotów i uczestników stosunków międzynarodowych. Rzecz jasna jest ona w stanie objąć

tylko najważniejsze, ujawnione już przejawy owej aktywności. Chociaż wielość i różnorodność

śladów uzewnętrznionej aktywności uczestników życia międzynarodowego nie zapewnia, że

znajdą się wśród nich źródła najważniejsze, to jednak umożliwia ona względnie wysoki stopień

poznania rzeczywistości międzynarodowej, a zatem i ukazania jej wizerunku zbliżonego do stanu

faktycznego.

Największą trudność w docieraniu do prawdy o współczesnych stosunkach międzynarodo-

wych tworzą nagromadzone stereotypy publicystyczne ocen i interpretacji zdarzeń i procesów

międzynarodowych. Odzwierciedlają one cząstkowe, doraźne i koniunkturalne obserwacje, które nie

pokrywają się lub są sprzeczne z pełną prawdą naukową. Cechą charakterystyczną stereotypów

tego rodzaju jest to, iż są one proste i kategoryczne, w przeciwieństwie do prawdy naukowej, która

okazuje się zwykle złożona i nie pozbawiona wątpliwości. Z tego względu zarys niniejszy

proponuje wielostronne spojrzenie na stosunki międzynarodowe ostatniego półwiecza, stara się

ukazać ich najważniejsze trendy rozwojowe na głównych obszarach świata, dominujące orientacje,

główne sprzeczności i sposoby ich rozwiązywania. Porządkując dużą sumę danych

podstawowych łączy je z ich interpretacją globalną.

W związku z tym niniejsza praca świadomie wykracza poza tradycyjny pogląd na stosunki

międzynarodowe jedynie z polskiego i europejskiego punktu widzenia. Książka uwzględnia przeto i

stara się ukazać współzależności i zróżnicowania zwiększającej się szybko w tym półwieczu

liczby państw, zjawisk narodowych i międzynarodowych, regionalnych, kontynentalnych i glo-

balnych. Pragnie przybliżyć czytelnikowi główne cechy, kierunki i dynamikę przemian między-

narodowych w Europie, Azji, Afryce i Ameryce. Zaznacza zarazem specyfikę dążeń poszczególnych

kontynentów do podkreślania własnej tożsamości oraz splot niepodległościowych dążeń

znajdujących się tam państw z nieuchronnym wzrostem ich zależności wzajemnej.

Zastosowanie wobec historii pojęcia „współczesna" w sensie potocznym oznacza, iż obejmuje

ona wydarzenia i procesy przebiegające w czasie dotyczącym żyjących jeszcze pokoleń. Z punktu

widzenia warsztatu historyka pojęcie „historia współczesna" obejmuje dzieje badane w sytuacji,

kiedy wiele procesów społecznych nie zostało jeszcze zakończonych, co czyni konieczną

ostrożność w ich ocenianiu. Z poznawczego punktu widzenia jest to duża słabość. Historyk

„współczesny" musi bowiem na podstawie dalece niepełnej znajomości tylko wstępnych faz takich

procesów oceniać je i wartościować, chociaż przyszłe fazy mogą taką ocenę skorygować lub

przekreślić. Tego rodzaju porządkująca ocena, o ile nie jest kategoryczna i pozostaje otwarta na

nowe fakty, wydaje się jednak lepsza, aniżeli unikanie porządkowania i ocen. Dzięki takim

porządkującym ocenom można zaspokajać społeczne zainteresowanie współczesnymi dziejami

stosunków międzynarodowych w sposób poprawny dydaktycznie, pobudzając szczegółowe za-

interesowania jednostek, zwłaszcza studiujących nauki społeczne, zwiększać ich wiedzę, rozwijać

ich myślenie w szeroko pojmowanych kategoriach społecznych. W tym sensie mówienie o nie

zakończonych jeszcze procesach okazuje się użyteczne tak poznawczo, jak i praktycznie.

Przedmowa

Godzi się tu zauważyć, że ostatnie półwiecze stosunków międzynarodowych nie jest podobne do

żadnego poprzedniego. Jego cezura wyjściowa otwierała w stosunkach międzynarodowych

początek nowej epoki. Jej przesłanki tkwiły w charakterze, przebiegu i rezultatach II wojny

s'wiatowej. Epoka ta dźwiga ciągle na sobie piętno tej największej z wojen, a także brzemię

najnowszych procesów powszechnodziejowych, nacechowanych rozszerzoną internacjonalizacją

różnych dziedzin życia narodów i państw.

Najważniejszą cechą współczesnej epoki, związaną ściśle z istotą nowej dynamiki stosunków

międzynarodowych, stały się liczne rewolucje narodowe i społeczne. W ich rezultacie po-troiła się

liczba niepodległych państw, głównych podmiotów stosunków międzynarodowych, a zarazem

najważniejszych sił napędowych owej dynamiki.

Drugą cechą tej epoki jest wzrost liczby państw, które przejawiają, rozszerzają i intensyfikują

swą aktywność międzynarodową. Potrzebom leżącym u podłoża tej aktywności odpowiadają coraz

większe możliwości wzajemnego oddziaływania państw. Obejmują one bowiem już nie tylko

tradycyjne środki polityczne i wojskowe, lecz także w coraz szerszym zakresie nowoczesne

instrumenty naukowo-techniczne, ekonomiczne i kulturalne.

Trzecią wreszcie cechą rozwojową epoki objętej współczesną historią stosunków międzyna-

rodowych jest ich postępująca instytucjonalizacja. Najbardziej wyrazistym tego dowodem jest

powstawanie i rozwijanie się powszechnych, regionalnych i kontynentalnych systemów organizacji

międzynarodowych. Pozytywny wpływ tej cechy podkreśla coraz bardziej zaawansowana

instytucjonalizacja procesów dialogu, odprężenia i współpracy państw.

Porządkowanie skomplikowanego wizerunku „rzeczy stających się" w stosunkach między-

narodowych i zarazem określanie ich cech rozwojowych okazuje się możliwe pod warunkiem

połączenia podejścia historycznego i politologicznego. Poszukiwanie prawidłowości rozwojowych

w wielkim splocie nie dokończonych procesów życia międzynarodowego okazuje się owocne

poznawczo, jeśli spoglądamy na nie przede wszystkim pod kątem celowej działalności państw, ich

polityki ogólnej oraz z reguły służebnej wobec niej polityki zagranicznej. Jest to stwierdzenie istotne

również z tego względu, iż stosunki polityczne odgrywają wiodącą rolę wśród wszystkich rodzajów

stosunków międzynarodowych, wywierając również przemożny wpływ na występujące tu zjawiska

pulsacji czy koniunktury.

Jako autor pragnę wyznać, a zarazem podkreślić, że podstawy źródłowe do historii współ-

czesnej stosunków międzynarodowych są pod wielu względami ograniczone. Najistotniejsze źródła

pozostają jeszcze osłonięte tajemnicą racji stanu interpretowanej na przeróżne sposoby. Syste-

matyczne publikacje współczesnych źródeł pojawiają się w niewielu krajach, przy czym nie wszystkie

one są dostępne w Polsce. Mało jest wartościowych opracowań syntetycznych, których nie zastąpi

duża liczba opracowań przyczynkarskich, popularnonaukowych czy wręcz publicystycznych.

Nieliczne są także poważne opracowania na wąskie tematy ujęte pod kątem analizy prawniczej,

ekonomicznej czy politologicznej lub szczegółowo opisujące poszczególne wydarzenia

międzynarodowe.

Nie ma miejsca dla scharakteryzowania całej tej literatury pod kątem jej przydatności dla

niniejszego zarysu. Jest to zresztą literatura wielojęzyczna, nie dla wszystkich możliwa do skon-

frontowania. Jej najwartościowsze i z reguły dostępne w Polsce pozycje zainteresowani znajdą w

załączonym rejestrze bibliograficznym. Nie odnotowano w nim wszakże artykułów z ponad 40

wykorzystanych periodyków polskich i obcych, chociaż niekiedy są one jedynymi publikacjami na

dany temat.

Nader obszerna i bogata treść współczesnych stosunków międzynarodowych wymagała

podzielenia na okresy zamknięte w cezurach: 1945-1955-1969-1990, a więc na cztery części.

Część pierwsza omawia skomplikowany proces kształtowania się powojennego lądu międzyna-

rodowego. Część druga przedstawia jego funkcjonowanie, w którym dominującą rolę odgrywała

konfrontacja międzyblokowa. Część trzecia ukazuje ewolucję stosunków międzynarodowych

pod kątem dominujących w nich przez dwie dekady procesów negocjacji i odprężenia. Wreszcie

część czwarta, obejmująca okres najkrótszy, charakteryzuje przejawy działań na rzecz nowego

ładu międzynarodowego pozbawionego dotychczasowych zagrożeń. W obrębie każdej części

znajdują się rozdziały traktujące o globalnych, kontynentalnych i regionalnych problemach sto-

sunków międzynarodowych w poszczególnych okresach. Łatwo dostrzec, że w poszczególnych

okresach i w całej naszej epoce największe znaczenie mają stosunki wzajemne między mocar-

stwami globalnymi, które wywierają też silny wpływ na stosunki między państwami średnimi i

małymi. Nie ulega wątpliwości, że stosunki polityczne w skali globalnej decydują o dynamice

całości stosunków międzynarodowych. One też uzasadniają podział zarysu na cztery części.

Pragnąc, aby książka niniejsza okazała się przydatną dla studiujących i analizujących współ-

czesne stosunki międzynarodowe, załączyliśmy z myślą o nich obszerny wybór bibliografii. Tekst i

bibliografia mogą też być użyteczne zarówno dla studentów nauk politycznych, prawa i historii, jak

i dla nauczycieli historii, którzy odczuwają brak podręczników do dziejów współczesnych. Praca

może również odgrywać rolę kompendium pomocnego w pracy praktyków służby zagranicznej i

publicystów międzynarodowych.

Na zakończenie niech mi będzie wolno podziękować zespołowi pracowników Instytutu Sto-

sunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego za zainteresowanie niniejszą pracą i

liczne opinie o problemach nią objętych. Szczególnie serdecznie dziękuję profesorom Bogusła-wowi

Mrozkowi i Wojciechowi Multanowi za cenne uwagi do tekstu pracy przed jego opublikowaniem.

Wyrażam również wdzięczność tym uważnym czytelnikom pierwszego wydania książki, którzy

odpowiedzieli na zawartą w niej prośbę oraz przekazali mi swoje spostrzeżenia i uwagi do tekstu.

Pozytywna ocena przydatności książki przez różne kategorie jej użytkowników zachęciła

mnie do przygotowania wydania drugiego. Poprawiłem w nim dostrzeżone błędy i pomyłki.

Uzupełniłem także tekst o historię dwóch lat (1994-1996), które upłynęły od pierwszego wydania.

W rezultacie zwiększyła się objętość książki i jej aktualność. Zastosowanie wytłuszczeń

niektórych wierszy zostało dokonane pod wpływem sugestii studentów i ma ułatwić im korzystanie z

książki jako podręcznika.

CZĘŚĆ PIERWSZA

KSZTAŁTOWANIE SIĘ

POWOJENNEGO ŁADU MIĘDZYNARODOWEGO

Rozdział I

ROZPAD WIELKIEJ KOALICJI W EUROPIE (1945-1947)

1. Rozbieżności w obliczu zwycięstwa

Decydująca faza i wyniki drugiej wojny światowej zależały przede wszystkim od współ-

pracy Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Współpraca ta

rozwijała się mimo zahamowań związanych z odbiegającą od zapowiedzi realizacją dostaw w

ramach lend-lease i odraczaniem otwarcia drugiego frontu w Europie. To ona właśnie decydowała

zarazem o dynamice aktywności całej antyhitlerowskiej koalicji państw, która weszła do historii

pod nazwą Wielkiej Koalicji. Za apogeum tej aktywności większość historyków słusznie uważa

pierwsze spotkanie szefów rządów trzech wymienionych mocarstw, zwanych odtąd Wielką Trójką.

Odbyło się ono w Teheranie miedzy 28 listopada a l grudnia 1943 r.

Późną jesienią owego roku wojna pochłaniała jeszcze ofiary z czterdziestu krajów i czterech

kontynentów. Narastała jednak wiara w zwycięstwo nad faszyzmem i militaryzmem. Podtrzy-

mywały ją pomyślne wieści z wielu terenów działań wojennych. Oto Armia Czerwona odbiła

duże połacie Związku Radzieckiego i parła na zachód. Sojusznicy odnosili zwycięstwa w Afryce

Północnej i we Włoszech. Coraz dotkliwsze porażki na Pacyfiku ponosiła Japonia. III Rzesza ze

swymi satelitami utraciła inicjatywę i słabła. Szybkie przesuwanie się frontu radziecko-niemiec-

kiego na zachód urealniało możliwość wyzwolenia znacznej części Europy przez Armie Czer-

woną. W takich to okolicznościach amerykański prezydent Franklin Delano Rooseyelt i brytyjski

premier Winston Churchill zaproponowali radzieckiemu prem^rcwi. lo^ifowi Stalinowi

wspólne spotkanie w celu omówienia sposobów koordynajjjj^^^^j

Uniwersytetu Wa:- , • c«

lii Nowy Świat 69, 00 ;? ł0 Warstw*

tai. 620-03-81 w. 295, 296

nego uzgodnienia poczynań powojennych. Dla przygotowania owego spotkania Wielkiej Trójki

„na szczycie" okazała się niezbędna pierwsza konferencja ministrów spraw zagranicznych trzech

mocarstw - Wiaczesława Mołotowa, Anthony Edena i Cordella Hulla, którzy obradowali w Mo-

skwie od 19 do 30 października 1943 r.

Rezultaty konferencji teherańskiej uzasadniają traktowanie jej jako apogeum procesu

współpracy Wielkiej Trójki. Już moralno-psychologiczne skutki pierwszego zetknięcia się trzech

przywódców były bardzo pozytywne. Wyrazili oni niezłomne postanowienie rozwijania współpracy

„zarówno podczas wojny, jak i w czasie pokoju". Zapadła decyzja otwarcia drugiego fron-_ tu w

Europie, na czym bardzo zależało Związkowi Radzieckiemu. Uzgodniono działania w celu

utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych, na czym z kolei bardzo zależało Roosevelto-wi.

Wzmocniona więc została jedność zarówno wojennych, jak i pokojowych wysiłków Wielkiej Trójki,

która rozjeżdżała się ze stolicy Iranu „jako prawdziwi przyjaciele w duszy i celach".

Doniosłość konferencji teherańskiej podkreśliły indywidualne oceny jej uczestników. Pre-

zydent Stanów Zjednoczonych w dwa dni po jej zakończeniu depeszował do Stalina: „Rozpa-

miętuję te znamienne dni naszego spotkania z największym zadowoleniem jako ważny drogowskaz

na drodze postępu ludzkości". W odpowiedzi szef rządu radzieckiego stwierdził: „Teraz istnieje

przekonanie, że nasze narody będą zgodnie działać wspólnie i w czasie obecnym, i po

zakończeniu wojny". Nawet premier brytyjski, który w wielu rozpatrywanych w Teheranie spra-

wach musiał ustępować wobec zgodnego stanowiska pozostałych partnerów, zdecydował się

napisać do Stalina w styczniu 1944 r.: „Zostałem wielce zachęcony tym odczuciem naszych

dobrych stosunków, które przywiozłem ze sobą z Teheranu".

W miarę stopniowego urealniania się perspektywy zwycięstwa w zmaganiach wojennych

i służącego temu rozszerzania współpracy między państwami heterogenicznej ustrojowo

Wielkiej Trójki, ujawniły się zarazem rozbieżności poglądów między nimi, sprzeczności

interesów oraz trudności na drodze ich wspólnej realizacji. Było to następstwem odmienności

zarówno ideologii i systemów wartości, jak i założeń polistrategicznych. Znajdowały one kon-

kretny wyraz w zróżnicowanym stosunku poszczególnych mocarstw do podejmowanych w toku

przygotowywania, przebiegu i realizacji ustaleń konferencji teherańskiej, jak również następnych

konferencji Wielkiej Trójki, problemów prowadzenia wojny i kształtowania przyszłego ładu poko-

jowego. Proces narastania owych rozbieżności i sprzeczności nasilił się po zakończeniu wojny,

kiedy znikło wspólne zagrożenie. Odmienne ustrojowo mocarstwa starały się bowiem w pokojowych

warunkach realizować właściwe im systemy wartości i koncepcje polistrategiczne.

Dopóki trwała wojna, jedność wysiłków mocarstw Wielkiej Trójki przeważała nad rozbież-

nościami. Te dawały jednak znać o sobie w miarę podejmowania problemów przygotowania

powojennego kształtu stosunków międzynarodowych, dotycząc już nie tylko kwestii otwarcia

drugiego frontu i zakresu pomocy wojskowej, lecz także strategicznych aspektów przyszłości

poszczególnych, wyzwalanych spod okupacji niemieckiej, krajów europejskich, sposobu zakoń-

czenia wojny oraz organizacji bezpieczeństwa powojennego.

Sprawa otwarcia drugiego frontu w Europie była najwcześniejszym z trudnych problemów

współpracy głównych aliantów. Związek Radziecki wysuwał postulaty w tej sprawie począwszy

od lipca 1941 r., adresując je zwłaszcza do rządu Wielkiej Brytanii, która ustami Chur-chilla już w

dniu napaści hitlerowskiej na ZSRR zadeklarowała się jako sojusznik ZSRR. Strona radziecka

ponowiła te postulaty w toku przygotowywania radziecko-brytyjskiego układu o współdziałaniu

przeciwko Niemcom hitlerowskim z 12 lipca tegoż roku. Bezpośrednio wysłuchał ich także Harry

Hopkins, doradca prezydenta Roosevelta, który wysłał go do Moskwy na przełomie czerwca i lipca

1941 r. Związek Radziecki ponawiał postulat otwarcia drugiego frontu wielo-

I. Rozpad wielkiej koalicji w Europie (1945-1947)

krotnie, zwłaszcza przy okazji zawierania radziecko-brytyjskiego traktatu sojuszniczego z 26 maja

1942 r. oraz radziecko-amerykańskiego układu w sprawie zasad pomocy wzajemnej w prowadzeniu

wojny z 11 czerwca 1942 r.

Warto zauważyć, że w letnich i jesiennych miesiącach 1941 r. Moskwa postulowała otwarcie

drugiego frontu, a także przysłanie 30 dywizji brytyjskich do Związku Radzieckiego, przede

wszystkim w leku przed konsekwencjami szybkiego posuwania się dywizji hitlerowskich w głąb

państwa radzieckiego. Od początku 1942 r. postulaty te motywowano dążeniem do równomiernego

obciążenia ciężarami wojny wszystkich aliantów, a tym samym zmniejszenia ofiar ponoszonych

dotąd w największej mierze przez ZSRR. Od początku 1943 r., kiedy alianci zachodni nie

spieszyli się z otwarciem drugiego frontu, a niebezpieczeństwo kieski radzieckiej zostało

ostatecznie zażegnane, postulaty Moskwy nabierały znaczenia politycznego. Odraczanie prze-

widzianego wspólnie otwarcia drugiego frontu dawało rządowi radzieckiemu tytuł do krytyki

postępowania partnerów i pozostawiania ich w niepewności co do skali dalszych wysiłków wo-

jennych ZSRR po wyzwoleniu jego obszaru państwowego.

Dotycząca tych kwestii nieufność miedzy wielkimi sojusznikami nie podważyła wprawdzie ich

jedności, ale kształtowała we wzajemnych stosunkach postawę pewnej rezerwy. Była ona

widoczna wyraźnie na moskiewskiej konferencji ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Trójki.

Rząd radziecki nalegał tam na wyjaśnienie, czy tym razem sojusznicy rzeczywiście dotrzymają

zapowiedzi Churchilla i Roosevelta z 4 czerwca 1943 r., że wojska anglo-amerykańskie dokonają

inwazji w północnej Francji nie później niż wiosną 1944 r. Generałowie Hastings Ismay i John

Dean nie dali jednoznacznej odpowiedzi, wnosząc jednocześnie sporo zastrzeżeń i precyzując liczne

warunki powodzenia ewentualnej operacji. Minister Eden usiłował ponadto dowieść

ogólnostrategicznej ważności operacji na kierunku bałkańskim.

Na\egania przedstawicieli radzieckich doprowadziły w końcu rozmówców zachodnich do

zobowiązania się do przygotowania zapowiedzianej operacji jako kluczowego przedsięwzięcia na

drodze skrócenia wojny przeciwko Niemcom i ich sojusznikom w Europie.

Zobowiązanie to starał się jednak w Teheranie podważyć Churchill, który nadal preferował

operacje militarne w basenie śródziemnomorskim. Ustąpił jednak wobec zgodności stanowisk

Stalina i Roosevelta, zgadzając się na definitywne przeprowadzenie inwazji od strony Kanału La

Manche (operacja Overlord) i w Prowansji (operacjaA«vz7) w maju 1944 r. Niebawem prezydent

Stanów Zjednoczonych mianował gen. Dwighta Eisenhowera dowódcą operacji Overlord, co

zmniejszyło obawy Stalina, iż podjęte zobowiązanie może zawisnąć w próżni. Ostatecznie lądo-

wanie zachodnich aliantów w Normandii nastąpiło! 6 czerwca 1944 j. O tygodniowej zwłoce w

stosunku do terminu majowego zadecydowały względy strategiczno-przyrodnicze (potrzebne do

desantu połączenie światła dziennego, pełni księżyca i przypływu morza). Operacji w Normandii

towarzyszyła wielka ofensywa Armii Czerwonej; Stalin dotrzymał swych zobowiązań z Teheranu.

Drugim z kolei przedmiotem rozbieżności międzyalianckich była sprawa polska. Ure-

gulowane w 1941 r. stosunki między polskim rządem emigracyjnym gen. Władysława Sikor-

skiego a rządem radzieckim zaczęły się ponownie zaostrzać z przyczyn zarówno historycznych, jak

i bieżących. Do tych drugich należały pretensje Moskwy o decyzję wprowadzenia do Iranu , armii

polskiej formującej się w Związku Radzieckim pod dowództwem gen. Władysława Ander-sa, a także

o poparcie tej decyzji i pomoc udzieloną w przeprowadzeniu ewakuacji przez Wielką Brytanię.

Ewakuacja nastąpiła wiosną 1942 r., kiedy front radziecki cofał się pod uderzeniami wojsk

hitlerowskich w kierunku Wołgi i Kaukazu. Nastąpiło zaostrzenie polemik na temat przy-

szłęj.granicy polsko-radzieckiej. W dyskusjach pojawiły się wzmianki w sprawie federacji poi-

sko-czechoslowackiej, odczytywane przez stronę radziecką jako nieprzyjazne wobec niej. Wreszcie

wiosną 1943 r., gdy Niemcy zaczęli wykorzystywać propagandowo -popełnioną przez NKWD na

rozkaz Stalina - zbrodnie katyriską, a rząd polski zainicjował jej międzynarodowe rozpatrzenie,

Moskwa - obwiniając o zbronie katyńską III Rzesze - zerwała stosunki z rządem polskim (25

IV), zarzucając mu przejście na wrogie pozycje wobec ZSRR. Niebawem inspirowany i popierany

przez kierownictwo ZSRR Związek Patriotów Polskich zaczął organizować na terytorium

radzieckim następną armie polską, której twórcy głosili braterstwo broni i sojusz z ZSRR.

Napięcie w stosunkach radziecko-polskich wprawiało w zakłopotanie Londyn i Wa-

szyngton. Na moskiewskiej konferencji ministrów spraw zagranicznych i na teherańskiej konferencji

przywódców Wielkiej Trójki przedstawiciele USA i Wielkiej Brytanii ulegli naleganiom

radzieckim, uznając za realne i uzasadnione przyjęcie w zasadzie „linii Curzona" jako podstawy

przy ustalaniu przyszłej granicy radziecko-polskiej. Trzech wielkich aliantów wypowiedziało się za

odrodzeniem niezależnej i silnej Polski, jak również za przesunięciem zachodniej granicy

polskiej tak, aby objęła ona dawne ziemie słowiańskie. W sprawie katyńskiej zapanował swoisty

„sojusz milczenia". Zarazem Wielka Brytania i Stany Zjednoczone nadal popierały polski rząd

emigracyjny, który nie miał już stosunków z Moskwą, gdy Związek Radziecki udzielał inten-

sywnego poparcia siłom i politycznym, wojskowym, które przygotowywały utworzenie na ziemi

polskiej władzy proradzieckiej. Sprawa polska nadal dzieliła sojuszników.

Powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego i jego zainstalowanie się w Lublinie,

jego natychmiastowe porozumienie z rządem radzieckim z 26 lipca 1944 r. w sprawie ustalenia

granicy polsko-radzieckiej, a także wrześniowe porozumienia z rządami Ukraińskiej, Białoruskiej i

Litewskiej SRR, nadały sprawie polskiej nowego wymiaru. Walka toczyła się odtąd nie tylko o

granice Polski, lecz także o charakter jej rządu. Londyn i Waszyngton nadal popierały rząd

emigracyjny. Podobnie czyniła większość członków Wielkiej Koalicji. Przywódca Francji gen.

Charles de Gaulle spotkał się wprawdzie z przedstawicielami PKWN w czasie swojej wizyty

moskiewskiej, a w Lublinie od 26 grudnia 1944 r. przebywał nieoficjalny przedstawiciel Francji w

osobie mjr Christiana Foucheta, lecz Tymczasowy Rząd Republiki Francuskiej nie uznał

oficjalnie PKWN i powstałego następnie 31 grudnia 1944 r. Tymczasowego Rządu RP. Ten

został uznany jedynie przez Związek Radziecki (411945), Czechosłowacje (3011945) i Jugo-

slawię(30mi945).

SzczegóJnjm wyrazem rozbieżności w sprawiepoJskiej był różny stosunek aliantów do

powstania warszawskiego. USA i Wielka Brytania pragnęły jego powodzenia ze względu na

polityczną orientacje patronującego powstaniu rządu emigracyjnego. Z tych samych względów rząd

radziecki nie by\ zainteresowany sukcesem powstania i Stalin powstizymy wa\ się od udzielenia

walczącej Warszawie skutecznej pomocy. Ocena sensu i celowości powstania, możliwości udzielenia

mu pomocy oraz jego różnorodnych skutków stała się przedmiotem polemik trwających do dziś.

Faktycznie los Polski został przesądzony na długi okres powodzeniem zimowej ofensywy

Armii Czerwonej w 1945 r. Doprowadziła ona do szybkiego uwolnienia z rąk hitlerowskich

obszarów na zachód od Wisły, w swych bezpośrednich i pośrednich skutkach dezorganizując

prolondyriskie siły na ziemiach polskich. Jednocześnie rozszerzył się zakres władzy Rządu Tym-

czasowego RP, umacniały realne wpływy ZSRR na organy administracji polskiej i różne dziedziny

życia.

Na drugiej konferencji Wielkiej Trójki „na szczycie", która odbyła się w Jałcie (4-11II

1945 r.), spór o granice i rząd polski toczył się aż na siedmiu spośród ośmiu posiedzeń. Churchill

toczył ze Stalinem batalię o uzależnienie przyszłych granic Polski od profilu politycznego rządu.

1. Rozpad wielkiej koalicji w Europie (1945-1947) 21

Proponował on utworzenie całkiem nowego, „w pełni reprezentatywnego polskiego rządu tym-

czasowego". Roosevelt sugerował ze swej strony utworzenie „komitetu prezydenckiego" (z udziałem

Bolesława Bieruta, Władysława Grabskiego i arcybiskupa Adama Sapiehy), który miałby

wyznaczyć rząd będący emanacją obu istniejących rządów. Stalin opowiedział się natomiast za

rozszerzeniem istniejącego w Warszawie rządu o demokratycznych polityków dotychczasowej

orientacji londyńskiej z kraju i z emigracji.

De facto propozycje państw atlantyckich zmierzały do zapewnienia większości ugrupowaniom

prozachodnim, gdy propozycja radziecka miała na celu umocnienie i przyszłą dominację

wpływów Moskwy w Polsce. Po długiej polemicznej wymianie zdań, przywódcy trzech mocarstw

uzgodnili stanowisko bliskie propozycji Stalina i najdalsze od wniosku Churchilla. Osiągnięto

porozumienie, w mysi którego należało istniejący w Polsce Rząd Tymczasowy zreorganizować „na

szerszej podstawie demokratycznej" i dać mu nazwę Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Dla

ułatwienia tej reorganizacji utworzono trójstronną komisje (Wiaczesław Mołotow oraz

ambasadorzy: brytyjski - Archibald Kerr i amerykański - William Averell Harri-man).

Rekonstrukcja rządu polskiego przez włączenie doń polityków obozu londyńskiego była warunkiem

nawiązania stosunków dyplomatycznych z Warszawą przez mocarstwa zachodnie. Jeśli chodzi o

granice Polski, to stosunek do nich uczestników konferencji jałtańskiej był funkcją ich stosunku do

kwestii rządu. Churchill początkowo zakładał dla Polski niewielki przyrost terytorialny, „najwyżej

wielkości Prus Wschodnich". Gdy była mowa o linii Odry, widział jej przedlu-żenie jedynie na Nysie

Kłodzkiej ZkoTesi3ondeicvc.^Udaxv^NN-vjv.^c>Tno;)eC»nSK;, że Londyn gotów był ,Yo-

c«t>ńtiviitólajczy]<:owi otrzymać jakie zechce terytorium aż po Odrę, ale nie »Polakom lubelskim^'.

Prezydent Roosevelt apelował do Stalina o wielkoduszność w sprawie odstąpienia Polsce Lwowa i

okręgu lwowskiego, na co usłyszał, że jego rozmówca nie może być gorszym obrońcą interesów

radzieckich niż Curzon i Clemenceau. Zdołano uzgodnić, „że wschodnia granica Polski powinna biec

wzdłuż Jinii Curzona z odchyleniem od niej w pewnych okolicach od pięciu do ośmiu kilometrów na

korzyść Polski". Wyrażono też opinię, „że Polska powinna uzyskać znaczny przyrost terytorialny na

północy i zachodzie". Pod wpływem batalii Churchilla konkretne określenie tej granicy miało nastąpić

dopiero po zakładanej reorganizacji rządu warszawskiego.

Międzyalianckie rozbieżności w sprawie charakteru rządu polskiego przeniosły się następnie na

forum powołanej w Jałcie komisji, która pracowała w Moskwie. Ambasadorowie anglosascy

odeszli od zasady reorganizacji istniejącego w Polsce rządu i dążyli do utworzenia nowego rządu.

Dyskusje trwały ponad trzy miesiące, nie obyło się bez korespondencji miedzy Rooseveltem a

Stalinem. Po śmierci tego pierwszego prezydent Harry Truman uzależniał wręcz możliwość dalszej

współpracy amerykarisko-radzieckiej od utworzenia nowego rządu polskiego, odpowiadającego

oczekiwaniom strony amerykańskiej. W takich okolicznościach tzw. lubelscy Polacy nie mogli

uczestniczyć w konferencji założycielskiej Organizacji Narodów Zjednoczonych w San Francisco,

aczkolwiek Polska została uznana za państwo współzałożycielskie. Porozumienie w sprawie składu

Tymczasowego Rządu Jednos'ci Narodowej zostało uzgodnione przez przedstawicieli Wielkiej

Trójki dopiero 21 czerwca 1945 r. Został on sformowany w tydzień później poprzez dodanie do

składu Rządu Tymczasowego pięciu nowych członków, spos'ród których wicepremierem został

Stanisław Mikolajczyk. Paryż postanowił uznać nowy rząd już nazajutrz po jego utworzeniu.

Anglosasi uczynili to na początku lipca. Za ich przykładem poszli inni członkowie Wielkiej Koalicji.

Zgodnie z porozumieniem jałtańskim Wielka Trójka była zobowiązana wysłuchać opinii

odnowionego rządu polskiego na temat granicy połsko-niemieckiej. Uczyniła to na swym trzecim

spotkaniu na „szczycie", które odbyło się w Poczdamie w dniach od 17 lipca do 2 sierp-

nią 1945 r. Była to zarazem kulminacja batalii dyplomatycznej aliantów o granicę Polski na

Odrze i Nysie Łużyckiej.

W pierwszych dniach obradpoczrfamshcń Ameryfaa/ep/zćytfiłyjJ/A iec.x7.ii terytorialnych.

Anglicy uważali, że dla Zachodu korzystniej będzie szybko oddać Polsce

GńafiśK, Yras} ^ -acwctessas, 1^c<^"ifc^^!^'5^,-^«i3i3Sisśss3^3s4^^ Górny

Śląsk, ale nic więcej. Churchill interesował się także organizacją życia politycznego w Polsce,

poruszając m.in. kontrowersyjne problemy polskiego mienia za granicą, powrotu emigracji i inne.

Kiedy na posiedzeniu w dniu 22 lipca ujawni/ się impas w sprawie granicy polskiej, Stalin zapro

ponował zaproszenie i wysłocfiffle deJe/ślCJJpolskiej. W dwa dni później delegacja taka

w składzie: prezydent, premier, dwaj wicepremierzy i minister spraw zagranicznycń yczydyto

i przedstawiła uzasadnienie polskiego postulatu Churchillowi i Trumanowi oraz trzem ministrom

spraw zagranicznych.

Premier Churchill uzasadniał swój sprzeciw wobec linii Odra-Nysa Łużycka obawami przed

koniecznością przesiedlenia 9 min Niemców oraz pozbawienia Niemiec dużych obszarów uprawnych i

węgla śląskiego. Powrócił także do kwestii swobody działania w Polsce partii politycznych o

różnych orientacjach. Również Clement Attlee i Ernest Bevin, którzy stali się w Poczdamie

przedstawicielami Wielkiej Brytanii po wyborach wygranych przez Partię Pracy (Labour Party),

bardzo interesowali się przyszłymi wyborami w Polsce. Co się tyczy Trumana i Byrnesa, to wiązali

oni swoją zgodę na proponowaną granicę z rozwiązaniem całości problemu niemieckiego, wyrażając

zwłaszcza obawę przed zmniejszeniem zdolności Niemiec do płacenia reparacji. Celem rozwiania

tych obaw Stalin odstąpił od wcześniejszego żądania, które dotyczyło określenia globalnej wartości

reparacji. Gdy Amerykanie zgodzili się już na linię Nysy Łużyckiej, Anglicy postanowili

zademonstrować konsekwencję, stawiając Polakom pięć pytań politycznych i otrzymawszy na nie

odpowiedź również zgodzili się na linię Odry-Nysy Łużyckiej. Uzupełnieniem decyzji w tej sprawie

było postanowienie trzech mocarstw o przesiedleniu Niemców z przekazanych Polsce obszarów do

radzieckiej i brytyjskiej stref okupacyjnych.

Trzecia grupa rozbieżności międzyalianckich dotyczyła sposobu wyzwolenia krajów

Europy Południowej i Środkowej: Włoch, Jugosławii, Grecji, Rumunii, Bułgarii i Węgier. W

uprzednich dyskusjach na temat otwarcia drugiego frontu W. Churchill bronił koncepcji działań od

południa, zwłaszcza tzw. wariantu bałkańskiego. Skoncentrowanie zbrojnego wysiłku na „miękkim

podbrzuszu Europy" miało zapewnić dominację sił prozachodnich w poszczególnych krajach i

umożliwić w przyszłości stworzenie kolejnego „kordonu sanitarnego" oddzielającego ZSRR od

reszty kontynentu. Wobec Polski zamiar ten, jak widzieliśmy, nie powiódł się. A jak było w innych

krajach?

Najwcześniej rozstrzygała się gra o los Włoch. Benito Mussolini został obalony 25 lipca

A?43 r- "Wkrótce potem marszałek Piętro Badoglio stworzył nowy rząd i podjął rozmowy w sprawie

rozejmu. Zgodnie z ustaleniami na spotkaniu E. Roosevelta i W. Churchilla w Casablance (12-

2411943 r.), gen. Eisenhower przygotował warunki kapitulacji Włoch. Ich skrót został przesłany

Stalinowi przez Foreign Office pod koniec lipca. Później przesłano rozszerzony projekt który miał

być łagodniejszy, ale mógł wejść w życie tylko pod warunkiem przystąpienia Włoch do wojny po

stronie koalicji. Aż do września Anglosasi prowadzili rozmowy z Włochami ale nie informowali o

nich szczegółowo Moskwy. Pod koniec sierpnia Stalin zaproponował utworzenie trójstronnego

organu, który miałby czuwać nad jednolitością postępowania sojuszników wobec satelitów

Rzeszy. Chociaż Moskwa 3, września zgodziła się podpisać rozejm z Włochami spór o charakter

takiej trójstronnej komisji trwał aż do moskiewskiej konferencji ministrów spraw zagranicznych

Wielkiej Trójki. Chodziło zwłaszcza o to, czy komisja będzie mogła kontrolować

/. Rozpad wielkiej koalicji w Europie (1945-1947)

dowódcę naczelnego czy mieć tylko kompetencje doradcze. Przyjęta na konferencji moskiewskiej

deklaracja w sprawie Wioch postulowała konsekwentną demokratyzację tego kraju; zgodzono się

także na utworzenieJ^niijjijDoraSćzej^w której uczestniczyłby również przedstawiciel

Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.

Przykład Włoch wykazał, że de facto zwyciężyłajjrytyjskakoncepcja, wedle której rozstrzy-

gający wpływ na wyzwalany kraj mają ci, którzy prowadzą tam operacje wojskowe. Po zawarciu

rozejmu włoskiego i podczas konferencji moskiewskiej minister A. Eden dawał do zrozumienia, że

to ZSRR będzie odgrywał decydującą rolę w dyskusjach o przyszłości krajów Europy Środko-wo-

Wschodniej, do których wkroczą jego wojska. W rzeczywistości Londyn nie chciał następnie

pogodzić się z własną tezą, o czym świadczyły przedstawione powyżej spory wokół Polski oraz

innych krajów. Stało się to widoczne zwłaszcza wiosną i latem 1944 r., kiedy Armia Czerwona

prowadziła wielkie operacje ofensywne na zachodnim i południowym kierunku strategicznym.

Na przełomie 1943 i 1944 r. w krajach bałkańskich formowały się wyrastające z ruchu oporu

struktury „ludowych" organów władzy i wzmagała się wojna wyzwoleńcza. Latem 1944 r.

znaczne obszary Jugosławii, Grecji i Albanii zostały wyzwolone przez partyzantów, którym prze-

wodzili wspierani przez Moskwę komunis'ci. Zarazem zaostrzała się rywalizacja między nimi a

emigracyjnymi rządami o orientacji zachodniej. W sprawie Jugosławii rząd brytyjski, który w

maju 1943 r. nawiązał kontakty z rządem Josipa Broz-Tito, nadal udzielał poparcia emigracyjnemu

rządowi króla Piotra i pomagał podporządkowanym mu oddziałom gen. Draży Mihajlovi-ća.

Również w Grecji Londyn popierał siły rojalistyczne przeciwko komunistycznej partyzantce pod

wodzą gen. Marcosa. W marcu 1944 r. na okrętach greckich na Morzu Śródziemnym wybuchły

bunty, które zostały stłumione na wyraźne polecenie Churchilla. W dwa miesiące później Eden

zaproponował ambasadorowi radzieckiemu, aby w okresie przejściowym Grecja znalazła się pod

wpływami brytyjskimi, podczas gdy Rumunia zostałaby poddana wpływom radzieckim. Stalin tę

propozycję odrzucił, ale Anglicy ponowili ją jesienią 1944 r.

Tymczasem między lipcem a październikiem 1944 r. Europa Wschodnia i Środkowa zmieniła

swoje oblicze w sposób przeciwny niż pragnął Londyn i częsCiowo popierający go Waszyngton.

Pod wpływem zwycięstw wkraczającej Armii Czerwonej zwracali swą broń przeciwko Niemcom

kolejni ich satelici. W ten sposób zostały zawarte rozejmy z Rumunią (12 IX), Finlandią (19 IX)

i Bułgarią (28 X). Rozejm z Węgrami został opóźniony na skutek okupacji tego kraju przez

Niemcy (15 X), toteż do zawarcia go doszło dopiero 20 stycznia 1945 r.

Zaznaczmy, że spośród wymienionych rozejmów tylko rozejm zawarty z Bułgarią został

przygotowany pod auspicjami Europejskiej Komisji Doradczej, powołanej przez moskiewską

konferencję ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Trójki. Na tresC wszystkich układów ro-

zejmowych duży wpływ wywierały jednak sprzeczne orientacje polityczne aliantów. Dlatego

akty te nie miały wyłącznie charakteru rozejmów wojskowych, lecz zawierały także klauzule

polityczne, ekonomiczne i prawne (w przypadku Finlandii i Rumunii także terytorialne). Oczy-

wiśCie Moskwa informowała sojuszników o założeniach poszczególnych rozejmów. Było jednak

znamienne, iż alianci zachodni słabiej niż w Polsce nalegali na zagwarantowanie swoich

wpływów w tych krajach.

W deklaracji jałtańskiej w sprawie wyzwolonej Europy mocarstwa Wielkiej Trójki zobowiązały

się pomagać „ludom państw byłych satelitów »osi« w Europie" w stwarzaniu warunków pokoju

wewnętrznego, demokratyzacji życia społecznego i przeprowadzenia wolnych wyborów.

Oznaczało to, że Churchillowi nie udało się przeforsować koncepcji podziału stref wpływów na

Bałkanach. Jak wiadomo, premier brytyjski wystąpił z nią ponownie w czasie wizyty w

Moskwie w październiku 1944 r. Proponował wtedy, aby Wielka Brytania i Związek Radziec-

ki podzieliły się odpowiednio procentami wpływów w Rumunii (10 i 90), Grecji (90 i 10), Bułgarii

(25 i 75) oraz na Węgrzech i w Jugosławii (50 i 50). Churchill chciał „uratować" Grecję i

dlatego „odstępował" Rumunie. W istocie decydujące znaczenie miała jednak realizacja układów

rozejmowych i związane z nią przemiany wewnętrzne w poszczególnych krajach.

Na ogół przemiany te następowały w sposób pokojowy mimo ostrej walki politycznej sił o

orientacji prolondyńskiej i promoskiewskiej. Jedynie w Grecji doszło do wojny domowej miedzy

obozem królewskim (EDAS) a Grecką Armią Ludowo-Wyzwoleńczą (ELAS); oddziały brytyjskie

aktywnie wystąpiły po stronie rządu, który powrócił z emigracji w październiku 1944 r. Zawarte w

lutym 1945 r. porozumienie obu stron o zakończeniu wojny domowej złamano. Narastały przesłanki

następnego etapu wojny domowej w Grecji.

W sumie podczas debat konferencyjnych i w dyplomatycznej korespondencji końcowego

okresu wojny w Europie Londyn występował bardziej ofensywnie i silniej dążył do zapewnienia

swojej obecności w krajach wyzwalanych niż Stany Zjednoczone. Te w owym okresie raczej

łagodziły starcia brytyjsko-radzieckie i sprawiały wrażenie, jakoby nie zamierzały brać na siebie

wielu obowiązków w tej częs'ci świata. W ich koncepcjach przeważało jeszcze zainteresowanie

solidarnością Wielkiej Trójki z jednej strony i obawa przed narastaniem rywalizacji brytyjsko-

radzieckiej w Europie Środkowo-Wschodniej z drugiej strony.

Czwarta grupa rozbieżności międzyalianckich w Europie dotyczyła problemu niemiec-

kiego, ściślej - stosunku do Niemiec zwyciężonych. Wielka Trójka zaczęła precyzować swoje

stanowisko w tej kwestii od wyrażenia jednolitej woli zniszczenia hitleryzmu. W 1943 r. Wa-

szyngton wysunął w związku z tym postulat bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Londyn for-

mułował w tym czasie różne koncepcje rozczłonkowania Niemiec, jednocześnie zaczynał jednak

podejrzewać Związek Radziecki o zamiary jednostronnego wykorzystania klęski Rzeszy w swych

własnych celach i interesach. W Moskwie w tym okresie wojny o przetrwanie państwa radzieckiego

dominowała dążność do zniszczenia najeźdźcy. Zarazem rozpoczęto upatrywać możliwości

„rewolucyjnego wyjścia z wojny" poprzez tworzenie i walkę proradzieckich, ukierunkowanych na

rewolucyjne przemiany ustrojowe frontów narodowych w krajach ujarzmionych przez hitleryzm.

W lipcu 1943 r. na terenie Związku Radzieckiego powstał komitet Wolne Niemcy, w skład

którego weszli znani antyfaszyści, zwłaszcza komuniści, pewna liczba socjalistów, a także niektórzy

oficerowie spośród jeńców, którzy wyrazili wolę walki z hitleryzmem. Początkowo komitet głosił

hasło rozejmu niemiecko-radzieckiego, od 1944 r. głównie wzywał jednak żołnierzy niemieckich

do poddawania się. O perspektywicznych rozwiązaniach kwestii niemieckiej myśleli i

dyskutowali Amerykanie. Na konferencji moskiewskiej ministrów spraw zagranicznych Cordell

Hull przedłożył Mołotowowi projekt zasad kapitulacji Niemiec. Przewidywał on bezwarunkową

kapitulację i rozbrojenie Niemiec, okupację i kontrolę międzyaliancką obszaru Niemiec, a także

trwałą demilitaryzację, demokratyzację i decentralizację tych ostatnich. Stalin zaakceptował te zasady

świadom, że brak podobnych uzgodnień w przypadku rozejmu z Włochami poróżnił sojuszników i

stworzył pokusę zmowy zachodnich zwycięzców ze zwyciężonymi.

Właśnie te okoliczności sprawiły, że na konferencji teherańskiej porozumienie między Ro-

oseveltem a Stalinem było łatwiejsze niż między tym ostatnim a Churchillem, który starał się

oszczędzić Niemcy po ich kapitulacji. Wobec braku zgody w kwestii rozczłonkowania Niemiec

postanowiono przekazać sprawę Europejskiej Komisji Doradczej, która rozpoczęła pracę w Lon-

dynie w styczniu 1944 r. (początkowo tylko jako komisja Wielkiej Trójki, a od listopada tegoż

roku z udziałem Francji).

W toku prac komisji londyńskiej w sprawie kapitulacji Niemiec za podstawę wyjściową

przyjęto uzgodnienia amerykańsko-radzieckie z października 1943 r. Wynikiem tych prac była

/. Rozpad wielkiej koalicji w Europie (1945-1947)

„Deklaracja w sprawie klęski Niemiec" podpisana 5 czerwca 1945 r. w Berlinie przez czterech

komendantów stref okupacyjnych (gen. D. Eisenhower, marsz. G. Żuków, marsz. B. Montgome-ry i

gen. J. de Lattre de Tassigny). Jeśli chodzi o podział stref okupacyjnych, to przyjęto projekt brytyjski

z wiosny 1944 r. Strefę francuską zdołano jednak wykroić ze stref brytyjskiej i amerykańskiej

dopiero wiosną 1945 r. W listopadzie 1944 r. uzgodniono utworzenie, jako pierwszej wkfzy W

Niemczech, Sojuszniczej Rady Kontroli. Nie zdol ano jednak ustalić sposobu postępowania w razie

niezgodności stanowisk wszystkich komendantów stref okupacyjnych. Podnoszonego wielokrotnie

przez przedstawiciela USA problemu dróg dostępu do Berlina - Europejska Komisja Doradcza nie

była w stanie wyjaśnić (musiała to później zrobić Sojusznicza Rada Kontroli).

Jedną z drażliwych kwestii była wspomniana już sprawa ustalenia wysokości reparacji

niemieckich, którymi najbardziej zainteresowany byi Związek Radziecki ze względu na olbrzymie

zniszczenia wojenne i techniczne zapóźnienia wielu dziedzin swej gospodarki. Ambasador

amerykański w Londynie John Yinant już latem 1944 r. sugerował prezydentowi Rooseveltowi

powiązanie tej kwestii z amerykańskimi kredytami dla Związku Radzieckiego na cele jego po-

wojennej odbudowy. Dowodził on także konieczności konkretnego gospodarczego zainteresowania

się Stanów Zjednoczonych Związkiem Radzieckim, wciągania go po wojnie do rzeczywistej

współpracy. Rząd amerykański wiedział zresztą o zainteresowaniu Moskwy pożyczką amerykańską

na cele odbudowy. Ambasador Harriman donosił o tym już w lutym 1944 r. wspominając o sumie l

mld dolarów. W styczniu 1945 r. Mołotow postawił zagadnienie oficjalnie, wymieniając sumę 6 mld

dolarów podlegających spłacie do 30 lat. Prezydent nie zdecydował się jednak wystąpić w tej

kwestii do Kongresu, a Moskwie nie wypadało nalegać. W ten sposób została zmarnowana

szansa rzeczowego rozwoju stosunków między USA a ZSRR po wojnie, pozostawiając kolejny osad

nieufności.

Z podanych wyżej przyczyn kwestia reparacji niemieckich ciążyła na konferencji jałtańskiej.

Przyjęto radziecko-amerykańską propozycję określenia ich wysokości na 20 mld dolarów (z tego

połowa dla ZSRR), ale wskutek opozycji Churchilla, który obawiał się „pustki ekonomicznej w

Europie Środkowej", sprawę przekazano Komisji Reparacyjnej. W przekonaniu rządu radzieckiego

reparacje miały być zarazem elementem polityki osłabienia Niemiec, podobnie jak podtrzymywany

przez Anglosasów projekt ich rozczłonkowania. Stalin akceptował go na tyle, na ile mogło to

zapobiec porozumieniu się Niemców z państwami zachodnimi w ostatniej fazie wojny. W istocie

Stalin uważał jednak, że ustalenie wschodniej granicy na linii Odry i Nysy Łużyckiej ostatecznie

osłabi Niemcy, a ich dalsze rozdrobnienie podważyłoby realność reparacji. W tej jednej kwestii jego

stanowisko, choć z innych powodów, było bliskie stanowisku Churchilla. Potwierdza to również

rozmowa z de Gaulle'm w grudniu 1944 r., w czasie której Stalin wyrażał zastrzeżenia w sprawie

francuskich projektów oderwania lewego brzegu Renu i utworzenia „bloku kontynentalnego".

Stalin miał pewne podstawy, aby obawiać się ewentualnej zmowy państw zachodnich z

Niemcami. Otóż wbrew tajnemu uzgodnieniu moskiewskiej konferencji ministrów spraw za-

granicznych w sprawie wzajemnej wymiany informacji o sondażach pokojowych przeciwnika

oraz w sprawie obowiązku konsultacji na temat takich sondaży, Anglosasi dwuznacznie zacho-

wywali się w tej kwestii. Oto bezpośrednio po Jałcie wywiad amerykański działający w Szwajcarii

nawiązał kontakt z przedstawicielami dowództwa niemieckiego we Włoszech (z jednej strony była

to siatka Allena Dullesa, z drugiej przedstawiciele gen. SS Karla Wolffa). Niemcy wyrazili

gotowość zaprzestania obrony „linii Gotów" i osłaniania neofaszystowskiej „Włoskiej Republiki

Socjalnej", aby około milionową Grupę Armii „C" przerzucić z Włoch do Austrii i Niemiec celem

umożliwienia udziału w walkach z Armią Czerwoną. Amerykanie byli zainteresowani skrócę-

niem walk na froncie włoskim, obawiali się jednak zwycięstwa lewicy pod kierownictwem Ko-

mitetu Wyzwolenia Narodowego Włoch Północnych oraz zajęcia Wenecji Julijskiej przez wojska

marszałka Tito.

Związek Radziecki został poinformowany o nawiązanych w Bernie kontaktach, ale Anglo-sasi

nie zgodzili się na udział przedstawiciela radzieckiego w tych rozmowach. Od początku marca

do początku kwietnia między Stalinem a Rooseveltem i Churchillem krążyła na ten temat

korespondencja, w niektórych sformułowaniach bardzo ostra, która pozostawiła osad na stosunkach

międzyalianckich. Poinformowany przez wywiad radziecki o tych kontaktach Stalin wiedział, że

Niemcy targowali się o złagodzenie warunków bezwarunkowej kapitulacji i uczynienie jej

warunkową. Zagroził też, że wszelkie tajne porozumienia będzie traktował jako zdradę ze strony

państw zachodnich. W ostatnim liście wysłanym do Stalina przed śmiercią Roosevelt stwierdził,

że tego rodzaju „drobne nieporozumienia nie powinny powtórzyć się w przyszłości".

W ciągu kwietnia i maja nieporozumienia dotyczyły operacji wojennych. Rozmowy z gen.

Wolffem niewątpliwie opóźniły we Włoszech działania aliantów. Wznowili oni ofensywę dopiero 9

kwietnia i po dwudziestu dniach została podpisana bezwarunkowa kapitulacja sił niemieckich we

Włoszech, która zbiegła się z upadkiem „Włoskiej Republiki Socjalnej".

Churchill miał pretensje do gen. Eisenhowera za poinformowanie Stalina o swych zamiarach

uderzenia w kwietniu 1945 r. w kierunku Lipska i Drezna bez wcześniejszego powiadomienia

połączonych szefów sztabów; miało to jakoby stanowić zbytnie rozszerzenie jednej z dyrektyw

wojskowych konferencji jałtańskiej. Premier Wielkiej Brytanii nalegał także na Trumana w sprawie

utrzymania sił amerykańskich wysuniętych miejscami do 150 km w głąb przyszłej radzieckiej

strefy okupacyjnej. Krytykował również naczelnego dowódcę wojsk sojuszniczych za nie-

wydanie na początku maja rozkazu marszu na Pragę. Ponadto Londyn i Waszyngton, które nie

potrafiły porozumieć się z Moskwą w sprawie stref i administracji Wiednia podczas debaty nad

tym problemem w Europejskiej Komisji Doradczej, wyrażały niezadowolenie, kiedy dowództwo

radzieckie nie zgodziło się na wysłanie anglosaskiej misji do wyzwolonego właśnie Wiednia

oraz bez konsultacji z państwami zachodnimi zezwoliło na utworzenie rządu austriackiego pod

przewodnictwem socjaldemokraty Karla Rennera (29 IV 1945 r.).

Stanowczość Stalina w sprawie przestrzegania zasady bezwarunkowej kapitulacji Niemiec

wpłynęła na odrzucenie przez Anglosasów w kwietniu 1945 r. propozycji najwyższego dowódcy SS

i policji niemieckiej Heinricha Himmlera, który za pośrednictwem kuzyna króla szwedzkiego, a

zarazem przedstawiciela Szwedzkiego Czerwonego Krzyża, hrabiego Folke Bernadotte'a,

sygnalizował ewentualność skapitulowania Wehrmachtu na froncie zachodnim (w tym także w

Norwegii i Danii), „aby uratować możliwie wielką część Niemiec przed inwazją rosyjską (...), aby

wojska mocarstw zachodnich posunęły się jak najprędzej na wschód". Churchill i Truman

przesłali Stalinowi informację o propozycji Himmlera, zapewniając o sformułowaniu warunku

równoczesnej kapitulacji niemieckiej na wszystkich frontach. Stalin podziękował za informację i

uznał pogląd Anglosasów za słuszny.

Po śmierci Hitlera, utworzeniu marionetkowego rządu admirała Karla Donitza (l V) i kapi-

tulacji garnizonu berlińskiego (2 maja) pojawił się jednak nowy element rozbieżności między-

alianckich. Brytyjczycy zaczęli bowiem pośrednio tolerować rząd Donitza i chronić ocalałe na

północy Niemiec jednostki Wehrmachtu. Szef resztek III Rzeszy chciał uchylić się od kapitulacji

przed dowództwem radzieckim. Dlatego upoważniał dowódców poszczególnych jednostek do

kapitułowania przed aliantami zachodnimi. Kiedy zachodni dowódcy zażądali od niego kapitulacji

wszystkich sił niemieckich i to przed całą Wielką Trójką, Dónitz musiał ustąpić. Tak doszło do

roboczej kapitulacji sił niemieckich podpisanej w Reims 7 maja 1945 r. oraz do bezwarunko-

/ Rozpad wielkie) koalicji \v Europie f J 945—] 947)

wej kapitulacji ostatecznej, podpisanej nazajutrz na berlińskim przedmieściu Karlshorst, w obu

przypadkach wobec przedstawicieli trzech mocarstw. Mimo to marionetkowy rząd Ddnitza nadal

działał w Mtirwik pod Flensburgiem aż do 23 maja. Jego istnienie zależało tylko od marsz. Mont-

gomery'ego, gdyż rzecz działa się w brytyjskiej strefie okupacyjnej. Od Montgomery'ego zależało

też tolerowanie funkcjonowania we Flensburgu rozgłośni radiowej, która wzywała m.in. do

odzyskania utraconych ziem wschodnich.

Z odpowiedzi Churchilla na pytania postawione mu w Izbie Gmin w 1954 r. wynika, że

dowódca wojsk brytyjskich w Niemczech nie prowadził w tej kwestii własnej polityki, lecz jego

postępowanie odbijało wiernie ówczesną postawę rządu brytyjskiego. Przed Brytyjczykami ska-

pitulowało znacznie więcej żołnierzy niemieckich niż przypadało na angielski odcinek frontu,

gdyż w tym celu Donitz przerzucał tysiące żołnierzy do Niemiec północno-zachodnich. Jedno-

czes'nie Montgomery zwlekał z rozbrajaniem 21 grupy wojsk niemieckich w Szlezwiku-Holszty-nie.

W związku z tym prasa i radio krytykowały zachodnich sojuszników za niedotrzymywanie

zobowiązań. Jak wspominał marszałek Żuków, Stalin miał wrażenie „że Anglicy zamierzają jeszcze

użyć wojsk niemieckich". Delegacja radziecka udała się do siedziby Dónitza, aby zbadać sytuację

na miejscu. Sprawą zainteresowała się amerykańska i brytyjska opinia publiczna. Niebawem

Waszyngton polecił Eisenhowerowi aresztowanie Dónitza i jego sztabu (łącznie 300 osób). Innym

źródłem napięć między sojuszniczych był fakt, że wojska brytyjskie i amerykańskie nadal

zajmowały część strefy przewidzianej pod okupację radziecką. Według wspomnień

Montgomery'ego był to rezultat dążeń Churchilla do posiadania ważkiego argumentu

przetargowego w dyskusji na przyszłej konferencji w Poczdamie. Amerykanie, żywotnie zainte-

resowani współpracą z ZSRR przeciwko walczącej nadal Japonii, odnosili się jednak z rezerwą do

bieżących kroków i dalekosiężnych planów europejskich brytyjskiego premiera. Gdy ten nalegał na

szybkie zwołanie konferencji Wielkiej Trójki, Truman chciał ją odwlec, gdyż nie czuł się do niej

przygotowany. Ponadto oczekiwał wyjaśnienia amerykańsko-radzieckich rozbieżności w sprawie

ONZ (zwłaszcza wokół prawa veta w Radzie Bezpieczeństwa) na odbywającej się w San Francisco

konferencji założycielskiej tej organizacji. Po klęsce Niemiec w celu bliższego poznania poglądów

Stalina Truman wysłał na rozmowy do Moskwy Harry Hopkinsa. Ten był przekonany o

możliwości współpracy amerykansko-radzieckiej i krytycznie odnosił się do ostrzeżeń Churchilla

jakoby Rosjanie chcieli wkrótce „dotrzeć do Morza Północnego i Atlantyku".

W czasie podróży do Moskwy (26 V-6 VI 1945) Hopkins koncentrował uwagę na rozbież-

nościach amerykańsko-radzieckich. Od dłuższego czasu, o czym była już mowa, należały do

nich sprawy Polski i Komisji Reparacyjnej. Po Jałcie napięcia wywołały nalegania USA na udział w

ONZ Argentyny, której rząd odmawiał udziału w Wielkiej Koalicji, a także zajęcie całej floty

niemieckiej przez Anglików i Amerykanów (gdy ZSRR domagał się V3 jej tonażu) oraz przerwanie

bez uprzedzenia z dniem 10 maja 1945 r. dostaw amerykańskich dla Związku Radzieckiego z

tytułu lend-lease. Wizyta Hopkinsa złagodziła ostrość tych rozbieżności, nadając pragmatyczny

charakter rozwiązywaniu związanych z nimi problemów.

W toku organizowania w czerwcu Sojuszniczej Rady Kontroli w Niemczech rząd radziecki

sprzeciwił się przeprowadzeniu w Niemczech jakichkolwiek wyborów oraz amerykańskim pro-

pozycjom nadania jej zwierzchnich kompetencji wobec komendantów stref okupacyjnych. Każdy

komendant miał swobodę postępowania. Kiedy w strefach zachodnich zaledwie zaczęto rejestrację

byłych członków hitlerowskiej partii narodowosocjalistycznej (NSDAP), w strefie radzieckiej

już od połowy czerwca zaczęły działać partie antyfaszystowskie i przygotowywano radykalne

reformy gospodarcze, w szczególności upaństwowienie przemysłu i reformę rolną.

B*"

Amerykanie przygotowali się do konferencji poczdamskiej przede wszystkim pod kątem

rozwiązań ekonomicznych. Proponowali oni obniżyć poziom życia w Niemczech do średniego

poziomu państw europejskich, utrzymać jednos'ć gospodarki niemieckiej oraz podporządkować

sprawę i tok reparacji zasadzie równowagi bilansu handlowego. Anglicy zajmowali podobne

stanowisko. Delegacja radziecka miała propozycje całkiem odmienne. Dlatego dyskusje były

ostre, a w sprawie reparacji doszło wręcz do impasu. Gdy Związek Radziecki dążył do połączenia

demilitaryzacji z dekartelizacją oraz do ustalenia wysokich odszkodowań dla krajów najbardziej

poszkodowanych, Anglosasi starali się zapewnić sobie możliwos'ć wykorzystania w przyszłości

Niemiec jako rynku zbytu i terenu ekspansji kapitałowej. Dopiero w ostatnich dniach

konferencji James Byrnes zaproponował kompromisową formułę, według której reparacje miały być

ściągane z urządzeń przemysłowych każdej strefy przez jej okupanta. Ponadto 25% instalacji ze

stref zachodnich ze względu na nierównomierne uprzemysłowienie Niemiec miało być

przekazane Związkowi Radzieckiemu. Kompromis ten nie likwidował jednak możliwości narastania

dalszych rozbieżności między aliantami.

Do Poczdamu dotarły także radziecko-anglosaskie spory w sprawie podziału floty niemieckiej.

Amerykanie i Anglicy nie zgadzali się z radziecką propozycją podziału tej floty na trzy części i

postulowali wykorzystanie jej w wojnie z Japonią. Ostatecznie postanowiono wykorzystać

przeciwko Japonii flotę handlową a całość tonażu floty wojennej w zasadzie podzielić na trzy

części, przy czym poszczególne mocarstwa zobowiązały się wydzielić pewną liczbę jednostek

mniejszym państwom (np. ZSRR przyjął takie zobowiązanie wobec Polski).

2. Dwa nurty realizacji postanowień układu poczdamskiego w

stosunku do Niemiec

Druga wojna światowa pochłonęła w Europie olbrzymie ofiary. Straty ludzkie w Europie

Wschodniej były dziesięciokrotnie większe niż w Europie Zachodniej, przy czym w Polsce w

stosunku do liczby ludności były one największe (około 17%, gdy w ZSRR około 10%). Była to

jedna z najistotniejszych przesłanek odmienności nie tylko stosunku emocjonalnego, lecz i

podejścia politycznego do doświadczeń wojny w obu częściach Europy. Również straty materialne

i szkody społeczne bardziej dotknęły kraje wschodniej części naszego kontynentu.

Na tym tle realizacja uzgodnionego w Poczdamie systemu stosunków międzynarodowych w

Europie nie mogła być łatwa. Przede wszystkim utrudniały ją dwa czynniki: z jednej strony

ekspansywne dążenia mocarstwa radzieckiego, z drugiej - amerykańska polistrategia atomowa,

którą prezydent Truman zaczął stosować już w Poczdamie. Związek Radziecki okazał się wielkim

zwycięzcą w Europie, Armia Radziecka stacjonowała nad Łabą i Dunajem. Dokonujące się pod

imperialnym wpływem ZSRR przemiany ustrojowe w Europie Środkowo-Wschodniej uzależniły od

niego - początkowo w zróżnicowanym stopniu - Polskę, Rumunię, Bułgarię, Jugosławię, Węgry,

Czechosłowację i część Niemiec. Związek Radziecki nie miał jednak jeszcze broni atomowej i

generalnie nie był w stanie zagrozić Stanom Zjednoczonym, mógł natomiast być zagrożony przez

nie. Stalin nie godził się z monopolem atomowym USA i wykorzystywaniem go w celach

politycznych. Tak oto do przeciwieństw ideologicznych zaczęła nieuchronnie dołączać ^rywalizacja

strategiczna; zwycięzców zaczynały dzielić coraz ostrzej zarówno cele, jak środki i metody ich

osiągania. -\^\«v -

Geneza koalicji hitlerowskiej była związana ze wspólnym zagrożeniem ze strony agresora

faszystowskiego. Nie wypływała ona z podobieństwa uznawanych wartości i systemów politycz-

I. Rozpad wielkiej koalicji w Europie (1945-1947)

nych, które różniły się diametralnie. Została narzucona przez okoliczności zewnętrzne, które

okazały się silniejsze niż względy ideologiczno-ustrojowe. Kiedy okoliczności te znikły, przeci-

wieństwa ideologiczne, odmienne pojmowanie demokracji oraz odmienne konsekwencje funk-

cjonowania przeciwstawnych systemów politycznych, a także sprzeczności miedzy interesami obu

stron musiały dać znać o sobie. Co więcej, musiały one wystąpić z większą siłą, ponieważ

rozszerzał się zasięg geograficzny sterowanego przez Moskwę systemu socjalizmu, a tym samym

nieuchronnie rosło zagrożenie dla stabilności kapitalizmu. Ten antagonizm i rywalizacja zaczęły

odbijać się ujemnie na realizacji zobowiązań poczdamskich, które dopiero z takim trudem

uzgodniono.

Zwycięzców dzieliły przede wszystkim zasadnicze aspekty rozwiązywania kwestii nie-

mieckiej. Były one natury politycznej i ekonomicznej. Dotyczyły sposobu kontroli nad Niemcami,

nie tylko ukarania zbrodniarzy wojennych, lecz i określenia ich winy, stosunków między

strefami okupacyjnymi i perspektyw traktatu pokojowego, a także modelu ustrojowego na terenie

Niemiec, wreszcie sposobu ściągania reparacji i polityki gospodarczej na obszarze Niemiec.

W Poczdamie, zgodnie zresztą z deklaracją jałtańską, uzgodniono, że intencją sojuszników nie

było zniszczenie narodu niemieckiego, lecz wykorzenienie niemieckiego militaryzmu i narodowego

socjalizmu oraz przebudowanie życia narodu niemieckiego na podstawie demokratycznej i

pokojowej. Dlatego postanowiono zupełnie rozbroić i zdemilitaryzować Niemcy, zniszczyć

wojskowe, paramilitarne i nazistowskie organizacje, zlikwidować przemysł wojenny, uchylić

ustawodawstwo hitlerowskie, ukarać przestępców wojennych, zdecentralizować ustrój polityczny

Niemiec, usunąć członków partii nazistowskiej z wszelkich urzędów i odbudować niemieckie życie

polityczne na zasadach demokratycznych. W dziedzinie gospodarczej zakazano produkcji

wojennej, zdecydowano usunąć służące jej urządzenia przemysłowe zgodnie z planem repara-

cyjnym i pod nadzorem Sojuszniczej Komisji Reparacyjnej, postanowiono zdecentralizować gos-

podarkę niemiecką i przeprowadzić jej dekartelizację, traktując wszakże Niemcy jako jednolitą

całość gospodarczą.

Realizacja powyższych postanowień układu poczdamskiego zaczęła w rzeczywistości

przebiegać coraz bardziej odrębnymi nurtami. Państwa zachodnie starały się przede wszystkim

wykorzystać potencjał niemiecki w celu ożywienia rynku europejskiego. Związek Radziecki

akcentował natomiast wojskowe, ideologiczne i polityczne konsekwencje klęski faszystowskich

Niemiec. Jako państwo znacznie słabsze gospodarczo od USA, do tego okrutnie zniszczone przez

wojnę i związany z nią wysiłek, nie dysponował środkami, które można by przeznaczyć na rozwój

okupowanej części Niemiec. Co więcej, reparacje w formie urządzeń produkcyjnych były dla

niego warunkiem powojennej odbudowy. Wszystkie te okoliczności dały się od początku zauważyć

w poszczególnych strefach okupacyjnych, a także w stosunkach między strefami.

Związek Radziecki przeprowadził szybko całkowitą demilitaryzację swojej strefy okupacyjnej

połączoną z demontażem i wywozem technologii, a jednocześnie poprzez Sojuszniczą Radę

Kontroli nalegał - początkowo dość skutecznie - na podejmowanie decyzji idących w tym kie-

runku we wszystkich strefach. Zniszczono łodzie podwodne i podzielono flotę niemiecką. Natomiast

w strefach zachodnich zajęto się tworzeniem „oddziałów pomocniczych", które stanowiły zwykły

kamuflaż utrzymywania oddziałów niemieckich (w strefie brytyjskiej jeszcze w listopadzie 1945 r.

istniało całe ugrupowanie armii Miillera w liczbie 200 tyś. osób oraz około milionowa grupa

jeńców zorganizowanych w regularne jednostki). Fakty te były szczególnie drażniące dla

poszczególnych państw Europy Wschodniej, zwłaszcza że w oddziałach tych kryły się niedobitki

formacji profaszystowskich, które wywodziły się z tych krajów i do końca walczyły po stronie

Hitlera (jak ukraińscy banderowcy, chorwaccy ustaszowcy, węgierscy szalasiści, litewscy szau-

lisi i inni). Wymuszone przez stron? radziecką kolejne dekrety Sojuszniczej Rady Kontroli, wy-

dawane aż do lata 1946 r., prowadziły do rozwiązywania tego rodzaju oddziałów, w pewnej

mierze także do represji wobec nich.

Jeśli chodzi o denazyfikację Niemiec, to w strefie radzieckiej zostały szybko rozwiązane

instytucje i organizacje faszystowskie. Naziści zostali pozbawieni wpływowych stanowisk w aparacie

administracyjnym, oświatowym i gospodarczym. Zarazem względy narastającej rywalizacji z

Zachodem wpływały na konkretne decyzje zmierzające do wciągania do współpracy nazi-stów,

którzy byli niezbędnymi dla radzieckich okupantów fachowcami (np. w dziedzinie rakiet i

lotnictwa). Względnie konsekwentnie była przeprowadzana denazyfikacja w strefie francuskiej,

natomiast powierzchownie i selektywnie w strefach brytyjskiej i amerykańskiej, w których

schroniła się największa liczba faszystów. Amerykanie, którzy zagarnęli kartotekę partii narodo-

wosocjalistycznej (NSDAP), po kilku miesiącach zastąpili faktyczną denazyfikację tzw. rejestracją

ludności, w czasie której faszyści mieli wiele okazji do fałszowania danych i wzajemnego

rehabilitowania się. Amerykański generał Lucius Clay łagodził niekiedy wyroki wydane na zbro-

dniarzy. W rezultacie takiego postępowania niewielki odsetek zagorzałych nazistów został uznany za

winnych. W 1946 r. aparat sprawiedliwości był w strefie amerykańskiej w 43% faszystowski, w

strefie brytyjskiej w 35%. Jeszcze gorsza była sytuacja w policji.

Konsekwentnie postąpiono jednak z głównymi zbrodniarzami wojennymi. Związek Radziecki

jako pierwszy przeprowadzał procesy zbrodniarzy hitlerowskich już od grudnia 1943 r. Strona

radziecka doprowadziła do umieszczenia w układach rozejmowych z Finlandią, Rumunią i Bułgarią

klauzul, w których rządy tych państw zobowiązano do współpracy z dowództwem radzieckim w

celu ujęcia i osądzenia przestępców wojennych. Kiedy więc od jesieni 1944 r. wielkie mocarstwa

zaczęły dyskutować sposób ukarania głównych przestępców, ZSRR, znajdując zrozumienie wśród

wielu polityków i znacznej części opinii publicznej państw zachodnich, przeciwstawił się tendencji

ukarania większości z nich w trybie administracyjnym i domagał się procesu międzynarodowego

głównych zbrodniarzy wojennych. Z ideą tą rząd brytyjski zgodził się jako ostatni dopiero w czasie

konferencji w San Francisco. Obecni tam ministrowie spraw zagranicznych ZSRR, USA, Wielkiej

Brytanii i Francji uzgodnili sprawę utworzenia Międzynarodowego Trybunału Wojskowego do

osądzenia głównych zbrodniarzy wojennych oraz zasadę zaliczenia do tej kategorii szerszego kręgu

przestępców nazistowskich, nie tylko głównych przywódców III Rzeszy. Postanowiono też, że

zasady pracy trybunału zostaną opracowane po utworzeniu ONZ. W tym celu w dniach od 26

czerwca do 8 sierpnia 1945 r. odbyła się w Londynie specjalna konferencja przedstawicieli

czterech mocarstw. Okazało się, że byli nimi z reguły ci sami ludzie, którym w kilka miesięcy

później przypadło oskarżanie i sądzenie zbrodniarzy hitlerowskich w Norymberdze. Przygotowali oni

porozumienie w sprawie zasad Międzynarodowego Trybunału Wojskowego oraz jego statut, który

stanowił integralną część porozumienia. Pierwszy z tych dokumentów został opracowany głównie

na podstawie projektu amerykańskiego, drugi zaś - na podstawie projektu radzieckiego.

Na konferencji londyńskiej zarysowały się dwie tendencje. Związek Radziecki chciał uczynić z

procesu odstraszającą demonstrację międzynarodową przeciwko deformacji systemu stosunków

międzynarodowych, podczas gdy Anglosasi starali się akcentować potrzebę odpowie-,dzialn.ości

za naruszanie praw ludzkich. Wyrazem tych tendencji były spory wokół spraw przestępczego

charakteru organizacji hitlerowskich, odpowiedzialności członków tych organizacji, sztabu

generalnego i naczelnego dowództwa, organizacji MTW, określenia prawa procedury procesowej

oraz samego przestępstwa międzynarodowego. W rezultacie tych sporów, na które duży wpływ

wywarł układ poczdamski, akceptowany niebawem przez Francję, doszło do

/. Rozpad wielkiej koalicji w Europie (1945-1947)

uroczystego podpisania w dniu 8 sierpnia 1945 r. porozumienia czterech mocarstw w sprawie

utworzenia MTW i trybu jego prac.

Jednakże zarysowane na konferencji londyńskiej odmienne tendencje w sprawie traktowania

hitlerowskich zbrodniarzy wojennych przeniosły się także na przygotowania do procesu. W ich

toku Anglosasi nie zgodzili się na jednolite potraktowanie sztabu generalnego i naczelnego

dowództwa armii hitlerowskich jako organizacji przestępczych. Hjalmar Schacht, który tworzył

gospodarcze podstawy agresywnej polityki hitlerowskiej, znalazł potężnych obrońców, którzy nie

dopuścili do jego sądzenia. Z drugiej strony przedstawicielom ZSRR udało się przeforsować linię

pomijania i ograniczania w przyszłym procesie materiałów dowodowych dotyczących zawartego

w sierpniu 1939 r. paktu niemiecko-radzieckiego i jego konsekwencji w okresie wrzesień 1939-

czerwiec 1941.

Mimo oporów i rozbieżności wielki proces głównych zbrodniarzy wojennych został zor-

ganizowany w Norymberdze (a jedynie posiedzenia organizacyjne odbyły się w Berlinie). W

ciągu 218 dni jego trwania odbyło się 406 roboczych posiedzeń (od 20 XI1945 do l X 1946 r.).

Wyrokiem objęto 19 głównych zbrodniarzy, spośród których 12 skazano na karę śmierci. W sumie

proces norymberski był wyrazem i wynikiem jedności działania wielkich mocarstw. Dzięki temu

stanowił prawne, psychologiczne i moralne uwieńczenie wysiłków wojskowych i politycznych

koalicji antyhitlerowskiej. Pojawiające się w państwach anglosaskich już w toku procesu i po

wyroku norymberskim tendencje kwestionowania jego legalności, a oparte na starych zasadach

wewnętrznego prawa karnego (nullum crimen sine legę, ex post facto, res inter alios actd), nie

odpowiadały istocie stosunków międzynarodowych i konkretnej prawdzie historycznej o nich.

Bezpośrednie i dalsze konsekwencje procesu oraz wyroku norymberskiego dotyczą bowiem nie

tylko normatywnego aspektu stosunków międzynarodowych, lecz przede wszystkim ich mającego

nadrzędne znaczenie aspektu politycznego, jak również aspektów psychologicznych i moralnych. W

tym sensie Norymberga była i pozostaje memento dla rządów i narodów, a zarazem wielką

lekcją dla polityków, których ostrzega przed wkraczaniem na drogę przestępczego systemu o

imperialnych ambicjach i ludobójczych środkach działania.

Proces norymberski nie przekreślił jednak międzyalianckich rozbieżności w kwestii trakto-

wania przestępców wojennych, których większość schroniła się w strefach zachodnich. Łącznie

pociągnięto tam do odpowiedzialności tylko 12 457 osób, przy czym ukarano zaledwie 6100

osób (w tym 9 skazano na śmierć). Tymczasem w samej strefie radzieckiej pociągnięto do odpo-

wiedzialności 16 572 osoby, a skazano 12 807 osób (w tym 118 na śmierć). Dysproporcje te

wiązały się ściśle ze zróżnicowanym określaniem i traktowaniem przestępców wojennych.

Odmienne było również pojmowanie i realizowanie procesów demokratyzacji życia spo-

łeczno-politycznego. Radziecka Administracja Wojskowa w Niemczech szybko umożliwiła dzia-

łalność partiom antyfaszystowskim i proradzieckim, jednocześnie stawiając na związanych z nią

komunistów. W tym duchu nalegała na zjednoczenie partii robotniczych i powstanie Niemieckiej

Socjalistycznej Partii Jedności (kwiecień 1946 r.), która przystąpiła do organizacji Frontu

Narodowego Niemiec Demokratycznych oraz przygotowania wyborów do parlamentów krajowych

(jesień 1946 r.). Została zrealizowana reforma rolna i dekartelizacja przemysłu. Jednocze-s'nie

przedstawiciele radzieccy w Sojuszniczej Radzie Kontroli zabiegali o rozszerzenie preferowanych

organizacji na wszystkie strefy okupacyjne. Szczególnym aspektem tej linii politycznej były

intensywne działania w celu przeciągnięcia na swą stronę socjaldemokratów niemieckich. W

zachodnich strefach okupacyjnych zamiar ten nie powiódł się. SPD odrzuciła radzieckie inspiracje.

Jak postępowały zachodnie mocarstwa okupacyjne? Jeśli chodzi o Francje, która przede

wszystkim troszczyła się o zapewnienie sobie trwałego bezpieczeństwa i pokoju ze strony wscho-

dniego sąsiada, to Paryż sprzyjał konfederacyjnym koncepcjom organizowania życia w Niem-

czech, zwalczał zarówno tezę o gospodarczej jednos'ci Niemiec, jak i dążenia centralistyczne. W

1947 r. Paryż zaczął jednak naginać się do polityki lansowanej przez Waszyngton. W tym czasie

w strefach anglosaskich nadal funkcjonowały liczne ogniwa byłej administracji hitlerowskiej. Nie

zrealizowano postanowień Sojuszniczej Rady Kontroli w sprawie reformy rolnej i

dekartelizacji gospodarki. Anglicy i Amerykanie odmówili ostatecznie w 1947 r. realizacji po-

stanowienia w sprawie konfiskaty majątku m.in. tak skompromitowanego olbrzyma jakim był

I.G.Farbenindustrie, która dostarczała np. gaz trujący do hitlerowskich obozów koncentracyjnych

i obozów zagłady. W pierwszej połowie tegoż roku trzy mocarstwa zachodnie zastąpiły formułę

dekartelizacji przez enigmatyczne zarządzenia, zakazujące „zbytniej koncentracji niemieckiej

mocy ekonomicznej". Sprowadzało się to do nadzorowania i reorganizacji wielkich koncernów,

do których coraz szerzej wlewał się wielki kapitał amerykański, po części także brytyjski i

francuski.

W takich warunkach nie mogło dojść do wykonania czterostronnych decyzji w sprawie

reparacji niemieckich. USA i Wielka Brytania przejęły wszystkie rezerwy złota niemieckiego i

aktywa zagraniczne, większą część floty handlowej oraz znaczną liczbę patentów, wynalazków i

urządzeń. Łącznie z dobrami przejętymi przez Francję dobra te miały wartość sięgającą ówczesnych

20 mld dolarów, tzn. sumy przewidzianej na wszystkie reparacje. Zarazem władze okupacyjne stref

amerykańskiej i brytyjskiej już w maju 1946 r. zarządziły wstrzymanie dostaw z tytułu reparacji do

ZSRR. Niebawem stanowisko to poparła również Francja. W rezultacie do 1947 r. Związek Radziecki

otrzymał z tytułu reparacji ze stref zachodnich dostawy o wartos'ci zaledwie 12,5 min dolarów.

Rozbieżności w polityce mocarstw okupacyjnych w Niemczech przenosiły się także na

forum organów międzyalianckich. Związek Radziecki wielokrotnie wnosił kwestię oceny rea-

lizacji poszczególnych wspólnych postanowień pod obrady Sojuszniczej Komisji Kontroli i Rady

Ministrów Spraw Zagranicznych. W 1947 r. doszło do sytuacji, w której przedstawiciele mo-

carstw zachodnich przyznawali się do niewykonania wielu uzgodnień (np. w sprawie likwidacji

przedsiębiorstw wojskowych lub zniszczenia wojskowych urządzeń i materiałów), ale nadal nie

podejmowali kroków w tym celu. W sposób spektakularny dwa nurty realizacji układu poczdam-

skiego zderzyły się ze sobą na drugiej sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Paryżu (15

IV-16 V i 15 YI-12 VII 1946 r.). Odbywała się ona już po fultoriskim przemówieniu Cłiur-chilla (5

III 1946 r.), który w obecności prezydenta Trumana uzasadniał niezbędność krucjaty

antyradzieckiej. Równolegle toczyły się rozmowy polityków i dowódców wojskowych na temat

planów podziału Niemiec oraz utworzenia Bizonii na obszarze stref anglosaskich. Jednym z ar-

gumentów na rzecz tego planu był zaawansowany już proces kształtowania w radzieckiej strefie

okupacyjnej rozwiązań i modeli odpowiadających zasadom tzw. demokracji ludowej.

Na paryskiej konferencji porozumienie okazało się niemożliwe. Anglosasi wzmogli przygo-

towywania połączenia swoich stref. 5 września generałowie Lucius Clay i Brian Robertson podpisali

(bez odwoływania się do Sojuszniczej Rady Kontroli i z przewagą myślenia rynkowego)

porozumienie w sprawie zasad ekonomicznego połączenia obu stref (tworząc m.in. wspólne za-

rządy do spraw żywności, rolnictwa, handlu, przemysłu i transportu). Następnego dnia porozu-

mienie to uzasadnił publicznie Byrnes w przemówieniu stuttgarckim, w którym zapowiedział

niedwuznacznie zerwanie z czteromocarstwowym nadzorowanie obszaru Niemiec i połączenie

/. Rozpad wielkiej koalicji w Europie (1945-1947)

trzech stref zachodnich. 2 grudnia USA i Wielka Brytania postanowiły z dniem l stycznia 1947 r.

utworzyć Bizonie, a tym samym wyłączyć ją spod kompetencji Rady Kontroli.

Na trzeciej sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Nowym Jorku (4-12 XII 1946 r.)

podjęto decyzję, aby cały kompleks spraw niemieckich rozpatrzyć na czwartej sesji, którą posta-

nowiono zwołać w Moskwie miedzy 10 marca a 24 kwietnia 1947 r. Do tego czasu przeciwstawne

nurty w kwestii niemieckiej zarysowały się jeszcze ostrzej. W strefie wpływów radzieckich

nastąpiły wydarzenia (wybory w Polsce i na Węgrzech, „rewolucja lutowa" w Czechosłowacji,

eliminacja przedstawicieli centrystycznych ugrupowań demokratycznych z rządów Bułgarii i

Rumunii) s'wiadczące o radykalnym przyspieszeniu procesów inspirowanych przez Moskwę.

12 marca prezydent Truman proklamował, nazwaną później jego imieniem, doktrynę,

która zapowiadała zdecydowaną walkę Stanów Zjednoczonych przeciwko dążeniom ZSRR do „re-

wolucji światowej". Prezydent przyrzekał pomoc USA dla krajów zagrożonych przez rewolucję.

Przemówienie dało wyraz aspiracjom Stanów Zjednoczonych do przywództwa w świecie, co równało

się dążeniu do ograniczenia międzynarodowego oddziaływania ZSRR. W przemówieniu nie

zabrakło także jednoznacznego, choć dyskretnego odniesienia do monopolu atomowego USA.

Chociaż kapitał brytyjski był zainteresowany utrzymaniem kontroli w Zagłębiu Ruhry, a

kapitał francuski umacnianiem swych wpływów w Zagłębiu Saary, Londyn i Paryż nie protestowały

przeciwko amerykańskim zamiarom stworzenia separatystycznego państwa zachodnio-

niemieckiego, zaniechania demilitaryzacji i dekartelizacji oraz wprowadzenia oddzielnej waluty.

Ujawnienie tych zamiarów w formie opublikowania tzw. raportu Hoovera w dniach trwania sesji

moskiewskiej (18 marca) oznaczało, że administracja amerykańska de facto wyrzeka się porozu-

mienia z ZSRR w kluczowych sprawach dotyczących przyszłości Niemiec. Moskiewska sesja

Rady Ministrów Spraw Zagranicznych była najdłuższą naradą czterech mocarstw w sprawach

niemieckich (43 posiedzenia i wiele spotkań). W czasie dyskusji nad sprawozdaniem Sojuszniczej

Rady Kontroli, nad formami i zasięgiem tymczasowej politycznej organizacji Niemiec, nad

przygotowaniem traktatu pokojowego z Niemcami oraz s'rodkami sprawowania kontroli nad nimi

ujawniła się przeciwstawność stanowisk ZSRR i mocarstw zachodnich.

Znalazło to wyraz już w rozbieżnej ocenie stanu zaawansowania demilitaryzacji, dena-

zyfikacji i demokratyzacji Niemiec. Państwa zachodnie pod naporem faktów, które bulwersowały

znaczną część ich własnej opinii publicznej, musiały przyjąć krytykę oraz zobowiązać się do

likwidacji w 1947 r. przedsiębiorstw wojskowych i zakończenia reformy rolnej. Zdecydowanie

przeciwstawiły się natomiast odbudowie „jednolitego, pokojowego i demokratycznego państwa

niemieckiego" na podstawie powszechnych wyborów lub plebiscytu. Odrzuciły też propozycję

szybkiego zawarcia traktatu pokojowego z Niemcami. Ze swej strony Związek Radziecki odrzucił

amerykańską propozycję utworzenia w Niemczech rządu tymczasowego w postaci Rady Narodowej,

którą mieliby tworzyć szefowie rządów krajowych. W ten bowiem sposób mocarstwa zachodnie

zdobyłyby w tym organie przychylną sobie większość. Nie zgodził się także ZSRR z ideą

przedłużania okupacji za pomocą tzw. międzynarodowego statusu. Przeciwstawił się również

inicjatywie brytyjskiej, aby anulować układ poczdamski, przyjmując „dodatkowe zasady, jakimi

należy się kierować w stosunkach z Niemcami".

Tak oto na konferencji moskiewskiej, jak stwierdził w owych dniach słynny publicysta ame-

rykański Walter Lippman, „ZSRR i Zachód mówiły już nie do siebie, lecz do Niemców i do

opinii światowej, aby zdobyć poparcie dla przeciwstawnych planów". Konferencja w rzeczy

samej stała się wyrazem niemożliwości porozumienia się państw zachodnich i ZSRR w kwestii

niemieckiej i usprawiedliwiania podjętych już z obu stron działań separatystycznych.

Niebawem przystąpiono do reorganizacji Bizonii, aby na jej podstawie utworzyć państwo

zachodnioniemieckie. W czerwcu 1947 r. utworzono dwustrefową Rade Gospodarczą, złożoną z

przedstawicieli parlamentów krajowych i mającą funkcje parlamentarne. Powołano także Komitet

Wykonawczy, który spełniał funkcje rządowe.

Mocarstwa zachodnie odmówiły też dyskusji na temat zobowiązań poczdamskich na forum

Sojuszniczej Rady Kontroli. Na konferencji paryskiej w sprawie Planu Marshalla (12-15 VII 1947 r.)

opowiedziały się za udziałem w nim Niemiec Zachodnich. Akty te oznaczały faktyczne zerwanie z

układem poczdamskim. Zgoda na przedyskutowanie problemu na następnej sesji Rady Ministrów

stanowiła jedynie przejrzysty parawan dla separatystycznych poczynań.

3. Dwa nurty polityki wobec byłych sojuszników Niemiec hitlerowskich w Europie

Układ poczdamski uznał za ważne i pilne zawarcie traktatów pokojowych z Włochami,

Rumunią, Bułgarią, Węgrami i Finlandią. Realizacje zlecił Radzie Ministrów Spraw Zagra-

nicznych pięciu wielkich mocarstw. Ponadto przewidywał udział w debatach tych państw, które

podpisały układy rozejmowe z poszczególnymi sojusznikami Niemiec hitlerowskich. Zawarcie

traktatów z wymienionymi pięcioma państwami miało być wyrazem normalizacji ich położenia

międzynarodowego, w tym i wystarczającą przesłanką przyjęcia ich następnie w poczet członków

ONZ. Rządy Wielkiej Trójki zobowiązały się rozważyć nawiązanie stosunków dyplomatycznych

z Finlandią, Rumunią, Bułgarią i Węgrami w miarę możliwości jeszcze przed zawarciem traktatów

pokojowych z nimi. Jak się okazało, nie wszystkie powyższe postanowienia i zobowiązania były

jednakowo interpretowane i realizowane przez wielkie mocarstwa.

Zgodnie z układem poczdamskim, Stany Zjednoczone zostały wyłączone z dyskusji nad

traktatem pokojowym z Finlandią, zaś Francja nie wzięła udziału w przygotowaniu podobnych

traktatów z Finlandią, Rumunią, Bułgarią i Węgrami. Chiny miały uczestniczyć jedynie w przy-

gotowaniu pokojowego uregulowania stosunków z Japonią. Członkowie Rady Ministrów Spraw

Zagranicznych, którzy nie uczestniczyli formalnie w przygotowywaniu danego traktatu, mogli

być zaproszeni do wzięcia udziału w debatach nad sprawami bezpośrednio ich interesującymi.

Postanowiono wysłuchać przedstawicieli państw zwyciężonych.

Proces przygotowania traktatów pokojowych z byłymi satelitami Niemiec hitlerowskich

trwał prawie półtora roku i przebiegał na kilku konferencjach międzynarodowych. Także w

ich toku, równolegle do narastania różnic w kwestii niemieckiej, coraz bardziej zaznaczały się dwa

nurty polityki mocarstw w stosunku do byłych sojuszników Rzeszy.

Na pierwszej sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Londynie (11 IX-2 X 1945 r.)

Ernest Bevin i James Byrnes wyrazili chęć takiego zrewidowania postanowień poczdamskich w

sprawie trybu opracowywania traktatów, aby Francja i Chiny mogły uczestniczyć w przygotowaniu

wszystkich traktatów. Szło o zapewnienie sobie większości. Mogło także wchodzić w grę stworzenie

precedensu do rewidowania innych uzgodnień Wielkiej Trójki. Z obu tych względów _„delegacja

radziecka nie przyjęła owych sugestii.

Następne rozbieżności wyłoniły się w toku omawiania sprawy traktatów z państwami bał-

kańskimi. Delegacja amerykańska, świadoma narastającej ingerencji ZSRR w przebiegające tam

procesy i z tych względów od początku poparta przez Brytyjczyków, postawiła jako wstępny

warunek dyskutowania nad traktatami z Rumunią i Bułgarią powstanie tam rządów odpowiada-

jących „standardom demokracji" i uznanych przez Waszyngton. Podobny warunek wysunięto

pod adresem Węgier. Obie delegacje domagały się też przywrócenia przedwojennego statusu

/. Rozpad wielkiej koalicji w Europie (1945-1947)

Dunaju, obawiając się strategicznych skutków obecności Armii Radzieckiej w biegu tej rzeki

począwszy od Wiednia. Kiedy okazało się, że postawione ultymatywnie warunki uniemożliwiły

dalszą dyskusje, Byrnes zaproponował obejście decyzji poczdamskich poprzez zwołanie w sprawie

zawarcia traktatów pokojowych z byłymi sojusznikami Niemiec specjalnej konferencji mię-

dzynarodowej, na której USA miałyby po swojej stronie większość głosów. Propozycja ta pogłębiła

impas i przyczyniła się do przerwania konferencji. Wpłynęła na to atmosfera napięcia

wywołanego przez użycie amerykańskiej bomby atomowej wobec Japonii. Stalin oceniał, że po

zakończeniu wojny na Dalekim Wschodzie USA skierują ostrze swej polityki przeciwko Związkowi

Radzieckiemu i szukał pretekstu, aby wykazać, że ZSRR nie ulegnie tej groźbie. Ponadto

Anglosasi chcieli -jak to określił później jeden z dyplomatów amerykańskich - „postawić nogę w

drzwiach prowadzących do Europy Wschodniej".

Impas został wkrótce rozładowany kanałami dyplomatycznymi, tzn. w roboczych kontaktach

między ministerstwami spraw zagranicznych. Potwierdzono gotowość ustalonego w układzie

poczdamskim trybu przygotowania traktatów pokojowych przez Radę Ministrów Spraw

Zagranicznych, przewidując jednocześnie zwołanie konferencji pokojowej dla ich przedyskuto-

wania. Sprawom tym była w dużym stopniu poświęcona narada konsultacyjna ministrów Wielkiej

Trójki zwołana do Moskwy zgodnie z porozumieniem jałtańskim (16-26 XII 1945 r.).

_ USA dążyły na niej wszakże do ustalenia bardzo szerokiego składu konferencji (z udziałem

wszystkich europejskich, a także części pozaeuropejskich członków ONZ), gdy ZSRR proponował

udział jedynie rzeczywistych uczestników wojny przeciwko państwom satelickim. Osiągnięty

kompromis zakładał udział w konferencji 21 państw. Aby zapobiec manipulowaniu głosami,

postanowiono zarazem, że na podstawie jej zaleceń ostateczny tekst traktatów pokojowych opracuje

Rada Ministrów Spraw Zagranicznych w trybie przewidzianym przez układ poczdamski.

Powołano też trójstronną komisję, która miała doradzić Rumunii wprowadzenie do swego rządu

dwóch przedstawicieli centrowych partii opozycyjnych, aby rząd ten mógł być uznany przez

Waszyngton i Londyn. Wobec Bułgarii rolę doradcy w podobnej kwestii miał spełnić sam Związek

Radziecki. Oba państwa przyjęły powyższe zalecenia, dzięki czemu usunięta została" jedna z

przyczyn odwlekania dyskusji nad traktatami pokojowymi.

Pozostały jednak fakty świadczące o bezpośrednich ingerencjach Moskwy w życie polityczne

państw, które miały być objęte traktatami. Wychodząc z założenia, że okres przed ich podpisaniem

sprzyja przeciwstawieniu się radzieckiej dominacji, Waszyngton i Londyn nie śpieszyły si? z

przygotowaniem projektów układów pokojowych. Aby zwiększyć pole swych manewrów,

dopuszczały też możliwość przyjścia na konferencję z tekstami nie uzgodnionymi. W tych wa-

runkach Moskwa wystąpiła z inicjatywą zwołania drugiej sesji Rady Ministrów w Paryżu oraz

zgodziła się na udział Francji w pracach nad traktatami pokojowymi z państwami bałkańskimi.

Na sesji paryskiej najwięcej sporów wywoływały problemy gospodarcze związane z doktry-

nalnymi stanowiskami stron. Mocarstwa anglosaskie domagały się włączenia do traktatów poko-

jowych specjalnych klauzul, w których państwa zwyciężone uznałyby zasadę „wolności handlu"

oraz zapewniłyby obcym kapitałom .,równe możliwości" z własnymi organizacjami gospodar-

czymi. Postulowały także przejęcie znajdujących się na ich terenie aktywów państw satelickich

(zwłaszcza Wioch), jak również rekompensatę za straty poniesione przez obywateli mocarstw

zwycięskich na terenach tychże państw. Ostatnie żądanie dotyczyło głównie Rumunii, gdzie około 200

min dolarów było zainwestowanych w przemyśle naftowym (zniszczonym w znacznym stopniu przez

lotnictwo anglosaskie przed wkroczeniem Armii Czerwonej). Porozumienie w powyższych sprawach

nie okazało się możliwe.

Sporna była też sprawa żeglugi na Dunaju. Wielka Brytania i Francja postulowały powrót do

stanu przedwojennego, kiedy mimo odległości sprawowały kontrolę nad Dunajem, a do Komisji

Dunajskiej dopuściły jedynie Rumunie. Związek Radziecki i Stany Zjednoczone były wtedy

pozbawione możliwości oddziaływania na żeglugę na Dunaju. Teraz USA wysunęły hasło „równych

możliwości" oraz „swobodnej żeglugi" na międzynarodowych drogach wodnych. Związek

Radziecki przeciwstawił temu zasadę prymatu interesów państw naddunajskich, w tym także

Czechosłowacji i Jugosławii. Wobec takiej rozbieżności stanowisk podjęcie uzgodnionej decyzji nie

okazało się możliwe.

Podobna rozbieżność stanowisk, zarysowana już na sesji londyńskiej, dotyczyła problemu

granicy włosko-jugosłowiańskiej. Dyplomacja radziecka, kierując się przekonaniem, iż Jugosławia

pozostanie w sferze wpływów Moskwy, proponowała wytyczenie granicy na zasadzie etno-

graficznej oraz włączenie Triestu do Jugosławii jako wolnego portu pod zarządem międzynaro-

dowym i zarazem jednostki federacyjnej państwa jugosłowiańskiego. Państwa zachodnie dążyły do

włączenia Triestu i większości Krainy Julijskiej do Włoch. Specjalnie powołana komisja ekspertów

nie zdołała zaproponować uzgodnionej linii granicznej, a eksperci zachodni zaczęli wzywać do

tymczasowego przekazania Triestu Włochom oraz do podziału Krainy Julijskiej.

Spór wokół Triestu był fragmentem całego zespołu zagadnień strategii w rejonie Morza

Śródziemnego. Jeszcze wyraźniej ujawniły się one w dyskusji nad sprawami kolonii i odszkodowań

włoskich. Anglicy chcieli objąć bezpośrednią lub pośrednią kontrolą kolonie włoskie (Try-politanię,

Cyrenajkę, Erytreję i Somali). Delegacja radziecka proponowała ustanowienie 10-let-niej kontroli

zbiorowej czterech mocarstw oraz Włoch. Amerykanie byli jednak przeciwni włączeniu Włoch

do takiej kontroli, podczas gdy Francuzi chcieli ją powierzyć samym Włochom. Zdołano

porozumieć się co do odłożenia tej kwestii na okres roku po zawarciu traktatu ' pokojowego z

Włochami; gdyby w tym czasie nie zdołano podjąć decyzji, miała być ona przekazana Zgromadzeniu

Ogólnemu Narodów Zjednoczonych.

Jeśli chodzi o reparacje włoskie, to Związek Radziecki, poparty przez Francję, domagał się

odszkodowań w wysokości 100 min dolarów spłacanych z bieżącej produkcji włoskiego prze-

mysłu (w tym czasie wysokość reparacji rumuńskich, fińskich i węgierskich została już rozstrzy-

gnięta w układach rozejmowych). USA i Wielka Brytania żądały najpierw spłacenia udzielonych

przez nie Włochom kredytów; dopiero resztę proponowanej sumy chciały przeznaczyć na repa-

racje. Problem nie został rozstrzygnięty.

Druga część sesji paryskiej Rady Ministrów Spraw Zagranicznych (15 VI-12 VII 1946 r.)

odbywała się po zagarnięciu przez wojska amerykańskie statków flotylli dunajskiej zagrabionych

uprzednio przez hitlerowców w kilku państwach, a także po przerwaniu demontażu niemieckich

przedsiębiorstw wojskowych (25 maja), stała się widownią jeszcze ostrzejszych starć. Na początku

Anglosasi zadeklarowali gotowość zrezygnowania z odszkodowań, o ile uczyni to Związek Ra-

dziecki. Gdy jednak zaczęto formułować artykuły ekonomiczne traktatów pokojowych, domagali się

rekompensaty dla właścicieli majątków utraconych we Włoszech, a także konfiskaty aktywów

zagranicznych państw zwyciężonych. Delegacja radziecka proponowała rozciągnąć zasadę częś-

ciowej rekompensaty na wszystkie państwa satelickie przy pominięciu sprawy aktywów zagranicznych,

aby nie utrudniać odbudowy gospodarczej małych państw. Wobec niemożliwości uzgodnienia, artykuły

ekonomiczne traktatów pokojowych zostały przygotowane w dwóch wersjach. Podobnie sformułowano

zasady żeglugi na Dunaju: wersja anglosaska przewidywała swobodę żeglugi na całej rzece, gdy

wersja radziecka odsyłała sprawę do uzgodnienia państw naddunajskich.

W debacie na temat granicy włosko-jugosłowiańskiej oraz statusu Triestu delegacja radziecka

przyjęła za podstawę plan francuski, broniła jednak interesów Jugosławii przed dążeniem do

/. Rozpad wielkiej koalicji w Europie (1945—1947)

rozszerzania Wolnego Terytorium Triestu na całe wybrzeże Istrii. Dyplomatom radzieckim udało się

przeprowadzić zasadę międzynarodowego statusu tego obszaru.

Spory wywołała także sprawa procedury obrad i głosowania na konferencji pokojowej. Mo-

carstwa zachodnie wypowiadały się za podejmowaniem decyzji zwykłą większością głosów,

ostatecznie zgodziły się na zasadę większości dwóch trzecich, co rozproszyło obawy ZSRR przed

„majoryzacją arytmetyczną".

Paryska konferencja pokojowa w sprawie traktatów pokojowych z pięcioma sojuszni-

kami Niemiec hitlerowskich zebrała się w dniach 29 VII-15 X1946 r. Wzięło w niej udział 21

państw (pięć wielkich mocarstw, Austria, Belgia, Brazylia, BSRR, Czechosłowacja, Etiopia, Grecja,

Holandia, Indie, Jugosławia, Kanada, Norwegia, Nowa Zelandia, Polska, USRR, Związek

Południowej Afryki). Konferencja uzewnętrzniła dwie różne tendencje regulowania stosunków

powojennych w Europie.

W pierwszej, tzw. proceduralnej fazie konferencji (29 YII-15 VIII), USA i Wielka Brytania

dążyły do rewizji decyzji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych i przeforsowania korzystnych dla

siebie uchwał w sprawach artykułów nie uzgodnionych. Udało im się przeforsować zasadę

przyjmowania zaleceń zarówno większością dwóch trzecich, jak i zwykłą większością głosów, a

także odrzucić zasady głosowania według kolejności alfabetycznej (na rzecz wysunięcia najpierw

wielkich mocarstw).

W toku drugiej, tzw. komisyjnej fazy konferencji pokojowej (15 YIII-6 X 1946 r.), główny

spór toczył się wokół zagadnień polityczno-ustrojowych. Anglosasi zgodzili się wprowadzić do

traktatów z Rumunią, Finlandią, Bułgarią i Węgrami artykuł zakazujący odrodzenia faszyzmu i

działalności organizacji faszystowskich, co umieszczono już w układach rezejmowych z tymi

państwami. Sprzeciwili się jednak wprowadzeniu analogicznego artykułu do traktatu pokojowego z

Włochami, zaproponowanego przez delegacje Polski i Ukrainy, a popartego przez ZSRR

(wniosek upadł większością jednego głosu). USA i Wielka Brytania bardzo krytycznie odniosły się

do orientacji politycznej rządów Bułgarii, Rumunii i Węgier. Polsce zaczęto grozić za kulisami

zatrzymaniem zwrotu zapasów złota i pozbawieniem kredytu (40 min dolarów).

Wśród problemów terytorialnych jednym z najważniejszych okazała się kwestia granicy

wlosko-jugosłowiariskiej i Triestu. Spowodowały to dążenia mocarstw zachodnich do podważenia

kompromisowych uzgodnień Rady Ministrów Spraw Zagranicznych przez Anglosasów oraz zakusy

Włochów wobec Triestu i Krainy Julijskiej. Dwumiesięczne polemiki zakończyły się

zaleceniem przyjęcia amerykańskiego projektu statusu Triesu. Ponadto ujawniła się tendencja do

zmiany granicy bułgarsko-greckiej na niekorzyść Bułgarii. Zaleceń nie uchwalono. Grecki premier

Constantinos Tsaldaris zgłosił także pretensje do północnego Epiru (stanowiącego prawie jedną

trzecią terytorium Albanii), ale zostały one odrzucone.

Na konferencji silnie zaznaczyły się dwa nurty w sprawie ekonomicznych aspektów traktatów

pokojowych. Mocarstwa zachodnie broniły zasady pełnego odszkodowania, Związek Radziecki

tylko częściowego (25-50%). Ostatecznie zalecono rekompensatę 75-procentową. Aby mieć

wpływ na gospodarkę krajów bałkańskich, Anglosasi żądali ponadto spłaty reparacji w dolarach i

funtach szterlingach, lecz ich wnioski nie zostały przyjęte. USA i Wielka Brytania postulowały też

obniżenie odszkodowań węgierskich i fińskich, zażądały olbrzymich reparacji włoskich i poparły

duże żądania greckie pod adresem Bułgarii. Ostatecznie zalecenia w sprawie tych postulatów były

znacznie mniejsze niż pierwotne postulaty lub -jak w sprawie włoskiej - zadowolono się

zaleceniem powołania komisji reparacyjnej.

Zastosowana po raz pierwszy po wojnie międzynarodowa „maszyna do głosowania" przeszła

wówczas wstępną próbę, której doświadczenia były następnie wykorzystywane na forum ONZ w

szczytowym okresie „zimnej wojny".

W końcowym efekcie paryska konferencja pokojowa, ujawniając odmienność dwóch pro-

gramów pokojowej regulacji stosunków międzynarodowych w powojennej Europie, udowodniła

zarazem możliwość pokojowego współistnienia państw o odmiennych systemach społeczno-

ekonomicznych.

Zalecenia konferencji paryskiej w sprawie traktatów pokojowych podlegały rozpatrzeniu -

przez Rade Ministrów Spraw Zagranicznych na sesji nowojorskiej (4-12 XII 1946 r.). Po ostrej

dyskusji nie zaaprobowano ani proponowanej przez Byrnesa zasady automatycznego przyjęcia

zaleceń przegłosowanych większością dwóch trzecich głosów, ani jego próby przedłużenia ważności

zasady „równych możliwości" innych państw w krajach zwyciężonych z 18 miesięcy do lat trzech.

Przywrócono prawo byłych państw satelickich do ich majątku wywiezionego przez hitlerowców, w

związku z czym USA zwróciły statki floty dunajskiej. Swobodę żeglugi na Dunaju ograniczono

jedynie do normalnych warunków żeglugi handlowej bez proklamowania zasady „równych

możliwości". Oddzielne postanowienie mówiło o zwołaniu konferencji w sprawie żeglugi na Dunaju,

w której miały wziąć udział państwa naddunajskie i cztery mocarstwa. Obniżono wysokość

rekompensaty do dwóch trzecich poniesionych strat. Jugosławii przyznano od Włoch wyższe reparacje

(125 min dolarów) niż Grecji (105 min dolarów). Albanię potraktowano jako przyszłego

sygnatariusza traktatu z Wiochami. Wolne Terytorium Triestu miało być zdemilitary-zowane i

neutralne; ustalono terminy wycofania obcych wojsk z tego obszaru.

Ostateczne podpisanie traktatów pokoju z Finlandią, Bułgarią, Rumunią, Węgrami i Wio-

chami nastąpiło w Paryżu 10 lutego 1947 r. (po ratyfikacji weszły one w życie 15 IX 1947 r.). Ich

postanowienia ustalały granice państw według linii przedwojennych: Finlandii według stanu z 12 III

1940 r., Bułgarii według stanu z 111941 r., Rumunii według stanu z 111941 r., Węgier według

stanu z l 11938 r., Włoch według stanu z 111941 r. (lecz z wyjątkiem terenów przekazanych

Francji, Jugosławii, Grecji, Wolnemu Terytorium Triestu oraz kolonii afrykańskich). Na państwa

zwyciężone nałożono ograniczenia w dziedzinie wielkości armii i techniki wojskowej. Państwa te

zobowiązały się zwrócić wywiezione z innych państw majątek i walutę w złocie, a także

dokonać rekompensaty za własność uszkodzoną lub zaginioną w wysokości dwóch trzecich strat.

Ważną cechą owych kompromisowych traktatów było to, że przyczyniły się do pokojowej

regulacji stosunków w Europie Południowo-Wschodniej i nie naruszały suwerenności państw

zwyciężonych. Niebawem okazało się jednak, że nie utrudniały one inspirowanej przez Moskwę

„ludowej rewolucji" w Bułgarii, Rumunii i na Węgrzech. W kolejnych rządach tych państw nie

było już reprezentantów centrowych ugrupowań politycznych, antyfaszystów o niekomunistycz-nym

rodowodzie.

Rozdział II

PODZIAŁ EUROPY (1947-1949)

1. Polistrategia USA wobec Europy

W wyniku drugiej wojny światowej nastąpiły głębokie zmiany układu sił między czołowymi

państwami kapitalistycznymi. Wielka Brytania i Francja wyszły z wojny osłabione, ich rola

międzynarodowa została znacznie pomniejszona. Zwłaszcza kieska i okupacja Francji oraz rządy w

Yichy przyczyniły się do obniżenia jej prestiżu międzynarodowego. Niemcy i Wiochy przegrały

wojnę i zostały pozbawione instrumentów siły wojskowej, a ich konkurencyjność gospodarcza

została sprowadzona prawie do zera. Powojenne trudności gospodarcze dotknęły większość państw

europejskich. Te spośród nich, które były metropoliami kolonialnymi, były ponadto wstrząsane

walkami narodowowyzwoleńczymi na uzależnionych obszarach pozaeuropejskich. Na tym tle

zarysowała się szczególna pozycja dwóch największych mocarstw. Związek Radziecki wyszedł

w toku wojny z międzynarodowej izolacji, zdobył opinie głównego zwycięzcy i wielki prestiż w

świecie. Poniósł jednak olbrzymie ofiary i straty, które nałożyły się na skutki przedwojennych

opóźnień w rozwoju technologii i gospodarki. Tymczasem Stany Zjednoczone poniosły małe ofiary

i straty, a wojna w ogóle nie dosięgła ich terytorium, na którym nastąpiło techniczno-gospodarcze

przyspieszenie. Mocarstwo to podczas wojny okrzepło i wzbogaciło się, rozszerzyło swe wpływy w

różnych częściach świata i niebawem rozpoczęło globalną „dyplomację atomową".

Potwierdzają to syntetyczne wskaźniki gospodarcze. Oto udział USA w przemysłowej produkcji

świata kapitalistycznego wzrósł z 41,4% w 1937 r. do 62% w 1947 r., zaś ich udział w eksporcie

zwiększył się w tym samym czasie z 14,2% do 32,5% - blisko V, eksportu wszystkich krajów

kapitalistycznych łącznie. Jeśli porównać wskaźniki produkcji przemysłowej niektórych państw

kapitalistycznych, przyjmując za 100 rok 1937, to w 1946 r. były one następujące: Niemcy 31 Włochy

64, Francja 75, Wielka Brytania 96, USA 153 (w 1943 r. wskaźnik ten wyniósł aż 219) Dochód

narodowy USA wzrósł z 64 mld dolarów w 1938 r. do 160 mld w 1944 r. W bankach

amerykańskich znalazło się tuż po wojnie około 70% wszystkich zapasów złota świata

kapitalistycznego oraz około 75% kapitałów. W rezultacie wielkość i zasięg geograficzny mwe-

stycji amerykańskich w świecie wzrosły z 11,4 mld dolarów w 1939 r. do 15,3 mld w 1945 r.

Prężny kapitał amerykański z powodzeniem wypierał w wielu dziedzinach tradycyjne kapitały

europejskie. Ponadto po zwycięstwie nad Japonią zdobył w niej wpływy, których nie dzielił z

żadnymi innymi państwami kapitalistycznymi. Kapitał amerykański głęboko wszedł w japońskie

życie gospodarcze. Stany Zjednoczone stały się głównym wierzycielem międzynarodowym. Tonaż ich

floty handlowej przewyższył tonaż pozostałych państw kapitalistycznych łącznie.

Jednakże w rok po zakończeniu wojny nastąpiły objawy słabnięcia tempa rozwoju gospo-

darczego Stanów Zjednoczonych. Rosły zapasy towarów, potencjał produkcyjny nie był w pełni

wykorzystany, gospodarka nie była w stanie wchłonąć wielu zdemobilizowanych. Te niekorzystne

symptomy stały się istotnym impulsem dla formułowania nowych koncepcji i doktryn poli-

strategicznych oraz planów ich realizacji. Istotnym aspektem stało się wykorzystywanie wydatnie

zwiększonej podczas wojny obecności amerykańskiej w różnych częściach globu, licznych baz

wojskowych, gęstej sieci połączeń komunikacyjnych i porozumień wojskowych. Szczególną rolę

miał odegrać monopol atomowy. Efektem owych wysiłków miało być zarówno ustanowienie

amerykańskiego prymatu gospodarczego, politycznego i wojskowego w świecie, jak i zagrodzenie

drogi ekspansji radzieckiej i rozwojowi „światowego procesu rewolucyjnego", do czego zmierzała

Moskwa zgodnie ze swą marksistowsko-leninowską doktryną.

Mówiły o tym niedwuznaczne wypowiedzi czołowych polityków amerykańskich. Prezydent

Truman już w 1945 r. mówił: „Odniesione zwycięstwo obciążyło naród amerykański stałą odpo-

wiedzialnością za kierowanie światem". W orędziu o stanie państwa z 14 stycznia 1946 r. rozwinął tę

myśl następująco: „Nie możemy uchylać się od odpowiedzialności jaką nakłada na nas pozycja

najsilniejszego państwa świata (...) Wszystkie wysiłki, wszystkie dążenia, cały rozum naszego

rządu i narodu powinny być skoncentrowane na wykonaniu jednego zadania: na wywarciu

maksymalnego wpływu na rozwój wydarzeń międzynarodowych". Arthur Yanderberg, prze-

wodniczący Komisji Spraw Zagranicznych Senatu, postulował: „Ameryka powinna zachowywać

się jak mocarstwo światowe numer jeden -jak jest w rzeczywistości. Powinniśmy sprawować moralne

przywództwo świata, albo świat pozostanie w ogóle bez kierownictwa".

Zbieżność amerykańskich koncepcji, doktryn i działań politycznych, wojskowych, dyplo-

matycznych i ekonomicznych znalazła szczególny wyraz wiosną 1947 r., tzn. między prokla-

mowaniem „doktryny Trumana" (12 marca) a zapowiedzią „planu Marshalla" (5 czerwca).

Okres ten stanowi w istocie cezurę między latami współpracy państw w ramach Wielkiej Koalicji a

jej rozpadem prowadzącym do „zimnej wojny", której owe akty dały silny, choć nie jedyny impuls.

Obydwa akty były wyrazem polityki Waszyngtonu wobec Europy i stymulowały jej podział już

uprzednio zaznaczający się coraz wyraźniej. „Doktryna Trumana" zaczynała od płaszczyzny

ideologiczno-politycznej w odniesieniu do dwóch tylko państw. „Plan Marshalla" rozciągał

działania na płaszczyznę ekonomiczną i objął kilkanaście państw.

W 1949 r. dołączył do nich akt stworzenia sojuszu atlantyckiego, który sprzęga! strategię

polityczną i wojskową. U źródeł „doktryny Trumana" leżała bowiem opracowana w Departa-

mencie Stanu „doktryna powstrzymywania", której autorem był George Kennan. Postulowała ona

powstrzymywanie „rosyjskich tendencji ekspansywnych", co miałoby wymagać prowadzenia

polityki „z pozycji siły". Tę właśnie politykę Bernard Barach, zwolennik utrwalania przy

pomocy ONZ monopolu atomowego USA, nazwał w kwietniu 1947 r. „zimną wojną".

„Doktrynę Trumana", która m.in. dotyczyła „pomocy wojskowej i ekonomicznej państwom

zagrożonym przez komunizm", tuż po zatwierdzeniu jej przez Senat (22IV) i Izbę Reprezentantów

(10 V) zastosowano wobec Grecji i Turcji. Szczególne zainteresowanie Waszyngtonu tymi krajami

wypłynęło z inspiracji i propozycji Londynu. Na początku 1947 r. rząd brytyjski zapo-

77. Podział Europy (1947-1949)

wiedział, że z dniem l kwietnia zaprzestanie pomocy wojskowej i finansowej dla Grecji. Do tego

czasu przebywało tam 16 tysięcy żołnierzy brytyjskich, a pomoc finansowa dla rządu królew-

skiego wyniosła w latach 1945-1946 około 700 min dolarów. Stany Zjednoczone - zgodnie z

sugestią Londynu - powinny były przejąć na siebie dalsze udzielanie pomocy, a także skierować ją

do Turcji, aby oba kraje pozostały w sferze wpływów zachodnich, a ich pozycja strategiczna nie

została utracona.

W Grecji po wyborach z 31 marca 1946 r. komunis'ci zbuntowali się przeciw monarchii i zaczęli

ponownie tworzyć oddziały partyzanckie. We wrzes'niu znów rozgorzała wojna. Związek

Radziecki oskarżył Wielką Brytanie o udział w tej wojnie przeciwko partyzantom gen. Marcosa

(Yafiadesa). Na przełomie 1946 i 1947 r. doszło do incydentów granicznych między Grecją a Al-

banią, Jugosławią i Bułgarią, które z zachęty Moskwy udzielały wsparcia partyzantom komuni-

stycznym. Przekazując Grecję pod opiekę USA rząd brytyjski pozbywał się więc balastu poli-

tycznego. Zastosowanie „doktryny Trumana" jeszcze wojnę zaostrzyło. Latem 1947 r. siły par-

tyzanckie opanowały rejony wiejskie północnej i środkowej Grecji oraz zaczęły szturmować

miasta. Gen. Marcos zadekretował zniesienie monarchii (13 VIII 1947 r.), a następnie utworzył

rząd Wolnej Grecji (24 XII 1947 r.). Kiedy represje rządu królewskiego nie pomagały, Amerykanie

pod koniec 1947 r. przejęli kierowanie operacjami wojskowymi. Przeorganizowali armię

królewską, aby przystosować ją do walk górskich, zastosowali lotnictwo i napalm, spowodowali

wydanie zakazu działalności Greckiej Partii Komunistycznej, rozpoczęli przesiedlanie ludności

wiejskiej i zakładali obozy „reedukacji" dla młodzieży sprzyjającej partyzantom. Posunięcia te

długo nie przynosiły oczekiwanych rezultatów. Szala przeważyła się dopiero latem 1948 r., kiedy

potępiony przez Kominlbrm Tito zamknął granicę jugosłowiańską, a usuniętego za brak solidarności

z tym potępieniem gen. Marcosa zastąpił Zachariades, dogmatyczny sekretarz generalny Greckiej

Partii Komunistycznej. Wbrew dotychczasowym doświadczeniom rozpoczął on prowadzenie

swego rodzaju wojny klasycznej, w której 30-tysięczna armia partyzantów (w tym prawie V3

kobiet) zaczęła ponosić klęski pod uderzeniami prawie 10-krotnie większych sił rządowych. Ich

zwycięstwa od wiosny do sierpnia 1949 r. doprowadziły do rozbicia sił partyzanckich. Kombatanci

zostali zmuszeni do opuszczenia kraju i osiedlili się w krajach „demokracji ludowej", w tym i w

Polsce, zabierając ze sobą blisko 30 tysięcy dzieci.

Zwycięstwo rządu królewskiego w Grecji było zarazem zwycięstwem „doktryny Trumana".

Związało ono ten kraj z polityką amerykańską, lecz nie uchroniło przed późniejszymi wstrząsami

spowodowanymi przez ultraprawicową kastę wojskowych. Z 400 min dolarów asygnowanych na

realizację „doktryny Trumana" większość przeznaczono właśnie na wojnę w Grecji. Zaanga-

żowanie amerykańskie w Turcji było wówczas mniejsze, objęcie jej „doktryną" miało raczej

charakter profilaktyczny. Waszyngtonowi zależało w szczególności na tym, aby Turcja nie przyjęła,

zgodnego zresztą z ustaleniami poczdamskimi, radzieckiego postulatu zrewidowania konwencji z

Montreux z 1936 r. w sprawie cieśnin łączących Morze Czarne z głównym basenem

śródziemnomorskim. Chodziło o to, aby kontrolę nad żeglugą w Bosforze i Dardanelach spra-

wowała nie sama Turcja, lecz wszystkie państwa czarnomorskie; okręty wojenne innych państw

musiałyby uzyskiwać także w czasie pokoju zgodę na przepłynięcie. Wydaje się, że oczekiwania

amerykańskie zostały spełnione, gdyż radziecko-turecka wymiana poglądów nie wyszła poza

stadium wstępne i status cieśnin nie uległ zmianie.

Przyjęcie i natychmiastowe zastosowanie „doktryny Trumana" zainspirowało i w pewnej

mierze przygotowało szersze, wielostronne przedsięwzięcia polityki amerykańskiej w postaci

„planu Marshalla". Jego główny autor, sekretarz George Marshall, wysunął na czoło kwestię

odbudowy Europy za pomocą amerykańskich dostaw towarowych i kredytów. Ekonomiczne

wsparcie kapitalizmu zachodnio-europejskiego leżało w interesie gospodarki amerykańskiej po-

szukującej nowych możliwości ekspansji kapitału i zbytu swych wyrobów. Zarazem przyniosło

USA wielostronne korzys'ci polityczne. Był to krok o wiele ważniejszy niż działalność słynnej

UNRRA (Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy), która zakoń-

czyła się na naszym kontynencie pod koniec 1946 r.

Od momentu rozpoczęcia prac przygotowawczych nad „planem Marshalla" jego amerykańscy

autorzy starali się o nadanie projektowi atrakcyjnego, zachęcającego kształtu. W tym celu Rada

Planowania Departamentu Stanu już 23 maja 1947 r. sugerowała, aby nowe przedsięwzięcie

przedstawić nie jako inicjatywę amerykańską, lecz jako przejęcie przez USA „inicjatywy

europejskiej". Aby nie czekać długo na taką inicjatywę, Rada Planowania sugerowała przepro-

wadzenie tajnych rozmów z rządem brytyjskim i innymi rządami, z którymi należało skonsultować

projekt programu „odbudowy Europy". Zgodnie z generalnym kierunkiem tych sugestii George

Marshall nie wykluczał udziału Związku Radzieckiego w realizacji planu. Przede wszystkim

bowiem nie chciał wywołać wrażenia, że chodzi głównie o cele polityczne. Obawiał się także,

że wyłączenie z planu przyczyni się do konsolidacji więzi między ZSRR a państwami

„demokracji ludowej". Faktycznie jednak udziału ZSRR w „planie" nie zakładano, natomiast

pod adresem krajów zorientowanych na Moskwę zamierzano wysunąć ostre warunki, które do-

prowadziłyby albo do ich „samowykluczenia się" z „planu Marshalla" albo do powstrzymania

procesów tworzenia zgodnego z głoszoną doktryną systemu społeczno-gospodarczego.

Prezentujące „plan" przemówienie Marshalla na Uniwersytecie Harwardzkim w dniu 5

czerwca 1947 r. musiało wiec być ogólnikowe, aby nie krępować działań Waszyngtonu w

przyszłości. Sekretarz stanu deklarował udział USA w „przywróceniu światu normalnego zdrowia

gospodarczego" oraz w zwalczaniu głodu, nędzy, beznadziejności i chaosu. Jednocześnie

zastrzegł się, że udział w realizacji „europejskiego programu" może sięgać tylko tak daleko, „jak to

może być dla nas praktyczne". W rzeczywistości „praktyczne" było dla Waszyngtonu to, co

odpowiadało zawartej w „doktrynie Trumana" polistrategii politycznej oraz realnym interesom

ekonomicznym USA. Szło w szczególności o przywódczą rolę USA i kapitału amerykańskiego w

świecie oraz o połączenie wysiłków politycznych, ekonomicznych i wojskowych w celu zwalczania

„zagrożenia komunistycznego". Ceną musiało stać się pogłębienie podziału Europy.

W klimacie fiaska moskiewskiej sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych i przygotowań do

„inicjatywy europejskiej" w sprawie pomocy USA doszło do usunięcia komunistów z rządów we

Francji (4 maja) i we Włoszech (31 maja). Oba państwa przechylały się w ten sposób na stronę

proamerykańskiej koncepcji „obozu zachodniego". Dla uzasadnienia istnienia takiego obozu pojawiło

się i szybko weszło do użytku pojęcie „żelaznej kurtyny" dzielącej państwa związane z USA i

związane z ZSRR. Chęć utrwalenia tego podziału przypisywano jednostronnie Moskwie.

Paryż i Londyn stosowały zarazem elastyczne zabiegi dyplomatyczne. Po konsultacjach wza-

jemnych (17 i 18 czerwca) zaprosiły Związek Radziecki do udziału w konferencji przygotowującej

„inicjatywę europejską". Konferencja taka zebrała się w Paryżu (27 VI-2 VII). Nie doprowadziła

ona do porozumienia, ponieważ państwa zachodnie proponowały utworzenie Między-

narodowego Komitetu Kierowniczego do spraw Gospodarczych, co Moskwa uznała za sprzeczne z

gospodarką planową. Przewidywały także objęcie pomocą Niemiec, na co Mołotow nie chciał

się zgodzić w obawie przed ustaniem spłaty reparacji niemieckich.

Następnie Francja i Wielka Brytania postanowiły jednak zwołać w tej sprawie szerszą kon-

ferencję europejską. Odbyła się ona w Paryżu (12 YII-22 IX 1947 r.) z udziałem 16 państw

zachodnich: Francji, Anglii, Włoch, Portugalii, Irlandii, Grecji, Holandii, Islandii, Belgii, Luk-

semburga, Szwajcarii, Turcji, Austrii, Danii, Szwecji i Norwegii. Czechosłowacja zgłosiła swój

77. Podział Europy (1947-1949) 43

udział w konferencji, ale pod wpływem Moskwy odwołała go w przeddzień otwarcia. Sforma-

lizowana w ten sposób „inicjatywa europejska"w postaci raportu 16 państw, który został następnie

przekazany rządowi amerykańskiemu, została niebawem określona przez ZSRR i związane z nim

państwa jako wyraz „hegemonizmu amerykańskiego" i polityki podziału Europy.

W istocie rzeczy o kształcie pomocy objętej „planem Marshalla" zdecydowała wewnętrzna

ustawa amerykańska (Foreign Assistance Act z 3 IV 1948 r.). Powołanej przez uczestniczące

państwa Administracji Współpracy Gospodarczej przewodniczył Amerykanin. Pod wpływem idei

„planu Marshalla" utworzono Europejską Organizacje Współpracy Gospodarczej (22IX 1947

r.), która objęła także zachodnie strefy okupacyjne Niemiec.

Na przełomie 1947 i 1948 r. prowadzono w Stanach Zjednoczonych kampanie antyradzieckie,

w szczególności mówiono o „pośredniej agresji" ZSRR w Europie Zachodniej przy pomocy

tamtejszych partii komunistycznych, wykorzystując jako przykład przewrót dokonany w Cze-

chosłowacji podczas „dni lutowych" w 1948 r. Minister obrony James Forrestal nie wykluczał

nawet prewencyjnej interwencji wojskowej we Włoszech i we Francji, gdy siły związane z ko-

munistami miały dojść do władzy w tych krajach. 17 marca 1948 r. prezydent Truman publicznie

oskarżył Związek Radziecki o ciągłe zakłócanie osiągnięć pokojowych oraz o „unicestwienie nie-

podległości i demokratycznego charakteru szeregu państw w EuropieWschodniej i Środkowej".

Waszyngton nie wahał się już stawiać warunków Europie Zachodniej zarówno w ustawie o

pomocy dla zagranicy, jak i w toku jej realizacji. Jeden z tych warunków wymagał przerwania

handlu „towarami strategicznymi" z państwami wschodniej części Europy. Z oczekiwanych przez 16

państw 29 mld dolarów USA nominalnie przyznały 17 mld, ale w rzeczywistości w okresie

obowiązywania „planu Marshalla" (1948-1951) kredyty amerykańskie wyniosły 11 mld (naj-

więcej otrzymał przemysł zachodnioniemiecki). Oprócz korzystnego wpływu na rozwój i mo-

dernizację gospodarek zainteresowanych krajów „plan Marshalla" spowodował osłabienie wielu

tradycyjnych więzów łączących państwa Wschodu i Zachodu (m.in. zerwanie rozmów polsko-

francuskich w sprawie odnowienia sojuszu).

Za pomocą „doktryny Trumana" i „planu Marshalla" Waszyngton starał się realizować

globalną koncepcję „Pox americana" również w dziedzinie wojskowej współpracy z Europą

Zachodnią, podporządkować ją sobie także militarnie i wykorzystać potencjał militarny

sojuszników.

W tym czasie Londyn nie godził się jeszcze w pełni z dwubiegunowym układem stosunków

międzynarodowych, do którego coraz wyraźniej zmierzał Waszyngton. Pozostający w opozycji

konserwatyści z Churchillem na czele wysuwali szeroki i wykraczający poza linię „żelaznej kurtyny"

program integracji europejskiej. Będąca u władzy Partia Pracy starała się taki program

realizować. Politycy brytyjscy uważali, że Wielka Brytania powinna przewodzić procesom sze-

rokiej integracji europejskiej, aby „odpychać" Związek Radziecki od środka kontynentu, a zarazem

pośredniczyć między Europą a USA, hamując w ten sposób rozwój hegemonizmu amerykańskiego.

Pierwszym krokiem służącym tak pomyślanej integracji był sojusz brytyjsko-francuski pod-

pisany w Dunkierce 4 marca 1947 r. 2211948 r. minister Bevin wystąpił z inicjatywą rozszerzenia

sojuszu brytyjsko-francuskiego o kraje Beneluksu. Rozmowy przebiegały szybko. 17 marca pięć

państw podpisało w Brukseli Pakt Unii Zachodniej, zwany też Paktem Brukselskim. Przewidywał on

współpracę gospodarczą, społeczną, kulturalną i wojskową, przy czym sygnatariusze zobowiązali

się przyjść z wszelką pomocą i poparciem każdemu z krajów-sygnatariuszy, gdyby stał się on

„przedmiotem agresji zbrojnej w Europie".

Pojawiła się również wojskowa „inicjatywa europejska" pod adresem Stanów Zjedno-

czonych. Natychmiast po podpisaniu Paktu Brukselskiego ministrowie Georges Bidault i Ernest

Bevin zwrócili się do G. Marshalla z propozycją omówienia europejsko-amerykańskiej współpracy

wojskowej. Była to reakcja na wcześniej sformułowany amerykański warunek wstępny

udzielenia pomocy Europie, polegający na żądaniu stworzenia wspólnego „systemu obrony".

Waszyngton nie zwlekał z odpowiedzią. 11 czerwca 1948 r. Senat uchwali) „rezolucję Vanden-

berga", która upoważniała rząd do zawierania w czasie pokoju sojuszy poza kontynentem ame-

rykańskim. Sankcjonowało to globalistyczną orientację amerykańskiej polityki zagranicznej i

sprzyjało zamiarom Departamentu Obrony, który od wiosny 1948 r. dążył do wzmocnienia

konwencjonalnego potencjału wojskowego USA przy pomocy sojuszników.

Od maja 1948 r. zaczęto wspominać o utworzeniu „paktu atlantyckiego", do którego wcho-

dziłyby państwa Paktu Brukselskiego, USA i Kanada. Już w lipcu gen. Lyman Lemnitzer uczestniczył

w obradach Komitetu Wojskowego Unii Zachodniej, która powstała na podstawie Paktu

Brukselskiego. Pod koniec października (w okresie i pod wpływem kryzysu berlińskiego) między

Unią Zachodnią a USA i Kanadą zostało zawarte porozumienie na temat bezpośredniego

współdziałania wojskowego. Miało ono charakter doraźny. W istocie Amerykanom nie odpo-

wiadała koncepcja rozszerzenia Unii Zachodniej. Stawiali oni na utworzenie Paktu Północnoa-

tlantyckiego. W ramach zastosowanej przez Amerykanów taktyki, projekt wstępny tego paktu

został jednak opracowany przez Radę Konsultatywną Unii Zachodniej. Rokowania odbywały się w

Waszyngtonie (10-28 XII) i tam opracowano wspólny projekt. W pierwszych miesiącach 1949

r. negocjacje kontynuowano. Jednocześnie trwały zabiegi dyplomatyczne o przyciągnięcie

Norwegii (która początkowo opowiadała się za niezależnym paktem skandynawskim), Włoch i

Hiszpanii. W połowie marca państwa Unii Zachodniej, USA i Kanada zaprosiły Norwegię, Danię,

Islandię, Portugalię i Włochy do uczestnictwa w Pakcie. Tekst Paktu opublikowany został na dwa

tygodnie przed jego podpisaniem. Związek Radziecki uznał go za sprzeczny ze wszystkimi

porozumieniami Wielkiej Trójki, z Kartą ONZ oraz z traktatami sojuszniczymi ZSRR z Wielką

Brytanią z 1942 r. i z Francją z 1944 r. Mimo tego ostrego protestu traktat waszyngtoński,

który dał podstawę Paktowi Północnoatlantyckiemu, został podpisany 4 kwietnia 1949 r.

Członkowie NATO zobowiązali się w stosunkach wzajemnych przestrzegać zasad Karty

NZ, rozwijać pokojowe stosunki międzynarodowe, umacniać indywidualną i zbiorową zdolność

obronną, konsultować się w razie powstania zagrożenia któregokolwiek z sygnatariuszy (art. 4),

udzielać sobie pomocy wojskowej lub innej w razie ataku zbrojnego (art. 5), a także współdziałać w

Radzie NATO i w Radzie Obrony. Pakt został zawarty na lat 20. Wszystkie podpisujące państwa

Pakt ratyfikowały i wszedł on w życie 24 sierpnia 1949 r.

Waszyngton nie zawiódł się w swych rachubach. NATO w rzeczy samej stało się instrumentem

dominacji wojskowej USA w Europie Zachodniej oraz polityki „z pozycji siły" wobec ZSRR i

zależnych odeń państw Europy Wschodniej. Nastąpiło otwarcie na dziesięciolecia szerokiego

rynku dla eksportu broni amerykańskiej. Już następnego dnia po podpisaniu Paktu członkowie

Unii Zachodniej zwrócili się do Waszyngtonu o pilne udzielenie im pomocy wojskowej. 6 kwietnia

rząd amerykański odpowiedział, że zwróci się do Kongresu o uchwalenie takiej pomocy. 14

października 1949 r. Kongres uchwalił program pomocy wojskowej dla zagranicy w wysokości 1514

min dolarów, z czego l mld miał przypaść w najbliższym roku samym państwom europejskim. Była

to ogromna suma, która wpłynęła do zainteresowanych krajów niezależnie od „planu Marshalla".

77. Podział Europy (1947-1949) 45

2. Podział Niemiec

Proklamowanie przez Waszyngton „doktryny powstrzymywania", wprowadzenie „planu

Marshalla" i utworzenie NATO wyraźnie odbiło się na losie Niemiec. Po traktacie z Dunkierki i

Pakcie Brukselskim (podpisanych przez Wielką Brytanię i Francje bez konsultacji ze

Związkiem Radzieckim, z którym łączyły ich traktaty sojusznicze) Francja zaprzestała oporu

przeciwko przyłączeniu do Bizonii jej strefy okupacyjnej w Niemczech. Idąc w ślad za Londynem

w kwietniu 1947 r. utworzono w Paryżu Rade na Rzecz Zjednoczonej Europy, zaczęły też

powstawać inne organizacje o profilu federalistycznym. 23 kwietnia Francja zawarła z USA i

Wielką Brytanią pierwsze porozumienie trójstrefowe w sprawie eksploatacji i wykorzystania

zasobów węgla. Było to wyrazem rezygnacji Francji z samodzielnego stanowiska w sprawie nie-

mieckiej, co ułatwiło konferencji 16 państw przygotowujących „inicjatywę europejską" w sprawie

„planu Marshalla" jednomyślne opowiedzenie się za udziałem w nim Niemiec Zachodnich.

W miarę urealnienia się planów połączenia trzech stref zachodnich i utworzenia państwa

zachodnioniemieckiego Moskwa silnie akcentowała swe poparcie dla idei jednolitego, wspólnego

państwa niemieckiego. Zapewne brano pod uwagę, że Zachód te koncepcje odrzuci, liczono

jednak na ich wpływ propagandowy i psychologiczny. Na piątej sesji Rady Ministrów Spraw

Zagranicznych w Londynie (25 XI-15 XII 1947 r.) Związek Radziecki postulował uznanie za

pilną sprawę utworzenia ogólnoniemieckiego rządu demokratycznego i zawarcia z Niemcami

traktatu pokojowego na zasadzie uchwał jałtańskich i poczdamskich. W grudniu postulaty te

poparł inspirowany przez komunistów Niemiecki Kongres Ludowy wszystkich stref (6-7 XII). Nie

zyskały one jednak dostatecznego poparcia w strefach zachodnich. 15 grudnia George Mar-shall

odmówił kontynuowania dyskusji, w czym poparli go ministrowie Wielkiej Brytanii i Francji.

Zerwanie konferencji położyło kres współpracy czterech mocarstw w kwestii niemieckiej.

W strefie brytyjskiej partie polityczne zaczęły się rozwijać prawie równocześnie z partiami

strefy radzieckiej, tzn. od połowy 1945 r. W strefie tej ukształtowały się centrale Socjaldemokra-

tycznej Partii Niemiec (SPD), kierowanej przez Kurta Schumachera, jak również Unii Chrześci-

jańsko-Demokratycznej pod przywództwem Konrada Adenauera. Rząd laburzystowski stawiał

początkowo na socjaldemokratów, po powstaniu Bizonii, na szefów dwustrefowych urzędów

niemieckich - popierał jednak z reguły - kandydatów CDU, co było związane ze zdecydowaną

orientacją amerykańską na chrześcijańską demokrację. Kiedy zaostrzyła się walka wokół kwestii

jedności Niemiec, zarówno SED w strefie radzieckiej, jak komuniści i główne siły SPD na zachód

od Łaby opowiedzieli się za taką jednością, a znaczne odłamy chadecji przeciwko niej. Przede

wszystkim CDU i CSU w Bawarii coraz bardziej wiązały się z anglosaskimi zamierzania-mi

utworzenia państwa zachodnioniemieckiego, gdy SPD zaczęła przechodzić do opozycji. Wpjo-

wadzenie „planu Marshalla" i postawienie przez mocarstwa zachodnie na odbudowę przemysłu

niemieckiego sprzyjało umocnieniu wpływów chadecji.

Bezpośrednio po zerwaniu londyńskiej sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych mocarstwa

zachodnie przystąpiły do realizacji opracowanego pod przewodnictwem A. Harrimana wniosku

komisji doradczej prezydenta Trumana z 7 listopada 1947 r. w sprawie sformowania rządu

zachodnioniemieckiego. W Bizonii nadano Radzie Gospodarczej uprawnienia izby niższej par-

lamentu; rolę izby wyższej miała spełniać powołana Rada Krajów. Rada Administracyjna zaczęła

spełniać funkcje rządu, a wchodzące w jej skład zarządy - funkcje ministerstw. Ponadto utworzono

Sąd Najwyższy i Bank Krajowy. Ten ostatni miał przygotować separatystyczną reformę walutową.

Na londyńskiej konferencji państw Unii Zachodniej i USA (23II-6 III i 20IV-1 VI1948 r.)

przedyskutowano zasady konstytucyjne przyszłego państwa zachodnioniemieckiego oraz zasady

reformy walutowej. Uzgodniono włączenie francuskiej strefy okupacyjnej do Bizonii i utworzenie

Trizonii (zrealizowane 8 IV 1949 r.). Komunikat z 7 czerwca donosił, że mocarstwa zachodnie

wydadzą komendantom trzech mocarstw w Niemczech polecenie wszczęcia przygotowań do

powołania zgromadzenia konstytucyjnego. Londyn zrezygnował z samodzielnego kontrolowania

przemysłu okręgu Ruhry. Niemcy Zachodnie uznano oficjalnie za uczestnika „planu Mar-shalla". W

państwie zachodnioniemieckim na równi z konstytucją miał obowiązywać status okupacyjny, dający

duże uprawnienia mocarstwom okupacyjnym. Stany Zjednoczone zgodziły się poczynić kosztem

Niemiec ustępstwa terytorialne wobec Francji (Zagłębie Saary), Belgii (cześć okręgu Schleiden),

Holandii (okręgi Bentheim, Wenlo, Borkum i ujście Ems) i Luksemburga (8-kilometrowy pas

wzdłuż górnej Mozeli). Była to swoista cena za poparcie koncepcji amerykańskich.

Państwa związane z ZSRR nie pozostały bezczynne wobec poczynań mocarstw zachodnich

w Niemczech. Już w lutym 1948 r. ministrowie spraw zagranicznych Czechosłowacji, Jugosławii i

Polski na konferencji w Pradze ogłosili oświadczenie, w którym ostro skrytykowali rozwój

sytuacji w strefach zachodnich Niemiec i potępili metodę separatystycznego rozpatrywania kwestii

niemieckiej. Związek Radziecki proponował przeprowadzenie na forum Sojuszniczej Rady Kontroli

debaty nad zagadnieniami demokratyzacji, demilitaryzacji, karania przestępców wojennych i

odszkodowań niemieckich. Gdy 20 marca marszałek Wasilij Sokołowski, ówczesny przewodniczący

Rady, taki wniosek zgłosił oraz połączył go z propozycją poinformowania Rady Kontroli o treści

obrad konferencji londyńskiej, przedstawiciele mocarstw zachodnich odmówili ich przyjęcia.

Równało się to zerwaniu obrad. Marszałek Sokołowski oświadczył w związku z tym: „Swoją

działalnością trzy delegacje jeszcze raz potwierdzają, że Rada Kontroli faktycznie już nie istnieje

jako najwyższy organ władzy w Niemczech, czterostronnie zarządzający tym krajem". W ten

sposób faktycznie znikało ostatnie forum koordynacji polityki czterech mocarstw w Niemczech.

Wraz z nim przestawały funkcjonować wszystkie organizmy czterostronne.

Zerwanie współpracy czterostronnej wywołało dramatyczne konsekwencje w podzielonym

Berlinie. Wzmogła się ekonomiczna blokada strefy radzieckiej. Na jej granicach, a także na drogach

dojazdowych ze stref zachodnich do Berlina mnożyły się incydenty. Pogłębianiu się podziału

miasta towarzyszyła atmosfera napięcia i zagrożenia.

Takie było tło, na którym marszałek Sokołowski z dniem 31 marca rozciągnął kontrolę woj-

skową na drogi dojazdowe do stref zachodnich Berlina. Był to krok tym istotniejszy, że komendanci

zachodni zaczęli traktować swoje strefy Berlina jako części swych stref okupacyjnych Niemiec.

Wciągano też je do przygotowań mających na celu utworzenie państwa zachodnioniemieckiego.

Surowa kontrola na drogach dojazdowych w pierwszych dniach kwietnia spowodowała duże za-

kłócenia w ruchu i wywołała zdenerwowanie w całej Europie. Do Berlina Zachodniego zaczęto

kierować zaopatrzenie drogą powietrzną. Zwielokrotnił się pasażerski ruch samolotowy.

Mocarstwa zachodnie definitywnie odrzuciły radziecką propozycję przeprowadzenia w Niemczech

jednolitej reformy walutowej (o czym dyskutowano jeszcze w maju 1948 r.). W istocie już pod

koniec 1947 r. zmagazynowano w banku frankfurckim 30 wagonów banknotów Deutsche Mark,

które zostały wydrukowane w Stanach Zjednoczonych. 18 czerwca 1948 r. ogłoszona została w

strefach zachodnich reforma walutowa, która miała objąć również strefy zachodnie Berlina.

Decyzja wywołała zaskoczenie i zamieszanie w radzieckiej strefie okupacyjnej. Masa starych

środków płatniczych (gdyż każdy obywatel mógł wymienić tylko 60 starych marek na

//. Podział Europy (1947-1949)

60 nowych, a konta podlegały konwersji w stosunku 6,5 nowych marek na 100 starych) mogła

zrujnować gospodarkę całego Berlina i strefy radzieckiej, gdzie pozostawała w obiegu. Powołując się

na to dowództwo radzieckie ogłosiło 18 czerwca ograniczenie ruchu pociągów i samochodów

miedzy strefami zachodnimi a Berlinem. W strefie radzieckiej dopiero 23 czerwca zaczęto

realizować reformę walutową. Warunki były nieco korzystniejsze (każdy mógł wymienić 70 marek, a

reszta posiadanych pieniędzy zachowywała 10% wartości). Z braku nowych banknotów

posługiwano się starymi, oznaczając je specjalnymi nalepkami. 24 czerwca władze radzieckie

wstrzymały ruch kolejowy oraz dostawy żywności do zachodnich sektorów Berlina. Wieczorem

wojska brytyjskie i amerykańskie stanęły w pogotowiu bojowym na granicy z radzieckim sektorem

miasta. Tak rozpoczęła się blokada Berlina, która zapoczątkowała pierwszy „kryzys berliński" -

jeden z najgroźniejszych kryzysów okresu „zimnej wojny".

W Waszyngtonie przez wiele dni debatowano nad sposobami zaopatrzenia zachodnich stref

Berlina oraz związanymi z nimi rodzajami ryzyka. Znalazły wyraz obawy przed wybuchem trzeciej

wojny światowej. Anglicy oceniali, że Związek Radziecki do wojny nie zmierza, ale uznali spór

amerykańsko-radziecki za korzystny dla swych priorytetów politycznych. Minister wojny

Emmanuel Shinwell 26 czerwca oświadczył, że siły zbrojne Wielkiej Brytanii są gotowe do pro-

wadzenia wojny. W dwa dni później prezydent Truman podjął decyzję pozostania w Berlinie za

wszelką cenę oraz uruchomienia „mostu powietrznego" w celu umożliwienia ruchu pasażerów i

niezbędnych dostaw. Sięgnięto też do „dyplomacji atomowej": do Niemiec Zachodnich przysłano

bowiem dwa skrzydła strategicznych bombowców B-29 przystosowanych do przenoszenia bomb

atomowych.

Data wybuchu „kryzysu berlińskiego" zbiegła się z pierwszą większą konferencją państw

wschodnich na temat problemu niemieckiego. 24 czerwca zebrali się w Warszawie ministrowie

spraw zagranicznych Polski, ZSRR, Jugosławii, Rumunii, Czechosłowacji, Węgier i Bułgarii.

Decyzje konferencji londyńskiej ocenili jako sprzeczne z układem poczdamskim, zmierzające do

ostatecznego rozbicia Niemiec, tworzenia bazy „zachodniego sojuszu wojskowego" i popierania

rewizjonizmu niemieckiego. Postulowali przywrócenie kontroli czterech mocarstw nad całymi

Niemcami i przeprowadzenie ich pełnej demilitaryzacji, utworzenie ogólnoniemieckiego rządu

demokratycznego oraz opracowanie środków realizacji zobowiązań reparacyjnych Niemiec.

Mocarstwa zachodnie, obstając przy strategii podziału Niemiec, nie chciały podjąć dyskusji na

tak szerokiej płaszczyźnie. Ich ambasadorowie w Moskwie zwrócili się natomiast 30 lipca do rządu

radzieckiego z propozycją omówienia przede wszystkim różnych aspektów „kryzysu berlińskiego" i

2 sierpnia zostali przyjęci przez premiera Stalina. Oświadczył on, że radzieckie posunięcia wobec

Berlina stanowiły retorsję za decyzje konferencji londyńskiej i miały charakter obronny. Wyraził

gotowość zniesienia ograniczeń transportowych, o ile zostanie wycofana z zachodnich

sektorów Berlina odrębna waluta (wprowadzona 23 czerwca) i na jej miejsce będzie wprowadzona

waluta strefy radzieckiej. Domagał się zarazem odroczenia decyzji w sprawie utworzenia rządu

zachodnioniemieckiego.

6 sierpnia ambasadorowie przynieśli odpowiedź swoich rządów, ktćjre wyrażały zgodę na

wprowadzenie marki strefy radzieckiej do całego Berlina, pod warunkiem zlikwidowania ogra-

niczeń transportowych, ale pominęli sprawę realizacji uchwał londyńskich. Do sprawy tej Stalin

powrócił ponownie 23 sierpnia podczas następnego spotkania z ambasadorami. Nie udało się

uzgodnić na podstawie przebiegu tych spotkań wspólnego komunikatu czterech mocarstw na

temat Berlina. Ustalono natomiast dla czterech naczelnych dowódców wojsk okupacyjnych w

Niemczech (30 VIII) wspólną dyrektywę. Nakazywała ona: znieść ograniczenia w łączności,

transporcie i handlu między strefami zachodnimi a Berlinem oraz między strefami zachodnimi

a strefą radziecką Niemiec; wprowadzić markę strefy radzieckiej jako jedyną walutę w Berlinie i

powierzyć kontrolę tej operacji wspólnej komisji finansowej złożonej z przedstawicieli czterech

naczelnych dowódców.

31 sierpnia doszło do spotkania dowódców naczelnych w Berlinie. W czasie rozmów do-

wódcy zachodni negowali prawo Radzieckiej Administracji Wojskowej w Niemczech do kontroli

linii komunikacyjnych miedzy Berlinem a strefami zachodnimi. Postulowali zarazem

przekształcenie komisji finansowej w „najwyższą władzę finansową" w mieście, która miałaby

wpływ również na wewnętrzne sprawy strefy radzieckiej. 7 września rozmowy dowódców zostały

zerwane; wspólna dyrektywa rządów pozostała nie wykonana.

W tym czasie „most powietrzny" funkcjonował coraz lepiej, a sztaby zachodnie czerpały z

tego wiele doświadczeń. Pod koniec września rządy zachodnie przekazały sprawę Berlina do

rozpatrzenia przez Radę Bezpieczeństwa ONZ. Od 5 do 25 października trwały na jej forum

ostre debaty, w kulisach starano się jednak przy pomocy państw „neutralnych" (zwłaszcza Ar-

gentyny) znaleźć formułę kompromisową. Większość członków Rady nie popierała stanowiska

radzieckiego i ZSRR skorzystał z prawa veta.

Tymczasem w samym Berlinie stosunki uległy dalszemu zaostrzeniu. Pod wpływem przy-

gotowań do utworzenia państwa zachodnioniemieckiego deputowani do Zgromadzenia Miej-

skiego Berlina dokonali rozłamu w magistracie ogólnoberlińskim (13 X 1948) i w strefie brytyjskiej

utworzyli separatystyczne władze. 21 grudnia w sektorze amerykańskim powstała

komendantura zachodnioberlińska. Zaostrzył się także język propagandy i polemik obu stron.

Związek Radziecki jako pierwszy zaproponował wznowienie bezpośrednich rozmów w sprawach

Berlina i Niemiec. W wywiadzie z 31 stycznia 1949 r. J. Stalin oświadczył, że gotów jest

zlikwidować ograniczenia komunikacyjne, jeśli uczynią to również mocarstwa zachodnie. Roz-

mowy na ten temat zostały podjęte między przedstawicielami ZSRR i USA w ONZ - Jakowem

Malikiem i Philipem Jessupem - w połowie lutego. W ich wyniku 25 kwietnia zapowiedziano

zwołanie w Paryżu na 23 maja Rady Ministrów Spraw Zagranicznych czterech mocarstw. 4 maja

uzgodniono też zniesienie w ciągu 7 dni wszystkich ograniczeń wprowadzonych od l marca

1948 r. przez ZSRR i trzy mocarstwa zachodnie w dziedzinie transportu, łączności i handlu

między strefami zachodnimi a wschodnią strefą Niemiec i Berlina. Uzgodnionych posunięć do-

konano w przewidzianym terminie.

Mogła więc odbyć się sesja Rady Ministrów Spraw Zagranicznych, która zajęła się sprawami

Berlina i Niemiec (23 V-20 VI1949 r.). Minister Andriej Wyszyński zaproponował na niej

uznanie zasady jedności Niemiec, wznowienie Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec i utworzenie

Ogólnoniemieckiej Rady Państwowej, która byłaby ośrodkiem życia gospodarczego i zalążkiem

rządu ogólnoniemieckiego. Proponował też wznowienie prac Sojuszniczej Komendantury i przy-

gotowanie w ciągu trzech miesięcy projektu traktatu pokojowego. Mocarstwa zachodnie tych

propozycji nie podjęły. Sugerowały natomiast rozciąganie na strefę radziecką modelu organizacji

wprowadzonego już w strefach zachodnich. W odpowiedzi Wyszyński uznał to jako chęć „po-

łknięcia" strefy radzieckiej. W sprawie Berlina zdołano potwierdzić porozumienie Malik - Jessup z 4

maja i nałożyć na władze okupacyjne obowiązek konsultowania się w Berlinie w sprawach

„zarządzania czterema sektorami" miasta. Postanowiono też przy okazji zwyczajnej sesji ONZ

przeprowadzić konsultacje na temat przyszłego spotkania ministrów w sprawach niemieckich.

Stan faktyczny był taki, że komendanci zachodni od lata 1948 r. wcielali w życic uchwały

separatystyczne konferencji londyńskiej. Wybrana przez parlamenty krajowe stref zachodnich Rada

Parlamentarna rozpoczęła prace nad przyszłą konstytucją zachodnioniemiecką (l IX 1948-8 V

1949 r.). 20 czerwca 1949 r., a więc w dniu zakończenia paryskiej sesji Rady Ministrów

77. Podział Europy (1947-1949)

Spraw Zagranicznych, mocarstwa zachodnie podpisały porozumienie w sprawie utworzenia

Wysokiej Komisji Sojuszniczej dla Niemiec Zachodnich. Stanowiło ono ukoronowanie porozumień

waszyngtońskich USA, Wielkiej Brytanii i Francji z 8 kwietnia 1949 r., w których trzy mocarstwa

określiły „dziedziny zastrzeżone" dla okupantów w przyszłym państwie zachodnionie-mieckim

(od rozbrojenia, dekartelizacji i decentralizacji po sprawy handlu, polityki zagranicznej i

bezpieczeństwa). Inne decyzje przyszłych władz zachodnioniemieckich miały wchodzić w życie,

jeśli nie spotkają się z veto trzech mocarstw. Postanowiono zarazem po 18 miesiącach zwiększyć

kompetencje władz zachodnioniemieckich oraz dążyć do zintegrowania mającego powstać państwa

„ze stowarzyszeniem europejskim". Uzgodniono, aby nad dowódcami wojskowymi postawić

wysokich komisarzy, którzy łącznie mieli tworzyć Wysoką Komisję Sojuszniczą.

Proces formowania państwa zachodnioniemieckiego przebiegał szybko, 8 maja 1949 r.

komendanci naczelni trzech stref zaakceptowali Ustawę Zasadniczą Republiki Federalnej Niemiec

uchwaloną przez Radę Parlamentarną. 20 czerwca utworzono Wysoką Komisję Sojuszniczą (John

McCloy, gen. Brian Robertson i Andre Francois-Ponęet). 14 sierpnia odbyły się pierwsze wybory do

Bundestagu. 12 września na prezydenta RFN został wybrany, wysunięty przez liberalną FDP,

profesor Theodor Heuss. W trzy dni później kanclerzem został przywódca CDU, czołowy polityk

chadecki, Konrad Adenauer. Jego rząd rozpoczął urzędowanie 20 września -w dniu otwarcia V

sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ, w czasie której cztery wielkie mocarstwa miały wymienić

poglądy na temat terminu spotkania w sprawach niemieckich.

Powstanie RFN było sukcesem polityki amerykańskiej, umacniając polityczne, gospodarcze i

wojskowe pozycje USA w Europie. Ceną był podział Niemiec i pogłębienie politycznego podziału

Europy. Nastąpiło przekreślenie głównych zobowiązań z okresu Wielkiej Koalicji. Sukces USA

wyrażał się również w przekreśleniu rachub dotyczących wzrostu wpływu ugrupowań rewolu-

cyjnych na ewolucję systemu zachodniego. Rosła natomiast siła ugrupowań i ruchów proamery-

kańskich. Partie komunistyczne były atakowane i znalazły się pod presją. Część partii socjali-

stycznych traciła głosy i wpływy. A rozbieżności w ocenie sytuacji zaostrzały ich wewnętrzne

spory. Z wyjątkiem Skandynawii, umacniały się w Europie Zachodniej ugrupowania prawicowe i

konserwatywne. Wykorzystywane przez propagandę napięcie, o którego wywołanie jednostronnie

oskarżono ZSRR, pchało przeważającą część opinii publicznej w kierunku Stanów Zjednoczo-

nych. Na tym tle rozwijał się ruch paneuropejski. Kongres Europejski w Hadze (maj 1948),

reprezentujący siły społeczne 16 państw objętych „planem Marshalla" oraz emigrantów z Europy

Wschodniej, opowiedział się za powołaniem organu ponadnarodowego oraz za utworzeniem unii

lub federacji europejskiej. Po dłuższych debatach w łonie Unii Zachodniej 5 maja 1949 r. doszło

do podpisania statutu Rady Europy (dla kompromisu z Brytyjczykami utworzono, obok

Europejskiego Zgromadzenia Doradczego, Komitet Ministrów). Przewidziano w niej, co w owym

czasie było znamiennym akcentem, udział RFN.

Dyplomacji radzieckiej nie udało się ani zahamować wzrostu wpływów amerykańskich w

Europie Zachodniej, ani zapobiec rozbiciu Niemiec i Europy. Naturalną reakcją ZSRR na

utworzenie RFN i włączanie jej do systemu Europy Zachodniej było doprowadzenie do utworzenia

wschodnioniemieckiego państwa niemieckiego. 7 października 1949 r. Niemiecki Kongres

Ludowy (wyłoniony w wyborach powszechnych 15-16 V 1949 r.) proklamował w strefie ra-

dzieckiej powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Jej prezydentem został wieloletni

przywódca komunistów (faktycznie kierował KPD po uwięzieniu Ernsta Thalmanna) Wilhelm

Pieck (11 X), a stanowisko premiera objął przywódca tej części SPD, która poszła na jedność z

komunistami, Otto Grotewohl, który zapowiedział politykę „przyjaźni ze wszystkimi narodami". 8

października władze radzieckie przekazały Tymczasowemu Rządowi NRD wszystkie funk-

cje administracyjne, które wykonywały dotąd władze okupacyjne. Zależność ideologiczna, poli-

tyczna i gospodarcza tego rządu od Moskwy miała być bardzo duża. W dwa dni później szef

Radzieckiej Administracji Wojskowej gen. Wasilij Czujkow zakomunikował o przekształceniu

RAW w Radziecką Komisje Kontroli, „której zadaniem będzie -jak oświadczył - kontrolowanie

wykonania poczdamskich i innych uchwał czterech mocarstw w sprawie Niemiec".

W ogłoszonych przy okazji powstania NRD deklaracjach ZSRR i gratulacjach nadesłanych

przez inne państwa Europy Środkowo-Wschodniej znalazły się akcenty dotyczące perspektywy

zjednoczenia Niemiec na pokojowych i demokratycznych zasadach. Rzeczywiste procesy zmierzały

jednak w przeciwnym kierunku.

3. Narodziny bloku wschodniego ,

Równolegle z przemianami zachodzącymi w latach 1947-1949 w zachodniej części Europy

istotne przeobrażenia dokonywały się w środkowo-wschodniej i południowo-wschodniej części

kontynentu. Procesy te koncentrowały się wokół wprowadzenia form ustrojowych opartych na

wzorach radzieckich, pogłębiając powiązania z określoną przez J. Stalina polistrategią Moskwy, w

tym z aktywnością Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) i państwa radzieckiego

na rzecz rozwijania „światowego procesu rewolucyjnego". Wniosło to do dokonujących się

podziałów Europy dodatkowe silne przesłanki i impulsy ideologiczno-ustrojowe.

Związek Radziecki, który odegrał kluczową rolę w wyzwoleniu krajów tej części Europy

spod jarzma faszystowskiego, okazał się zarazem hegemonem, który narzucił tym krajom

władzę proradzieckich partii marksistowsko-leninowskich i bolszewickie rozwiązania

ustrojowe. Moskwa starała się pomagać zorientowanym proradziecko rządom w rozwiązywaniu

trudności powojennej odbudowy, jednak zarówno konieczność leczenia własnych ran zadanych

przez wojnę, jak i skutki nieracjonalnego systemu gospodarczego, w tym zwłaszcza przymusowej

„kolektywizacji" rolnictwa, możliwości te ograniczały.

Dokonując wielu ingerencji w sprawy wewnętrzne tych krajów, ZSRR sprzeciwia! się zarazem

wszelkiej ingerencji w imię „demokracji zachodniej" i zasady „równych możliwości". Walcząc

dyplomatycznie o uznanie międzynarodowe oraz o stabilizację zewnętrznych uwarunkowań

rozwoju państw „demokracji ludowej" ZSRR miał na myśli blok pod swoim przewodem.

Tworzona odgórnie wspólnota opierała się zwłaszcza na więziach ideologiczno-partyj-

nych ł wojskowych. Aczkolwiek przemiany ustrojowe w Polsce, Jugosławii, Czechosłowacji,

Bułgarii, Albanii i na Węgrzech różniły się pewnymi cechami specyficznymi, łączyła je jednak

wspólna koncepcja nazywana rewolucją ludowo-demokratyczną. Realizujące ją siły otrzymywały

wielorakie wsparcie „wielkiego brata", przeciwnicy oraz wszelkie siły prozachodnie były

zwalczane drakońskimi metodami.

Do podobieństw, które w latach czterdziestych przyporządkowywały kraje demokracji ludowej

do Związku Radzieckiego, należały: 1) ten sam typ władzy politycznej sprawowanej pod

kierownictwem partii uznającej za swą doktrynę marksizm-leninizm; 2) ten sam typ wysoce scen-

tralizowanego ustroju społeczno-gospodarczego, realizującego upaństwowienie podstawowych

środków produkcji i gospodarkę planową przy pewnym zróżnicowaniu form własności w rolnictwie i

formy zarządzania przemysłem; 3) dominacja ideologii „naukowego socjalizmu" określającej system

uznawanych wartości programowych oraz system działań partii rządzących i rządów we

wszystkich dziedzinach życia. Powołujące się na marksizm-leninizm partie nie od razu zdobywały

w krajach demokracji ludowej decydujący wpływ na rządy. Najwcześniej i najbar-

//. Podział Europy (1947-1949) 51

dziej wyraźnie wpływ taki zaznaczył się w Jugosławii, gdzie Tito i inni działacze komunistyczni

stali się w czasie wojny czołowymi przywódcami walki narodowo-wyzwoleńczej, a po wyzwoleniu

objęli wszystkie najważniejsze stanowiska w aparacie władzy państwowej. Podobny proces

dokonał się w Albanii. Natomiast w innych krajach demokracji ludowej w różnych formach toczyła

się ostra walka polityczna (a niekiedy nawet zbrojna) o monopol partii, o nadanie rządom profilu

ludowodemokratycznego, tzn. proradzieckiego.

W Polsce, która nie miała rządu ani partii kolaborujących z najeźdźcą hitlerowskim, drama-

tyczna walka obozu proradzieckiego z obozem prozachodnim, reprezentowanym przez Stanisława

Mikołajczyka i jego Polskie Stronnictwo Ludowe, trwała do wiosny 1947 r. Jesienią tegoż roku

zakończyła się ucieczką Mikołajczyka z kraju i falą terroru wobec jego zwolenników. Równolegle

poddano represjom sprzeciwiającą się dominacji PPR częs'ć socjalistów i demokratów.

Inaczej przebiegała kompromitacja starego aparatu władzy i starej polityki w Bułgarii, która

podczas wojny była satelitą Niemiec hitlerowskich. Prozachodnia opozycja chłopska i liberalna w

tym kraju została w krótkim czasie stłumiona przez komunistów. Już jesienią 1946 r. prokla-

mowano ustrój ludowodemokratyczny.

W Rumunii, która również była w czasie wojny satelitą Niemiec, opór prozachodnich sił

monarchistycznych i demokratycznych trwał do końca grudnia 1947 r., kiedy utworzono Ru-

muńską Republikę Ludową pod przewodnictwem komunistów.

Na Węgrzech, również byłym państwie satelickim, w pierwszych latach po wojnie niemałe

wpływy miały siły prozachodnie i demokratyczne. Partia Drobnych Rolników i jej przewodni-

czący Ferenc Nagy odgrywali role podobne do PSL i Mikołajczyka w Polsce. Jednakże ofensywa

siTpforadźieckich z komunistami na czele doprowadziła latem 1947 r. do globalnej rekonstrukcji

rządu, który stał się de facto gabinetem jednopartyjnym.

W Czechosłowacji najwyższym symbolem ciągłości władzy i dawnych koncepcji politycznych był

prezydent jiclward Benes, który reprezentował swego rodzaju porozumienie sił emigracyjnych z siłami

lewicy~spoTecznej. Współpraca ta została brutalnie rozbita w lutym 1948_r«--"' kiedy komuniści

przeprowadzili operację przejęcia władzy - przewrót potraktowany na Zachodzie jako silny impuls na

rzecz „zimnej wojny". Według części badaczy ten właśnie fakt skłonił USA do generalnej zmiany

polityki wobec ZSRR.

Przemianom ustroju politycznego w krajach demokracji ludowej towarzyszyła nacjonalizacja

podstawowych gałęzi gospodarki i wprowadzanie systemu planowania państwowego. Uciekano się

jednostronnie do doświadczeń i pomocy Związku Radzieckiego w rozwiązywaniu trudności

rozwojowych. Politykę zagraniczną orientowano w coraz większym stopniu na sojusz i przyjaźń z

„pierwszym państwem socjalistycznym". Występujące pod różnymi nazwami partie komuni-

styczne, które wymusiły na socjalistach tzw. jedność organiczną, stawały się partiami państwowymi

- kierowniczą silą przemian traktowanych jako etap na drodze budowy „światowego systemu

socjalistycznego". Towarzyszył temu (z wyjątkiem Jugosławii) rozwój kultu Stalina.

Wystąpiła wyraźna zbieżność tych procesów w skali wewnętrznej poszczególnych państw z

kształtowaniem się nowych struktur ich współpracy wzajemnej. Jedne i drugie zostały za-

kończone w 1949 r., co m.in. znalazło wyraz w odejściu od koncepcji „demokracji ludowej" i

proklamowaniu budowy socjalizmu na wzór radziecki. Dokonano też eliminacji tych przywódców

komunistycznych, którzy obstawali przy różnorodności dróg, bronili narodowej specyfiki ł

odrębności (m.in. Władysław Gomułka, Laszlo Raik, Trajczo Kostow).

Kształtowanie się struktur blokowych znalazło wyraz przede wszystkim w serii układów so-

juszniczych z lat 1945-1949. Ich prototypami były układy o przyjaźni, pomocy wzajemnej i

współpracy powojennej, zawarte przez Związek Radziecki z Czechosłowacją (12 XII 1943 r.),

Jugosławią (11 IV 1945 r.) i Polską (21 IV 1945 r.). Państwa-sygnatariusze zobowiązywali się w

tych układach do udzielania sobie pomocy wojskowej i innej w wojnie z Niemcami faszystowskimi

oraz ich sojusznikami. Deklarowały też s'cisłą współpracę wzajemną po wojnie w celu

zapobieżenia odrodzeniu się groźby niemieckiej lub innej oraz rozwoju wzajemnych stosunków

gospodarczych i kulturalnych „na zasadach równouprawnienia i poszanowania suwerenności". Po

zakończeniu wojny układy o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej zawarły w kolejności

chronologicznej następujące państwa: Polska i Jugosławia (18 III 1946 r.), Czechosłowacja i

Jugosławia (9 V 1946 r.), Albania i Jugosławia (9 VII 1946 r.), Polska i Czechosłowacja (10 III 1947

r.), Bułgaria i Jugosławia (27 XI 1947 r.), Węgry i Jugosławia (8 XII 1947 r.), Albania i

Bułgaria (16 XII 1947 r.), Rumunia i Jugosławia (19 XH 1947 r.), Bułgaria i Rumunia (16 XH

1947 r.), Węgry i Rumunia (24 I 1948 r.), Polska i Rumunia (26 I 1948 r.), ZSRR i Rumunia (4 E

1948 r.), ZSRR i Węgry (18 H 1948 r.), ZSRR i Bułgaria (18 m 1948 r.), Czechosłowacja i Bułgaria (23

IV 1948 r.), Polska i Bułgaria (29 V 1948 r.), Polska i Węgry (18 VI1948 r.), Bułgaria i Węgry (16 VII

1948 r.), Czechosłowacja i Rumunia (21 VH 1948 r.), Polska i Rumunia (26 I 1949 r.),

Czechosłowacja i Węgry (16IV 1949 r.).

Istotnym aspektem zawieranych układów były usilne starania poszczególnych rządów o uznanie

międzynarodowe i wyprowadzenie swoich krajów z izolacji. Rząd radziecki jako pierwszy z

wielkich mocarstw nawiązał stosunki dyplomatyczne z nowymi rządami Polski, a także Rumunii (6

VIII 1945 r.), Bułgarii (16 VIII 1945 r.), Węgier (25 IX 1945 r.) i Albanii (10 XI1945 r.).

Jugosławia i Czechosłowacja (pierwsza z uwagi na stosunki Wielkiej Brytanii z Tito i jego sztabem

od 1943 r., druga ze względu na formalną ciągłość władzy państwowej) trudności z między-

narodowym uznaniem w latach 1945 i 1946 nie miały.

W procesach konsolidacji bloku radzieckiego odegrała też rolę rewizjonistyczna retoryka w

sprawie Niemiec, „doktryny Trumana" i sprzężenie jej z realizacją „planu Marshalla", a także

zachodnie naciski gospodarcze. Państwa demokracji ludowej szukały w układach o przyjaźni,

współpracy i pomocy wzajemnej gwarancji pokojowych warunków odbudowy i rozwoju, sku-

tecznej zapory przeciwko odrodzeniu się ekspansji i agresji ze strony Niemiec. Sieć zawartych

układów stworzyła strukturę zwartego bloku ideologicznego i politycznego, wojskowego, gos-

podarczego a zarazem regionalny system zbiorowego bezpieczeństwa. Ten aspekt stabilizująco

wpływał na sytuację polityczną nie tylko w tej części Europy, lecz także na całym kontynencie.

Tak się złożyło, że do 1948 r. głównym animatorem zawierania układów sojuszniczych

była Jugosławia. Tendencja ta wypływała z chęci przeciwstawienia się stanowisku mocarstw

zachodnich prezentowanemu przy okazji dyskusji nad traktatem pokojowym z Włochami, a skie-

rowanemu przeciwko interesom Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii. Prezydent Tito,

świadom swego wywalczonego w latach wojny autorytetu, przywiązywał szczególną wagę do

aktywności międzynarodowej Jugosławii, nie cofając się przed samodzielnymi działaniami i

inicjatywami. Był on na wschodzie Europy jedynym przywódcą państwa „demokracji ludowej",

który po zakończeniu wojny uprawiał dyplomację „na najwyższym szczeblu" i składał wizyty

państwowe. Do końca 1947 r. złożył wizyty w Związku Radzieckim, Polsce, Czechosłowacji,

Bułgarii, na Węgrzech i w Rumunii. Wszędzie był manifestacyjnie witany. On też w imieniu

Komunistycznej Partii Jugosławii wystąpił z inicjatywą utworzenia Biura Informacyjnego (Ko-

minform) partii komunistycznych i robotniczych Europy, które miałoby uzgadniać i koordynować

działalność międzynarodową głównych partii kontynentu. Biuro takie zostało powołane na

naradzie przedstawicieli komitetów centralnych partii bułgarskiej, czechosłowackiej, francuskiej,

jugosłowiańskiej, polskiej, rumuńskiej, węgierskiej, włoskiej, niemieckiej SED i oczywiście

77. Podział Europy (1947-1949) 53

radzieckiej, która odbyła się w Szklarskiej Porębie pod koniec września 1947 ^ Siedzibą Biura

Informacyjnego został Belgrad (do jesieni 1948 r.), a potem Bukareszt (1948-1956 r.).

Nie kontrolowana aktywność i samodzielność Tito wzbudziła nieufność i następnie sprzeciw

Stalina, który zamierzał wykorzystać Biuro Informacyjne do monocentrycznego kierowania innymi

partiami na wzór praktyki stosowanej w czasach III Międzynarodówki. Stosunki radziec-ko-

jugosłowiańskie zaczęły się pogarszać. Wiosną 1948 r. spór został przeniesiony, bez zgody

Jugosławii, na forum Biura Informacyjnego, które - powolne zaleceniom Stalina - potępiło ide-

ologiczną orientację Komunistycznej Partii Jugosławii (28 Y^l^-SJ/Tito nie ugiął się jednak

pod „klątwą", oparł się też organizowanej przez Stalina presji ideologicznej i politycznej na

Jugosławię, a nawet blokadzie ekonomicznej. W celu zapobieżenia izolacji Tito skierował ak-

tywność ku Azji i Afryce, przyjął też pomoc od mocarstw zachodnich. Stalinowska presja odbiła się

ujemnie również na stosunkach innych państw bloku z Jugosławią. Mnożyły się polemiki

ideologiczno-propagandowe, redukowane były różne formy rzeczowej współpracy. Mechanizmy

Biura Informacyjnego i system konsultacji (ustanowiony przez układy z lat 1947-1949) ułatwiły

Stalinowi doprowadzenie do zerwania układów sojuszniczych z Jugosławią przez państwa

demokracji ludowej w 1949 r. (Polska uczyniła to notą z 30IX 1949 r.). Rok 1949 przyniósł więc

jeszcze jeden przykład brutalnego zerwania dotychczasowych reguł współpracy, tym razem

między państwami socjalistycznymi. Nie pozostało to bez negatywnego wpływu na całokształt

sytuacji w Europie.

Dalszy proces kształtowania struktur gospodarczej współpracy państw wspólnoty socjalistycznej

odbywał się już bez udziału Jugosławii. W dniach 5-8 stycznia 1949 r. odbyła się w Moskwie narada

gospodarcza przedstawicieli Bułgarii, Czechosłowacji, Polski, Rumunii, Węgier i Związku

Radzieckiego. W komunikacie z tej narady powiedziano: „Dla urzeczywistnienia szerszej

współpracy gospodarczej krajów demokracji ludowej i Związku Radzieckiego narada uznała za

konieczne powołać Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, złożoną z przedstawicieli krajów

uczestniczących w naradzie na zasadzie równego przedstawicielstwa, której zadaniem będzie

wymiana doświadczeń gospodarczych, udzielanie wzajemnej pomocy w surowcach, żywności,

maszynach i urządzeniach przemysłowych itp.". Utworzenie RWPG jako pierwszej wielostronnej

organizacji państw wspólnoty było istotnym krokiem i mocnym impulsem na drodze jej for-

mowania. W RWPG dominowały wszakże jednostronne interesy mocarstwa radzieckiego, a

lekceważone były prawa rynku. W lutym 1949 r. do RWPG przystąpiła Albania, a we wrześniu 1950

r. NRD.

Rozdział III

KRYZYS POWOJENNYCH STOSUNKÓW W AZJI (1945-1949)

1. Zakończenie wojny z Japonią i jej konsekwencje

Nagły, skuteczny militarnie atak Japończyków na Pearl-Harbour 7 grudnia 1941 r. stanowił

upokorzenie USA, którego politycy amerykańscy nie zapomną do końca wojny. Jednocześnie

przesądził o wejściu tego mocarstwa do wojny i przekształcenie jej w wojnę ogólnoświatową. W

cztery dni po ataku na wielką bazę floty amerykańskiej, faszystowskie Niemcy i Włochy wy-

powiedziały wojnę Stanom Zjednoczonym.

Pamięć o Pearl-Harbour oraz wielkość strat poniesionych podczas walk na Pacyfiku

wzmagały negatywny stosunek Waszyngtonu do Japonii w końcowym okresie wojny oraz

przyczyniały się do przedłużenia jej na Dalekim Wschodzie. Prezydent Roosevelt nalegał nie

tylko na rozciągnięcie na Japonię zasady bezwarunkowej kapitulacji (uzgodnionej z Churchi-llem

na konferencji w Casablance i proklamowanej 24 stycznia 1943 r.), lecz później podtrzymywał

także tezę o jednakowym traktowaniu Niemiec i Japonii. Prezydent Truman mógł wcześniej

zakończyć wojnę, gdyby przyjął kapitulację wojskową na wzór włoski i nie nalegał na jej formułę

wymierzoną przeciwko cesarzowi na Dalekim Wschodzie, doprowadzając do użycia bomb

atomowych wobec Hiroshimy i Nagasaki.

Związek Radziecki był szczególnie zainteresowany wypędzeniem Japończyków z północnych

Chin, okupowanych przez Armię Kwantuńską. Już 30 października 1943 r., podczas obiadu

wydanego na zamknięcie konferencji ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Trójki, Stalin

powiedział Cordellowi Hullowi, że ZSRR w odpowiednim momencie wypowie wojnę Japonii. Na

konferencji teherańskiej szef rządu radzieckiego zaakceptował treść opublikowanego l grudnia 1943

r. komunikatu konferencji kairskiej, w którym Roosevelt, Czang Kai-szek i Churchill zapowiadali

pozbawienie Japonii po wojnie wszystkich wysp na Pacyfiku, które zdobyła po 1914 r., jak również

Mandżurii, Formozy i Wysp Rybackich. Korea miała uzyskać niepodległość. Ze swej strony

Stalin w rozmowie z prezydentem USA wyraził zainteresowanie Wyspami Kurylski-mi,

południowym Sachalinem, koleją mandżurską oraz portami Dairen i Port Artur.

///. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945—1949) 55

Związek Radziecki unikał wojny na dwa fronty. W wojnie na Dalekim Wschodzie zachowywał

neutralność i wymagał jej uznawania od Japonii. Polityka neutralności nie miała natomiast

zastosowania wobec Chin. W kraju tym toczyły się bowiem i splatały dwie wojny: przeciwko

Japończykom, w której kuomintangowcy od 1937 r. zobowiązali się współdziałać z komunistami,

oraz wojna domowa miedzy tymi dwiema siłami wznowiona w 1941 r. Od tego czasu Waszyngton

udzielał siłom Czang Kai-szeka pomocy przeciwko komunistom, którzy stworzyli swoje rejony

autonomiczne w północno-zachodnich Chinach. Siłom, którym przewodził Mao Tse-dun, udzielał z

kolei pomocy Związek Radziecki. W przyszłości miało się okazać, że zakres pomocy radzieckiej

Mao uważał za odbiegający od możliwości ZSRR, a arogancje doradców radzieckich traktował jako

wyraz planów ograniczania suwerenności Chin.

Stany Zjednoczone nie chciały w swej polityce dalekowschodniej zrażać sobie Moskwy.

Prowadząc długotrwałą, krwawą i kosztowną wojnę z Japonią były zainteresowane przystąpieniem

do niej Związku Radzieckiego oraz konsolidacją wszystkich sił antyjapońskich. Dlatego od lata 1944

r. usiłowały pojednać pod swoim patronatem nacjonalistów i komunistów chińskich. Zadanie to

prezydent Roosevelt powierzył gen. Patrickowi Hurleyowi, który -jak dosadnie określił George

Kennan - „znał dokładnie okrzyki bojowe różnych plemion indiańskich, lecz nie miał pojęcia o

Chinach".

Dalekowschodnie motywacje amerykańskie ujawniły się jeszcze silniej na konferencji jał-

tańskiej, zwłaszcza w toku rozmów Roosevelt - Stalin. Porozumienie między nimi nie było trudne,

chociaż prezydent USA początkowo wątpił w celowość rychłego informowania o jego treści Czang

Kai-szeka. Ostatecznie protokół jałtański przewidywał, że Związek Radziecki przystąpi do wojny

przeciwko Japonii w dwa lub trzy miesiące po kapitulacji Niemiec i zakończeniu wojny w Europie.

W zamian Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zgodziły się na utrzymanie status quo Mongolskiej

Republiki Ludowej, zwrot przez Japonię południowego Sachalinu i przyległych wysp Związkowi

Radzieckiemu, umiędzynarodowienie portu Dairen, stworzenie radzieckiej bazy morskiej w Port

Artur, zapewnienie współwłasności ZSRR na wschodniochińskiej i południowomandżurskiej

liniach kolejowych, jak również przekazanie ZSRR Wysp Kurylskich. Strona amerykańska

zobowiązała się uzyskać zgodę Czang Kai-szeka na dokonanie powyższych zmian; strona radziecka

wyraziła gotowość zawarcia z rządem narodowym Chin paktu przyjaźni i przymierza, aby

„dopomóc im w uwolnieniu się z jarzma japońskiego".

Po kapitulacji Niemiec zobowiązania dalekowschodnie Wielkiej Trójki były w zasadzie

realizowane, aczkolwiek nierównomiernie. 5 kwietnia 1945 r. Moskwa wypowiedziała radziec-ko-

japoński pakt o neutralności (z 13 IV 1941 r.). Zawarty na pięć lat mógł on być wypowiedziany na

rok przed wygaśnięciem tego terminu. Podczas wizyty Harry Hopkinsa w Moskwie na

przełomie maja i czerwca, Stalin powtórzył zapewnienie o przystąpieniu do wojny zgodnie z zo-

bowiązaniem jałtańskim. Trwała już koncentracja wojsk radzieckich na przyszłym froncie dale-

kowschodnim. Ze swej strony w czerwcu USA poinformowały Czang Kai-szeka o uzgodnieniach

kry niskich i nakłoniły go do podjęcia rokowań z Moskwą. Szef rządu narodowego proponował, aby

zamierzony pakt miał charakter czterostronny, a nie dwustronny. W czasie pierwszej fazy rozmów

w Moskwie ministra spraw zagranicznych Sung Tsi-wena (30 VI—15 VII) nie doszło do uzgodnienia

tej koncepcji.

Konferencja poczdamska nie wprowadziła do dawnych ustaleń w sprawach Dalekiego Wschodu

niczego nowego, aczkolwiek doradcy Trumana liczyli, że Stalina uda się przekonać do ustępstw na

rzecz tez chińskich. W czasie drugiej rundy rozmów Sung Tsi-wena w Moskwie (7-14 VIII) doszło

do porozumienia, ponieważ 9 sierpnia Związek Radziecki wypowiedział Japonii wojnę i rozpoczął

działania wojenne na wielką skalę. Podpisany ostatecznie 14 sierpnia 1945 r. radziec-

ko-chiński traktat o przyjaźni i sojuszu przewidywał wzajemną pomoc w wojnie przeciwko Japonii,

zobowiązywał strony do unikania separatystycznych rozmów i porozumień pokojowych z Japonią

oraz do zapobiegania powtórzeniu się agresji z jej strony. Jednocześnie zostały podpisane

porozumienia w sprawie wspólnej eksploatacji Chińskiej Czangczuńskiej Drogi Żelaznej,

wspólnego wykorzystania bazy morskiej w Port-Arturze (administracja miała pozostać w rękach

chińskich, a obrona w radzieckich) i uznania Dairenu za wolny port, w którym ZSRR będzie miał

oddaną w dzierżawę część przystani i magazynów portowych. Ponadto Chiny uznały niepodległość

Mongolskiej Republiki Ludowej, natomiast Związek Radziecki potwierdził suwerenność Chin nad

Mandżurią.

Wojna z Japonią szybko wchodziła w końcową fazę. Dyplomacja tego kraju coraz dotkliwiej

odczuwała izolacje międzynarodową. Minister Mamoru Shigemitsu, który był dawniej am-

basadorem w ZSRR i w Wielkiej Brytanii, już wcześniej zwątpił w zwycięstwo. W czerwcu

dwukrotnie sondował Moskwę w sprawie ceny, za którą ZSRR nie przystąpiłby do wojny lub

pomógł Japonii wyjść z wojny. Sondaże te okazały się owocne, ponieważ Związek Radziecki nie

miał zamiaru naruszać koalicyjnych zobowiązań w kwestiach dotyczących Japonii. Dodatkową

trudność, którą mieli do pokonania japońscy zwolennicy wycofania się z wojny, stanowiło żądanie

bezwarunkowej kapitulacji, wysuwane od dwóch lat przez mocarstwa koalicji. Żądanie to

zagrażało monarchii, co przy kulcie Mikado w społeczeństwie Japonii sprzyjało kołom wojsko-

wym, które bez względu na ofiary i straty dążyły do przedłużenia wojny aż do rezygnacji aliantów z

owego żądania.

W tej sytuacji sztabowcy amerykańscy zakładali, że wojna z Japonią może przedłużyć się do

końca 1946 r. Tuż przed konferencją poczdamską w Waszyngtonie wahano się czy w warunkach

pokoju nie oszczędzić „instytucji imperialnej", czyli cesarza, aby zakończyć wojnę bez udziału

ZSRR. Z Poczdamu Amerykanie i Anglicy - za wiedzą Stalina i akceptacją Chin - wysłali 26 lipca do

Japonii proklamację domagającą się kapitulacji „wszystkich sił zbrojnych", której alternatywą miało

być „szybkie i całkowite zniszczenie" tego kraju. Nadto sojusznicy żądali likwidacji militaryzmu

japońskiego i przemysłu wojennego oraz demokratyzacji życia społecznego, a także zapowiadali

całkowite rozbrojenie japońskich sił zbrojnych, ukaranie przestępców wojennych oraz okupację

terytorium (uszczuplonego do wysp Honsiu, Hokkaido, Kiusiu, Sikoku i kilku mniejszych).

Żądanie demokratyzacji oraz wzmianka o ewentualnej zmianie formy ustrojowej były nie do

przyjęcia nie tylko dla militarystów, lecz także dla innych japońskich zwolenników szybszego

zakończenia wojny. W dwa dni później premier Kantaro Suzuki odpowiedział na proklamację, że

Japonia będzie prowadzić wojnę aż do osiągnięcia honorowych warunków. Spowodowało to

przyspieszenie przez Amerykanów przygotowań do zrzucenia bomby atomowej na Hiroszimę w

dniu 6 sierpnia. Koła miłitarystyczne zareagowały na tę tragedię jedynie pogróżkami. Minister

spraw zagranicznych Shigenori Togo w porozumieniu ze zwolennikami kapitulacji postanowił

jednak zażądać wyjaśnień na temat losu cesarza po kapitulacji. Czas upływał. Druga amerykańska

bomba atomowa spadła 9 sierpnia na Nagasaki. Związek Radziecki rozpoczął działania przeciwko

Armii Kwanturiskiej, która miała stanowić trzon obrony na kontynencie nawet po opanowaniu wysp

japońskich.

W tej sytuacji cesarz Hirohito, który od czerwca podzielał poglądy zwolenników wyjścia z

wojny, przeforsował 10 sierpnia wniosek, aby minister Togo zawiadomił koalicję, iż Japonia

przyjmie proklamację poczdamską, o ile prerogatywy cesarza nie zostaną naruszone. Wiadomość

przekazano do Waszyngtonu za pośrednictwem Szwajcarii. Amerykanie doszli do wniosku, że

cesarz może być potrzebny w prowadzeniu okupacji. 11 sierpnia sekretarz stanu Byrnes

///. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945—1949)

odpowiedział w imieniu sojuszników, że obowiązkiem cesarza będzie wydanie rozkazów w sprawie

kapitulacji wszystkich japońskich sil zbrojnych i zadbanie o wykonanie tych rozkazów.

Po dwóch dniach ostrych sporów w łonie rządu japońskiego, a także groźbach puczu gene-

ralskiego, ponownie przeważyło stanowisko Hirohito. 14 sierpnia w Tokio uroczyście oświadczył,

że przyjmuje proklamację poczdamską, a cesarz wydal wszystkim siłom zbrojnym rozkaz

kapitulacji. Na wieść o tym kilku nieprzejednanych ekstremistów popełniło samobójstwo przed

pałacem cesarskim. Rozkaz cesarski nie wszędzie dotarł i w niektórych obszarach filipińskiej

dżungli i na poszczególnych wysepkach Pacyfiku walki trwały nadal. Prawie do końca sierpnia

trwały one również w Mandżurii, Korei i na Kurylach, ponieważ Japończycy nie chcieli kapitulować

przed dowództwem radzieckim. Ofensywa radziecka doprowadziła do rozbicia Armii Kwantuńskiej.

19 sierpnia zlikwidowano marionetkowe cesarstwo Mandżukuo i aresztowano marionetkowego

cesarza Kang Teh. Na mocy traktatu radziecko-chińskiego z 14 sierpnia Mandżuria po 11 latach

japońskiego panowania wróciła do Chin; Armia Ludowa przy radzieckiej pomocy dotarła tam

szybciej niż wojska kuomintangowskie.

Japończycy chętniej kapitulowali przed oddziałami amerykańskimi. 30 sierpnia zajęły one

główne wyspy terytorium japońskiego. Natomiast Armia Radziecka zajmowała kolejno Port Artur

(23 VIII), Sachalin (18 VIII) i Kuryle (l IX). Oficjalne podpisanie aktu kapitulacji Japonii

nastąpiło 2 września 1945 r. na pancerniku „Missouri" w Zatoce Tokijskiej. Przyjął ją głów-

nodowodzący wojsk amerykańskich na Dalekim Wschodzie gen. Douglas MacArthur w towa-

rzystwie przedstawicieli mocarstw sojuszniczych. Podpisali ją: minister spraw zagranicznych

Shigemitsu oraz przedstawiciel Kwatery Cesarskiej gen. Yoshijiro Umitsu. Cesarz i rząd japoński

stali się odtąd wykonawcami zarządzeń władz okupacyjnych. W ciągu następnych dni po-

szczególne dowództwa japońskie podpisywały lokalne kapitulacje (w Singapurze kapitulacje dla

Indochin podpisano dopiero 12 września).

Tak oto rozbieżności między mocarstwami Wielkiej Koalicji były na Dalekim Wschodzie

znacznie mniejsze niż w Europie. Pośrednio świadczyły o tym próby Stanów Zjednoczonych

uzyskania pomocy Związku Radzieckiego w celu umocnienia pozycji rządu Czang Kai-szeka w

Chinach. Jednakże i na tym obszarze równolegle do rozpadu koalicji w Europie narastały

sprzeczności i spory. Jednym z przejawów, a zarazem przyczyną tego procesu było daleko idące

ograniczenie uprawnień i faktycznej roli ZSRR w kontroli nad systemem okupacji Japonii.

Polistrategia amerykańska wobec Japonii bezpośrednio po kapitulacji - jak wskazują

ówczesne dokumenty amerykańskie - polegała na ukształtowaniu takiego systemu władzy,

który odpowiadałby celom i interesom Stanów Zjednoczonych. Dlatego USA nie zgodziły się na

utworzenie stref okupacyjnych i nalegały, aby politykę wobec pokonanego wspólnie kraju

realizowało jedynie dowództwo amerykańskie. Ze swej strony Związek Radziecki nie zgodził się

posłać swojego kontyngentu wojsk pod dowództwo amerykańskie (uczyniły to tylko Nowa

Zelandia i Australia). Gen. MacArthur był formalnie dowódcą naczelnym wojsk sojuszniczych,

działał jednak z inspiracji wyłącznie rządu amerykańskiego. Dyplomacja amerykańska dążyła do

usankcjonowania tego stanu rzeczy. Na konferencji ministrów spraw zagranicznych w Londynie

we wrześniu 1945 r. Anglosasi zaproponowali utworzenie Dalekowschodniej Komisji

Konsultatywnej, która miałaby jedynie prawo przedstawiania zaleceń MacArthurowi, podczas

gdy Mołotow proponował stworzyć rzeczywisty mechanizm kontroli ze strony 10 państw (USA,

ZSRR, Wielka Brytania, Chiny, Francja, Kanada, Australia, Holandia, Nowa Zelandia i Filipiny) pod

nazwą Sojuszniczej Rady Kontroli Japonii. Po licznych polemikach i wymianie not ministrowie

Wielkiej Trójki znaleźli 17 III 1946 r. na konferencji w Moskwie formułę kompromisową w postaci

utworzenia Komisji Dalekowschodniej, która miała obradować w Waszyngtonie

lub Tokio w składzie wymienionych 10 państw, jak również Sojuszniczej Rady do Spraw Japonii,

która miała funkcjonować w Tokio pod przewodnictwem gen. MacArthura lub jego przedstawiciela

z udziałem przedstawicieli ZSRR, Chin i wspólnego przedstawiciela Wielkiej Brytanii, Australii,

Nowej Zelandii i Indii. Komisja Dalekowschodnia miała formułować politykę wobec Japonii, gdy

Sojusznicza Rada - doradzać naczelnemu dowódcy w sprawach stosowania postanowień aktu

kapitulacyjnego. Dowódca naczelny miał stanowić jedyną władzę wykonawczą, faktycznie

jednak sprawował władzą nieograniczoną. Na forum obydwu organów sojuszniczych od początku

ich działalności (w lutym i w kwietniu 1946 r.), dochodziło na tym tle do licznych sporów

dyplomatycznych. Często MacArthura popierał tylko delegat amerykański, zaś generał pomijał

postanowienia Komisji Dalekowschodniej i zalecenia Sojuszniczej Rady do Spraw Japonii.

Efektywność prac i postanowień tych organów była niska.

W takich okolicznościach gen. MacArthur skutecznie kształtował w Japonii władzę pań-

stwową, która rzeczywiście popierała „cele Ameryki". Przy udziale Komisji Dalekowschodniej

doszło (6 Ul 1946 r.) do uchwalenia przez parlament japoński konstytucji, która weszła w życie 3

maja 1947 r. Zlikwidowała ona system rządów absolutystycznych i uczyniła Japonię państwem

liberalno-parlamentarnym; władza cesarska pozostała jedynie „symbolem państwa i jedności

narodu". W art. 9 konstytucja proklamowała rezygnację z sił zbrojnych i wojny jako instrumentów

polityki Japonii. W 1946 r. przyjęto także ustawę o reformie rolnej, która likwidowała półfeudalne

władanie ziemią. Pod wpływem delegacji radzieckiej Komisja Dalekowschodnia opracowała ponadto

zasady organizacji japońskich związków zawodowych (6 XII 1946 r.), a następnie zasady

otwarcia Japonii dla światowej nauki, literatury i sztuki (27 III 1947 r.).

Więcej sporów międzyalianckich wywoływały problemy demilitaryzacji Japonii oraz

międzynarodowych konsekwencji jej kapitulacji. Najwcześniej Komisja Dalekowschodnia zdołała

podjąć decyzję w sprawie ukarania japońskich przestępców wojennych (3 IV 1946 r.) i

restytucji zagrabionej własności (18 VII i 10 X 1946 r.). Niemal w rok później uchwaliła dokument

pt. „Podstawowa polityka wobec Japonii po kapitulacji" (19 VI1947 r.), w którym określone zostały

najważniejsze problemy demilitaryzacji i demokratyzacji, co w konsekwencji prowadziło do

zredukowania potencjału wojskowo-przemysłowego Japonii (14 VIII 1947 r.). Na końcu tej listy

postanowień znalazł się dokument pt. „Zakaz działalności wojskowej w Japonii i dysponowania

japońskim sprzętem wojskowym" (12 II 1948 r.). Praktycznie ostatnim posunięciem było

skazanie 4 listopada 1948 r. 25 przestępców wojennych przez Międzynarodowy Trybunał

Wojskowy dla Dalekiego Wschodu po procesie tokijskim (który trwał z przerwami od 3 V 1946 r.).

Zapadło siedem wyroków śmierci (sześciu generałów - Hiedeli Tojo, Kenyi Daibahra, Ivano

Matsui, Saiskaro Itagoki, Atiro Muto, Hitaro Kimura oraz minister spraw zagranicznych w po-

czątkowym okresie wojny na Pacyfiku i Dalekim Wschodzie, Koki Hirota).

„Zimna wojna" ogarniała stopniowo Daleki Wschód także dlatego, że Stany Zjedno-

czone coraz aktywniej stosowały „doktrynę powstrzymywania" również wobec rewolucji

chińskiej. Podejmowanie przez dotychczasowych sojuszników uzgodnionych decyzji stawało się

coraz trudniejsze, a od wiosny 1948 r. wręcz niemożliwe. W drugim półroczu 1948 r. gen.

MacArthur nie wysłuchiwał już opinii innych państw. Poprzednio sprzeciwił się pociągnięciu do

odpowiedzialności karnej przed Międzynarodowym Trybunałem głównych szefów największych

monopoli (Mitsui, Mitsubishi i Sumitomo). Teraz sprzeciwił się spłacaniu reparacji japońskich

ich kosztem, a także odrzucił (l l XI1948 r.) propozycję radziecką w sprawie międzynarodowej

kontroli nad japońskim przemysłem wojennym. Realizując koncepcję „stabilizacji ekonomicznej"

Japonii, dowódca amerykański starał się pozyskać koła gospodarcze i polityczne tego kraju.

///. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945-1949)

W dniu stracenia skazanych na śmierć głównych przestępców wojennych (22 XII 1948 r.) ogłosił

amnestię dla pozostałych oskarżonych lub skazanych.

Walka dyplomatyczna w Komisji Dalekowschodniej nie ominęła traktatu pokoju z Ja-

ponią. W lipcu 1947 r. Stany Zjednoczone proponowały zwołanie konferencji pokojowej w składzie

11 państw członkowskich tej Komisji oraz przyjęcie zasady decydowania większością dwóch

trzecich głosów. Formuła ta nie była dogodna dla ZSRR, który nie miał szans na uzyskanie

choćby zwykłej większości, toteż zaproponował przygotowanie traktatu przez Radę Ministrów

Spraw Zagranicznych, która podejmowałaby decyzje na zasadzie jednomyślności. Żadna ze stron nie

chciała ustąpić, co spowodowało impas w rozmowach. Z upływem czasu doświadczenia

europejskie i sukcesy rewolucji chińskiej skłoniły Waszyngton do jawnie separatystycznych po-

czynań wobec Japonii. Gen. MacArthur popierał prawicowe koncerny japońskie, przygotowując w

ten sposób grunt pod separatystyczny traktat pokojowy odpowiadający amerykańskim preferencjom.

2. Problem koreański

Na konferencjach Wielkiej Trójki w Jałcie i Poczdamie uzgodniono, że po wyzwoleniu

spod japońskiego panowania Korea uzyska niepodległość. Wojska radzieckie miały okupować

północną, amerykańskie południową część półwyspu. Przedstawiciele sztabów generalnych obydwu

krajów uzgodnili podczas konferencji poczdamskiej, że linia demarkacyjna będzie przebiegała

wzdłuż 38 równoleżnika. Armia Czerwona okupowała wyznaczony obszar do 12 sierpnia.

Amerykanie przyjęli kapitulację sił japońskich w Korei dopiero 8 września 1945 r., gdyż nie

wylądowali tam wcześniej.

Linia 38 równoleżnika zaczęła rozgraniczać przeciwstawne polityki wobec tego kraju. Pod

okupacją radziecką tworzono „komitety ludowe" i przygotowywano rewolucyjne reformy społecz-no-

gospodarcze. Amerykanie sprowadzili niebawem ze Stanów Zjednoczonych przebywającego ,tam od

czasu okupacji japońskiej w 1910 r. Li Syng-Mana, potomka ostatniej dynastii koreańskiej, a zarazem

szefa Tymczasowego Rządu Korei na emigracji. Okupacyjne władze amerykańskie popierały obóz

tego prawicowego polityka oraz walkę z powstającymi w południowej części Korei komitetami

ludowymi. Pod koniec 1945 r. władze amerykańskie nakazały ich rozwiązanie.

Na konferencji moskiewskiej ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Trójki w grudniu

1945 r. delegacja amerykańska proponowała utworzenie dla całej Korei jednolitej administracji

wojskowej, ale z zachowaniem dwóch dowództw. Jej zadaniem byłoby zajmowanie się

sprawami gospodarczymi oraz przygotowanie gruntu pod czterostronne powiernictwo (USA,

ZSRR, Wielka Brytania i Chiny) połączone z władzą wykonawczą, prawodawczą i sądową czterech

mocarstw sprawowaną przez pięć lat oraz z możliwością przedłużenia tego okresu. Delegacja

radziecka przeciwstawiła się temu projektowi i przedstawiła swój własny, który został ostatecznie

przyjęty z niewielkimi poprawkami.

Ustalenia te przewidywały: 1) powołanie, złożonej z przedstawicieli dwóch państw, ra-

dziecko-amerykańskiej Komisji Mieszanej mającej za zadanie prowadzenie konsultacji z demo-

kratycznymi partiami i organizacjami społecznymi w sprawie utworzenia przyszłego rządu i usta-

nowienia powiernictwa czterech mocarstw nad Koreą; 2) utworzenie tymczasowego rządu

koreańskiego, który zająłby się sprawami rozwoju przemysłu, rolnictwa, transportu i kultury w całym

kraju; 3) polecenie Komisji Mieszanej, aby w porozumieniu z rządem tymczasowym i par-

tiami demokratycznymi przygotowała środki realizacji powiernictwa na okres pięciu lat, po którym

cały kraj miał uzyskać niepodległość państwową.

Komisja Mieszana, która składała się z 10 osób (po 5 z obu stron) rozpoczęła prace w

Seulu w marcu 1946 r. Już w toku ustalania trybu prac ujawniły się sprzeczności. Strona

radziecka proponowała konsultowanie w sprawie utworzenia przyszłego rządu jedynie partii le-

wicowo-demokratycznych, gdy strona amerykańska proponowała uwzględniać wszystkie partie nie

usposobione wrogo wobec Komisji Mieszanej (na liście amerykańskiej znalazło się 20 partii i

organizacji, w tym 17, które potępiły porozumienie moskiewskie, natomiast nie znalazły się na niej

organizacje lewicowe). Uzgodniono (17 IV 1946 r.) branie pod uwagę w toku konsultacji tylko

tych partii, które podpiszą oświadczenie popierające moskiewskie porozumienie w sprawie Korei. W

toku realizacji powyższej decyzji partie popierające Li Syng-Mana otrzymały od niego dyrektywę,

aby takie os'wiadczenie podpisały, zastrzegając sobie prawo do wystąpienia przeciwko jakiejś' części

porozumienia moskiewskiego. Gdy strona radziecka przeciwstawiła się dopuszczeniu tych partii

do konsultacji, Amerykanie zażądali przerwania prac Komisji Mieszanej (6 V 1946 r.) i wzmogli

poparcie dla partii popierających Li Syng-Mana, określając je na wyrost mianem

„demokratycznych".

Komisja Mieszana nie zbierała się ponad rok. W tym okresie pod okupacją amerykańską

następowała konsolidacja sił prozachodnich, postępował odwrót od zainicjowanych początkowo

reform. Li Syng-Man utworzył tzw. izbę demokratyczną, która zaczęła spełniać funkcje doradcze

przy dowództwie amerykańskim. Natomiast pod okupacją radziecką rozpoczęła działalność

Komunistyczna Partia Korei (10 X 1945 r.), która po połączeniu się z Nową Partią Ludową

utworzyła w 1946 r. Partię Pracy Korei (to ostatnie słowo dodano w 1949 r.). W lutym 1946 r. na

zjeździe komitetów ludowych wybrano Tymczasowy Komitet Ludowy Korei Północnej, a nie-

bawem wszystkie partie demokratyczne utworzyły Zjednoczony Demokratyczny Front Naro-

dowy. Ciała te prowadziły reformy rolne i dokonały nacjonalizacji przemysłu, który stanowił

głównie wlasnos'ć japońską. Doprowadziły też do uchwalenia kilku postępowych ustaw (m.in. o

8-godzinnym dniu pracy).

Częsta wymiana korespondencji między dowódcami wojsk okupacyjnych nie zdołała

doprowadzić do wznowienia pracy Komisji Mieszanej. Dopiero w rezultacie wymiany not

między szefami dyplomacji obu mocarstw doszło 21 maja 1947 r. do wznowienia posiedzeń

Komisji w Seulu. Do 10 czerwca zdołała ona uzgodnić tryb konsultacji z demokratycznymi partiami

i organizacjami w obu częs'ciach Korei. Dokument na ten temat był dyskutowany w całym kraju.

Wbrew uzgodnieniom Amerykanie starali się nadal przyciągnąć do konsultacji partie przeciwne

porozumieniu moskiewskiemu, a także małe organizacje liczące poniżej 10 tyś. członków. Brak

zgody w tej kwestii uniemożliwił rozpoczęcie konsultacji z partiami, co do których obie strony

nie wniosły zastrzeżeń.

Waszyngton (26 VIII 1947 r.) zaproponował rozpatrzenie przez ministrów spraw zagranicznych

kwestii przeprowadzenia w obu częściach Korei pod nadzorem ONZ wyborów do zgromadzeń

ustawodawczych, aby na ich podstawie utworzyć ogólnokrajowe zgromadzenie ustawodawcze i

powołać rząd zjednoczonej Korei. Rząd radziecki propozycję tę odrzucił twierdząc, że Komisja

Mieszana może spełnić wyznaczone jej zadanie. Niebawem (26 IX 1947 r.) delegacja radziecka

przedstawiła na forum Komisji Mieszanej wniosek o jednoczesne wycofanie wojsk okupacyjnych

z obu części Korei na początku 1948 r. i pozostawienia samym Koreańczykom możliwości

sformułowania rządu. Amerykanie wniosek radziecki odrzucili, obawiając się wespół z Li Syng-

Manem i jego partiami porażki w toku realizacji takiego rozwiązania. Ze swej strony wnieśli

przy pomocy przychylnej im większości „problem koreańskiej niezależności" na

///. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945-1949)

porządek dzienny II sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ (17 IX 1947 r.) i pod tym pretekstem

przerwali następnie (18 X 1947 r.) dyskusje w Komisji Mieszanej w Seulu.

W toku obrad nad kwestią koreańską w ONZ delegacja radziecka ponowiła propozycję wy-

cofania wojsk okupacyjnych z Korei, postulując zaproszenie przedstawicieli obu części Korei do

udziału w dyskusji na sesji Zgromadzenia Ogólnego. Proamerykańska większość oba wnioski

odrzuciła, a następnie (14 XI 1947 r.) uchwaliła rezolucję w sprawie powołania Tymczasowej

Komisji ONZ do Spraw Korei i zorganizowania pod jej nadzorem do 31 marca 1948 r. wyborów

w tym kraju, aby następnie powołać - także pod nadzorem Tymczasowej Komisji - rząd

koreański. Delegacja radziecka w głosowaniu nie uczestniczyła, twierdząc, iż zgodnie z wcze-

śniejszymi zobowiązaniami problem koreański należał do kompetencji czterech mocarstw i Komisji

Mieszanej, toteż przekazanie go do ONZ było nielegalne. Przedstawiciele Związku Radzieckiego

określali manewr amery kaliski jako parawan osłaniający jednostronne posunięcia USA w Korei

Południowej.

Z początkiem 1948 r. przybyła do Seulu Tymczasowa Komisja, złożona z przedstawicieli

ośmiu państw (Australii, Francji, Filipin, Indii, Kanady, Salwadoru, Syrii i Chin). Siły lewicowe

odniosły się do niej wrogo, pojawił się nawet zwalczający ją ruch partyzancki. Komisja postanowiła

zorganizować wybory wyłącznie pod okupacją amerykańską i przesunęła ich termin na 10

maja. W odpowiedzi w Phenianie odbyła się inspirowana przez Moskwę narada partii poli-

tycznych i organizacji społecznych z całej Korei, która skierowała 23 kwietnia protest do obu

mocarstw okupacyjnych przeciwko organizowaniu separatystycznych wyborów, domagały się

szybkiego odwołania Komisji jako wykorzystującej ONZ do pogłębiania rozbicia kraju i poprosiły

oba rządy o wycofanie ich wojsk z Korei. USA nie odpowiedziały, natomiast ZSRR wyraził

gotowość wycofania swych wojsk, o ile uczynią to Stany Zjednoczone.

Pod presją skierowaną przeciwko lewicy i przy pomocy Tymczasowej Komisji ONZ blok Li

Syng-Mana w wyborach z 10 maja uzyskał większość i utworzył rząd. Jego szef został prezydentem

Republiki Koreańskiej. W odpowiedzi Zjednoczony Demokratyczny Front Narodowy zor-

ganizował 25 sierpnia wybory do Najwyższego Zgromadzenia Ludowego Korei w obu częściach

kraju (w części południowej odbyły się one nielegalnie). 8 września 1948 r. Zgromadzenie pro-

klamowało utworzenie Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej i uchwaliło jej konsty-

tucję. W rządzie, na którego czele stanął Kim Ir Sen, znaleźli się przedstawiciele obu części

Korei. 10 września Najwyższe Zgromadzenie Ludowe Korei zwróciło się do dwóch mocarstw o

jednoczesne wycofanie wojsk okupacyjnych. Tym razem również tylko Związek Radziecki

odpowiedział pozytywnie i wycofał swe wojska do końca 1948 r. Większość wojsk amerykańskich

została wycofana w czerwcu 1949 r.

Podział Korei na dwa państwa stał się usankcjonowaniem przeciwstawnych kierunków

trzyletniego rozwoju politycznego i społeczno-ekonomicznego obu części półwyspu. Było to

odejściem od uzgodnień międzysojuszniczych z końcowego okresu II wojny światowej i wyrazem

rozprzestrzenienia „zimnej wojny" na Daleki Wschód. ZSRR i państwa demokracji ludowej uznały

Koreańską Republikę Demokratyczną oraz nawiązały z nią stosunki dyplomatyczne; USA i znaczna

część państw zachodnich uznały Republikę Koreańską.

Wbrew twierdzeniom obu stron, utworzenie i uznanie dwóch państw koreańskich problemu nie

tylko nie zamknęło, lecz jeszcze bardziej go skomplikowało i zaostrzyło. Komisja proponowała

przyjąć do ONZ Republikę Koreańską, natomiast ZSRR popierał przyjęcie KRLD. Na początku

1949 r. Rada Bezpieczeństwa odrzuciła kolejno oba wnioski wskutek zastosowania veta

radzieckiego, a następnie amerykańskiego. W grudniu Zgromadzenie Ogólne NZ utworzyło Sta-

ią Komisje NZ do Spraw Korei (ze składu Tymczasowej Komisji nie weszła do niej jedynie

Kanada), która nie była uznawana przez państwa bloku radzieckiego.

Od połowy 1949 r., kiedy powstał ogólnokrajowy Zjednoczony Demokratyczny Front Pa-

triotyczny, który wysunął plan pokojowego zjednoczenia Korei w drodze powszechnych wyborów,

rząd KRLD i powiązane z nim organizacje obu państw koreańskich kilkakrotnie ponawiały

propozycje zjednoczenia kraju. Wszystkie one napotykały wrogi stosunek rządu w Seulu i niechęć

Waszyngtonu. Rozbudowa sił zbrojnych na południu i północy uczyniła 38 równoleżnik pilnie

strzeżoną granicą, wzdłuż której mnożyły się prowokacje przypisywane drugiej stronie i przez

Seul, i przez Phenian.

3. Zwycięstwo rewolucji chińskiej i podział Chin

Rozbicie głównej japońskiej siły lądowej - Armii Kwantuńskiej - miało duże znaczenie

zarówno dla przyspieszenia zakończenia wojny na Dalekim Wschodzie, jak i dla stosunków miedzy

komunistami a kuomintangowcami w Chinach. Chiny reprezentowane przez rząd Czang Kai-

szeka uzyskały członkostwo w Radzie Bezpieczeństwa ONZ i status wielkiego mocarstwa.

Jednocześnie wraz z wkroczeniem do Mandżurii przez Armie Czerwoną komuniści chińscy roz-

ciągnęli swoje wpływy na północną, bardziej uprzemysłowioną, cześć kraju.

Kuomintang od dłuższego czasu korzystał z poparcia i pomocy Stanów Zjednoczonych.

Było to naturalne w warunkach wspólnej walki z Japonią, ale po jej klęsce miało już odmienne

cele - obronę ustrojowego i politycznego oblicza Chin przed naporem komunistów i ideami

rewolucji społecznej. Zarazem dyplomacja amerykańska nadal starała się pośredniczyć między

rządem Czang Kai-szeka a Komunistyczną Partią Chin. Pod koniec sierpnia 1945 r. ambasador

amerykański przy rządzie narodowym z siedzibą w Czungcingu zorganizował przewiezienie Mao

Tse-duna i Czou En-laja do kuomintangowskiej stolicy oraz zapewnił im ochronę. Podczas 43

dni - tyle trwały rozmowy - rząd czangkaiszekowski nadal przygotowywał operacje wojskowe

przeciwko siłom ludowym. Rozmowy zakończyły się 10 października wspólnym komunikatem, w

którym obie strony zadeklarowały unikanie wojny domowej i współpracę w rozwoju niezależnych

Chin.

W połowie września 1945 r. zaproszony do USA kuomintangowski premier Sung Tsi-wen

otrzymał od prezydenta przyrzeczenie szerokiej i długotrwałej pomocy w rozwoju i uzbrojeniu sił

zbrojnych (mowa była o 39 dywizjach). Truman zapowiedział wysłanie do Chin specjalnej misji

wojskowej. Po 30 września amerykańskie jednostki zaczęły lądować w Tiencinie i do końca roku

liczyły one już ponad 100 tyś. żołnierzy. Fakt utrzymywania wojska w Chinach po zakończeniu

wojny budził sprzeciw wielu kręgów społeczeństwa amerykańskiego.

Po tak szerokich przygotowaniach Kuomintang tuż po ogłoszeniu komunikatu z rozmów w

Czungcingu z przywódcami komunistycznymi wznowił wojnę domową w kilku prowincjach.

Ale siły ludowe także rosły i umacniały się, otrzymując od Rosjan znaczną część uzbrojenia zdobytego

na Armii Kwantuńskiej oraz niemałe dostawy radzieckie. W Mandżurii komuniści tworzyli lokalne

organy władzy ludowej na wsi, a w północnej części tego obszaru także w mieście.

Zgodnie z traktatem z 14 sierpnia Związek Radziecki traktował Mandżurię jako integralną

część Chin, sprzyjając zarazem kształtowaniu się tam autonomicznych władz ludoworewolucyj-

nych. Na mocy tegoż traktatu rząd radziecki nie dopuścił do wykorzystania przez dowództwo

amerykańsko-kuomintangowskie Dairenu i Port Artur do operacji wojskowych. Moskwa odrzuciła

amerykański projekt ustanowienia powiernictwa wielkich mocarstw nad Mandżurią do cza-

///. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945-1949)

su umocnienia pozycji rządu centralnego. Waszyngton nie zdecydował się jednak na zaostrzenie

sporu i zdymisjonował (27 XI) ambasadora Hurleya, którego bezowocne zabiegi zraziły Depar-

tament Stanu i zawiodły koła wojskowe. Następnym przedstawicielem prezydenta w Chinach

mianowano późniejszego autora słynnego planu gen. George'a Marshalla, któremu polecono

popierać Czang Kai-szeka przy zachowaniu „taktu i ostrożności, cierpliwości i umiarkowania".

Dokumenty świadczą, że już w tym czasie niektórzy politycy i eksperci amerykańscy kierowali się

prognozą dotyczącą nieuchronnego konfliktu chińsko-radzieckiego po ewentualnym sukcesie sił

ludowych kierowanych przez Mao Tse-duna. Wywoływało to w politycznych gremiach

amerykańskich zróżnicowany stosunek do poszczególnych posunięć wobec Chin.

Na moskiewskiej konferencji ministrów spraw zagranicznych w grudniu 1945 r. Byrnes po-

informował, że celem prezydenta Trumana w Chinach jest pojednanie stron walczących i dopro-

wadzenie do utworzenia rządu na zasadzie wielopartyjnej, tzn. również z udziałem komunistów.

Kiedy delegacja radziecka podniosła kwestię obecności wojsk amerykańskich, sekretarz stanu

tłumaczył ją koniecznością udzielenia pomocy rządowi w Czungcingu w rozbrajaniu wojsk ja-

pońskich. Trzej ministrowie wspólnie uznali za pożądane, aby obce wojska zostały możliwie

szybko wycofane z Chin oraz aby pod kierownictwem rządu narodowego zostały one zjednoczone i

zdemokratyzowane. Wypowiedzieli się przeciwko wszelkiej ingerencji zewnętrznej w sprawy

wewnętrzne Chin i za przerwaniem wojny domowej.

Misja powierzona w Chinach gen. Marshallowi była formalnie zgodna z powyższym poro-

zumieniem. W istocie miał on jedynie złagodzić monopartyjny system władzy Kuomintangu i

przekształcić go w wielopartyjny system liberalno-burżuazyjny. Miało to zapobiec procesowi

rewolucyjnemu i stworzyć grunt dla zniesienia odrębności ludowych sił zbrojnych. Za tę cenę

komuniści mieli uzyskać legalizację i prawo do działania oraz wejść w skład rządu centralnego.

George Marshall przybył do Czungcing po koniec grudnia 1945 r. i natychmiast przystąpił do

rozmów z obu stronami. Z jego inicjatywy powstał Komitet Trzech (Czan Czi-czung, Czou En-laj

i G. Marshall), który po tygodniu obrad (3-1011946 r.) doprowadził do przerwania wojny domowej

we wszystkich prowincjach prócz Mandżurii. Następnie rozpoczęła obrady Polityczna Rada

Konsultacyjna, złożona z przedstawicieli różnych partii politycznych i bezpartyjnych. Rada

postanowiła wprowadzić system konstytucyjny, zwołać Zgromadzenie Narodowe, utworzyć rząd

koalicyjny i ujednolicić siły zbrojne. Zasady owego ujednolicenia zostały opracowane pod koniec

obrad przez specjalny podkomitet wojskowy (przedstawiciel rządu, przedstawiciel KPCh i gen.

Marshall), który przedłożył (25 II 1946 r.) plan reorganizacji sił zbrojnych. Przewidywał on ogólną

redukcję wojsk rządowych i ludowowyzwoleńczych oraz dyslokację tych ostatnich. Późniejsze

enuncjacje przywódców sił ludowych oceniały, że miały one prowadzić do ich rozczłonkowania i

okrążenia.

W obozie Czang Kai-szeka ujawnił się silny opór przeciwko redukcji armii. Narastały obawy,

że nie powiedzie się likwidacja sił ludowowyzwoleńczych. Rząd chciał najpierw przeprowadzić

nakreśloną reorganizację sił zbrojnych, odkładając reformę systemu politycznego Chin na później.

Głosząc odwrotną kolejność, KPCh uzależniła reorganizację sił zbrojnych od wcześniejszego

przeprowadzenia reformy systemu politycznego. Sama przystąpiła też do likwidacji majątków

obszarniczych i podziału ziemi między chłopów (4 V 1946 r.) na zajmowanych terenach.

4 lipca kuomintangowski rząd centralny postanowił rozpocząć generalną ofensywę prze-

ciwko siłom ludowowyzwoleńczym (l VII 1946 r.), aby siłą urzeczywistnić swe zamierzenie.

Rozpoczynał się nowy etap wojny domowej. Waszyngton, który wyznawał „terapię wojny i po-

koju'", polecił gen. Marshallowi podejmować nadal próby mediacji. Na jego wniosek mianował

ambasadorem nadzwyczajnym i pełnomocnym w Chinach znawcę tego kraju Leightona Stuarta,

uważanego za osobistego przyjaciela Czang Kai-szeka. W warunkach toczących się znów działań

wojennych wznowiono rozmowy miedzy rządem a KPCh nad realizacją uzgodnień w sprawie

reformy systemu politycznego. Stały się one swoistym parawanem, za którym Czang Kai-szek,

Marshall i Stuart, wbrew stanowisku KPCh, przygotowali zwołanie na 15 listopada 1946 r.

Zgromadzenia Narodowego i przyjęcie konstytucji, która weszła w życie l stycznia 1947 r. Taki był

główny efekt „mediacji" Marshalla, który 7 stycznia 1947 r. otrzymał nominacje na sekretarza stanu

USA.

Zreformowanie systemu politycznego pod hegemonią Kuomintangu prowadziło do osta-

tecznego zerwania przez Czang Kai-szeka z komunistami i rozszerzenia wojny domowej.

Stany Zjednoczone zwiększyły pomoc wojskową dla sił Czang Kai-szeka, którym udało się nawet

w marcu 1947 r. zdobyć stolicę okręgu autonomicznego Junan.

Odpowiedzią było zwiększenie radzieckiej pomocy dyplomatycznej i wojskowej dla ko-

munistów chińskich. Na forum ONZ dyplomacja radziecka obciążała politykę amerykańską

winą za skomplikowanie wewnętrznej i międzynarodowej sytuacji Chin. Na sesji moskiewskiej

Rady Ministrów Spraw Zagranicznych (marzec - kwiecień 1947 r.) ZSRR domagał się zaprze-

stania interwencji i przedstawienia informacji na temat realizacji porozumienia moskiewskiego

trzech mocarstw z grudnia 1945 r. w sprawie Chin, co uczestnicy porozumienia byli zobowiązani

uczynić do l IV 1947 r.. Podczas wymiany takich informacji na początku kwietnia rząd ZSRR

przypominał, że wycofanie wojsk było jednym z zobowiązań owego porozumienia, które wykonał

jedynie Związek Radziecki już przed rokiem (ostatnie oddziały radzieckie opuściły Chiny 3 V

1946 r.). W odpowiedzi rząd Czang Kai-szeka zaprotestował przeciwko rozpatrywaniu kwestii

wycofania wojsk amerykańskich przez Radę Ministrów Spraw Zagranicznych i oskarżył Związek

Radziecki o ingerencję w wewnętrzne sprawy Chin.

W1948 r. wojna domowa przybrała obrót jawnie niekorzystny dla kuomintangowców.

Armia Ludowa wiosną odzyskała Junan i utworzyła rząd ludowy Chin Północnych. Pod koniec

października siły ludowe opanowały całą Mandżurię. 21 stycznia 1949 r. kuomintangowski generał

Fu Two-ji poddał Pekin i przeszedł na stronę zwycięzców, którzy (8 11949 r.) zwrócili się do

Związku Radzieckiego z prośbą o pośrednictwo w rozmowach z kierownictwem KPCh. Rząd

radziecki odmówił także dlatego, że nie chciał działać wbrew stanowisku KPCh. Mao Tse-dun

twierdził teraz, że rewolucja nie może zatrzymać się w połowie drogi i należy odrzucać wszelkie

próby jej hamowania przy pomocy czyjejkolwiek mediacji. Mimo to wczesną wiosną 1949 r.

Czang Kai-szek zdołał ponownie nawiązać kontakty z komunistami. Zażądali oni poddania wojsk

kuomintangowskiej Armii Ludowo-Rewolucyjnej, co miało być ceną i gwarancją ostatecznego

zakończenia wojny domowej. Po odrzuceniu owego żądania siły ludowe dokonały bezpreceden-

sowego przekroczenia rzeki Jangcy na froncie dwustukilometrowej szerokości (do czego przy-

gotowywały się trzy miesiące). 23 kwietnia zajęły Nankin, który był siedzibą rządu kuomintan-

gowskiego: Czang Kai-szek i prezydent Chin uciekli w ostatniej chwili. Dalsza ofensywa

doprowadziła do zdobycia Hangczou (16 V) i Szanghaju (27 V), a po letniej przerwie deszczowej

Kantonu (14 X) i kolejnych prowincji południowych (w grudniu 1949 r.). Rząd kuomintangowski

oraz resztki jego armii w popłochu przeniosły się na Tajwan.

We wrześniu z inicjatywy KPCh w pałacu cesarskim w Pekinie odbyła się pierwsza sesja

Ludowej Politycznej Rady Konsultatywnej. Uchwaliła ona Ogólny Program, który zaczął spełniać

funkcje konstytucji i ustawę o organizacji Centralnego Rządu Ludowego, jak również pro-

klamował l października 1949 r. utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej. Następnego dnia

została ona uznana przez Związek Radziecki, który jednocześnie zerwał stosunki dyplomatyczne

///. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945-1949)

z rządem Kuomintangu. Następnie stosunki dyplomatyczne z ChRL nawiązały kolejno: Bułgaria (3

X), Polska, Czechosłowacja, Rumunia i Węgry (4 X), KRLD (5 X), Mongolska Republika

Ludowa (7 X) i Albania (21 XI).

Przebieg wydarzeń w Chinach został uznany za wielki sukces ruchu komunistycznego i

jego strategii „światowego procesu rewolucyjnego". USA poniosły bolesną porażkę. Daremna

okazała się duża pomoc finansowa (400 min dolarów w 1947 r.) i zbrojeniowa USA dla

kuomintangowców. W ich rękach pozostał Tajwan, który przez długie lata służył jako amerykańska

baza u wybrzeży ChRL. Również Chiny zostały w efekcie podzielone.

4. Początki dekolonizacji w Azji

Druga wojna światowa doprowadziła do osłabienia mocarstw kolonialnych, do ożywienia

ruchu narodowo-wyzwoleńczego w ich posiadłościach na Dalekim Wschodzie, w Indo-

chinach, na subkontynencie indyjskim i na Bliskim Wschodzie. Geneza tego procesu sięga

specyfiki samej wojny w tym rejonie świata oraz jej konsekwencji politycznych. Brytyjczycy,

Francuzi i Holendrzy, a także Amerykanie ponosili w pierwszej fazie wojny sromotne klęski i w

większości kolonii azjatyckich zostali zastąpieni przez zwycięzców japońskich. Ci zręcznie

operowali hasłem solidarności ludów azjatyckich przeciwko Europejczykom i Amerykanom,

dzięki czemu w okupowanych krajach przyciągnęli do współpracy również pewne kręgi burżu-azji

nacjonalistycznej. Równocześnie wolnościowe i demokratyczne hasła Wielkiej Koalicji i

znajdujące wyraz w jej istnieniu uznanie światowej roli ZSRR, a następnie powstanie pod rady-

kalnymi hasłami społecznymi państw „światowego systemu socjalistycznego" - wszystko to

pobudzało aspiracje i dążenia narodów zależnych do niepodległości.

W krajach Azji szerokie siły polityczne i społeczne uważały za pożyteczne przepędzenie dawnych

kolonizatorów przez Japończyków, przeciwstawiając się zarazem wprowadzeniu przez nich nowych

form ucisku. Tak było w Wietnamie, Laosie, Kambodży, Tajlandii, Indonezji i w Singapurze. Nawet w

sąsiadującej z Indiami Birmie, w której Japończycy jeszcze l sierpnia 1943 r. zgodzili się na

proklamowanie niepodległości, aby w ten sposób podważyć panowanie brytyjskie na sąsiednim

subkontynencie indyjskim, w marcu 1945 r. wybuchło antyjaporiskie powstanie ludowe. Skorzystali z

niego Anglicy. Już latem tegoż roku wojska japońskie w tym kraju zostały rozbite i została

przywrócona brytyjska administracja kolonialna. Przeciwko niej musiał teraz zwrócić się ruch

narodowowyzwoleńczy. Podobnie było na Filipinach. W istocie miały one stosunkowo łatwą drogę do

niepodległości. Panujący tam (od 1901 r.) Amerykanie już w 1934 r. przyznali autonomię wewnętrzną i

dopuścili w roku następnym do uchwalenia konstytucji. Również tam Japończycy ogłosili fikcyjną

niepodległość (IX 1943 r.). Przeciwko nowym zaborcom wystąpiła ludowa partyzantka

inspirowanej przez komunistów organizacji Hukbalahap, która po opanowaniu archipelagu przez

Amerykanów latem 1945 r. domagała się pełnej niepodległości kraju.

Władze filipińskie i amerykańskie rozpoczęły zwalczanie partyzantów, którzy obok żądań

narodowych wysuwali żądania społeczne (m.in. reformy rolnej). W celu umocnienia uległego,

konserwatywnego rządu, Waszyngton już w 1944 r. zapowiedział przyznanie Filipinon nie-

podległości i doprowadził do uznania ich za członka pierwotnego ONZ (24 X 1945 r.), zaś 4 VII

1946 r. doprowadził do proklamowania niepodległej Republiki Filipin. Tegoż dnia zawarto układ, na

mocy którego USA uzyskały prawo utrzymywania na obszarze Filipin swoich baz wojskowych -

lotniczych i morskich. Za pomocą następnych układów (1946, 1947, 1948 r.) Amerykanie

zapewnili sobie dominującą pozycję gospodarczą i polityczną. 21 marca 1947 r. został za-

'66

warty amerykańsko-filipiński pakt wzajemnej obrony. Niezadowoleni z takiego rozwoju wydarzeń

dawni hukbalahapiści, wśród których wielką rolę odgrywała radykalna orientacja propekiń-ska,

rozpoczęli wojnę domową, która na długie lata zaciążyła na życiu Filipin.

Znacznie większą cenę pochłonęła niepodległość Indonezji. Królowa holenderska Wil-

helmina już 6 grudnia 1942 r. zapowiedziała utworzenie „Wspólnoty Holenderskiej", w skład

której miały wejść w przyszłości Holandia, Indonezja, Gujana i Curacao. Metropolia nie miała

jednak sił, aby Indonezję wyzwolić. Na jej prośbę uczyniły to wojska brytyjskie, które pozostały

tam do 30 listopada 1946 r. Tymczasem utworzony za panowania japońskiego rząd Ahmeda

Sukarno, który przewodził Indonezyjskiemu Ruchowi Ludowemu, zwrócił się przeciwko Japoń-

czykom i 17 sierpnia 1945 r. proklamował w Batawii-Dżakarcie utworzenie niepodległej

Republiki Indonezji. Holandia i wkraczający Anglicy nie uznali tej proklamacji. Doprowadzili oni

do utworzenia rządu sułtana Sjahrira (14 XI 1945 r.), który przygotowywał powrót administracji

holenderskiej. Siły wyzwoleńcze podjęły zbrojną walkę z obcymi siłami i posłusznym im rządem.

W toku tych zmagań siły wewnętrzne Indonezji konsolidowały się, a Holandia nie zyskiwała

poparcia swych kolonialnych poczynań na arenie międzynarodowej (m.in. Ukraina zaproponowała

26 I 1946 r. rozpatrzenie sprawy przez Radę Bezpieczeństwa ONZ). Prezydent Sukarno

apelował do opinii światowej o uznanie Republiki Indonezyjskiej de iure i de facto. Postępowe

nurty wielu krajów solidaryzowały się z dążeniami narodu indonezyjskiego.

10 lutego 1946 r. rząd holenderski zaproponował utworzenie „Wspólnoty Indonezyjskiej",

złożonej z terytoriów mających różny stopień autonomii i za pośrednictwem ciała przedstawi-

cielskiego wyłaniającej rząd, którego szef byłby reprezentantem korony. Siły wyzwoleńcze odrzuciły

ten plan, domagając się uznania Republiki Indonezji jako jednolitego i suwerennego państwa.

Jego zasięg ograniczał się na razie do dwóch, co prawda, najbardziej zaludnionych wysp Jawy i

Sumatry. Na pozostałych wyspach przywrócili swoją władzę kolonizatorzy holenderscy.

Gubernator Hubertus van Mook zaczął przy pomocy przedstawicieli tych wysp organizować

uległy sobie rząd federalny. W sierpniu 1946 r. rząd holenderski wysłał do Dżakarty trzyosobową

komisję w celu przeprowadzenia rozmów z rządem republikańskim. Komisji przewodniczył brytyjski

komisarz lord Killearn. W rezultacie 15 listopada 1946 r. doszło do podpisania w Ling-gadjati

porozumień, które przewidywały utworzenie przez dotychczasową Republikę Indonezji (Jawa,

Madura i Sumatra), Borneo i „Wielki Wschód" Stanów Zjednoczonych Indonezji. Wybrani

przedstawiciele tych obszarów mieli utworzyć Zgromadzenie Konstytucyjne i poprzez nie

uchwalić konstytucję państwa. Stany Zjednoczone Indonezji miały następnie wejść w skład szerszej

federacji pod nazwą Unia Holendersko-Indonezyjska, która miała objąć także Gujanę i Curaęao.

Kompetencje Unii rozciągałyby się na politykę zagraniczną, obronę, finanse, gospodarkę i kulturę.

Porozumienia linggadjackie wymagały ratyfikacji. W Holandii napotkały one jednak silną

opozycję, a na wyspach Indonezji po wycofaniu się Anglików nasilały się walki z Holendrami.

Ostateczne podpisanie porozumień nastąpiło w Dżakarcie 25 marca 1947 r. Po tym dniu

walki nasiliły się jednak, ponieważ Holendrzy szybko zwiększali kontyngenty wojskowe, chcąc

„roztopić" Republikę Indonezji w szerokim i hierarchicznym związku, zmuszając ją do ograni-

czenia samodzielności. W lipcu wojska holenderskie podjęły ofensywę na szeroką skalę.

Dyplomacja polska podjęła wówczas w Radzie Bezpieczeństwa ONZ inicjatywę zmierzającą do

zaprzestania walk. Indie nazwały działania wojenne Holandii w Indonezji „agresją zagrażającą

pokojowi i bezpieczeństwu świata", l sierpnia Rada Bezpieczeństwa wezwała obie strony do

uregulowania konfliktu w drodze pokojowej. 7 sierpnia rząd indonezyjski zwrócił się do Rady

Bezpieczeństwa z prośbą o utworzenie komisji arbitrażowej, która pomogłaby uregulować koń-

///. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945-1949)

flikt zgodnie z jej wezwaniem. Państwa zachodnie usiłowały załatwić sprawę poprzez komisję

„dobrych usług", złożoną z przedstawicieli konsularnych USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Australii,

Belgii i Chin w Djakarcie. Państwa demokracji ludowej obstawały jednak przy rozpatrywaniu

sprawy przez samą Rade Bezpieczeństwa przy udziale przedstawiciela Indonezji. Po dłuższych

debatach państwa zachodnie przeforsowały utworzenie Komisji Konsularnej (25 VIII 1947 r.) oraz

Komitetu Dobrych Usług, złożonego z przedstawicieli USA, Australii i Belgii, pod przewodnic-

twem Amerykanina Franka Grahama. Następnego dnia Rada przyjęła również rezolucję polską w

sprawie przerwania działań wojennych w Indonezji. Holandia rezolucji Rady Bezpieczeństwa nie

honorowała i prowadziła nadal operacje wojskowe.

W tym okresie na debaty w ONZ i jej organach rzutował już klimat „zimnej wojny", dawało

znać o sobie mechaniczne funkcjonowanie proamerykańskiej „maszynki do głosowania". Komitetowi

Dobrych Usług udało się narzucić Indonezji porozumienie z Holandią, podpisane 17 stycznia 1948

r. na pokładzie amerykańskiego okrętu wojennego „Renville". Akt ten rewidował porozumienie

linggadjackie na korzyść Holandii. Zostało to poprzedzone akcją gubernatora van Mooka. Zdołał

on zebrać w Djakarcie przedstawicieli dziesięciu terytoriów indonezyjskich (4 I 1948 r.).

Uchwalili oni wniosek w sprawie szybkiego utworzenia Stanów Zjednoczonych Indonezji, do

których miała być zaproszona Republika Indonezyjska (a raczej to, co z niej pozostało). Gubernator

doprowadził także do utworzenia w Djakarcie (13 I) Tymczasowej Rady Indonezji, która po 17

stycznia zmieniła nazwę na Radę Federalną. Jej funkcjonowanie pod przewodnictwem gubernatora

przewidziano do 10 stycznia 1949 r., kiedy miało ostatecznie powstać suwerenne państwo pod

nazwą Stanów Zjednoczonych Indonezji, oparte na konstytucji z 20 września 1948 r.

Tymczasem Republika Indonezji nie rezygnowała z samodzielnej polityki, mimo holenderskiej

blokady wojskowo-politycznej. We wrześniu 1947 r. utworzyła ona swój ośrodek informacyjny w

Pradze i za jego pośrednictwem nawiązała kontakty z państwami Europy Wschodniej. Nawiązane

zostały stosunki konsularne z Czechosłowacją, a następnie ze Związkiem Radzieckim (22 V

1948.), połączone z uznaniem Republiki Indonezji de iure, co wywołało protesty Holandii i

niezadowolenie USA. Ten kierunek działalności wynikał nie tylko z dążeń prezydenta Sukarno, lecz

zdobył również poparcie prawicowego premiera Mohameda Hatty, który uzasadniał konieczność

reakcji na ofensywę wojskową Holendrów jesienią 1947 r.

Holendrzy nie zamierzali szanować również porozumień z „Renville", chociaż Hatta

oświadczył, że jego rząd będzie ich przestrzegał. W celu stworzenia rozbitego wewnętrznie,

słabego i uległego tworu państwowego dokonali oni 18 grudnia 1948 r. desantu na Djakartę,

tymczasową stolicę okrojonej Republiki Indonezyjskiej, która odmówiła uznania narzuconej sobie

konstytucji. Aresztowano prezydenta Sukarno, premiera Hattę i ministrów jego rządu. Było to

szokiem nawet dla tych państw, które popierały dotąd Holandię na forum ONZ. Komisja Dobrych

Usług obciążyła całą odpowiedzialnością rząd holenderski. Kongres panazjatycki w Delhi zażądał

wycofania obcych wojsk z Indonezji. Rada Bezpieczeństwa ONZ na kolejnych posiedzeniach w

styczniu 1949 r. zaproponowała kalendarz postępowania mającego na celu ostateczne uznanie

suwerenności Indonezji, zwolnienie więźniów politycznych i zaprzestanie działań wojskowych.

Pod tym naciskiem Holandia musiała ugiąć się i podjąć negocjacje. Pogodziła się z przywróceniem

istnienia Republiki Indonezji i uwolniła jej przywódców. Ci zgodzili się uczestniczyć w konferencji

„okrągłego stołu" w Hadze (25 YIII-2 XI1949 r.). W czasie konferencji udało im się pozyskać

poparcie 15 innych terytoriów i obszarów autonomicznych.

Uzgodniono, że suwerenna Republika Stanów Zjednoczonych Indonezji obejmie obszar

byłych Indii Holenderskich (prócz Irianu Zachodniego) z dniem 17 grudnia 1949 r. Postanowić-

no też utworzyć Unię Holendersko-Indonezyjską, w ramach której obie strony będą uzgadniać

swoją politykę zagraniczną i obronną oraz utrzymywać unię gospodarczą. Wojska holenderskie

miały zostać wycofane. 27 grudnia królowa Juliana podpisała akt przekazania suwerenności In-

donezji. Ten formalny akt ułatwił przyjęcie nowego państwa do ONZ (28 IX 1950 r.). Nie prze-

kreślił jednak potrzeby dalszej walki o pełną suwerenność i integralność terytorialną. Pierwszymi

krokami na tej drodze było odrzucenie narzuconej federalnej struktury państwa (sierpień 1950

r.), przekreślenie Unii Holendersko-Indonezyjskiej i przyjęcie nowej konstytucji (15 VIII 1950 r.),

na mocy której powstała zjednoczona Republika Indonezji.

Jeszcze trudniejsza i bardziej krwawa była droga do niepodległości Wietnamu. Po klęsce

Francji w 1940 r. Japończycy narzucili gubernatorowi francuskiemu Indochin admirałowi Je-anowi

Decoux swoją obecność, a od rządu Vichy uzyskali zgodę na prawo wykorzystywania dróg

tranzytowych i stacjonowania 6 tyś. żołnierzy japońskich. Zastąpili również dawną metropolię pod

względem ekonomicznym, zakupując m.in. duże ilości ryżu. Nie usunęli jednak administracji

kolonialnej, która jako jedyna w tej części Azji przetrwała aż do 1945 r. Gubernator Decoux

kontrolował sytuację w Laosie i Kambodży (w tej ostatniej doprowadził nawet w 1944 r. do koronacji

młodego księcia Norodoma Sihanouka, licząc na jego profrancuskie nastawienie). Inaczej rozwijała

się sytuacja w Tonkinie, gdzie działalności komunistów przewodził wychowanek partii francuskiej

Nguyen Ai Quoc, znany pod nazwiskiem Ho Chi Minh, który utworzył Front Niepodległości

Wietnamu (Viet Minh). Od października 1944 r. Front rozpoczął działania zbrojne w górnym

Tonkinie. Był to okres, kiedy większość Francji była już wyzwolona i Japończycy obawiali

się przejścia Francuzów indochiriskich na stronę de Gaulle'a. W marcu 1945 r. Japończycy

przejęli całą władzę w Indochinach i internowali głównych funkcjonariuszy francuskich. Oddziały

francuskie stawiały jednak opór, ich część schroniła się pod opiekę wojsk Kuomintangu za granicą

chińską. Poszukując popularności, 10 marca 1945 r. Japończycy ogłosili zniesienie statusu

kolonialnego w Indochinach. Popierany przez nich marionetkowy cesarz Annamu, Bao Dai,

ogłosił zniesienie protektoratu francuskiego, opublikował deklarację niepodległości oraz powołał

nowy rząd. Podobnie uczynili królowie Laosu i Kambodży.

Do wiosny armia wyzwoleńcza Viet Minhu opanowała znaczną część północnych terenów

kraju, walcząc przeciwko Japończykom i władzy Bao Daia. Na wiadomość o wypowiedzeniu

wojny Japończykom przez Związek Radziecki, Front Niepodległości Wietnamu postanowił wywołać

16 sierpnia powszechne powstanie, zwołać kongres narodowy i proklamować niepodległą republikę.

Siły wyzwoleńcze zdobyły szybko Hanoi (19 VIII) i Sajgon (25 VIII), gdzie Bao Dai abdykował i

zgłosił gotowość służenia Frontowi Niepodległości jako doradca. 2 września Ho Chi Minh

proklamował w Hanoi utworzenie Demokratycznej Republiki Wietnamu.

Tymczasem na mocy porozumień dotyczących kapitulacji Japonii Indochiny zostały oku-

powane przez wojska chińskie na północ od 16. równoleżnika i przez oddziały brytyjskie na

południe od tej linii. Chińczycy tolerowali aktywność Frontu Niepodległości, natomiast rozpoczęli

jego zwalczanie Francuzi, którzy zaczęli szybko zastępować Brytyjczyków. Paryż przygotował 70-

tysięczny korpus ekspedycyjny i wraz z silną eskadrą floty wojennej wysłał do Wietnamu (podzielonego

przez Francuzów na dwa protektoraty - Tonkin i Annam, oraz kolonię Kochinchinę). Od 12

września oddziały francuskie zaczęły lądować w Wietnamie oraz obsadzać główne porty i węzły

komunikacyjne. Mnożyły się krwawe starcia z siłami Frontu Niepodległości.

Francuzom udało się względnie łatwo podpisać modus vivendi z Laosem (27 VIII 1946 r.) i

Kambodżą (711946 r.), które miały otrzymać autonomię w ramach Unii Francuskiej i Federacji

Indochińskiej. Nie udało się jednak podporządkować Demokratycznej Republiki Wietnamu, która w

styczniu 1946 r. przeprowadziła wybory do Zgromadzenia Narodowego, powołała nowy rząd

///. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945-1949)

(w marcu 1946 r.), ustanowiła ludowe organy władzy i wprowadziła reformy społeczno-gospo-

darcze. 6 marca zostało zawarte francusko-wietnamskie porozumienie w sprawie uznania

DRW za wolne państwo, które wraz z Laosem i Kambodżą miało utworzyć „Federacje Indo-

chińską" i wejść w skład Unii Francuskiej. DRW zgodziła się przy tym, by oddziały francuskie

stopniowo zastępowały oddziały chińskie, natomiast Francuzi zobowiązali się korpus ekspedycyjny

na południu zredukować, a następnie wycofać go w oznaczonym terminie.

Paryż nie dotrzymał jednak porozumienia. Niebawem Francuzi zaczęli organizować w

Sajgonie autonomiczny rząd Kochinchiny i podjęli działania celem zdobycia siłą kontroli nad

północną częścią Wietnamu. Latem 1946 r. Ho Chi Minh przyjechał do Francji, aby uzyskać

pokojowe uznanie niepodległości DRW, ale strona francuska zgodziła się jedynie podpisać 14

września modus vivendi w Fontainebleau. DRW uzyskała w nim prawo wysyłania przedsta-

wicielstw konsularnych do krajów sąsiednich. Postanowiono też utworzyć w Indochinach unię

walutową i celną. W tym okresie wzmagały się jednak francusko-wietnamskie starcia zbrojne. W

listopadzie Francuzi zbombardowali Hajfong, a następnie okupowali go. Oznaczało to rozpoczęcie

otwartej wojny kolonialnego typu.

W końcu listopada Stały Komitet Zgromadzenia Narodowego DRW zwrócił się do parla-

mentu francuskiego z apelem o pokojowe rozstrzygnięcie konfliktu. Z podobnym apelem prezydent

Ho Chi Minh zwrócił się do rządu francuskiego na początku grudnia. Jedyną odpowiedzią

Francuzów było nasilenie działań wojennych. Otwarty atak rozpoczął się 19 grudnia 1946 r. Tegoż

dnia Front Niepodległości postanowił podjąć wyzwanie kolonizatorów i rozciągnąć działania na

południe, nadając im charakter wojny ludowej przeciwko kolonizatorom i ich kolaborantom.

W „brudnej wojnie" Francuzi z trudem zdobywali nowe obszary. Chociaż rząd Czang

Kai-szeka uznał suwerenność francuską nad Wietnamem (28 II 1946 r.), a następnie pod wpływem

przebiegu wojny domowej w Chinach zmuszony był wycofać wojska z tego kraju, Francuzi nie mogli

łatwo wejść na ich miejsce. Nie mogli też zadać decydującego ciosu siłom wietnamskim, które

zastosowały taktykę wojny partyzanckiej. Rząd DRW po 8-tygodniowej obronie opuścił Hanoi

w lutym 1947 r. i przeszedł do konspiracji. Główną bazą oporu stał się górski rejon Viet Bać, który

Francuzi daremnie usiłowali zdobyć jesienią 1947 r. W roku następnym korpus francuski

rozproszył siły, starając się umocnić na terenach już zajętych i opanować deltę Rzeki Czerwonej.

Wskutek tego wystawiał się na nagłe ataki partyzantów Viet Minh. Od wiosny 1947 r. wojna

antyfrancuska zaczęła obejmować Laos i Kambodżę, gdzie przy wietnamskiej pomocy tworzono

ludowe siły zbrojne i zakładano bazy oporu.

Wobec braku sukcesów militarnych Paryż od września 1947 r. ponowił współpracę z Bao

Daiem, z którym prowadzono rozmowy na temat „niepodległości" i utworzenia „armii narodowej"

w Sajgonie. 8 marca 1949 r. podpisane zostały porozumienia, które przewidywały, że państwo Bao

Daia będzie mieć własną armię, finanse oraz ograniczoną reprezentację dyplomatyczną.

Analogiczne porozumienia zostały zawarte przez Francję z Kambodżą i Laosem. Stany

Zjednoczone, których polityka w Chinach doznawała fiaska, te porozumienia popierały, licząc na

nawiązanie samodzielnych stosunków z marionetkowymi reżimami, o co nie potrzebowały już

pytać Francji.

Paryż uznał suwerenność państwa wietnamskiego, Kambodży i Laosu po ratyfikacji wspo-

mnianych umów przez francuskie Zgromadzenie Narodowe (2911950 r.). Ze swej strony ZSRR i

ChRL uznały de iure rząd Ho Chi Minha, podczas gdy USA i Wielka Brytania uznały nie-

bawem rząd w Sajgonie. Wojna francusko-wietnamska w coraz większej mierze stawała się wojną

domową. Dzieląc Wietnam stanowiła ona jeden z przejawów „zimnej wojny" na Dalekim

Wschodzie.

Odmiennie przebiegała dekolonizacja Birmy. Nacjonaliści tego kraju raz już zdobyli nie-

podległość (l sierpnia 1943 r.), której patronowali Japończycy. W obliczu ich kieski powstała

Antyfaszystowska Liga Wolności Ludu, jednocząca dziesięć formacji politycznych. Zgodziła się ona

na powrót Brytyjczyków, a jeden z jej przywódców, Aung-San, został wicegubernatorem i

ministrem obrony (wrzesień 1946 r.). Niebawem doprowadził on do usunięcia z Ligi komunistów,

zaś 27 stycznia 1947 r. podpisał w Londynie z premierem Clementem Attlee porozumienia, które

przewidywały zorganizowanie wyborów do Zgromadzenia Konstytucyjnego oraz nadanie Radzie

Wykonawczej uprawnień rządu tymczasowego, a Birmie - statusu dominionu.

Wybory z 9 kwietnia 1947 r. przyniosły sukces Lidze. 16 czerwca Zgromadzenie proklamowało

niepodległość Republiki Birmy, odrzucając tym samym przynależność do Wspólnoty Brytyjskiej.

Mimo zamordowania Aung-Sana i sześciu ministrów (19 VII) doszło do uchwalenia konstytucji

(25 IX) i podpisania traktatu brytyjsko-birmariskiego (17 X), który uznawał pełną niepodległość

Birmy. Wkrótce potem między Londynem a Rangunem został podpisany układ wojskowy (6 I

1948 r.), na mocy którego wojska brytyjskie miały być wycofane w najbliższej przyszłości, a

brytyjscy instruktorzy mieli szkolić armię birmańską. Wkrótce jednak wybuchło powstanie

mniejszości Karen. Premier U Nu, który objął urząd po zamordowanym Aung-Sanie, zaczął głosić

marksizm i buddyzm, aby uspokoić zarówno komunistów, jak i buntujące się przeciwko władzy

centralnej, wyznające ortodoksyjny buddyzm, mniejszości.

Model dekolonizacji birmańskiej był bliski temu, który Brytyjczycy starali się zastosować

w Indiach, aczkolwiek z innym skutkiem. Dwa wieki panowania brytyjskiego w Indiach

pozostawiły trudną i skomplikowaną spuściznę. Indyjski Kongres Narodowy (założony w 1885 r.)

pod wpływem haseł Mahatmy Gandhiego o nieposłuszeństwie cywilnym coraz szerzej skupiał

nastroje społeczne przeciwko panowaniu brytyjskiemu. Kiedy w Europie wybuchła druga wojna

światowa, gubernator brytyjski natychmiast zadeklarował udział w niej Indii, nie zasięgając opinii

społeczności tego ogromnego kraju. Oburzony tym Kongres odmówił poparcia dla wojny. Po

upadku Singapuru i zajęciu Birmy przez Japończyków, Brytyjczycy rozpoczęli negocjacje z

przywódcami indyjskimi. W sierpniu 1942 r. Kongres wezwał Brytyjczyków do przyznania

Indiom autonomii lub opuszczenia Indii. Churchill nakazał aresztować Gandhiego, przywódcę

Kongresu, Jawaharla Nehru oraz 60 tyś. członków tej rosnącej szybko partii. Dochodziło do starć z

policją i wojskiem oraz licznych represji, które tylko na krótko zdołały zahamować ekspansję sił

wyzwoleńczych. Równolegle już od 1940 r. Liga Muzułmańska wysuwała postulat utworzenia na

północy subkontynentu niezależnego państwa muzułmańskiego. Idea Pakistanu („czystego kraju")

odpowiadała Anglikom, którzy kierując się zasadą „dziel i rządź" pozwalali swobodnie głosić

hasła muzułmańskie wtedy, gdy wobec Kongresu stosowali surowe represje.

Pod koniec wojny sytuacja ekonomiczna w Indiach bardzo się pogorszyła, nastroje społeczne

nabrały wybuchowego charakteru. Zaostrzyły je procesy wytoczone oficerom inspirowanej przez

Japończyków Indian National Army, która walczyła przeciwko Brytyjczykom, a więc w

oczach wielu patriotów zasłużyła się dla Indii. W całym kraju rozwijał się ruch strajkowy, który

również wysuwał hasła antybrytyjskie. W lutym 1946 r. zbuntowała się w Bombaju marynarka

wojenna, z którą solidaryzowali się marynarze i mieszkańcy innych portów indyjskich. Anglicy

zostali zmuszeni zwolnić z więzienia przywódców Indyjskiego Kongresu Narodowego, który

znowu stał się główną siłą polityczną w kraju.

Zmuszeni do negocjacji Brytyjczycy starali się zaostrzyć antagonizm muzułmanów i

hinduistów na tle religijnym. W marcu rząd laburzystowski wysłał do Indii misję trzech ministrów,

która - w porozumieniu z wicekrólem gen. Archibaldem Wevellem - postanowiła utworzyć rząd

tymczasowy i zorganizować wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego. Odbyły się

///. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945-1949)

one w lipcu 1946 r., przynosząc Kongresowi Narodowemu 209 mandatów, Lidze Muzułmańskiej

—75 mandatów i mniejszym partiom - 14 mandatów.

Indyjski Kongres Narodowy stał na stanowisku jednolitego państwa, podczas gdy Liga do-

magała się utworzenia niepodległego Pakistanu. Przywódca Ligi Mohammed Jinnah wykluczył

możliwość polubownego załatwienia sporu. Muzułmanie zaczęli organizować gwałtowne de-

monstracje, które w lipcu i sierpniu doprowadziły do licznych ofiar (tylko w Kalkucie było ich

ponad tysiąc). 25 sierpnia lord Wavell stanął na czele rządu tymczasowego, do którego weszli

przedstawiciele hinduizmu (5), muzułmanie (3) i przedstawiciele innych religii (4), a wicepre-

mierem został Nehru. Liga i fanatycznie nastawieni „nietykalni" hinduiści zaprotestowali prze-

ciwko kompromisowi. Wybuchły krwawe zamieszki w Delhi i Bombaju. Chociaż 13 października

Liga zgodziła się być reprezentowana w rządzie przez 5 ministrów, wojna religijna nie ustawała. W

Bengalu muzułmanie dokonali masakry wielu tysięcy wyznawców hinduizmu. Jednocześnie

deputowani Ligi odmówili udziału w pracach Zgromadzenia Konstytucyjnego, które zebrało się w

Delhi 9 grudnia 1946 r.

Pod naciskiem tych faktów Kongres Narodowy zgodził się przyjąć brytyjski projekt

podziału kraju na prowincje z własnymi konstytucjami. 22 stycznia 1947 r. Zgromadzenie

uchwaliło utworzenie Unii Niezależnych Indii. Jednak nawet wtedy Liga nie przystąpiła do

współpracy. Nehru zażądał więc dymisji muzułmańskich ministrów z rządu. Londyn zapowiedział

(20 II 1947 r.) wycofanie się z Indii do połowy 1948 r. W tej sytuacji Kongres Narodowy przyjął

projekt podziału kraju na Indie i Pakistan, zakładając opracowanie odrębnych konstytucji i

pokojowe rozwiązania trudnych problemów granicznych.

Nowy wicekról Indii, lord Louis Mountbatten przyjął w przygotowaniach do podziału sub-

kontynentu indyjskiego rolę arbitra. Ostatecznie jego plan podziału został przyjęty przez „konfe-

rencję okrągłego stołu" w Delhi (3 czerwca 1947 r.), przez Kongres Narodowy, Ligę Muzułmańską i

Sikhów. Indie i Pakistan miały mieć status dominionów.

15 sierpnia 1947 r. proklamowano niepodległość Indii i wycofanie wojsk brytyjskich.

Lord Mountbatten został pierwszym gubernatorem generalnym dominionu Indii. Pakistan otrzymał

gubernatora w osobie Mohammeda Jinnaha. Premierem rządu indyjskiego został Jawaharlal Nehru.

Lato 1947 r. było okresem wielkiej wędrówki muzułmanów opuszczających tereny przypadające

Indiom i wyznawców hinduizm, którzy przenosili się do Indii z obu części Pakistanu. Na obszarze

Indii pozostało jednak około 30 min muzułmanów. 12 min hinduistów pozostało w Pakistanie.

Ponadto między obu państwami musiał dokonać się podział wojska, aparatu administracyjnego,

dokumentów, kapitałów i dóbr. Nie obeszło się bez kolejnych walk i masakr. Szacuje się, że na

subkontynencie indyjskim zginęło wówczas blisko milion osób.

Poprzednia formuła niepodległości Związku Indyjskiego nie odpowiadała dążeniom Kongresu

Narodowego. Rozwinął się ruch na rzecz zniesienia statusu dominionu i ogłoszenia republiki.

Postulaty te zostały przyjęte przez konferencję premierów Brytyjskiej Wspólnoty Narodów w

kwietniu 1948 r. Następnie Zgromadzenie Konstytucyjne postanowiło, że Indie pozostaną jednak ze

względów ekonomicznych we Wspólnocie i uznają króla Jerzego VI jako symbol stowarzyszenia,

lecz funkcja gubernatora generalnego zostanie zniesiona. 26 listopada 1949 r. Zgromadzenie

Konstytucyjne uchwaliło konstytucję Republiki Indii. Wejście konstytucji w życie i uroczyste

proklamowanie Republiki Indii nastąpiło w Delhi 26 stycznia 1950 r. Dzień ten, obchodzony

jako Dzień Republiki, jest świętem państwowym.

Do rozwiązania pozostały sprawy obcych enklaw na obszarze Indii oraz problem Ka-

szmiru. Obce enklawy należały do Portugalii i Francji. Portugalska Goa miała ponad 600 tyś.

mieszkańców, w większości chrześcijan; rząd portugalski odmówił na razie dyskusji na temat

zmiany statusu swej enklawy. Francja miała pięć małych enklaw: Chandernagor, Pondichery,

Yanaon, Karikal i Mahe. Chandernagor zwrócono Indiom po wyborach municypalnych z 1948 r.,

które wygrała tam większość proindyjska. W pozostałych enklawach miał być zorganizowany

plebiscyt pod nadzorem obserwatorów mianowanych przez prezesa Międzynarodowego Trybunału

Sprawiedliwości. Obserwatorzy tacy przybyli do Indii w kwietniu 1959 r., ale rząd indyjski nie

dopuścił ich do pełnienia funkcji, ponieważ nie było wśród nich przedstawicieli Azji. Wybory

parlamentarne w enklawach francuskich w czerwcu 1951 r. wykazały znaczną większość pro-

francuską, co spowodowało zwłokę w rozwiązaniu problemu. Dopiero po klęsce w Wietnamie w

1954 r. Francja zgodziła się przekazać Indiom swe enklawy.

Kwestia Kaszmiru pojawiła się z chwilą podziału subkontynentu indyjskiego na Indie i

Pakistan w sierpniu 1947 r. Oba państwa zgłaszały pretensje do tego księstewka, jednakże

począwszy od 22 października na obszar Kaszmiru zaczęły wkraczać zbrojne oddziały Patanów,

którzy mieli poparcie rządu pakistańskiego. Wówczas maharadża Hari Singh, który jako wy-

znawca hinduizmu reprezentował 77% ludności Kaszmiru, zwrócił się o pomoc do Indii. 27 paź-

dziernika podpisano akt przyłączenia Kaszmiru do Indii. Na pomoc przybyły indyjskie oddziały

wojskowe i między Indiami a Pakistanem rozpoczęła się nie wypowiedziana wojna. W końcu

grudnia Indie wniosły do Rady Bezpieczeństwa ONZ skargę na Pakistan za dokonanie aktu agresji.

W połowie stycznia 1948 r. z podobną skargą przeciwko Indiom wystąpił Pakistan.

Pierwotną propozycję Rady Bezpieczeństwa, aby wycofać wszystkie oddziały zbrojne i zor-

ganizować plebiscyt, odrzuciły obie strony. Następnie powołano mediacyjną komisję, która w

lipcu 1948 r. odwiedziła Karachi i Delhi. Po długich rokowaniach z dniem l stycznia 1949 r.

udało jej się doprowadzić do zawieszenia broni. Uzgodniono, że ustalona linia demarkacyjna

będzie miała charakter prowizoryczny i o przyszłej granicy zadecyduje dopiero plebiscyt. Fak-

tycznie linia ta ustalona 27 VII 1949 r. stawała się stopniowo granicą, gdyż porozumienie między

maharadżą Kaszmiru a rządem delhijskim z lipca 1952 r. potwierdzało wejście tego obszaru w

skład Indii na prawach stanu (Dżammu i Kaszmir).

Nieco inaczej została rozwiązana sprawa Hajderabadu - księstwa o dwumilionowej lud-

ności muzułmańskiej, otoczonego zewsząd przez terytorium Indii. Nizam Hajderabadu ogłosił się

niepodległym na równi z Indiami i Pakistanem, rozpoczął jednak rokowania z rządem delhijskim.

W porozumieniu (27 XI1947 r.) postanowiono utrzymać status quo w ciągu najbliższego roku.

Wobec rozwiązania w państwie hajderabadzkim partii kongresowej i mnożących się zamieszek,

rząd indyjski zażądał jego inkorporacji i zmiany rządu, a także ustanowił jego blokadę. Po

odrzuceniu przez Nizama żądań Delhi na obszar Hajderabadu wkroczyły wojska indyjskie.

Ostateczna jego inkorporacja w skład Indii dokonała się w styczniu 1950 r.

Rozwój wydarzeń na Półwyspie Indyjskim nie pozostał bez wpływu na dekolonizację Cejlonu.

Najstarsza partia polityczna tego kraju nazwała się, na wzór indyjski, Cejlońskim Kongresem

Narodowym (1919 r.). Następnie powstała Partia Socjalistyczna (1935 r.) i Komunistyczna Partia

Cejlonu (1943 r.). Partie te wystąpiły po wojnie z żądaniami niepodległościowymi. Pod ich

naciskiem brytyjskie władze kolonialne zostały niebawem zmuszone do przeprowadzenia na

Cejlonie reform konstytucyjnych. 4 lutego 1948 r. Wielka Brytania uznała niepodległość wyspy w

charakterze dominionu, który powrócił do historycznej nazwy jako Republika Sri Lanka.

Proces dckolonizacji krajów Bliskiego Wschodu rozpoczął się już w latach drugiej wojny

światowej. 8 czerwca 1941 r. francuskie terytoria mandatowe Syria i Liban, które podlegały dotąd

rządowi Petaina i zaczęły być wykorzystywane przez hitlerowców do działań militarnych na

Bliskim Wschodzie, zostały zaatakowane przez wojska brytyjskie. W imieniu Wolnej Francji

towarzyszył im oddział pod dowództwem gen. Georges'a Catroux, który zapowiedział rychłe

///. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945-1949)

zniesienie statusu mandatowego. Wielka Brytania tę zapowiedź poparła, walki z wojskami Vi-chy

trwały jednak do 14 lipca. Niepodległość Syrii została proklamowana 27 września, niepodległość

Libanu dopiero 21 listopada 1941 r. Jednakże władze francuskie nie śmieszyły się z

przekazaniem nowym państwom wszystkich atrybutów suwerenności. Wybory odbyły się po

dwóch latach, przynosząc zwycięstwo radykalnym zwolennikom niepodległości. 8 listopada

1943 r. parlament libański jednomyślnie anulował te artykuły konstytucji, które zapewniały Francji

uprzywilejowaną pozycje. Wywołało to kryzys w stosunkach francusko-libańskich.

Delegat generalny Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego zareagował brutalnie za-

wieszając konstytucje, aresztując rząd, rozwiązując parlament i ogłaszając stan wojenny. W od-

powiedzi w Bejrucie wybuchły zamieszki. Irak i Egipt zaprotestowały przeciwko tym posunię-

ciom, Londyn i Waszyngton zażądały ich cofnięcia. 23 listopada władze Wolnej Francji odwołały

dotychczasowego delegata generalnego i posłały nowego w osobie gen. Catroux, który przywrócił

parlament i uwolnił ministrów. W rezultacie 22 grudnia nowy delegat podpisał

porozumienia z rządami Syrii i Libanu w sprawie przekazania im wszystkich uprawnień

rządu francuskiego / dniem l stycznia 1944 r., z zachowaniem jednak francuskich interesów

gospodarczych, kulturalnych i strategicznych. Koła niepodległościowe Syrii i Libanu obawiały się,

że owe zastrzeżenia francuskie oraz pozostawanie wojsk francuskich na ich obszarze zmierzają

jedynie do zmiany formy patronatu. Odegrały też swą role inspiracje niemieckie; wpływy

hitlerowskie na skrajne nurty nacjonalizmu arabskiego były, zwłaszcza w Syrii i Iraku, niemałe.

Napięcie zaczęło rosnąć, kiedy w kwietniu 1945 r. kolejny francuski delegat generalny gen. Paul

Beynet przekazał rządom Syrii i Libanu projekty nowych układów i rozpoczął z nimi pertraktacje.

W maju pod pozorem przygotowań do udziału Francji w wojnie przeciwko Japonii zaczęły

przybywać nowe oddziały francuskie. W Bejrucie doszło do starć między wojskiem francuskim a

manifestantami; wielu z nich zostało zabitych. W Syrii i Libanie ogłoszono wówczas strajk

generalny, a rządy obu krajów przerwały pertraktacje z delegatem francuskim i zwróciły się z

apelem do innych rządów. W Syrii doszło do otwartych walk z Francuzami. Zgłoszono żądania

wycofania wszystkich obcych wojsk.

W tej fazie konflikt przestał już być sprawą wewnętrzną. W wielu krajach opinia publiczna

potępiła postępowanie Francuzów. Londyn chciał skorzystać z okazji, aby wyrugować z tego

obszaru konkurentów, zająć ich miejsce i wzmocnić swoje panowanie w całym regionie. 31 maja

Churchill skierował do de Gaulle'a ultimatum, w którym zażądał wycofania oddziałów francuskich

do koszar oraz zgody na przejęcie odpowiedzialności przez liczniejsze oddziały brytyjskie.

Francuzom nie udało się uregulować problemu ani poprzez inicjatywę zwołania specjalnej kon-

ferencji międzynarodowej (z udziałem USA, Wielkiej Brytanii, Francji, ZSRR i Chin), ani poprzez

projekt zwrócenia się do konferencji Narodów Zjednoczonych w San Francisco, ponieważ

Anglosasi byli przeciwni obu propozycjom.

21 czerwca rządy Syrii i Libanu opublikowały w Damaszku wspólny komunikat, w którym

domagały się odwołania wszystkich funkcjonariuszy francuskich, wycofania oddziałów francuskich

oraz rozciągnięcia przez siebie kontroli nad „oddziałami specjalnymi", które składały się z

miejscowych ochotników. W tydzień później Foreign Office oświadczył, że obecność wojsk

brytyjskich w Syrii i Libanie jest konieczna, aby zapobiegać zamieszkom i ochraniać „wojenny

wysiłek sojuszników", ale nie ma ona na celu wyparcia Francuzów. 8 lipca rząd francuski zapo-

wiedział przekazanie „oddziałów specjalnych" rządom Syrii i Libanu w ciągu 45 dni.

Francusko-brytyjskie sprzeczności na tle Bliskiego Wschodu zaczęły zmniejszać się po dojściu

do władzy w Londynie laburzystów. Zawarte 13 grudnia 1945 r. brytyjsko-francuskie

porozumienie zapowiadało jedynie przegrupowanie obcych wojsk, zwłaszcza w Libanie, aż

do czasu zapewnienia przez ONZ bezpieczeństwa zbiorowego w regionie. Ewakuacja miała być

stopniowa i odległa w czasie. Porozumienie to, zawarte bez konsultacji z Bejrutem i Dama-

szkiem, wywołało w obu krajach falę protestów, demonstracji i strajków. 5 lutego 1946 r. rządy

Syrii i Libanu przekazały sprawę Radzie Bezpieczeństwa ONZ i poprosiły ją o podjecie uchwały

nakazującej wycofanie z ich terytoriów obcych wojsk. Wniosek zyskał poparcie Ligi Państw

Arabskich oraz państw bloku radzieckiego. Ze względu na sprzeciw trzech mocarstw zachodnich

Rada Bezpieczeństwa nie była jednak w stanie podjąć pozytywnej uchwały.

W marcu 1946 r. zawarte zostało nowe porozumienie francusko-brytyjskie przewidujące

wycofanie wojsk obu państw z Syrii i Libanu do końca 1946 r. Ostatecznie wojska brytyjskie

zostały wycofane do 30 czerwca, a wojska francuskie do 31 sierpnia 1946 r. W ten sposób zakoń-

czony został trudny proces politycznej dekolonizacji Syrii i Libanu.

W tymże roku rozpoczęła się także dekolonizacja Transjordanii. Ów emirat - po klęsce

Turcji w 1921 r. utworzony z części Palestyny położonej na wschodnim brzegu Jordanu przez

Wielką Brytanię, która sprawowała mandat Ligi Narodów nad całą Palestyną - był najspokoj-

niejszym terytorium mandatowym pod zwierzchnictwem brytyjskim. Dysponował dobrze wy-

szkoloną armią, zorganizowaną przez Anglików i dowodzoną przez oficera brytyjskiego Johna

Bogata, znanego jako Glubb Pasza. Londyn nie obawiał się, że likwidacja systemu mandatowego

(która nastąpiła 15 III 1946 r.) podważy wpływy brytyjskie w tym kraju. Dlatego minister Bevin już

w styczniu 1946 r. zapowiedział na forum ONZ rychłe przyznanie Transjordanii pełnej nie-

podległoś'ci. 22 marca tegoż roku emir Abdullah i premier rządu jordańskiego Ibrahim Pasza

Hashim podpisali w Londynie traktat przymierza z Wielką Brytanią na lat 25. W traktacie rząd

brytyjski uznał niepodległość Transjordanii, zarazem wojska brytyjskie zachowały prawo dalszego

stacjonowania w tym kraju, zaś' oba rządy zobowiązały się do konsultowania się we wszystkich

problemach międzynarodowych objętych wspólnym zainteresowaniem. Po powrocie do kraju

Abdullah przyjął tytuł króla (25 IV 1946 r.).

W atmosferze „zimnej wojny" i radykalnych nastrojów nacjonalistycznych na Bliskim Wschodzie

doszło do podpisania między obu krajami (15 III 1948 r.) nowego traktatu, na mocy którego

utworzono Biuro Wspólnej Obrony Anglo-Transjordariskiej oraz zagwarantowano brytyjskie sub-

sydia na utrzymanie olbrzymiej - jak na możliwos'ci małego i biednego kraju - armii transjordań-

skiej. W następnym roku (24 I 1949 r.) nazwę kraju zmieniono na Haszymidzkie Królestwo

Jordanii.

Najbardziej skomplikowaną byia sprawa likwidacji mandatu brytyjskiego w zachodniej

części Palestyny. Wynikało to ze splotu dawnych zobowiązań brytyjskich i polityki Ligi Narodów

oraz skutków energicznej działalności organizacji syjonistycznych, dążących do utworzenia na tym

terytorium państwa żydowskiego. Londyn jeszcze w deklaracji ministra spraw zagranicznych

Arthura Balfoura, złożonej lordowi Rotszyldowi (2 XI 1917), zobowiązał się popierać syjonistyczne

dążenia do uznania Palestyny jako „narodowej siedziby ludnos'ci żydowskiej". Deklarację tę

syjoniści przedstawiali jako swój prawny tytuł do kolonizacji Palestyny, którą wespół z

deklaracją Balfoura Arabowie odrzucali. Protestowali także przeciwko uchwale Ligi Narodów z

1925 r., która powierzała Wielkiej Brytanii misję stworzenia w Palestynie warunków dla

powstania narodowego skupiska Żydów.

W latach 1919-1939 syjonistyczna kolonizacja Palestyny spowodowała wzrost ludnos'ci ży-

dowskiej z 8,3% do 30% ogółu mieszkańców. W latach drugiej wojny światowej na obszarze

tym - nie bez infiltracji ze strony wywiadu hitlerowskiego - szybko rozwijał się radykalny na-

cjonalizm arabski. Przy okazji podpisania Paktu Ligi Państw Arabskich przyjęto rezolucję, która

uznawała Palestynę za jeden z głównych krajów arabskich i zapowiadała, że wszelkie naruszanie

///. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945-1949)

narodowych praw Arabów palestyńskich będzie przynosić szkodę sprawie pokoju i stabilizacji

stosunków w regionie.

Na fali sympatii dla Żydów po ich okrutnych masakrach przez hitlerowców organizacje

syjonistyczne rozpoczęły ofensywę w Palestynie. Działały organizacje paramilitarne i zbrojne

ugrupowania konspiracyjne. Agencja Żydowska wzmagała masową imigrację Żydów europejskich

do Palestyny. W listopadzie 1944 r. grupa „Stern" dokonała zamachu na ministra brytyjskiego w

Kairze. Jednocześnie coraz większe zainteresowanie Bliskim Wschodem przejawiały finansowe i

rządowe kręgi USA. W listopadzie 1945 r. powstał anglo-amerykański komitet badania problemu

palestyńskiego. W kwietniu następnego roku złożył on raport, w którym wypowiadał się przeciwko

podziałowi Palestyny, za utrzymaniem mandatu brytyjskiego i swobodną imigracją Żydów.

Sytuacja zaostrzała się z miesiąca na miesiąc. Dążąc do przeforsowania swych postulatów

terroryści żydowscy wysadzili w Jerozolimie (2 VII 1946 r.) hotel „King David", w którym

mies'ciła się administracja mandatowa i dowództwo wojsk brytyjskich. Przywódcy Agencji Ży-

dowskiej odżegnywali się oficjalnie od aktów terrorystycznych. Wyrażali także gotowość utrzy-

mania brytyjskich i amerykańskich baz wojskowych na obszarze Palestyny po utworzeniu państwa

żydowskiego. Akty terroru mieściły się w ramach ogólnej strategii zmierzającej do utworzenia państwa

żydowskiego.

Rząd brytyjski nie był w stanie oprzeć się naciskom arabskim (niezależności całej Palestyny i

„zepchnięcia Żydów do morza"), syjonistycznym (utworzenia państwa żydowskiego) i amery-

kańskim (zezwolenia dla kolejnych 100 tyś. Żydów na osiedlenie się w Palestynie). Opublikował

więc (31 VII 1946 r.) plan utworzenia państwa palestyńskiego, złożonego z czterech autono-

micznych stref (prowincja arabska, prowincja żydowska, Negew i umiędzynarodowiona Jerozolima).

Następnie zwołał do Londynu konferencję przedstawicieli państw arabskich, Agencji Żydowskiej i

administracji mandatu brytyjskiego (wrzesień 1946 r., styczeń-luty 1947 r.). Przedstawiciele

Arabów i Żydów odmówili jednak uczestnictwa w charakterze oficjalnym i zaciągania na konferencji

jakichkolwiek zobowiązań.

Wobec niepowodzenia swoich zabiegów Londyn zwrócił się (2IV 1947 r.) do ONZ z prośbą o

zwołanie specjalnej sesji Zgromadzenia Ogólnego. Sesja taka zebrała się pod koniec kwietnia i

dokonała wyboru Specjalnej Komisji NZ do Spraw Palestyny, złożonej z przedstawicieli 11

państw (Australia, Czechosłowacja, Gwatemala, Holandia, Indie, Iran, Jugosławia, Kanada, Peru,

Szwecja, Urugwaj). Przygotowany przez nią raport proponował (3IX 1947 r.) dwa warianty

rozwiązania problemu palestyńskiego: 1) większość Komisji proponowała podział Palestyny na

trzy jednostki - państwo żydowskie, państwo arabskie i umiędzynarodowioną Jerozolimę -

połączone unią gospodarczą; 2) mniejszość Komisji (Indie, Iran, Jugosławia) proponowała utwo-

rzenie państwa federacyjnego ze stolicą w Jerozolimie. Projekt większości, który przewidywał

zakończenie mandatu brytyjskiego za dwa lata, był dyskutowany na II sesji Zgromadzenia Ogólnego

NZ (16IX-29 XI1947 r.). Został przyjęty większością głosów (33:13 i 10 wstrzymujących się) 29

listopada 1947 r. Za projektem podziału głosowały m.in. USA, ZSRR i Francja, przeciwko - państwa

arabskie i muzułmańskie oraz Indie, Kuba i Grecja; wśród wstrzymujących się była m.in. Wielka

Brytania.

Uchwalony plan podziału Palestyny przewidywał, że państwo żydowskie obejmie 46%

obszaru (14,3 tyś. km2) oraz 498 tyś. Żydów i 407 tyś. Arabów, państwo arabskie zaś 54% obszaru

(15,1 tyś. km2) z 725 tyś. Arabów i 10 tyś. Żydów. W Jerozolimie miało pozostać po 100 tyś.

Arabów i Żydów. Wojska brytyjskie miały zostać wycofane z Palestyny do l sierpnia 1948 r. Po

dwóch miesiącach miała być proklamowana niepodległość obu państw oraz wprowadzony mię-

dzynarodowy status Jerozolimy i łącząca trzy jednostki unia gospodarcza.

Tuż po 29 listopada wzmogły się jednak walki między Żydami a Arabami. Oddziały

syjonistyczne (w tym „Haganah", „Irgun" i „Stern") liczyły już łącznie ponad 70 tyś. ludzi, były

uzbrojone w broń amerykańską i czechosłowacką. Siły arabskie - prócz „Legionu Arabskiego" w

Transjordanii - były słabsze i w dodatku podzielone wewnętrznie. Kiedy Londyn 15 maja 1948

r. zrealizował zapowiedziane zakończenie mandatu, natychmiast proklamowano niepodległość

Izraela (uznaną bezzwłocznie przez USA i ZSRR). Rozpoczęła się pierwsza wojna izra-elsko-

arabska (16 V 1948-25 I 1949). Zwycięstwa z reguły odnosiły oddziały izraelskie (m.in. 3000

żołnierzy egipskich zostało odciętych na pustyni Negew). Jedynie dobrze zorganizowana armia

transjordańska zdołała utrzymać znaczną część obszarów Palestyny planowanych dla państwa

arabskiego i starą część Jerozolimy. Pod naporem wydarzeń ONZ wyznaczyła mediatora w

osobie hr. Folke Bernadotte, który miał doprowadzić do zakończenia walk. Zginął on jednak w

zamachu, ponieważ radykalny odłam syjonistów zmierzał do podboju terenów nie objętych

decyzją ONZ. Z obszaru zawładniętego przez Izrael w latach 1948-1949 uciekło lub zostało

wypędzonych blisko 900 tyś. Arabów. W ten sposób powstał problem uchodźców palestyńskich,

którzy osiedli w licznych obozach w okręgu Gazy i w Jordanii. W sumie Izrael zagarnął 6,7 tyś. km2

ponad obszar pierwotnie przyznany przez ONZ.

Wojna izraelsko-arabska zakończyła się serią rozejmów z Egiptem (24 II), Jordanią (3

IV), Libanem (23 III) i z Syrią (20 VII 1949 r.). Irak, Arabia Saudyjska i Jemen rozejmu nie

zawarły, ponieważ nie miały wspólnych granic z Izraelem. Do zawarcia tych rozejmów walnie

przyczynił się mediator z ramienia ONZ Ralph Bunch, który działał na podstawie uchwał Rady

Bezpieczeństwa z 4 i 16 listopada 1948 r. W rezultacie utworzono linie demarkacyjne, strefy

zdemilitaryzowane i mieszane komisje kontrolne. Jerozolima została podzielona między Izrael i

Jordanię (przy czym 14 XII 1949 r. Izrael ogłosił jej zachodnią cześć swoją stolicą).

Problem palestyński nie został jednak rozwiązany. Pojawił się dodatkowo dramatyczny

problem uchodźców. Rezolucją 194/III z 11 grudnia 1948 r. Zgromadzenie Ogólne NZ zastrzegło

ich prawo do powrotu do swoich domostw lub do kompensaty za swój majątek. Izrael tych

postanowień nie zrealizował i kwestia uchodźców pozostała problemem najbardziej różniącym

Izrael i państwa arabskie. Ponadto problem arabskiego państwa w Palestynie tylko pozornie zniknął po

jej aneksji przez jordańskiego króla Abdullaha, dokonanej 16 grudnia 1949 r. w porozumieniu się

z Izraelem, przy akceptacji Londynu i przy sprzeciwie Ligi Państw Arabskich. Bliski Wschód

na pięćdziesiąt lat pozostał regionem niepokoju i napięcia.

Rozdział IV

SZCZYT I PRZESILENIE „ZIMNEJ WOJNY" W EUROPIE (1949-1955)

1. Remilitaryzacja Niemiec

Podział Niemiec i Europy oraz utworzenie NATO wzmogły procesy „zimnej wojny" na

naszym kontynencie. Ośrodkiem tych tendencji stała się Republika Federalna Niemiec. Walka

polityczna o jej militaryzację była najdalej idącym naruszeniem poczdamskich uzgodnień Wielkiej

Trójki.

Waszyngton, Londyn i Paryż wyszły z założenia, że rozwój ekonomiczny RFN stanowi wa-

runek jej skutecznego wykorzystania w strategii „powstrzymywania komunizmu". Uznano więc, że

oprócz udziału RFN w „planie Marshalla" należy znieść wobec niej wszelkie ograniczenia

ekonomiczne, które obowiązywały z racji statutu okupacyjnego. W związku z tym już 22 listopada

1949 r. państwa te podpisały w Petersbergu (gdzie mieściła się siedziba Wysokiej Komisji

Sojuszniczej) porozumienia, które przewidywały wstrzymanie demontażu fabryk zbrojeniowych,

zezwalały w pewnym zakresie na rozwój budownictwa okrętowego i dopuszczały RFN do Między-

narodowej Władzy Ruhry. Porozumienia te faktycznie położyły kres reparacjom, aczkolwiek for-

malnie sprawa była jeszcze podnoszona i dyskutowana w następnych latach.

Mocarstwa zachodnie zaczęły też zaspokajać stopniowo polityczne ambicje RFN. Francja

toczyła spór z RFN z powodu traktowania Saary jako kraju autonomicznego oraz zaproszenia jej

niezależnie od państwa zachodnioniemieckiego do Rady Europy (31 III 1950 r.). Wyraziła jednak

zgodę na udział RFN na równi z Saarą jako członka stowarzyszonego, tzn. reprezentowanego w

Zgromadzeniu Doradczym (przez 18 osób, a Saara przez 3 osoby) i nieobecnego w Komitecie

Ministrów. Mocarstwa zachodnie dawały stopniowo Bonn większą samodzielność polityczną. W

porozumieniach londyńskich z 11-12 maja 1950 r. ministrowie spraw zagranicznych USA,

Wielkiej Brytanii i Francji zapowiedzieli rychłe rozluźnienie statusu okupacyjnego RFN. Szło de

facto o przyśpieszoną integrację tego państwa z resztą Europy Zachodniej, aczkolwiek w

charakterze zasłony dymnej wysuwano od czasu do czasu postulat zjednoczenia Niemiec.

Kanclerz Adenauer od jesieni 1949 r. proponował udział kontyngentu żołnierzy niemieckich w

zachodnioeuropejskich siłach zbrojnych. Jak to wyznał w swoich pamiętnikach, traktował remi-

litaryzację jako drogę do zdobycia „całkowitej suwerenności RFN". Oferta stała się aktualna po

wybuchu wojny koreańskiej. Rząd boński (29 VIII 1950 r.) skierował do rządów trzech mo-

carstw zachodnich specjalne memorandum, w którym proponował oparcie stosunków między

tymi mocarstwami a RFN na uznaniu zakończenia stanu wojny, na uzasadnieniu okupacji jedynie

względami bezpieczeństwa zewnętrznego RFN oraz na regulowaniu wzajemnych stosunków

nowymi układami i porozumieniami.

Memorandum bońskie (najprawdopodobniej inspirowane przez Waszyngton) spotkało się z

życzliwym przyjęciem trzech mocarstw zachodnich. Na naradzie nowojorskiej (12-18IX 1950 r.) ich

ministrowie wyrazili zamiar zakończenia stanu wojny z Niemcami, zapowiedzieli rewizję

ograniczeń w produkcji przemysłowej i zgodzili się na „udział niemiecki" w armiach zachodnio-

europejskich. Kolejna sesja Rady NATO w Nowym Jorku, która odbyła się bezpośrednio po

naradzie ministrów spraw zagranicznych, zaleciła organom bloku opracowanie sposobu „udziału

niemieckiego". Na brukselskiej sesji Rady NATO (18-19 XII 1950 r.) przyjęto już plan remi-

litaryzacji RFN.

Należy podkreślić, że Francja starała się równolegle chronić swe interesy wobec RFN.

Minister spraw zagranicznych Robert Schuman zawarł to stanowisko w tryptyku: bezpieczeństwo

- równość - pojednanie. W piątą rocznicę kapitulacji Niemiec (9 V 1950 r.) polityk ten wystąpił

z projektem „podporządkowania francuskiej i niemieckiej produkcji węgla i stali wspólnej Wysokiej

Władzy". Miało to stanowić pierwszy krok na drodze do szerszej federalizacji europejskiej i

gwarancję „zmiany przeznaczenia obszaru, będącego tak długo siedliskiem zbrojeń i ich stałą

ofiarą". Projekt ten, który natychmiast zyskał miano „planu Schumana", przewidywał obalenie

barier celnych i zespolenie rynku dwóch wielkich dziedzin produkcji w sześciu państwach: Francji,

RFN, Włoszech, Belgii, Holandii i Luksemburgu. 18 kwietnia 1951 r. podpisały one układ w

sprawie utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. W objętych regulacją dziedzinach układ

zrównywał RFN z pozostałymi sygnatariuszami i realizował ich pojednanie wzajemne,

pozostawiając wszakże otwartym trzeci komponent tryptyku Schumana, tzn. kwestię bezpieczeństwa.

Dokonane kroki wywołały gorące polemiki we Francji i RFN. Jednakże parlamenty wszystkich

zainteresowanych państw ratyfikowały układ (od października 1951 do czerwca 1952 r.) i w

lipcu 1952 r. wszedł on w życie.

Równoległe z przygotowaniami do sformalizowania „planu Schumana" i realizacji uzgo-

dnień nowojorskich rząd francuski podjął wojskowy aspekt swego bezpieczeństwa ze strony

RFN. Nie mogąc oprzeć się militaryzacji RFN, dążył do „roztopienia" jej sił zbrojnych w „armii

europejskiej". Wobec opinii publicznej potrzeba militaryzacji państwa bońskiego była uzasa-

dniana tworzeniem w NRD Policji Ludowej. Powoływano się także na „pustkę wojskową" w

Europie Zachodniej w czasie wojny koreańskiej. Teza ta miała jednak licznych przeciwników w

samej Francji i w krajach sąsiednich. Również w RFN przeciwstawiali się jej nie tylko komuniści,

lecz także socjaldemokraci (Kurt Schumacher) i wpływowi działacze protestanccy (Martin

Niemóller). W takiej sytuacji rząd francuski odrzucił możliwość przyjęcia RFN do NATO; premier

Renę Pleven wystąpił (24 października 1950 r.) z inicjatywą utworzenia „armii europejskiej", w

której znajdowałyby się jednostki niemieckie. Celem „planu Plevena" było zapobieżenie

utworzeniu niemieckiej armii narodowej przy jednoczesnym wykorzystaniu - zgodnie z

intencjami amerykańskimi - potencjału wojskowego RFN.

Chociaż początkowo amerykański wysoki komisarz w RFN John McCloy był mu przeciwny,

„plan Plevena" spotkał się z gorącym przyjęciem Waszyngtonu. Jego entuzjastą okazał się

naczelny dowódca wojsk NATO gen. Dwight Eisenhower. Jednakże rozmowy na temat utworzenia

„armii europejskiej" trwały bardzo długo (luty-lipiec 1951 r.). Dopiero 24 lipca 1951 r. zdołano

IV. Szczyt i przesilenie „zimnej wojny" w Europie (1949-1955)

uzgodnić pierwszy projekt odpowiedniego układu. Najwięcej sporów wywoływały sprawy formy

władzy ponadnarodowej, szczebla integracji sił niemieckich i podziału obciążeń. Wielka

Brytania w tych rozmowach nie uczestniczyła, ponieważ Londyn generalnie odrzucał możliwość

uznania struktur ponadnarodowych. Na rzymskiej sesji Rady NATO w listopadzie 1951 r. również

Belgia, Holandia i Luksemburg odmówiły rezygnacji z suwerenności nad własną armią.

Po dłuższych rokowaniach w maju 1952 r. doszło do podpisania układów, które fak-

tycznie rozpoczęły militaryzację RFN. 26 maja ministrowie Dean Acheson, Anthony Eden i

Robert Schuman oraz kanclerz Konrad Adenauer podpisali w Bonn układ ogólny o stosunkach

miedzy RFN a trzema mocarstwami. Znosił on statut okupacyjny, likwidując Wysoką Komisje

Sojuszniczą i zapowiadając nawiązanie stosunków dyplomatycznych z RFN. Przekazując Republice

Federalnej „pełnie władzy" w polityce wewnętrznej i zagranicznej, zobowiązywał ją jednocześnie

do udziału w „armii europejskiej". Wojska trzech mocarstw zachodnich miały nadal

stacjonować w RFN; dowódcy tych wojsk zachowali prawo podejmowania wszelkich kroków w

razie „bezpośredniego zagrożenia" podległych im wojsk, „naruszenia porządku" w RFN lub

napaści na nią lub na Berlin Zachodni. Obce garnizony miały pozostać „aż do pokojowej norma-

lizacji i zjednoczenia Niemiec". RFN miała pokrywać połowę kosztów ich utrzymania, zakupując

uzbrojenie w USA i Wielkiej Brytanii.

27 maja ministrowie spraw zagranicznych sześciu państw członkowskich EWWS podpisali

w Paryżu układ w sprawie utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej, która miała mieć

ponadnarodowe organa, siły zbrojne oraz wspólny budżet. W licznych porozumieniach

szczegółowych i protokołach sprecyzowano jej strukturę oraz pełnomocnictwa poszczególnych

ogniw i przypisane im funkcje. Ustalono m.in. liczbę dywizji, które poszczególne państwa miały

wnieść do „armii europejskiej": Francja- 14, RFN i Włochy -po 12, państwa Beneluksu łącznie - 5.

EWO miała działać w obrębie NATO, owe dywizje zastrzeżono więc do dyspozycji naczelnego

dowódcy wojsk NATO w Europie. W ten sposób „armia europejska" miała zostać podpo-

rządkowana dowództwu amerykańskiemu. Najważniejsze było wszakże ściślejsze powiązanie

RFN z mocarstwami zachodnimi i ich planami politycznymi, założenie szybkiej militaryzacji

tego państwa oraz wprowadzenia go kuchennymi schodami do NATO.

Wejście w życie układu bońskiego było uzależnione od ratyfikacji układu paryskiego.

Problem tej ratyfikacji stał się przedmiotem ostrej walki politycznej nie tylko między Wschodem a

Zachodem, lecz także wewnątrz poszczególnych państw zachodnich i między nimi. Zwolennikami

ratyfikacji były różne siły proamerykańskie, federalistyczne i ponadnarodowe. Zwalczali go

natomiast w poszczególnych krajach przeciwnicy „denacjonalizacji" armii, wszelkiej remili-

taryzacji Niemiec i hegemonii amerykańskiej w Europie Zachodniej. Parlament boński ratyfikował

układ paryski jako pierwszy (19 III 1953 r.). Poszły za nim parlamenty krajów Beneluksu. Włochy

były gotowe dokonać ratyfikacji dopiero po uchwaleniu odpowiedniej ustawy przez parlament

francuski.

We Francji kolejne rządy nie miały jednak odwagi przedstawić układu paryskiego do ratyfikacji.

Wymieniono natomiast warunki wstępne, które miały być spełnione przed wystąpieniem z

wnioskiem ratyfikacyjnym (np. „europeizacja" Saary, zobowiązanie się Brytyjczyków i Ame-

rykanów do stałego utrzymywania swych oddziałów w Europie Zachodniej, swoboda wykorzystania

oddziałów francuskich poza Europą). Pod presją Eisenhowera, który jako prezydent USA stał się

jeszcze większym zwolennikiem EWO, rząd brytyjski podpisał konwencję w sprawie

stowarzyszenia z EWO (w kwietniu 1954 r.). Wkrótce potem Londyn i Waszyngton zapowie-

działy trwałe utrzymanie swoich wojsk w Europie Zachodniej. Sekretarz stanu John Foster Dul-les

nie chciał jednak poczynić Francji innych koncesji, których domagał się premier Pierre Mendes-

France (odroczenie na 8 lat realizacji struktur ponadnarodowych i uniemożliwienie żołnierzom

niemieckim stacjonowania na terenie Francji). W związku z tym nie powiodła się ostatnia próbą

kompromisu (19-22 VIII).

W tej sytuacji Mendes-France poddał układ paryski procedurze ratyfikacyjnej, lecz nie wy-

powiedział się jasno ani za nim, ani przeciwko niemu. Szeroką batalie przeciwko układowi prze-

prowadzili gaulliści, komuniści, republikanie i cześć socjalistów z SFIO. W rezultacie Zgroma-

dzenie Narodowe 30 sierpnia 1954 r. odrzuciło ratyfikację stosunkiem głosów 319:264.

Głosowanie to przekreśliło możliwość zrealizowania EWO.

Fiasko zamiaru militaryzacji RFN przy pomocy EWO nie zniechęciło Adenauera i Dullesa.

Ten ostatni już w połowie września odwiedził Londyn i Bonn, przygotowując realizację wcześ-

niejszych gróźb co do wykluczenia Francji ze strefy obronnej Stanów Zjednoczonych. Jednakże

rządowi brytyjskiemu takie rozwiązanie nie odpowiadało. Wystąpił więc z inicjatywą zwołania

konferencji 9 państw (sześciu sygnatariuszy układu paryskiego oraz USA, Kanady i Wielkiej

Brytanii). Zebrała się ona w Londynie od 28 września do 3 października i znalazła rozwiązanie

zamienne. Mendes-France zgodził się tym razem na wejście RFN do NATO, otrzymując w zamian

gwarancje dotyczące stałego udziału Wielkiej Brytanii w „obronie Europy". Trzy mocarstwa

postanowiły utrzymać w mocy uzgodnienia układu bońskiego z 26 maja 1952 r. w sprawie

zakończenia statutu okupacyjnego RFN. Ponadto rozszerzono pakt brukselski z 1948 r., przyj-

mując doń RFN i Wiochy. Rząd boński zobowiązał się nie produkować broni atomowej, biolo-

gicznej i chemicznej, dział dalekiego zasięgu, okrętów powyżej tonażu 3 tyś. ton i bombowców

strategicznych. W celu kontroli tych zobowiązań utworzono Agencję Kontroli Zbrojeń.

Po ratyfikacji powyższych porozumień przez francuskie Zgromadzenie Narodowe konferencja

tych samych państw zebrała się następnie w Paryżu (20-23 X). Tu 23 października ostatecznie

podpisano serię układów. Dotyczyły one zniesienia statutu okupacyjnego RFN, praw i

obowiązków sił zbrojnych trzech mocarstw na terenie RFN, utworzenia armii zachodnionie-

mieckiej w sile 12 dywizji, wejścia RFN do NATO i utworzenia Unii Zachodnioeuropejskiej (z

udziałem sześciu państw zachodnioeuropejskich i Wielkiej Brytanii). RFN miała wnosić swój

„wkład" wojskowy do sił zbrojnych NATO i Unii Zachodnioeuropejskiej. W celu uspokojenia

opinii publicznej zobowiązano Bonn do „nieuciekania się nigdy do użycia siły w celu zjednoczenia

Niemiec lub zmiany obecnych granic" i „rozwiązywania środkami pokojowymi wszelkich

sporów" z innymi państwami.

Ratyfikacja układów paryskich przez państwa - sygnatariuszy została przeprowadzona pod

koniec 1954 r. i na początku 1955 r. Weszły one w życie 5 maja 1955 r., powodując poważną

zmianę sytuacji polityczno-wojskowej na kontynencie europejskim. Apogeum amerykańskiej

polityki wobec Niemiec i Europy pociągnęło za sobą zwrot w polityce państw wschodniej części

kontynentu w sprawach jedności Niemiec i bezpieczeństwa europejskiego.

2. Problem traktatu pokoju z jednolitymi Niemcami

Zintegrowanie RFN w ramach zachodnich struktur współpracy politycznej, ekonomicznej i

wojskowej spotykało się z krytyką i różnymi formami przeciwdziałania ze strony państw bloku

radzieckiego.

W odpowiedzi na nowojorskie uzgodnienia i decyzje trzech mocarstw zachodnich z września

1950 r. w sprawie RFN w miesiąc później (20-21 X) odbyła się w Pradze konferencja ministrów

spraw zagranicznych ośmiu państw (Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski,

IV. Szczyt i przesilenie „zimnej wojny" w Europie (1949-1955)

Rumunii, Węgier i ZSRR). W przyjętej deklaracji ministrowie ocenili uchwały nowojorskie jako

pogwałcenie zobowiązań poczdamskich i maskowanie przygotowań do włączenia RFN do NATO,

sprzeczne z „koniecznością pokojowego uregulowania sprawy Niemiec, bez czego -jak podkreślano

- niemożliwe jest również przywrócenie jedności państwa niemieckiego". Jednocześnie

uczestnicy konferencji domagali się, aby mocarstwa zachodnie zobowiązały się nie dopuścić do

remilitaryzacji Niemiec oraz dążyć do utworzenia jednolitego, pokojowego, demokratycznego

państwa niemieckiego; nie dopuściły do odbudowy niemieckiego potencjału wojennego; zgodziły

się na przy wrócenie jedności państwa niemieckiego i zawarcie z nim traktatu pokojowego; i aby do

tego celu z obu części Niemiec została utworzona Ogólnoniemiecka Rada Konstytucyjna, która

powinna przygotować rząd ogólnoniemiecki.

Rządy zachodnie nie odpowiedziały na powyższe postulaty bezpośrednio. Wysocy komisarze

trzech mocarstw skierowali jednak wkrótce do naczelnego dowódcy grupy wojsk radzieckich w

Niemczech list powtarzający znaną tezę, że warunkiem zjednoczenia Niemiec może być tylko

„przeprowadzenie wolnych wyborów pod międzynarodową kontrolą". W grudniu 1950 r. rząd

ZSRR zwrócił uwagę mocarstw zachodnich, że postępowanie Londynu i Paryża było sprzeczne z

traktatami sojuszniczymi (z 26 V 1942 i 10 XII 1944 r.) oraz proponował zwołanie Rady Ministrów

Spraw Zagranicznych. Rządy trzech mocarstw zgodziły się jedynie na odbycie wstępnej narady

przedstawicieli ZSRR, USA, Wielkiej Brytanii i Francji celem rozpatrzenia możliwości spotkania

ministrów spraw zagranicznych.

Wstępna narada na szczeblu wiceministrów spraw zagranicznych odbywała się w Paryżu

(od 5 marca do 21 czerwca 1951 r.). Andriej Gromyko zaproponował trzy sprawy do porządku

dziennego spotkania ministrów spraw zagranicznych: 1) wykonanie układu poczdamskiego w

kwestii demilitaryzacji Niemiec; 2) wycofanie wojsk okupacyjnych i zawarcie traktatu poko-

jowego; 3) ograniczenie sił zbrojnych czterech mocarstw w Europie. Przedstawiciele mocarstw

zachodnich sprzeciwiali się zwłaszcza omówieniu sprawy zawarcia traktatu pokojowego, wycofania

wojsk okupacyjnych oraz oceny realizacji układu poczdamskiego. Po 74 posiedzeniach nie udało się

uzgodnić porządku dziennego i wraz z tym doprowadzić do zwołania konferencji ministrów spraw

zagranicznych. Był to charakterystyczny przykład destrukcyjnego wpływu „zimnej wojny" na

stosunki między mocarstwami.

Należy też zauważyć, iż w okresie zabiegów o swój wkład do „armii europejskiej" rząd

boński, nie chcąc uznać tego państwa, odrzucił wiele propozycji NRD w sprawie nawiązania

bezpośrednich rozmów i wspólnego działania na rzecz zjednoczenia Niemiec. Podobnie za-

reagowała RFN na propozycje: utworzenia Ogólnoniemieckiej Rady Konstytucyjnej na zasadach

parytetowych i przygotowania ogólnoniemieckich wyborów (30 XI 1950 r.), przeprowadzenia

rozmów między Izbą Ludową NRD a Bundestagiem RFN z udziałem równej liczby

przedstawicieli (30 I 1951 r.), zwrócenia się obu parlamentów do czterech mocarstw o zawarcie

traktatu pokoju z Niemcami jeszcze w 1951 r. (2 III 1951 r.), zorganizowania przez oba parla-

menty Ogólnoniemieckiej konferencji na temat wyborów w celu utworzenia jednolitych i demo-

kratycznych Niemiec oraz przyspieszenia traktatu pokojowego z Niemcami (15 IX 1951 r.). Ta

ostatnia spotkała się z kontrpropozycją Adenauera (27 IX), który do dawnej idei wyborów pod

międzynarodową kontrolą dodał postulat, aby specjalna komisja międzynarodowa pod nadzorem

ONZ zbadała możliwości przeprowadzenia wolnych wyborów w całych Niemczech. Kanclerz RFN

odrzucił możliwość dialogu między samymi Niemcami, lecz zwrócił się do Wysokiej Komisji

Sojuszniczej z prośbą, aby trzy mocarstwa wniosły jego propozycję na forum ONZ (4 X).

Na Zachodzie liczono, że za pomocą tego zabiegu uda się pogorszyć wizerunek NRD.

Dean Acheson zwrócił się do sekretarza generalnego ONZ (6 XI) o wpisanie wniosku Adenauera

na porządek dzienny sesji Zgromadzenia Ogólnego. Do dyskusji w tym punkcie porządku dziennego

zostali zaproszeni przedstawiciele obu państw niemieckich. Na forum ONZ funkcjonowała wówczas

„maszynka do głosowania" - mechaniczna większość proamerykańska. Mimo sprzeciwu państw

bloku wschodniego doprowadziła ona do wyznaczenia w przedmiotowej sprawie komisji

międzynarodowej (Brazylia, Holandia, Islandia, Pakistan i Polska). Po zakończeniu jej prac

specjalna konferencja czterech mocarstw miała zająć się sprawą „wolnych wyborów" w obu

państwach niemieckich. Państwa związane z ZSRR uznały powyższą decyzję za bezprawną ze

względu na niezgodność z układem poczdamskim i z art. 107 Karty Narodów Zjednoczonych,

które sprawy wynikające z drugiej wojny światowej pozostawiały kompetencji wielkich

mocarstw. Zdaniem Moskwy komisje powinni byli utworzyć sami Niemcy, a kontrole sprawować

przedstawiciele czterech mocarstw. Rząd polski odmówił udziału w komisji ONZ. Rząd NRD

odmówił wpuszczenia jej na swoje terytorium (1952 r.).

Jednocześnie państwa bloku wschodniego nalegały na podjęcie rozmów w sprawie traktatu

pokojowego z Niemcami. 13 lutego 1952 r. rząd NRD zwrócił się do rządów czterech

mocarstw z prośbą o przyśpieszenie traktatu, dając wyraz oczekiwaniu od Bonn przychylnego

ustosunkowania się do tego rodzaju przedsięwzięć. 10 marca rząd radziecki skierował do trzech

mocarstw zachodnich notę proponującą niezwłoczne przystąpienie do omawiania traktatu poko-

jowego i utworzenie rządu ogólnoniemieckiego, który wziąłby udział w opracowywaniu takiego

traktatu. Do noty załączono projekt podstaw traktatu pokojowego. Przewidywał on pełną demo-

kratyzacje Niemiec, wycofanie wojsk okupacyjnych w ciągu roku od wejścia w życie traktatu

pokojowego, zobowiązanie jednolitego państwa niemieckiego do nieprzystępowania do koalicji i

sojuszów wojskowych oraz do poszanowania ustalonych w Poczdamie granic. Według projektu

jednolite państwa zostałyby zwolnione ze zobowiązań polityczno-wojskowych zaciągniętych

przez RFN i NRD oraz mogłyby ubiegać się o przyjęcie do ONZ.

25 marca trzy mocarstwa zachodnie odpowiedziały na notę radziecką, wysuwając jako wstępny

warunek omawiania traktatu pokojowego przeprowadzenie „wolnych wyborów" pod kontrolą

ONZ. Rząd radziecki ten warunek odrzucił, zaproponował natomiast powołanie komisji czterech

mocarstw i nalegał na przystąpienie do rozpatrywania pozostałych spraw (9 IV 1952 r.). W ko-

lejnych notach (24 V i 23 VIII 1952 r.) Moskwa proponowała ponadto rozpatrzenie przez cztery

mocarstwa i przy udziale przedstawicieli obu państw niemieckich terminów wycofania z Niemiec

wojsk okupacyjnych. Waszyngton, Londyn i Paryż nie zgodziły się na podjęcie dyskusji i nie

dopuściły do rozmów miedzy RFN i NRD. W tym czasie finalizowano układy z Bonn i Paryża.

Sojusznicy NRD potępili projekt EWO i militaryzację RFN. Ze swej strony przedstawiciele

różnych grup parlamentu NRD stwierdzili (20 III 1953 r.), że układy o militaryzacji RFN przyjęto

„wbrew woli narodu niemieckiego". Rząd radziecki ponownie zaproponował trzem mocarstwom

zachodnim (15 VIII 1953 r.) zwołanie konferencji czterech mocarstw w sprawie traktatu

pokojowego z Niemcami w ciągu sześciu miesięcy. Do tego czasu parlamenty obu państw

niemieckich miałyby wyłonić tymczasowy rząd ogólnoniemiecki, który przeprowadziłby wolne

wybory. Również ta propozycja została odrzucona przez Zachód.

Moskwa podjęła teraz kroki w celu podniesienia na wyższy szczebel stosunków między

ZSRR i NRD. W dniach 20-22 sierpnia 1953 r. w stolicy ZSRR odbyła się dwustronna konferencja.

W jej rezultacie Związek Radziecki przerwał egzekwowanie reparacji z NRD, ta zaś poparła

radziecką propozycję szybkiego zwołania konferencji pokojowej, aby przywrócić narodową jedność

Niemiec. Warto dodać, że l stycznia 1954 r. NRD została zwolniona przez Moskwę ze spłat w

wysokości 2 mld 537 min dolarów (z których cześć miała przypaść Polsce). Uzgodniono przed-

sięwzięcia mające na celu podniesienie poziomu życia ludności NRD: przekazanie przedsię-

TV. Szczyt i przesilenie „zimnej wojny" w Europie (1949-1955)

biorstw zarządzanych przez radzieckie władze okupacyjne na własność NRD, zmniejszenie wy-

datków na utrzymanie wojsk radzieckich do 5% budżetu NRD oraz zwolnienie jej ze spłaty

Związkowi Radzieckiemu powojennego zadłużenia. Rząd radziecki, czyniąc też zadość stosownej

pros'bie NRD, postanowił przedterminowo zwolnić jeńców wojennych sądzonych za prze-

stępstwa. Dotychczasowe misje w Moskwie i Berlinie miały zostać przekształcone w ambasady.

Uzgodnienia moskiewskie byty radziecką reakcją nie tylko na militaryzację RFN, lecz i

na masowy bunt robotników NRD (17 czerwca 1953 r.). Były one przejawem „odwilżowej"

ofensywy rządu radzieckiego po śmierci Stalina oraz wyrazem dobroczynnych w skali światowej

skutków zakończenia wojny koreańskiej. Od dawna proponowana, lecz nie zwoływana konferencja

ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw była przygotowana w korzystnie

zmienionym klimacie.

Mocarstwa zachodnie wyraziły na to zgodę po naradzie odbytej w Waszyngtonie (10-14 VII

1953 r.), proponowały jednak ograniczyć tematykę do powołania komisji w sprawie zbadania

możliwości przeprowadzenia wyborów, względnie do rozpatrzenia kwestii wyborów w ogóle. W

odpowiedzi rząd radziecki nalegał (15 VIII 1953 r.) na omówienie sprawy jedności Niemiec i

traktatu pokojowego. Wreszcie pod koniec 1953 r. Waszyngton, Londyn i Paryż zgodziły się

omawiać na konferencji czterech mocarstw wszystkie aspekty problemu niemieckiego (i austriac-

kiego).

Zwołanie w Berlinie od 25 stycznia do 18 lutego 1954 r. konferencji ministrów spraw

zagranicznych było widomym znakiem rozpoczynającego się przesilenia „zimnej wojny". De-

legacja radziecka przywiązywała największą wagę do kwestii opracowania i zawarcia traktatu

pokojowego z Niemcami. Wniosła znowelizowany projekt podstaw takiego traktatu i zapropo-

nowała, aby wiceministrowie spraw zagranicznych przygotowali projekt traktatu, który zostałby

przedstawiony konferencji pokojowej w październiku 1954 r. Tymczasowy rząd ogólnoniemiec-ki

miałby sam przeprowadzić wybory oraz uczestniczyć w opracowywaniu traktatu pokojowego.

Propozycje radzieckie, które pośrednio zmierzały do zahamowania procesu militaryzacji RFN i

włączenia jej do NATO, były zwalczane przez bońskich emisariuszy w Berlinie i spotkały się z

negatywnym przyjęciem trzech mocarstw zachodnich. Ponowiły one propozycję „wolnych wy-

borów" pod kontrolą czterech mocarstw i w obecności ich wojsk (co mechanicznie prowadziłoby do

„wchłonięcia" NRD). Nowe państwo miało dziedziczyć podjęte już przez RFN zobowiązania mię-

dzynarodowe (wypływające m.in. z układu bońskiego i paryskiego). Zasadnicza przeciwstawność

poglądów nie pozwoliła podjąć na konferencji berlińskiej jakichkolwiek uzgodnionych decyzji.

Rozwój dwóch państw niemieckich szedł nadal odrębnymi torami. 25 marca 1954 r. rząd

radziecki ogłosił oświadczenie, w którym uznał pełną wewnętrzną i międzynarodową suwerenność

NRD oraz uchylił kontrolę wysokiego komisarza ZSRR nad organami NRD. Rząd NRD

zobowiązał się przestrzegać zobowiązań wynikających z układu poczdamskiego. Z drugiej strony

układy paryskie z 23 X 1954 r. prowadziły do ostatecznej integracji RFN w ramach Unii

Zachodnioeuropejskiej i NATO. W ten sposób pogrzebana została -jak to formułowała radziecka

nota do państw europejskich, USA i ChRL z 13 XI 1954 r. - idea zjednoczenia Niemiec w drodze

wolnych wyborów i współdziałania dwóch państw niemieckich.

Tymczasem jednak z motywów taktyczno-propagandowych Moskwa i jej sojusznicy nadal

podtrzymywali propozycję przeprowadzenia ogólnoniemieckich wolnych wyborów i utwo-

rzenia rządu ogólnoniemieckiego, aby zawrzeć traktat pokojowy (na naradzie ośmiu państw w

Moskwie od 19 XI do 2 XII 1954 r. oraz w oświadczeniu radzieckim z 15 I 1955). Dopiero

dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 22 stycznia 1955 r. w sprawie zakończenia stanu

wojny między Związkiem Radzieckim a Niemcami stwierdzał, że w wyniku militaryzacji RFN

zawarcie traktatu pokojowego z jednolitymi Niemcami odwlekło się na czas nieokreślony. Od

tego czasu w stanowisku ZSRR kwestię zjednoczenia Niemiec podporządkowywano kryteriom

bezpieczeństwa europejskiego.

3. Polityka bloku wschodniego w sprawie bezpieczeństwa europejskiego

Wyłonienie się problemu bezpieczeństwa na kontynencie europejskim było pochodną

odejścia od układu poczdamskiego w zagadnieniach wojskowych poprzez remilitaryzację

RFN i NRD. Latem 1953 r., kiedy rozpoczęły się przygotowawcze dyskusje do konferencji

ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw, ZSRR wypowiadał się za normalizacją sto-

sunków w Europie poprzez anulowanie zobowiązań polityczno-wojskowych obu państw nie-

mieckich. Na samej konferencji berlińskiej delegacja radziecka głosiła, że utworzenie EWO i

udział w niej RFN przekreśliły możliwość przywrócenia narodowej jedności Niemiec i wzmogłyby

niebezpieczeństwo nowej wojny w Europie. W opinii Moskwy najlepszą gwarancją bezpieczeństwa

europejskiego byłoby utworzenie jednolitego i demokratycznego państwa niemieckiego, którego siły

zbrojne miałyby jedynie i wyłącznie służyć obronie granic. Mocarstwa zachodnie określiły te

propozycje jako plan „neutralizacji Niemiec" i odrzuciły go, biorąc pod uwagę sprzeczność z dążeniem

do wykorzystania RFN w polistrategii Zachodu, łącznie z dullesowską „doktryną odpychania"

komunizmu. Europa Zachodnia zwiększyła w latach 1949-1953 swe wydatki wojskowe o 250%

(z 4 mld 821 min dolarów do 11 mld 227 min dolarów) i pilnie potrzebowała udziału RFN w tych

nakładach.

Już na konferencji berlińskiej minister Molotow przedstawił pierwszy projekt układu o bez-

pieczeństwie zbiorowym w Europie. Jego uczestnikami miały być według tego projektu wszystkie

państwa europejskie, w tym także dwa państwa niemieckie. USA i ChRL miałyby status

obserwatorów. Bezpieczeństwo zbiorowe miało polegać na zobowiązaniu się sygnatariuszy układu do

obrony każdego państwa europejskiego, na którego zostałaby dokonana agresja. Nieco później (31

III 1954 r.) rząd radziecki dopuścił możliwość udziału w ogólnoeuropejskim pakcie

Stanów Zjednoczonych i jednocześnie wyraził gotowość udziału ZSRR w NATO.

Chociaż pierwsze reakcje zachodnie na projekt były negatywne, rząd radziecki zaproponował

w lipcu 1954 r. zwołanie europejskiej konferencji w sprawie utworzenia europejskiego systemu

bezpieczeństwa zbiorowego. W miesiąc później, kiedy i ten projekt został odrzucony, Związek

Radziecki wystąpił z inicjatywą rozpatrzenia sprawy na konferencji ministrów spraw

zagranicznych czterech mocarstw oraz ponowił tę inicjatywę w październiku. Nie została ona

przyjęta przez Waszyngton, Londyn i Paryż. Podobny los spotkał polską propozycję z 25 sierpnia

1954 r. w sprawie sojuszu z Francją opartego na zasadach: nieuczestniczenia obu państw w

koalicjach wymierzonych przeciwko jednej ze stron, konsultowania się w razie groźby napaści ze

strony Niemiec, wzajemnej pomocy w razie napaści zbrojnej i wszechstronnej współpracy

gospodarczej. Zdaniem autorów projektu sojusz taki mógłby zapobiec ostatecznemu rozbiciu

Europy na przeciwstawne ugrupowania. W połowie listopada 1954 r. rządy państw zachodnich

odrzuciły propozycję ZSRR, Polski i Czechosłowacji w sprawie zwołania konferencji na temat

utworzenia systemu bezpieczeństwa w Europie, przygotowując jednocześnie wejście w życie

układów paryskich z 23 października tegoż roku.

Na takim tle państwa bloku radzieckiego zorganizowały we własnym gronie konferencję

w sprawie zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie. Zebrała się ona w Moskwie (29

listopad-2 grudnia 1954 r.) z udziałem ośmiu państw (Albania, Bułgaria, Czechosłowacja,

IV. Szczyt i przesilenie „zimnej wojny" w Europie (1949-1955)

NRD, Polska, Rumunia, Węgry, ZSRR i obserwator ChRL). Układy paryskie oceniono jako

rezygnacje z pokojowej regulacji stosunków i stworzenie groźby nowej wojny w Europie. Zapo-

bieżenie tej groźbie widziano w rezygnacji z planów militaryzacji RFN oraz w utworzeniu jed-

nolitego i demokratycznego państwa niemieckiego, z którym zostałby zawarty traktat pokojowy. 15

stycznia 1955 r. rząd radziecki w specjalnym oświadczeniu raz jeszcze wskazywał na niebez-

pieczeństwo związane z włączeniem RFN do NATO. Ostrzegał też, że sytuacja zasadniczo zmieni

się, jeśli układy paryskie zostaną ratyfikowane. Ze swej strony wyraził gotowość unormowania

stosunków z RFN. Mimo tych propozycji i ostrzeżeń układy paryskie zostały ratyfikowane. 5 maja

1955 r. RFN stała się członkiem NATO i Unii Zachodnioeuropejskiej. Zgodnie z zapowiedzią w

dwa dni później Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wypowiedziało sojusznicze układy Związku

Radzieckiego z Wielką Brytanią i Francją.

W tydzień później w stolicy Polski podpisany został Układ Warszawski. Nie był on li

tylko reakcją na włączenie RFN do NATO. W istocie stanowił bowiem najwyższą formę instytu-

cjonalizacji „obozu socjalistycznego" na płaszczyźnie politycznej i wojskowej. Dobiegł końca

proces kształtowania podstawowych struktur stosunków międzynarodowych zrodzonych przez

„zimną wojnę" w Europie.

Państwa demokracji ludowej w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych przechodziły procesy

umacniania systemu „dyktatury proletariatu", „wypierania i likwidowania" z pomocą brutalnych

represji wszelkiej opozycji politycznej (także w szeregach rządzących partii i ugrupowań), przy-

spieszenia ekstensywnego rozwoju z preferencjami dla przemysłu ciężkiego, rozbudowy nowoczesnych

sił zbrojnych na wzór radziecki i centralizacji życia państwowego, a także znacznych trudności

gospodarczych. W szybkiej industrializacji tych państw dużą rolą odgrywał Związek Radziecki; jego

udział w handlu zagranicznym każdego z nich osiągał jedną trzecią lub więcej obrotów. Udział

wszystkich krajów „obozu socjalistycznego" w obrotach każdego z nich sięgał dwóch trzecich lub

więcej. Propozycje te były wynikiem sztucznego zawyżania potrzeb współpracy gospodarczej oraz

konieczności przystosowywania się do planowej gospodarki „wielkiego brata".

RWPG nie była w stanie organizować opartej na rachunku ekonomicznym współpracy go-

spodarczej, nie potrafiła też pokonywać trudności występujących w gospodarce poszczególnych

państw członkoskich. Uniformizację modelu „budownictwa socjalistycznego" we wszystkich

tych krajach usprawiedliwiano zagrożeniem zewnętrznym i potrzebą umacniania „obozu socjali-

stycznego", który mogły jakoby osłabić odmienne drogi „dochodzenia do socjalizmu". Generalnie

nie dostrzegano, nie doceniano i nie popierano różnorodnych form współpracy międzynarodowej

wykraczającej poza ramy „obozu".

Ważnym celem państw Europy Wschodniej było umacnianie państwowości NRD, zmu-

szonej do codziennej rywalizacji z szybko rozwijającą się na zasadach rynkowych Republiką

Federalną. Jej istnienie - co podkreślano - przesuwało „rubież socjalizmu" na Łabę i przyczyniało

się do stabilizacji układu sił w Europie Środkowej. Już we wspólnej deklaracji z 6 czerwca 1950

r., a następnie w umowie zgorzeleckiej z 6 lipca tegoż roku NRD w rzeczy samej uznała

ostateczny i nienaruszalny charakter granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Bardzo ostro i w sposób

demaskatorski Berlin Wschodni występował przeciwko kolejnym krokom mocarstw zachodnich,

forsujących wprowadzenie RFN do bloku atlantyckiego. NRD podejmowała też własne -głównie

propagandowe - inicjatywy w sprawie pokojowego zjednoczenia Niemiec. Wespół z innymi

państwami „obozu socjalistycznego" ostrzegała przed niebezpiecznymi skutkami ratyfikacji

układów paryskich; wraz z nimi zapowiadała też, że w razie tej ratyfikacji podjęte zostaną „wspólne

środki w dziedzinie organizacji sił zbrojnych i ich dowództwa, jak również inne środki

niezbędne do umocnienia ich zdolności obronnej". 14 maja 1955 r. Niemiecka Republika Demo-

kratyczna weszła w skład wielostronnego „Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej".

Układ Warszawski uzupełniał bilateralne sojusze państw „obozu socjalistycznego". Stworzył

on organizacyjne ramy polemik, rywalizacji i konfrontacji bloku wschodniego z zachodnim. Trzeba

też dostrzegać, iż geneza Układu Warszawskiego wiązała się z ożywieniem po okresie

stalinowskim dyskusji i konsultacji politycznych miedzy partiami i rządami państw Europy Wschodniej.

Instytucjonalizując system konsultacji miedzy tymi państwami, Układ sprzyjał jednak zarazem

koordynacji i sterowaniu ich polityką zagraniczną przez Moskwę w sposób w istotnej mierze

jedynie pozorujący stosunki równoprawne i demokratyczne.

Cezura polowy lat pięćdziesiątych zamknęła też kres wzmożonych akcji dywersyjnych wobec

państw obozu socjalistycznego, w tym także wobec NRD (zwłaszcza przez Berlin Zachodni).

Formalnie rozdział ten otwierała amerykańska „ustawa o bezpieczeństwie wzajemnym" (Mutual

Security Act) z l O października 1950 r., która jawnie sankcjonowała działalność dywersyjną

(przeznaczając obok 5 mld dolarów na pomoc wojskową dla sojuszników, także 100 min dla osób

popierających NATO w państwach „za żelazną kurtyną"). Z drugiej strony różnymi drogami, w

tym poprzez wywiady i organizacje parawywiadowcze, ZSRR i związane z nim państwa, prowadziły

infiltrację i dywersję na Zachodzie. Teza o „żelaznej kurtynie" służyła na Zachodzie i na

Wschodzie wyolbrzymianiu zagrożeń oraz wewnętrznej konsolidacji obu bloków. Sprzyjała także

umacnianiu hegemonii USA w systemie atlantyckim oraz ZSRR w „obozie socjalistycznym".

Dopiero krytyka „kultu jednostki" i przezwyciężenie stalinowskiego modelu na Wschodzie

osłabiły impet wzajemnej wrogości obu bloków.

4. Geneza dialogu Wschód - Zachód

Pierwsze oznaki przełomu w „zimnej wojnie" pojawiły się w 1953 r. Obok zejścia ze sceny

Józefa Stalina, wpłynęły na to ustanowienie w wyniku wyborów nowej administracji amerykańskiej,

utrata monopolu USA na bombę wodorową i rozpoczęte przez dwa wielkie mocarstwa eksperymenty z

rakietami strategicznymi. Wielką rolę odegrało zakończenie wojny koreańskiej.

Ekipa prezydenta Eisenhowera głosiła wprawdzie „doktrynę wyzwalania" krajów Europy

Środkowej i „odpychania" socjalizmu, doceniała jednak ryzyko wojny światowej wraz ze strategią

„zmasowanego odwetu". W przemówieniu wygłoszonym na bankiecie prasy amerykańskiej 16

kwietnia 1953 r. prezydent uzasadniał potrzebę rozmów rozbrojeniowych. Moskiewska „Prawda"

przedrukowała to przemówienie, co było wydarzeniem bezprecedensowym. Niebawem rząd

radziecki znormalizował swoje stosunki ze sprzymierzoną z Zachodem Turcją (rezygnując 30 maja z

roszczeń do Karsu i Ardahanu w Armenii tureckiej). W czerwcu zostały przywrócone normalne

stosunki dyplomatyczne między ZSRR a Jugosławią. W rok później doszło do spektakularnej

wizyty przywódców radzieckich w Belgradzie (26 V-3 VI 1955 r.), gdzie wyrazili oni

ubolewanie z powodu negatywnego stosunku do Jugosławii w przeszłości, dopuścili możliwość

różnych form rozwoju socjalizmu i potępili politykę bloków.

W klimacie zmienionym przez tego rodzaju wydarzenia wznawiany był dialog między pań-

stwami dwóch części Europy. Między trzema mocarstwami zachodnimi a Związkiem Radzieckim

latem i jesienią 1953 r. rozpoczęła się długotrwała wymiana not na temat konferencji ministrów

spraw zagranicznych czterech mocarstw, która odbyła się w Berlinie na początku 1954 r. Chociaż

zdołano na niej uzgodnić jedynie zwołanie genewskiej konferencji w sprawach Indo-chin, to

jednak dokonana wymiana poglądów, a następnie powodzenie konferencji genewskiej

IV. Szczyt i przesilenie „zimnej wojny" w Europie (1949-1955)

sprzyjały dalszemu dialogowi. Przystąpiono do przygotowania traktatu pokojowego z Austrią i

nawiązania stosunków miedzy ZSRR i RFN. Urealniała się szansa nowych spotkań dyploma-

tycznych czterech mocarstw w 1955 r.

Gdyby nie doszło do podziału Niemiec, traktat pokojowy z Austrią mógłby zostać podpisany

wcześniej. Nad jego tekstem pracowano bowiem od 1947 r. „Zimna wojna" prace te zamroziła.

Amerykańskie koła wojskowe myślały nawet o włączeniu Austrii do NATO poprzez dokonanie jej

podziału na wzór niemiecki. W 1953 r. rząd socjaldemokraty Juliusa Raaba doszedł do wniosku, że

do traktatu pokojowego można doprowadzić pod warunkiem uwzględnienia również stanowiska

Moskwy. Rząd radziecki zyskał możliwość wypowiedzenia się za udziałem przedstawicieli Austrii

w rozmowach na temat traktatu.

Cztery mocarstwa wznowiły rozmowy w sprawie traktatu austriackiego podczas ber-

lińskiej konferencji ministrów spraw zagranicznych w 1954 r. Minister spraw zagranicznych

Austrii Leopold Figi wypowiedział się wówczas na rzecz prowadzenia przez Austrię polityki

neutralności. Ze swej strony delegacja radziecka zaproponowała szybkie zakończenie prac nad

takim tekstem traktatu państwowego, który zawierałby zobowiązanie Austrii do nieprzystępo-

wania w przyszłości do sojuszów wojskowych i niedopuszczania do zakładania na jej terytorium

obcych baz wojskowych. Mocarstwa zachodnie nie chciały jednak zgodzić się na klauzulę o

neutralności i pod ich wpływem również przedstawiciele austriaccy przestali o niej mówić. Z

tego powodu na konferencji berlińskiej kroku w sprawie traktatu z Austrią nie uczyniono.

Z początkiem lutego 1955 r., kiedy stosunki w Europie ochłodziły się ponownie pod wpływem

procesu ratyfikowania układów paryskich przez państwa zachodnie, rząd radziecki wystąpił z nową

inicjatywą w sprawie wycofania wojsk czterech mocarstw z Austrii, warunkując go stworzeniem

gwarancji jej niezależności. Rząd wiedeński zainteresował się tą inicjatywą i wyraził gotowość

zobowiązania się, by Austria nie uczestniczyła w sojuszach wojskowych i na jej terytorium nie

było baz wojskowych. 25 marca przekazano w Moskwie na ręce ambasadora Norberta Bischoffa

zaproszenie do złożenia wizyty w ZSRR przez kanclerza Raaba i innych przedstawicieli Austrii.

Mimo ostrzeżeń płynących ze stolic zachodnich kanclerz Raab złożył tę wizytę 11-15 kwietnia

1955 r. W podpisanym na jej zakończenie poufnym memorandum stwierdzono, że Austria

będzie przestrzegać „takiej neutralności jak Szwajcaria", jej parlament uchwali na ten temat

odpowiednią deklarację, a rząd zwróci się do czterech mocarstw o zagwarantowanie jej integralności

i nienaruszalności. Teraz nie było przeszkód, aby 2 maja mogła zebrać się w Wiedniu

konferencja ambasadorów czterech mocarstw okupacyjnych dla przygotowania traktatu pań-

stwowego z Austrią, który został też podpisany na szczeblu ministrów spraw zagranicznych 15

maja 1955 r. Przymiotnik „państwowy" oznaczał, że Austrii nie potraktowano jako strony

wojującej, lecz jako kraj wyzwolony, nie było więc podstaw do zawierania traktatu pokojowego i

ściągania reparacji. Przy okazji wielokrotnie powołano się na dokonany w 1938 r. „Anschluss"

Austrii przez III Rzeszę.

Traktat państwowy gwarantował granice i integralność Republiki Austrii oraz umacniał jej

samodzielność ekonomiczną (m.in. poprzez zwrot „mienia niemieckiego", które zostało skonfi-

skowane przez mocarstwa okupacyjne, jak również przez proklamowanie zniesienia dyskrymi-

nacyjnej polityki w handlu). Zapewniał też jej demokratyczny rozwój (m.in. zobowiązując ją do

wykorzenienia wszelkich śladów nazizmu). Austria stała się państwem neutralnym, który to status

wynikał zarówno z traktatu i specjalnej ustawy, jak i z uznania międzynarodowego. Na mocy

zobowiązania traktatowego parlament austriacki uchwalił bowiem 26 października 1955 r. ustawę o

wieczystej neutralności państwa. Neutralność tę solidarnie uznały cztery wielkie mocarstwa

(6 XII 1955 r.). Austria zdobyia prawo posiadania koniecznych dla obrony kraju sil zbrojnych,

lecz zobowiązała się nie wchodzić w związki ekonomiczne i polityczne z Niemcami (art. 4).

Dzięki temu stała się niebawem członkiem (14 XII 1955 r.) ONZ i europejskich organizacji nie-

wojskowych. Nie mogła też być wykorzystana w planach bloku atlantyckiego.

Zawarcie traktatu państwowego z Austrią ukazało możliwość prowadzenia miedzy państwami

Wschodu i Zachodu owocnego dialogu oraz regulacji stosunków europejskich na zasadzie

pokojowego współistnienia. Nastąpiło wycofanie wojsk okupacyjnych czterech mocarstw (traktat

przewidywał wycofanie w ciągu 90 dni od wejścia w życie traktatu, nie później jednak niż do końca

1955 r.). Rząd radziecki postanowił (27 VII 1955 r.) zmniejszyć swe siły zbrojne już w sierpniu

o 640 tyś. osób (tzn. o więcej niż wycofał z Austrii po wejściu w życie traktatu). Mogło też

dojść do pierwszego od dziesięciu lat spotkania szefów rządów czterech mocarstw w Genewie.

W ślad za kanclerzem Raabem do Moskwy zaczęli udawać się poszczególni szefowie rządów

państw zachodnich.

Od początku 1955 r. Moskwa i Waszyngton wykazywały zainteresowanie spotkaniem na

„najwyższym szczeblu". Dzięki temu mogło dojść do konferencji szefów rządów w Genewie (od

18 do 23 lipca 1955 r.). Ideę tę poparła większość opinii publicznej Francji i Wielkiej Brytanii, a także

innych krajów europejskich. Spotkanie czterech ministrów spraw zagranicznych w Wiedniu w

związku z podpisaniem traktatu państwowego z Austrią stało się okazją do omówienia założeń

konferencji. Uzgodniono trzy punkty porządku dziennego: 1) bezpieczeństwo europejskie i

zjednoczenie Niemiec; 2) rozbrojenie; 3) kontakty między Wschodem a Zachodem. Przewidując, iż

konferencja nie będzie w stanie wymienionych problemów rozwiązać, uznano, że powinna wskazać

kierunki i tryb ich omawiania w przyszłości. Uściślenia tych założeń dokonano pod koniec czerwca na

spotkaniu ministrów w San Francisco z okazji 10. rocznicy powstania ONZ. Sekretarz generalny

ONZ zobowiązał się przybyć na otwarcie konferencji w Genewie.

Prezydent Eisenhower oraz premierzy: Nłkołaj Bułganin, Anthony Eden i Edgar Faure zebrali

się w Genewie, aby - według określenia prezydenta USA - rozpocząć „demontaż straszliwego

mechanizmu strachu i nieufności". W rzeczywistości jednak mocarstwa zachodnie w istocie

proponowały stary plan w sprawie zjednoczenia Niemiec (znany z konferencji berlińskiej z 1954

r., jako „plan Edena"), wedle którego należało przeprowadzić „wolne wybory" nie po to, aby

Niemcy zneutralizować, lecz aby wchłonąć NRD i włączyć całe Niemcy do NATO. Ze swej strony

ZSRR proponował zawarcie ogólnoeuropejskiego paktu o bezpieczeństwie zbiorowym na naszym

kontynencie w miejsce istniejących ugrupowań wojskowych oraz stworzenie europejskiego

systemu bezpieczeństwa w dwóch etapach (na drugim, tzn. po 2-3 latach powinny były, w świetle

projektu, przerwać działalność istniejące bloki). RFN i NRD miały być przy tym traktowane na

równi. Państwa zachodnie nie chciały się na to zgodzić; ustalono jedynie, że ministrowie spraw

zagranicznych będą kontynuować dyskusję na oddzielnej konferencji.

W sprawie rozbrojenia ZSRR proponował określenie stanu sił zbrojnych każdego z wielkich

mocarstw oraz zobowiązanie się, że żaden z członków Wielkiej Czwórki nie użyje jako pierwszy

broni atomowej lub wodorowej przeciwko jakiemukolwiek krajowi. USA wystąpiły jedynie z

wnioskiem o poprzedzenie ewentualnych kroków rozbrojeniowych utworzeniem systemu in-

spekcji, który miał polegać na wzajemnym dokonywaniu zdjęć lotniczych („otwarte niebo"). W

istocie wniosek nie dotyczył jednak zagadnień rozbrojenia. Eden wysunął plan utworzenia strefy

zdemilitaryzowanej w Europie, który konferencja zleciła do szczegółowego rozpatrzenia

ministrom. Wątpliwości dotyczyły bowiem m.in. zasadniczego pytania, czy chodzi o pewien

stopień ograniczenia zbrojeń czy o całkowite ich wyeliminowanie, czy li tylko o kontrolę dys-

lokacji sił zbrojnych. Konferencja zachęciła też cztery rządy do dalszych inicjatyw rozbrojenio-

IV. Szczyt i przesilenie „zimnej wojny" w Europie (1949-1955)

wych. Mimo rozbieżności pojęciowych co do istoty wzajemnych kontaktów (Zachód nie uznawał

jeszcze pojęcia „pokojowego współistnienia") uznano potrzebę ich rozszerzenia oraz zwiększenia

wzajemnej wymiany handlowej. Jeśli chodzi o negatywne stanowiska obu stron, to ZSRR odmówił

przedyskutowania sytuacji w krajach Europy Wschodniej, a mocarstwa zachodnie odrzuciły

propozycję przywrócenia ChRL praw w ONZ. Mimo skromnych w sumie rezultatów konferencja

genewska pogłębiła proces przezwyciężania „zimnej wojny" i dowiodła, że na jej miejsce ma szansę

wejść polityka dialogu i kompromisu w spornych kwestiach międzynarodowych. Słusznie więc

zaczęto odtąd mówić— o „duchu Genewy".

Przygotowania do konferencji genewskiej i „duch Genewy" wpłynęły też na stosunki RFN i

ZSRR. Kanclerz Adenauer, doceniając sukces kanclerza Raaba, przypomniał sobie radziecką

ofertę ze stycznia 1955 r. w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych z RFN. Przyjął więc

wystosowane 7 czerwca zaproszenie rządu radzieckiego do złożenia wizyty w Moskwie w niedalekiej

przyszłości. Przed wizytą pojechał na konsultacje do Waszyngtonu (13-17 VI).

Związek Radziecki wychodził z założenia, że po zniesieniu statusu okupacyjnego w obu

państwach niemieckich i zakończeniu stanu wojny między ZSRR a Niemcami należy nawiązać

bezpośrednie stosunki nie tylko z NRD, lecz także z RFN. Miało to służyć zmniejszaniu napięcia

międzynarodowego i pokojowemu rozwiązywaniu problemu niemieckiego po wejściu RFN do

NATO. Chodziło zwłaszcza o to, aby móc przy udziale obu państw niemieckich budować stop-

niowo system bezpieczeństwa zbiorowego w Europie.

Pobyt Adenauera w Moskwie przygotowywały ambasady obu państw w Paryżu. W drodze

wymiany not ustalono, że w czasie wizyty omówione zostaną kwestie nawiązania stosunków

dyplomatycznych, handlowych i kulturalnych między ZSRR a RFN, jak również dokonana zostanie

wymiana poglądów na temat jedności Niemiec. Już w czasie wizyty (9-14 IX 1955 r.) kanclerz

Adenauer wysunął jako warunek normalizacji stosunków zwolnienie uznanych za przestępców

wojennych Niemców, więzionych nadal w ZSRR. Podjęcie dyskusji na temat bezpieczeństwa

europejskiego uzależnił od „przywrócenia państwowej jedności Niemiec" w duchu „planu

Edena". Związek Radziecki odesłał sprawę skazanych przestępców hitlerowskich (których przeżyło

9626) do oddzielnego rozpatrzenia, zwłaszcza że również NRD zwracała się o skrócenie im kary.

Jeśli chodzi o jedność Niemiec, to strona radziecka wskazywała na potrzebą porozumienia samych

Niemców z RFN i NRD. Wymiana poglądów była ostra i groziła impasem. Uzgodniono jednak

nawiązanie stosunków dyplomatycznych, postanowiono utworzyć ambasady i wymienić

ambasadorów (po ratyfikacji porozumienia, którą obie strony przeprowadziły do 24 września), a

następnie wszcząć rozmowy na temat rozwoju handlu. Rząd radziecki zobowiązał się przychylnie

rozpatrzyć sprawę wyjazdu więzionych obywateli niemieckich. Normalizacja stosunków ZSRR z

RFN miała znaczenie nie tylko dwustronne, oznaczała także odchodzenie od „zimnej wojny" w

Europie. Potwierdzała użyteczność praktyki pokojowego współistnienia i konkretyzowała „ducha

Genewy". Był to sukces pokojowy dyplomacji Nikity Chruszczowa i nowy etap dialogu Wschód-

Zachód.

Istotne znaczenie miało także przedłużenie na 20 lat radziecko-fińskiego układu z 6IV 1948 r.,

dokonane w czasie wizyty prezydenta Juho PaasikM w Moskwie we wrześniu 1955 r., przy

czym Związek Radziecki zwrócił Finlandii bazę morską w Porkkala-Udd z całym jej wyposaże-

niem. W listopadzie (10-22 XI) bawiła w Moskwie delegacja norweska z premierem Einarem

Gerhardsenem, który podjął bardzo ważne zobowiązanie, że rząd norweski „nie udzieli baz na

terytorium Norwegii obcym siłom zbrojnym dopóty, dopóki Norwegia nie zostanie napadnięta lub

nie stanie przed groźbą agresji". Zapewnienie to miało konkretne znaczenie ze względu na

wspólną granicę Norwegii i ZSRR.

Rozdział V PRZEBUDZENIE SIĘ AZJI

(1949-1955)

1. Zwycięstwo Wietnamczyków nad Francuzami

„Brudna wojna" narzucona Demokratycznej Republice Wietnamu przez kolonizatorów

francuskich pod koniec 1946 r. trwała osiem lat. Z narodem wietnamskim solidaryzowała się

postępowa opinia publiczna świata, nie tylko partie lewicowe, lecz także kościoły i kongregacje

wyznaniowe, organizacje kobiece i młodzieżowe, związki zawodowe i stowarzyszenia inteligencji,

ruchy pacyfistyczne. Na apel Ho Chi Minha z 14 stycznia 1950 r. pafistwa socjalistyczne uznały

oficjalnie DRW i zaczęły jej udzielać pomocy. Jesienią Armia Ludowo-Wyzwoleficza przeszła

do ofensywy i zajęła północne rejony kraju. Walki objęły również znaczne obszary Laosu i

Kambodży, co utrudniało sytuację Francuzów. W 1950 r. w Kambodży powstał Komitecie

Wyzwolenia Narodowego. Walkę w Laosie podjęły siły Pathet-Lao. Siły antykolonialne Wietnamu

zjednoczyły się w Komitet Wyzwolenia Narodowego w 1951 r. W marcu (3-11 III) przywódcy

walczących sił trzech krajów indochińskich zawarli porozumienie w sprawie

koordynowania działań przeciwko Francuzom.

Paryż nie poniechał jednak planów sklecenia „federacji indochiriskiej" za wszelką cenę.

Oprócz wysiłku wojennego rozwijał szeroką akcję polityczną. W specjalnych porozumieniach z

1949 r. z Bao Daiem oraz z marionetkowymi władzami Laosu i Kambodży uznał „niezależność"

tych krajów jako „państw stowarzyszonych". Następnie wystąpił z wnioskiem o przyjęcie „Państwa

Wietnamskiego" Bao Daia do ONZ. Związek Radziecki sprzeciwił się temu wnioskowi, ze swej

strony popierając prośbę DRW o członkostwo w ONZ. W październiku 1953 r. Francja zawarła z

Laosem i Kambodżą układy w sprawie przyjaźni i sojuszu, które chroniły dominację francuską w

obu krajach. Rząd francuski nie odważył się jednak zawrzeć analogicznego układu z

marionetkowym rządem Bao Daia, aczkolwiek zdawał sobie sprawę, że przyszłość Unii Francuskiej

rozstrzygnie się przede wszystkim w Wietnamie.

Wojska francuskie coraz częściej ponosiły klęski w otwartej wojnie. Nie pomogły częste

zmiany na stanowisku wysokiego komisarza w Indochinach. Nie zmieniła losów wojny pomoc

amerykańska, która zaczęła napływać od września 1951 r. W południowej części Wietnamu,

V. Przebudzenie się Azji (1949-1955)

w Laosie i Kambodży Francuzi ponosili dodatkowe straty w efekcie szerokich operacji party-

zanckich. Do lata 1953 r. Francja wydatkowała na „brudną wojnę" około 4 bilionów franków i

straciła w Indochinach ponad 100 tyś. osób. USA wydatkowały na tenże cel około 500 min, w

roku następnym dodatkowo 885 min dolarów.

Stany Zjednoczone zaczęły kontynuować w Wietnamie ten sam błąd, który popełniły w

Chinach. Popierały bowiem szybko tracących poparcie społeczne „niekomunistycznych na-

cjonalistów". Stawiały zarazem na patronujących im kolonizatorów francuskich, którzy nie byli już

w stanie opanować sytuacji. Amerykańskie zaangażowanie w Indochinach wzrastało wraz z

trwaniem wojny koreańskiej. Ze swej strony Paryż - podobnie jak w Europie - coraz wyraźniej

przyjmował amerykańską koncepcje „powstrzymywania komunizmu". Pod naciskiem Waszyngtonu

rząd francuski zaniechał rozmów z przedstawicielami DRW, które pod wpływem zmęczonej wojną

francuskiej opinii publicznej zamierzał pierwotnie podjąć w 1952 r.

Po zakończeniu wojny koreańskiej Stany Zjednoczone zwiększyły pomoc wojskową dla

Francji w Indochinach. Utworzony w czerwcu 1953 r. rząd Josepha Laniela mógł zintensyfikować

wojnę. Prezydent USA powołał specjalny komitet (złożony z polityków, wojskowych i specjalistów

od wywiadu) do współpracy w realizacji francuskiego planu uderzenia na tyły i linie

komunikacyjne Armii Ludowo-Wyzwoleńczej (opracował go naczelny dowódca wojsk francuskich

gen. Henri Navarre). Jednocześnie Amerykanie dawali wyraz sympatii dla samodzielnych

poczynań Bao Daia. De facto poparli np. uchwałę sajgońskiego Zgromadzenia Narodowego

(17 X 1953 r.) w sprawie wystąpienia z Unii Francuskiej.

W listopadzie 1953 r. gen. Navarre rozpoczął realizację swojego planu od przerzucenia głównych

sił francuskich w rejon twierdzy Dien Bien Phu. Stąd zamierzał szachować Wietnamczyków i

Laotańczyków. Licząc na „zmiękczenie" przeciwników przez tę spektakularną operację

wojskową premier Laniel dopuścił (12 XI) możliwość zawarcia rozejmu na wzór koreański, tzn. bez

wyraźnego zwycięstwa którejkolwiek ze stron. W odpowiedzi prezydent Ho Chi Minh jako jedyny

warunek zawarcia rozejmu sformułował uznanie niepodległości Wietnamu. Wyraził też

zainteresowanie aktywnością państw neutralnych na rzecz przerwania wojny.

Sprawa wojny indochińskiej musiała stać się przedmiotem dyskusji między wielkimi

mocarstwami. Waszyngton nie chciał dopuścić, by Paryż rozpoczął pertraktacje pokojowe. W

tym duchu Eisenhower wraz z Churchillem wpływali na premiera Lanieła w czasie spotkania na

Bermudach (4-8 XII 1953 r.) i z tą myślą USA zgodziły się pokryć w 1954 r. 80% francuskich

wydatków na tę wojnę (w 1953 r. pokryły 45% wydatków). Związek Radziecki ze swej strony na

początku 1954 r. proponował rozpatrzenie sprawy Indochin z udziałem ChRL na berlińskiej

konferencji ministrów spraw zagranicznych. Poparł to stanowisko minister Bidault, nie chcąc

wracać do Paryża bez rozpatrzenia sprawy. Waszyngton i Londyn podjęły w efekcie inicjatywę

radziecką w Berlinie. Czterej ministrowie uzgodnili, że „sprawa przywrócenia pokoju w Indo-

chinach" zostanie rozpatrzona z udziałem ChRL na specjalnej konferencji w Genewie.

Zgodnie z duchem porozumienia berlińskiego i odpowiadając pozytywnie na wcześniejszy

apel Ho Chi Minha, premier Nehru zwrócił się do wojujących stron z apelem (22 II 1954 r.) o

natychmiastowe przerwanie ognia. Francuski korpus ekspedycyjny, wspierany przez 500 do-

radców amerykańskich, usiłował jednak urzeczywistnić plan Navarre'a. W odpowiedzi na operacje

francuskie 13 marca wojska DRW rozpoczęły potężny atak na Dien Bien Phu, ku zaskoczeniu

Francuzów, używając po raz pierwszy ciężkiej artylerii. Paryż zwrócił się do Waszyngtonu z

prośbą o amerykańską pomoc lotniczą w zaopatrywaniu okrążonego garnizonu. Połączony Komitet

Szefów Sztabów USA i prezydent Eisenhower przyrzekli także pomoc w bombowcach.

Sekretarz stanu Dulles zaproponował (22 LII) rozszerzenie wojny przeciwko „panowaniu

komunizmu" i zawarcie szerszego paktu celem „obrony" Azji Południowo-Wschodniej. W celu

uzyskania poparcia opinii publicznej i Senatu dla otwartego zaangażowania amerykańskiego

prezydent Eisenhower wystąpił (7 IV) z tezą o koncepcji „domina", wedle której utrata

Indochin pociągnęłaby za sobą utratę Tajlandii, Malajów, Indonezji i Birmy. Dulles, który nie

rezygnował ze storpedowania wyznaczonej na 26 kwietnia konferencji genewskiej, na trzy dni

przed jej rozpoczęciem (23 IV) zaoferował ministrowi Bidault posłużenie się dla obrony Dien

Bien Phu bombą atomową (co wcześniej rozważał Połączony Komitet Szefów Sztabów).

Nie tylko państwa socjalistyczne, lecz i neutralne nalegały jednak na rozpoczęcie konferencji

genewskiej w ustalonym terminie. Na udział wyraziły zgodę ChRL (aczkolwiek USA zastrzegły się,

że nie może to oznaczać jej uznania przez USA) i DRW. Rząd indyjski ogłosił 24 kwietnia 6-

punktowy program uregulowania sytuacji w Indochinach, wymierzony przeciwko

amerykańskiej koncepcji „internacjonalizacji" konfliktu. Program ten został jednomyślnie poparty

przez konferencję szefów rządów Indii, Pakistanu, Cejlonu, Birmy i Indonezji (Kolombo, 28IV-2 V

1954 r.). Wietnamska Armia Ludowa trzymała już w szachu francuski korpus ekspedycyjny (216

tyś. ludzi), wspomagany przez wojska Bao Daia (217 tyś.). Zdobycie przez nią po 56 dniach

szturmu twierdzy Dien Bien Phu oznaczało przełom militarny w wojnie. Stało się też zwrotnym

punktem w kształtowaniu poparcia idei pokoju przez francuską opinią publiczną.

Konferencja genewska trwała od 26 kwietnia do 21 lipca 1954 r. Na początku zajęto się

sprawą zjednoczenia Korei. Porozumienie w tej kwestii okazało się niemożliwe, ponieważ Li

Syng-Man nie chciał negocjować z KRLD i domagał się zorganizowania „wolnych wyborów" w

całej Korei pod kontrolą ONZ. Dyskusja nad sprawą Indochin rozpoczęła się 8 maja (tzn. dzień

po upadku Dien Bien Phu), kiedy minister Bidault przedstawił francuski plan, który przewidywał

rozciągnięcie na cały Wietnam władzy Bao Daia oraz zastrzegał prawo Francji do „obrony Wietnamu".

Bidault unikał bezpośredniej dyskusji z delegacją DRW oraz wespół z delegacjami USA i Wielkiej

Brytanii wystąpił przeciwko uczestnictwu w konferencji przedstawicieli wyzwoleńczych ugrupowań

Laosu i Kambodży. Paryż proponował zająć się wyłącznie rozejmem w Wietnamie i ograniczyć go

jedynie do aspektów wojskowych.

10 maja wicepremier Pham Van Dong przedstawił całościowy plan rozwiązania problemu

indochińskiego. Przewidywał on uznanie przez Francję suwerenności i niepodległości Wietnamu,

Laosu i Kambodży na ich terytoriach narodowych; wycofanie obcych wojsk z tych krajów w

terminie uzgodnionym przez strony wojujące; przeprowadzenie w nich wolnych wyborów

powszechnych w celu powołania reprezentatywnych rządów; oświadczenie państw indochiń-

skich o gotowości wejścia w skład Unii Francuskiej; uznanie przez nie obecności na ich obszarach

francuskich interesów kulturalnych, możliwych do uregulowania na zasadach równości i

wzajemnych korzyści; wymianę jeńców i nieprześladowanie dawnych przeciwników; przerwanie

działań wojennych i zawarcie między Francją a każdym państwem indochińskim odpowiednich

porozumień w tej sprawie. Plan przedstawiony przez wicepremiera Wietnamu uzyskał pełne

poparcie Związku Radzieckiego i ChRL.

Właściwe negocjacje rozpoczęły się 18 czerwca, kiedy na czele delegacji francuskiej stanął

nowy premier i minister spraw zagranicznych Mendes-France. Skrytykował on poprzedni rząd za

brak kontaktów z delegacją DRW i zobowiązał się przed Zgromadzeniem Narodowym albo

zawrzeć zadowalający rozejm do 20 lipca, albo podać się do dymisji. Sprawami najtrudniejszymi do

uzgodnienia okazały się: linia demarkacyjna między siłami DRW i Bao Daia (ustalono ją

ostatecznie wzdłuż 17 równoleżnika) oraz data wyborów, które miały doprowadzić do zjedno-

czenia Wietnamu (wyznaczono je w terminie dwuletnim, tzn. do lipca 1956 r.). Oddziały francu-

V. Przebudzenie się Azji (1949-1955)

skie i wietnamskie, znajdujące się na północ od 17 równoleżnika, miały zostać zgrupowane przed

ewakuacją w Hanoi i Hajfongu.

Bezpośrednie kontakty Mendes-France'a z Pham Van Dongiem i Czou En-lajem przyśpieszały

rokowania, a radziecko-bry tyj skie wspólprzewodnictwo konferencji ułatwiało znajdywanie formuł

kompromisowych. W ostatnich trzech dniach konferencji udało się uzgodnić skład neutralnej

komisji kontroli nad rozejmem (Indie, Kanada i Polska). W nocy z 20 na 21 lipca

przedstawiciele wojskowi podpisali dotyczące trzech państw indochińskich układy rozej-

mowe, przewidujące przerwanie działań wojennych w okresie od 27 lipca do 11 sierpnia, a na-

stępnie przegrupowanie i wycofanie obcych wojsk z tych państw. Francja uznała niezależność i

suwerenność państw indochińskich, które były zobowiązane nie wchodzić do sojuszów woj-

skowych. Siły ruchu oporu Kambodży miały zostać zdemobilizowane; analogiczne siły w Laosie

uzyskały prowincje północno-wschodnie jako teren swojej dyslokacji. Zakazano wprowadzania do

państw indochińskich obcych wojsk, obcego personelu wojskowego i uzbrojenia oraz tworzenia

obcych baz na ich terytorium. Obserwatorzy i komentatorzy z całego świata byli zgodni w ocenie,

że w toku konferencji genewskiej Stany Zjednoczone występowały w roli „stopera" rozwiązań

pokojowych. Dulles - generalnie przeciwny zasadzie rozejmu - po tygodniu konferencję opuścił

i już się na niej nie pojawił. Delegacja amerykańska starała się następnie przeforsować

powierzenie kontroli rozejmu „aparatowi ONZ", aby posiadać dogodny instrument nacisku na

państwa indochińskie. Kiedy wreszcie 21 lipca przygotowano podpisanie deklaracji końcowej

konferencji, przewodniczący delegacji amerykańskiej Bedell Smith odmówił złożenia podpisu ze

względu na zawarte w dokumencie uznanie „rządu komunistycznego" w części Wietnamu. Wtedy

współprzewodniczący zdecydowali, że deklaracja nie będzie podpisywana, natomiast jej wymienieni

w tytule uczestnicy złożą odpowiednie oświadczenia. Przedstawiciel amerykański oświadczył

więc, że przyjmuje do wiadomości deklarację oprócz jej punktu 13. Również nowy premier

Państwa Wietnamskiego Ngo Dinh Diem odniósł się z dezaprobatą do tego punktu,

zobowiązującego uczestników konferencji do porozumiewania się we wszystkich sprawach, jakie

przekażą im komisje międzynarodowe.

Deklaracja końcowa konferencji podkreślała znaczenie układów rozejmowych i zapo-

wiadała, że wybory odbędą się w Laosie i Kambodży w 1955 r., a w obu częściach Wietnamu w

1956 r. Ponadto uczestnicy zobowiązali się szanować niepodległość, suwerenność i integralność

terytorialną trzech państw indochińskich. Wszystkie układy indochińskie oznaczały zakończenie ery

kolonialnej i stworzenie podstaw pokojowej regulacji stosunków w Indochinach. Oznaczały zarazem

zdjęcie z Francji dużego ciężaru wojskowo-politycznego. Nie zostały jednak w pełni wykonane,

co spowodowało utrwalenie podziału Wietnamu na dwadzieścia lat.

Niebawem Stany Zjednoczone zaczęły zacieśniać współpracę z Hgo Dinh Diemem, dopro-

wadziły do wyeliminowania zbyt profrancuskiego - ich zdaniem - Bao Daia i do zastąpienia

Państwa Wietnamskiego przez Republikę Wietnamską. Waszyngton chciał wykorzystać ją jako

narzędzie w procesie tworzenia podporządkowanego USA „systemu bezpieczeństwa w połud-

niowo-wschodniej Azji".

O takim systemie Dulles myślał jeszcze przed konferencją genewską i łudził się, że za pomocą

tego pomysłu uda mu się zapobiec konferencji. Po wyjeździe z Genewy zaczął omawiać z

dyplomatycznymi i wojskowymi przedstawicielami Wielkiej Brytanii, Francji, Australii i Nowej

Zelandii koncepcję „zbiorowej obrony" Azji. Londyn odniósł się do tego wstrzemięźliwie ze

względu na negatywny stosunek Indii do amerykańskiego pomysłu. Australia i Nowa Zelandia nie

chciały zaś angażować się w żadne sojusze bez Wielkiej Brytanii. Amerykanie ze swej strony

odrzucili konkurencyjny projekt Edena w sprawie stworzenia azjatyckiego systemu gwarancji

na wzór układów lokameńskich (cxeTvńec-\vpiec \954 r.). Na zasadzie kompromisu amerykań-

sko-brytyjskiego zaproponowano wreszcie zwołanie specjalnej konferencji na temat „zbiorowej

obrony" Azji z udziałem Cejlonu, Birmy, Indii, Indonezji i Pakistanu. 31 lipca minister Eden

zwrócił się z taką propozycją do rządów wymienionych państw.

Indie zdecydowanie odmówiły udziału w tworzeniu sojuszu wojskowego z udziałem

państw pozaazjatyckich, ponieważ - ich zdaniem - byłby on sprzeczny z zasadami polityki

Indii i z zobowiązaniami państw indochińskich, a także mógłby wzmagać napięcie miedzy Wschodem

a Zachodem. Za przykładem Indii poszły Birma i Indonezja, a w końcu także Cejlon. W ten sposób

już w sierpniu 1954 r. zaznaczyła się rola Indii w osłabianiu podziału świata na dwa bloki i

ograniczaniu negatywnych skutków tego podziału.

Dyplomacja amerykańska nie dała jednak za wygraną i dążyła do budowy systemu „zbiorowego

bezpieczeństwa" w Azji w powiązaniu z Paktem Bezpieczeństwa Pacyfiku ANZUS (utworzonym

wspólnie z Australią i Nową Zelandią l września 1951 r.). Na to przedsięwzięcie zyskała zgodę ze

strony Londynu i Paryża pod warunkiem, że casus foederis (sposobność przymierza) w przyszłym

pakcie nie będzie oparta na zasadzie automatycznego przyłączenia się do wojny.

W dniach 6-8 września 1954 r. doszło do zwołania konferencji, która zebrała się w Manili z

udziałem trzech mocarstw zachodnich, Australii, Nowej Zelandii, Filipin, Pakistanu i Tajlandii.

Londyn i Paryż nie wysłały ministrów spraw zagranicznych, natomiast Dulles uczestniczył

aktywnie w całej konferencji. Sekretarz stanu USA akcentował potrzebę wspólnych działań

przeciwko „agresji komunistycznej" w Azji Południowo-Wschodniej i tamtejszej czes'ci Oceanu

Spokojnego. Nie uzyskał jednak zgody uczestników na rozciągniecie paktu na Tajwan, Wietnam

Południowy, Laos i Kambodże (w trzech ostatnich sprawach podpisano tylko specjalny protokół),

lecz ze swej strony nie zgodził się na objecie brytyjskiego Hongkongu. Waszyngton nie

przeforsował też koncepcji utworzenia „ruchomych sił uderzeniowych". W Karcie Pacyfiku trzy

mocarstwa zobowiązały się natomiast do udzielania krajom azjatyckim pomocy ekonomicznej

oraz do popierania niepodległości wszystkich krajów, „których narody sobie tego życzą".

Konferencja w Manili zakończyła się podpisaniem Paktu Południowo-Wschodniej Azji

(SEATO), którego siedzibą został Bangkok. Pakt zobowiązywał sygnatariuszy do wspólnych

działań w razie „agresji komunistycznej", a w innych przypadkach do konsultacji wzajemnych.

Pakt nie mógł nie spowodować zaostrzenia stosunków między jego sygnatariuszami a państwami

prowadzącymi politykę niezaangażowania. Oczywiście, utworzenie tego „bloku imperiali-

stycznego" w Azji potępiły ZSRR i ChRL,

2. Wojna i pokój w Korei

Przemiany dokonujące się w przeciwnych kierunkach w Koreańskiej Republice Ludowo-

Demokratycznej i w Republice Koreańskiej coraz bardziej oddzielały od siebie obie części kraju.

Szerokie kręgi społeczeństwa nie chciały jednak pogodzić się z rozbiciem i dążyły do zjednoczenia

Korei. Od czerwca 1949 r. działał na południu Zjednoczony Demokratyczny Front Patriotyczny

Korei, który - korzystając z poparcia szerokich sił społecznych - apelował o wycofanie obcych

wojsk z kraju i wzywał do zjednoczenia go wysiłkiem samych Koreańczyków. W maju ZDFP

całej Korei zaproponował drogę do zjednoczenia poprzez ogólnokoreańskie wybory. 19

czerwca Komitet Centralny ZDFP i Najwyższe Zgromadzenie Ludowe zaproponowały wyłonienie do

15 sierpnia rządu koalicyjnego przez połączone organy przedstawicielskie obu państw koreańskich i

przygotowanie na tej podstawie wyborów powszechnych.

V. Przebudzenie się Azji (1949-1955)

Stany Zjednoczone w 1949 r. uległy presji opinii swego społeczeństwa i wycofały z Korei

swoje główne oddziały. Pozostali tam jednak liczni doradcy wojskowi pomagający w rozbudowie

armii Li Syng-Mana. Prezydent Korei Południowej, któremu odpowiadała „doktryna odpychania",

szykował się do „wyzwolenia" północnej części kraju. Amerykanie ze względów nie tylko

strategicznych, lecz i prestiżowych pragnęli, aby po zwycięstwie rewolucji chińskiej przynajmniej

Półwysep Koreański stanowił ich przyczółek w Azji Wschodniej. Na mocy tajnego układu

wojskowego między Waszyngtonem a Seulem (z 24 VIII 1948 r.) od początku 1950 r. do Republiki

Koreańskiej zaczął płynąć znacznie większy strumień sprzętu wojskowego. Rozszerzono też

zakres działania 500 amerykańskich doradców wojskowych. Jednocześnie Kongres USA

zapowiedział wstrzymanie pomocy amerykańskiej w przypadku utworzenia rządu koalicyjnego z

udziałem choćby jednego przedstawiciela KRLD.

Na granicy państw koreańskich często dochodziło do incydentów zbrojnych, a także naru-

szania przestrzeni powietrznej i wód terytorialnych. Phenian przy pomocy Chin szykował się do

zjednoczenia Korei siłą. Po serii takich incydentów 25 czerwca 1950 r. nad ranem ruszyła na

południe potężna ofensywa Armii Ludowej KRLD. W ten sposób wybuchła wojna w istocie

domowa, która niebawem uległa umiędzynarodowieniu. Choć w skali globalnej był to konflikt

peryferyjny, przyczynił się on do skrajnego zaostrzenia napięcia w szczytowym okresie „zimnej

wojny" i w pewnym momencie zagroził światu wojną powszechną.

25 czerwca rząd amerykański zwrócił się do sekretarza generalnego ONZ Norwega Trygve

Lie o pilne zwołanie Rady Bezpieczeństwa, która też zebrała się po południu tegoż dnia (w Korei był

już 26 VI) bez udziału delegata radzieckiego (który w tym okresie nie uczestniczył w pracach Rady z

powodu obecności w niej przedstawiciela Tajwanu). Rada większością siedmiu głosów uchwaliła

rezolucję, która uznawała KRLD za agresora i wzywała ją do wycofania wojsk za 38

równoleżnik. Jedyną podstawą tej rezolucji była depesza ambasadora USA w Seulu, gdyż nawet

działająca tam Komisja ONZ nie miała jasnego poglądu, kto właściwie wywołał działania wojenne.

Członkowie Rady mieli wątpliwości, a delegat Jugosławii (pozostającej w tym czasie w ostrym

sporze z ZSRR) proponował nawet uchwalenie tylko drugiej części rezolucji oraz wysłuchanie

przedstawiciela KRLD. Rezolucja wzywała członków ONZ do udzielenia pomocy w realizacji

zaleceń.

Wykorzystując tę rezolucję Waszyngton upoważnił naczelnego dowódcę wojsk okupacyjnych

w Japonii do udzielenia Republice Koreańskiej natychmiastowej pomocy w sprzęcie wojskowym.

Następnego dnia Zgromadzenie Narodowe w Seulu zwróciło się do USA o pomoc wojskową,

na co prezydent Truman 27 czerwca skierował na front koreański jednostki lotnictwa i marynarki.

27 czerwca Rada Bezpieczeństwa uchwaliła (przy sprzeciwie Jugosławii) sankcje przeciwko

KRLD, a w dwa dni później Truman upoważnił lotnictwo do bombardowania KRLD, gen.

MacArthura do lądowania wojsk amerykańskich w Korei, a marynarkę do jej blokady. Rząd

radziecki uważał rezolucje Rady Bezpieczeństwa za nielegalne (gdyż podjęte bez udziału wszy-

stkich stałych członków) oraz protestował przeciwko interwencji w Korei i blokadzie tego kraju.

Mimo to pomoc Li Syng-Manowi przyrzekło także 15 innych państw (Wielka Brytania, Francja,

Australia, Belgia, Kanada, Kolumbia, Etiopia, Grecja, Luksemburg, Holandia, Nowa Zelandia,

Filipiny, Tajlandia, Turcja i Związek Południowej Afryki). Państwa bloku wschodniego żądały

przerwania „obcej interwencji". Rząd ChRL ostrzegł USA, że ich interwencja napotka „zaciekły

opór" narodów Azji.

Państwa niezaangażowane, które w Radzie Bezpieczeństwa wstrzymywały się od gło-

sowań w sprawach Korei, podjęły działalność na rzecz przywrócenia pokoju w tym kraju. 15

lipca premier Nehru (po porozumieniu się z Pekinem) zaproponował rządom ZSRR i USA

zlikwidowanie impasu w Radzie Bezpieczeństwa (przez powrót delegata radzieckiego i udział

ChRL). Wzywał też do znalezienia przez trzy mocarstwa - ZSRR, USA i ChRL - płaszczyzny

porozumienia dla zakończenia wojny i pokojowego rozwiązania problemu koreańskiego. Moskwa

powitała inicjatywę Indii z uznaniem, lecz Waszyngton natychmiast ją odrzucił.

Od l sierpnia Związkowi Radzieckiemu przypadło przewodniczenie Radzie Bezpieczeństwa

i Jaków Malik znowu brał udział w jej pracach. Proponował on natychmiastowe przerwanie ognia i

wycofanie obcych wojsk z Korei, potępienie bombardowania ludności cywilnej KRLD przez

lotnictwo amerykańskie i wtargnięcia USA na Tajwan. Postulował także zaproszenie przedstawiciela

ChRL do dyskusji nad tą ostatnią sprawą. Delegat amerykański reagował na te wypowiedzi

niezwykle ostro. Kiedy USA chciały przeforsować rezolucję potępiającą KRLD za „nie-

podporządkowanie się ONZ", Malik zgłaszał veto. W sumie ów okres uważa się za najbardziej

napięty i polemiczny w całych dziejach Rady Bezpieczeństwa.

W pierwszej fazie wojny, kiedy wojska południowokoreańskie i oddziały interwencyjne pod

flagą ONZ cofały się aż na południowy kraniec półwyspu, USA podporządkowywały wszystkie

działania polityczne kwestiom militarnym. Z tych względów odrzuciły m.in. sierpniową inicjatywę

pokojową Indii, która zmierzała do zastosowania mediacji niestałych członków Rady Bezpie-

czeństwa. Pod wpływem dowódcy „wojsk ONZ" gen. MacArthura to stanowisko USA zostało

utrzymane w październiku, kiedy wojska amerykańskie przeszły do kontrofensywy i zbliżały się do

przekroczenia 38 równoleżnika. 7 października z inicjatywy państw niezaangażowanych, Zgro-

madzenie Ogólne NZ (47 głosami za przy 5 przeciw i 7 wstrzymujących się) uchwaliło „plan

pokoju" przewidujący wolne wybory pod auspicjami ONZ i utworzenie rządu ogólnokoreań-

skiego. Tego samego dnia gen. MacArthur wydał rozkaz przekroczenia 38 równoleżnika.

Towarzyszyło temu polityczne hasło zjednoczenia tym sposobem Korei. Francja, Wielka

Brytania i Indie były temu przeciwne, licząc się z urzeczywistnieniem ostrzeżeń Pekinu, a na-

stępnie wciągnięciem do wojny Związku Radzieckiego. Dramatyzm sytuacji pogłębiało wysunięte

przez MacArthura nierealistyczne ultimatum żądające kapitulacji wojsk KRLD, połączone z

zapowiedzią rychłego dojścia do granicznej rzeki Jalu. Zanim to nastąpiło, ChRL uwiarygodniła

swoje ostrzeżenie: 16 października oddziały chińskie zaczęły przechodzić na południowy brzeg

rzeki. 12 listopada rząd ChRL oświadczył, że zezwolił „ochotnikom chińskim" na udział „w

wyzwoleńczej walce narodu koreańskiego". Państwa zachodnie dążyły do potępienia ChRL przez

Radę Bezpieczeństwa, jednak Związek Radziecki zagroził zastosowaniem veta, co uczynił też 30

listopada, gdy państwa zachodnie chciały uchwalić rezolucję wzywającą do wycofania

oddziałów chińskich.

Tymczasem wkroczenie wielkich sił chińskich do konfliktu zmusiło „siły ONZ" do od

wrotu. 7 grudnia były one zmuszone opuścić Phenian. Na przełomie listopada i grudnia prezy

dent USA groził użyciem broni atomowej, a gen. MacArthur domagał się zgody na bombardo

wanie ChRL. Skończyło się na ustanowieniu przez Stany Zjednoczone blokady handlowej ChRL.

5 grudnia proamerykańska większość Zgromadzenia Ogólnego NZ była o krok od przeforsowa

nia rezolucji, która nie mogła przejść w Radzie Bezpieczeństwa. W dyskusji nad tą sprawą pań

stwa Układu Warszawskiego domagały się wycofania wszystkich obcych wojsk, przywrócenia

ChRL jej praw w ONZ i powrotu ChRL na miejsce zajmowane w niej przez Tajwan. Państwa

Azji i Afryki proponowały powołać „grupę trzech" w celu przygotowania podstaw rozejmu oraz

odbyć niezwłocznie spotkanie pięciu mocarstw, Indii i Egiptu w celu rozwiązania spornych pro

blemów dotyczących ChRL. Zdołano też powołać „grupę trzech", która niebawem zapropono

wała linię rozejmową o 20 mil na północ od 38 równoleżnika oraz jej kontrolę przez ONZ. Pekin

odrzucił jednak tę propozycję jako „nierównoprawną". ,.,,!,.

V. Przebudzenie się Azji (1949-1955)

Na początku stycznia 1951 r. wojska KRLD i ChRL opanowały bowiem cały obszar do 38

równoleżnika i 4 stycznia ponownie zajęty został Seul. Następnie, gdy kontrofensywa została

wstrzymana, „grupa trzech" zaproponowała negocjacje z udziałem wielkich mocarstw. Równolegle

londyńska konferencja 9 państw Wspólnoty Brytyjskiej postulowała natychmiastowe przerwanie

ognia, po którym cztery wielkie mocarstwa (bez Francji) miałyby przystąpić do uregulowania

spornych problemów Dalekiego Wschodu. Waszyngton odmówił jednak negocjacji z ChRL lub przy

jej udziale i doprowadził do przeforsowania w ONZ (l II1951 r.) rezolucji uznającej ją za agresora

(44 głosy za, 7 przeciw i 9 wstrzymujących się). Stany Zjednoczone nie były jednak w stanie tej

rezolucji wyegzekwować, gdyż nie zdecydowały się przenies'ć wojnę poza granice Korei.

W tej fazie wydarzeń Związek Radziecki udzielił ChRL znacznej pomocy w tworzeniu

lotnictwa bojowego i wojsk pancernych, wysłał do Korei i Chin wielu doradców wojskowych

oraz dużą ilość wojskowego sprzętu i wyposażenia. Również kraje demokracji ludowej udzielały

KRLD różnorodnej pomocy rzeczowej; sieroty koreańskie znalazły w nich schronienie i możliwość

nauki.

Gen MacArthur uważał, że dla osiągnięcia sukcesu militarnego należało zaatakować Chiny.

Czuł się na tyle niezależny od Waszyngtonu, że 24 marca wygłosił deklarację, w której proponował

Kim Ir Senowi zawierzenie broni, grożąc w razie odrzucenia propozycji rozciągnięciem wojny

na Chiny. Zaskoczony tą propozycją Waszyngton znalazł się pod naciskiem zaniepokojonych

sojuszników. Prezydent Truman poczuł się zmuszony do odwołania generała ze wszystkich

stanowisk dowódczych. Krok ten nieco załagodził atmosferę, został bowiem uznany za dowód, że

USA nie pójdą drogą rozszerzania wojny. W samych Stanach Zjednoczonych zaczęło narastać

zniecierpliwienie wojną. Do Kongresu wniesiono rezolucję w sprawie przerwania działań wojennych

(17 V 1951 r.). W tej sytuacji Związek Radziecki wezwał strony walczące (23 VI1951 r.) do

przerwania ognia, zawarcia rozejmu i wzajemnego wycofania wojsk poza 38 równoleżnik, nie

formułując jakichkolwiek innych warunków. ChRL i KRLD natychmiast przyjęły propozycję,

odmówiły wszakże proponowanego przez USA spotkania na duńskim statku sanitarnym „Jutlan-

dia", gdyż Dania była w wojnie sojusznikiem USA. Z inicjatywy KRLD i ChRL utworzono

strefę zdemilitaryzowaną na linii frontu - w rejonie Kesong-Panmundżon w pobliżu 38 równo-

leżnika.

10 lipca rozpoczęły się w Kesongu rozmowy między delegacją Armii Ludowej KRLD i ochot-

ników chińskich pod przewodnictwem gen. Nam Ira a delegacją dowództwa ONZ pod przewo-

dnictwem adm. Turnera Joy'a. Wojna toczyła się nadal, lecz na wyraźnie mniejszą skalę. Uzgo-

dniony 26 lipca program rokowań, przewidywał pięć punktów: 1) przyjęcie porządku dziennego; 2)

ustanowienie linii demarkacyjnej; 3) praktyczne s'rodki realizacji rozejmu; 4) sprawa jeńców

wojennych; 5) wnioski dla rządów zainteresowanych krajów obu stron.

Początkowo strona koreańsko-chińska wysunęła propozycję natychmiastowego przerwania

ognia, zaprzestania bombardowań, blokady i działań wywiadowczych zanim rozpoczną się właściwe

rokowania. Postulowała także uznanie 38 równoleżnika jako demarkacyjnej linii wojskowej z 10-

kilometrowymi strefami zdemilitaryzowanymi po obu stronach oraz szybkie wycofanie obcych

wojsk. Amerykanie powyższych propozycji nie przyjęli i następnie przerwali rokowania (23 VIII-

20 X 1951 r.). Po blisko dwóch miesiącach zostały one wznowione w Pan-mundżonie (21

X). Najwięcej dyskusji wywoływały wówczas sprawy komisji kontrolującej ro-zejm (w praktyce

obie strony odmiennie traktowały poszczególne państwa uznawane jako neutralne) oraz wymiany

jeńców (USA nie chciały przekazać wszystkich). Względnie łatwo zgodzono się, aby po

rozejmie linię demarkacyjną stanowiła linia frontu. Porozumiano się też

w sprawie zaleceń dla zainteresowanych rządów (18 II) i również kontroli przestrzegania rozej-mu

(2 V 1952 r.).

Wiosną 1952 r. wydawało się więc, że rozejm jest już bliski. Był to jednak rok wyborów

amerykańskich i administracja Trumana chciała wykazać się wiernością doktrynie „powstrzy-

mywania komunizmu". Stosowała wiec taktykę przerywania rokowań w Panmundżonie pod byle

pretekstem. Prowadziła też masowe naloty na ważne obiekty KRLD. Zwolennikami takiej taktyki

byli nowy szef delegacji amerykańskiej w Panmundżonie William Harrison i nowy naczelny

dowódca wojsk ONZ gen. Mark Clark. Podzielili oni role - pierwszy stawiał warunki, gdy drugi

starał się wymusić je siłą. Na VII sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ delegacja USA przeforsowała

zasadę niedopuszczalności „przymusowej repatriacji" (jeśli jeńcy nie chcieli wrócić do KRLD).

Musiała jednak zgodzić się na zalecenie jak najszybszego zakończenia walk.

Jako kandydat na prezydenta Dwight Eisenhower wypowiadał się za zakończeniem

wojny w Korei, co niewątpliwie pomogło mu w zwycięstwie wyborczym. Prezydent-elekt odwiedził

Koreę w grudniu 1952 r. i przekonał się, że zwycięstwo militarne nie jest możliwe. Już jako

prezydent polecił podjąć grudniowy apel Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w

sprawie wymiany rannych i chorych jeńców. Na propozycję gen. Clarka (22II 1953 r.) strona

koreańsko-chiriska zgodziła się wymienić rannych i chorych (28 III). Proponowała także wznowić

rozmowy na temat rozejmu. Sprzeciwiła się jednak przymusowemu zatrzymywaniu jeńców, przy

pozostawieniu pod kontrolą państw neutralnych tych, którzy nie chcą się ewakuować (Amerykanie

podawali, że spośród 132 tyś. jeńców koreańsko-chińskich aż 48 tyś. nie chciało powrócić do

domu). 18 kwietnia Zgromadzenie Ogólne NZ wypowiedziało się za zawarciem „sprawiedliwego i

honorowego rozejmu w Korei".

Amerykanie byli zmuszeni (26 IV 1953 r.) wznowić rokowania, które 8 czerwca doprowadziły

do porozumienia w sprawie jeńców wojennych (lisyngmanowcy podejmowali jednak wiele działań,

aby zatrzymać ich jak najwięcej).

17 czerwca podpisano porozumienie w sprawie linii demarkacyjnej. 27 lipca 1953 r.

generałowie Nam Ir i Harrison podpisali w Panmundżonie układ rozejmowy (22 kopie).

Zapowiadał on zaprzestanie działań wojennych aż do pokojowego uregulowania problemu Korei

oraz ustalił linię demarkacyjną w zasadzie wzdłuż 38 równoleżnika i 2-kilometrowe strefy

zdemilitaryzowane po obu jej stronach. Dokument określił zadania Wojskowej Komisji Rozej-

mowej oraz Komisji Nadzorczej Państw Neutralnych (Czechosłowacji, Polski, Szwajcarii i Szwecji).

Jeńcy wojenni mieli być repatriowani w ciągu 60 dni; ci, którzy odmawiali powrotu, mieli być w

strefie neutralnej zebrani pod ochronę wojsk indyjskich na 90 dni w celu przeprowadzenia pracy

wyjaśniającej. Po trzech miesiącach od daty podpisania rozejmu specjalna konferencja

polityczna miała zająć się sprawą wycofania obcych wojsk i pokojowym uregulowaniem problemu

koreańskiego. Zawarcie rozejmu koreańskiego, choć ustabilizował on podział tego kraju, było

sukcesem zwolenników pokoju i owocnego dialogu między Wschodem a Zachodem. Duży wkład w

jego zawarcie wniosły neutralne państwa Azji i Afryki, zwłaszcza Indie.

Teraz uregulowanie problemu koreańskiego zależało od zwołania konferencji politycznej.

Waszyngton i Seul szybko (l X 1953 r.) zawarły „układ o wzajemnej obronie" i sprzeciwiały się

zwołaniu takiej konferencji. Na sesjach Zgromadzenia Ogólnego NZ (na letniej części VII sesji i

na VIII sesji) oraz na naradzie walczących stron przeprowadzonej w Panmundżonie 26 X-12 XII

1953 r., delegaci amerykańscy manewrowali w taki sposób, aby nie podjąć w sprawie koreańskiej

konkretnych zobowiązań.

Na konferencji genewskiej (27 IV 1954 r.) delegacja KRLD zaproponowała rozwiązanie

problemu koreańskiego w drodze wolnych wyborów ogólnokoreańskich pod kierownictwem

V. Przebudzenie się Azji (1949-1955)

parytetowej komisji organizacji demokratycznych obu państw koreańskich. Obce wojska miały być

wycofane w ciągu sześciu miesięcy. USA postulowały jednak pozostawienie swych wojsk na

południu półwyspu i przeprowadzenie wyborów pod „kontrolą ONZ" tylko na terytorium

KRLD. Przy okazji konferencji indochińskiej uczestnicy interwencji w Korei przedstawili po-

wyższą wymianę poglądów jako konferencje polityczną, którą przewidywał układ rozejmowy. Od

IX sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ domagali się potwierdzenia „prawa ONZ" do rozstrzygania

konfliktu koreańskiego, lekceważonego jakoby przez państwa socjalistyczne. Mechaniczna

większość przyjęła w tym duchu (11 XII 1954 r.) rezolucję sankcjonującą obecność amerykańską

w Korei i kontynuację działalności Komisji ONZ w Seulu.

W tych warunkach kolejne propozycje Najwyższego Zgromadzenia Ludowego KRLD, Ko-

reańskiej Partii Pracy i rządu KRLD (październik 1954 r.) w sprawie pokojowego zjednoczenia

kraju spotykały się z negatywną odpowiedzią. Waszyngton nie rezygnował z Republiki Koreańskiej

jako przyczółka na kontynencie azjatyckim, a władze tego państwa obawiały się pozostać sam na

sam z drugim państwem koreańskim.

3. Dwa nurty polityki wobec Japonii

Po zwycięstwie rewolucji chińskiej gen. MacArthur zaczął pobłażać prawicowym partiom

i monopolom japońskim, zwalczając równocześnie siły lewicowe. Zaczął też wspominać o

możliwości zawarcia traktatu pokojowego, chociaż dotychczas Departament Obrony negował idące

w tym kierunku wnioski Departamentu Stanu, oceniał bowiem, że traktat może osłabić pozycję

USA w Japonii i strefie Pacyfiku. Premier Shigeru Joshida był zwolennikiem odrodzenia Japonii

pod „parasolem amerykańskim", choćby nawet za cenę wejścia do „systemu obrony" USA i

udostępnienia im baz wojskowych, l czerwca 1950 r. rząd japoński wypowiedział się za traktatem

pokojowym, który zniósłby system okupacyjny, przywracając temu krajowi „wolność i równość".

Wojna koreańska wpłynęła przyspieszająco na rozmowy o traktacie. 26 października

Departament Stanu przekazał państwom członkowskim Komisji Dalekowschodniej memorandum

w sprawie zasad traktatu. Miał on m.in. usankcjonować dłuższe stacjonowanie wojsk ame-

rykańskich w Japonii i przekazanie niektórych wysp (Riukiu, Bonin i inne) pod zwierzchnictwo

USA, co skądinąd pogwałciłoby porozumienie jałtańskie. Dokument deklarował konsultowanie

traktatu z Moskwą, de facto Departament Stanu odmówił jednak odpowiedzi na postawione przez

ZSRR pytania i nie zgodził się na opracowanie traktatu według dawno ustalonych zasad. USA nie

życzyły sobie również udziału w opracowywaniu traktatu innych państw, co wywołało nieza-

dowolenie większości ich sojuszników z Komisji Dalekowschodniej (prócz Francji i Holandii).

Wybierając drogę separatystycznych przygotowań Waszyngton upoważnił za pośrednictwem

MacArthura rząd japoński (13II1951 r.) do samodzielnych pertraktacji na temat traktatu z 20 pań-

stwami. Krok ten zmierzał do pozyskania opinii japońskiej, która opowiadała się za równoprawnym

traktatem i wycofaniem wojsk amerykańskich (pod tym żądaniem zebrano 10 min podpisów). Dla

zamanifestowania suwerenności Japonii jej rząd w porozumieniu z USA zwrócił się do nich z prośbą

o pozostawienie swoich sił zbrojnych, aby nie tworzyć „vacuum siły". Rząd amerykański

przychylił się do tej prośby (9 II 1951 r.), powołując się na wolę udzielenia pomocy „przeciwko

agresji komunistycznej". Na tej podstawie Japonia uzyskała tytuł do prowadzenia poza władzami

okupacyjnymi negocjacji z innymi państwami.

100

Negocjator z ramienia Departamentu Stanu, jego doradca John Foster Dulles i gen. MacAr-thur

obiecywali, że po zawarciu traktatu pokojowego zostaną zamknięte sprawy przestępców

wojennych oraz będą anulowane te reformy okresu okupacji, które nie będą odpowiadać Japonii.

Zapowiadali też umacnianie władzy cywilnej w Japonii i sprzyjanie rozwojowi jej gospodarki. Nie

chcieli jednak zobowiązać się do zwrócenia wszystkich wysp. Dymisja MacArthura niczego w

owych obietnicach, zapowiedziach i zobowiązaniach nie zmieniła.

Zastrzeżenia sojuszników (Filipin, Australii i Nowej Zelandii) zostały usunięte (w lutym 1951 r.), gdy

USA zobowiązały się przyjść tym krajom z pomocą, gdyby w przyszłości uległy one napas'ci

japońskiej. Trudniej było przekonać Londyn, który mimo opublikowania amerykańskiego projektu

traktatu (marzec 1951 r.) ogłosił niebawem (początek kwietnia) swój własny projekt solidarnie

popierany przez rządy Wspólnoty Brytyjskiej. Londyn zmierzał do utrudnienia ekspansji monopoli

japońskich i odbudowy floty wojennej. Ponadto, aby ustabilizować swą władzę w Hongkongu zawarł

w swym projekcie akcenty dotyczące uznania ChRL i zwrócenia jej Tajwanu. Rozbieżności

amerykańsko-angielskie przezwyciężono dopiero na początku lipca; kompromis ten wykluczył

ChRL i Tajwan z procedury podpisywania traktatu. Poparcie Francji USA zdobyły obietnicą

przekonania do podpisania traktatu Bao Daia oraz władz Laosu i Kambodży i zobowiązania się

Japonii do wypłacenia reparacji tym państwom.

Rząd radziecki w oświadczeniu marcowym i w nocie z 7 maja 1951 r. poddał krytyce kon-

cepcję jednostronnego przygotowania traktatu z Japonią wbrew ustalonej procedurze i przy po-

gwałceniu porozumień sojuszniczych. W związku z tym proponował zwołać Radę Ministrów

Spraw Zagranicznych (bez Francji), projekt traktatu opracować wspólnie i zwołać następnie kon-

ferencję pokojową. Waszyngton powyższe propozycje odrzucił, zaostrzając stanowisko wobec

ChRL. Uzasadniał mianowicie, że nie powinno się uwzględniać stanowiska ChRL, gdyż ONZ

uznała ją za agresora, oraz nie należy przekazać Tajwanu ChRL, gdyż deklaracje kairska i po-

czdamska mówiły o zwrocie jej „Republice Chińskiej", a nie ChRL. Podkreślono też, że pozosta-

wianie wojsk amerykańskich w Japonii wymaga jakoby „zbiorowe bezpieczeństwo".

ZSRR odrzucił powyższe uzasadnienia (10 IV), postulując zwołanie w lipcu lub sierpniu

wielostronnej konferencji pokojowej z udziałem wszystkich państw, które uczestniczyły w wojnie z

Japonią. Stanowisko to poparły Chiny, KRLD, DRW i Mongolska Republika Ludowa.

USA zgodziły się jedynie na wspólautorstwo brytyjskie. Projekt traktatu pokojowego został

ogłoszony 12 lipca w stolicach obu państw. 20 lipca Waszyngton i Londyn zaproponowały zwołać

do San Francisco konferencję w sprawie „podpisania traktatu", którego ostateczny tekst

opublikowano 13 sierpnia. Zaproszenie do udziału w konferencji przyjęło 49 państw, które nie

miały wpływu na tekst, chociaż poproszono ich o uwagi do projektu. Rząd radziecki przyjął

zaproszenie po to, aby „demaskować niedemokratyczny charakter projektu". Indie odmówiły

udziału (23 VIII), ponieważ Waszyngton zapowiedział, że na konferencji nie będzie można dys-

kutować o warunkach pokoju i odrzucił indyjskie propozycje do tekstu (np. w sprawie wycofania

amerykańskich wojsk i zlikwidowania obcych baz w Japonii, zwrócenia Tajwanu ChRL,

udziału w opracowaniu traktatu wszystkich zainteresowanych państw itd.). W ślad za Indiami

również Birma, Indonezja i Jugosławia odmówiły wysłania swych delegacji. W ostatniej chwili

zaproszone zostały Wietnam Południowy, Laos i Kambodża. ChRL, KRLD, DRW i Mongolia nie

zostały zaproszone.

Konferencja w San Francisco trwała od 4 do 8 września 1951 r. Uczestniczyły w niej

łącznie z Japonią 52 państwa. W toku obrad ostro zarysowały się odmienne nurty polityki wobec

Japonii. Jeden był reprezentowany przez Stany Zjednoczone i posłuszną im większość, drugi

przez ZSRR, Polskę i Czechosłowację. Większość odrzuciła radziecką propozycję zaproszenia

101

V. Przebudzenie się Azji (1949-1955)

ChRL i przyjęła założenie, że zadaniem konferencji jest tylko podpisanie traktatu, wybrała prze-

wodniczącym Deane'a Achesona i ograniczyła czas przemówień do jednej godziny. W imieniu

ZSRR Andriej Gromyko zaproponował osiem nowych artykułów oraz poprawki pięciu artykułów.

Propozycje te, poparte przez delegatów Polski i Czechosłowacji, zmierzały do: uregulowania

kwestii terytorialnych na zasadzie międzysojuszniczych porozumień z okresu wojny; uznania przez

Japonie suwerenności ChRL nad Mandżurią, Tajwanem i Peskadorami oraz suwerenności ZSRR nad

południowym Sachalinem i Wyspami Kurylskimi; uznania przez USA suwerenności Japonii nad

wyspami Riukiu, Bonin, Rosario Yocano, Parece Vela, Marcus i Cuszima; zakazu przystępowania

Japonii do sojuszów wojskowych; zakazu przebywania w Japonii obcych wojsk; ograniczenia

japońskich sił zbrojnych i produkcji wojskowej; dopuszczenia Japonii do ś"wiato-wych źródeł

surowców.

Większość konferencji postanowiła tych propozycji nie dyskutować. Niektóre kraje, które miały

wątpliwości, zostały pozyskane przez Waszyngton tuż przed konferencją. Właśnie 30 sierpnia USA

podpisały układ gwarancyjny z Filipinami, l września podpisany został ANZUS. 8 wrzes'nia tylko trzy

państwa bloku wschodniego odmówiły podpisania i uznania traktatu. Wśród sygnatariuszy było

wiele państw, które nie uczestniczyły w wojnie z Japonią. Dziwnie brzmiał wiec art. l, który kończył

stan wojny miedzy Japonią, a państwami sygnatariuszami. W sprawach terytorialnych Japonia

zrzekała się praw do Korei, Tajwanu, Wysp Kurylskich, Peskadorów, południowej części Sachalinu,

wysp Spratly i Paracelskich, strefy antarktycznej oraz dawnych mandatów (które zostały poddane pod

nadzór USA wraz z wyspami Bonin i Okinawa). W sprawach bezpieczeństwa Japonia

akceptowała zasady wymienione w art. 2 Karty NZ. Oddziały obce miały być wycofane w ciągu 90

dni, o ile do tego czasu nie zostaną zawarte układy specjalne. (Tegoż dnia po południu został

podpisany amerykańsko-japoński „traktat o bezpieczeństwie", na mocy którego wojska USA pozostały

w Japonii). W sprawach reparacji art. 14 utrzymywał zasadę odszkodowania, ale zastrzegał, że ze

względu na stan gospodarki japońskiej nie będzie ono całkowite (szczegóły miały być ustalone w

bezpośrednich rozmowach z zainteresowanymi państwami).

Klauzula ratyfikacyjna stwierdzała, że traktat wejdzie w życie po ratyfikowaniu go przez

większos'ć. Spos'ród 11 wymienionych państw (USA, Australia, Cejlon, Francja, Filipiny, Ho-

landia, Indonezja, Kanada, N. Zelandia, Pakistan, W. Brytania). Było to stwierdzenie dziwne w

świetle powszechnej praktyki wymogu ratyfikowania układów przez wszystkich sygnatariuszy.

Zwracano też uwagę, że traktat naruszał prawa państw, które go nie podpisały, lecz uczestniczyły w

wojnie z Japonią (ZSRR, ChRL, Indie, KRLD, DRW, Birma i inne).

Traktat pokojowy i „traktat o bezpieczeństwie" uzależniały Japonię od Stanów Zjed-

noczonych w sensie wojskowo-strategicznym, m.in. przez zezwolenie na ewentualną przyszłą

interwencję amerykańską w celu „położenia kresu rozruchom wewnętrznym". Właśriie pod na-

ciskiem amerykańskim Japonia nie uznała ChRL, natomiast w kwietniu 1952 r. podpisała „traktat

pokojowy" z Tajwanem. Senat USA wyraźnie zastrzegł, że traktat nie uznaje ani roszczeń ZSRR

do terytoriów, które należały do Japonii przed 7 grudnia 1941 r., ani dotyczących Japonii ustaleń

porozumienia jałtańskiego. W warunkach określonych przez brak formalnoprawnego

zakończenia stanu wojny między Japonią a państwami socjalistycznymi i toczącej się wojny

koreańskiej, Stany Zjednoczone zawarły z rządem w Tokio „układ administracyjny", który za-

pewniał lokalizację i funkcjonowanie na obszarze Japonii ponad 600 baz amerykańskich. Dopiero po

tym posunięciu Waszyngton doprowadził do wejśCia w życie traktatu pokojowego (28 IV 1952 r.).

Serię aktów polityki USA wobec Japonii zakończyło jednostronne ogłoszenie w dniu wejśCia w

życie traktatu pokojowego rozwiązania Komisji Dalekowschodniej i Rady Sojuszniczej do Spraw

Japonii.

102

Rząd radziecki nie uznał rozwiązania Rady Sojuszniczej i nie odwołał z Tokio swoich przed-

stawicieli. Rząd japoński nie przyznał im oficjalnego statusu, ale nie nalegał na ich wyjazd. Od

lata 1953 r. w Moskwie i Pekinie wypowiadano się za normalizacją stosunków z Japonią oraz

oczekiwano na stosowne propozycje. Od wiosny 1954 r. w kołach gospodarczych Japonii zaczęły

narastać tendencje do rozwijania handlu z państwami RWPG. Powstały 10 grudnia tegoż roku nowy

rząd Ichiro Hatoyamy postawił sobie za cel normalizację stosunków z ZSRR i ChRL. Rząd radziecki

wyraził gotowos'ć omówienia praktycznych kroków, które mogłyby prowadzić w tym kierunku, a

następnie (25 I 1955 r.) zaproponował rozpoczęcie oficjalnych rozmów w Moskwie lub Tokio; pod

presją USA rząd japoński proponował jednak przeprowadzenie rozmów w Stanach

Zjednoczonych. Na to nie zgodził się rząd radziecki i rozmowy między ambasadorami obu państw

rozpoczęły się 3 czerwca 1955 r. w Londynie (Jaków Malik i Shiunitsi Matsumoto).

14 czerwca strona radziecka zgłosiła projekt traktatu. Przewidywał on zakończenie stanu

wojny, nawiązanie stosunków dyplomatycznych, rezygnację z roszczeń oraz zawarcie umów

handlowych, rybołówczych i kulturalnych. Wspominał też o uznaniu zwrotu Związkowi Ra-

dzieckiemu południowego Sachalinu i Wysp Kurylskich. Rząd japoński wystąpił wobec tych

wysp z roszczeniami rewindykacyjnymi, domagał się zgody na nie ograniczone połowy u wy-

brzeży radzieckich i na amerykańsko-japoński „traktat o bezpieczeństwie". Ambasador japoński

przedstawił jednak kontrprojekt traktatu pokojowego dopiero 16 sierpnia. Waszyngton nie chciał

zgodzić się na jakiekolwiek ustępstwa japońskie.

Rozmowy odwlekały się, chociaż na początku 1956 r. ZSRR zrezygnował z żądania nieu-

czestniczenia Japonii w sojuszach wojskowych i zakazu przepuszczania obcych okrętów wojennych

przez cieśniny prowadzące do Morza Japońskiego. Po wprowadzeniu przez ZSRR zasady kontroli

połowu łososi na Dalekim Wschodzie (21 III 1956 r.) przybył do Moskwy japoński minister

rolnictwa i leśnictwa Ichiro Kono, który podpisał konwencję o rybołówstwie (14 V 1956 r.).

Miała ona wejść w życie dopiero po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych. Rozpoczęte pod

koniec lipca rozmowy na szczeblu ministrów spraw zagranicznych, a następnie premierów,

aczkolwiek kilkakrotnie przerywane, doprowadziły wreszcie do normalizacji stosunków, chociaż

wiele spraw pozostawiły bez rozstrzygnięcia. Wspólna deklaracja podpisana w Moskwie 19

października 1956 r. kończyła stan wojny między Japonią a ZSRR oraz ustanawiała między nimi

stosunki dyplomatyczne i konsularne. Obie strony zobowiązały się oprzeć stosunki na zasadach

pokojowego współistnienia, zrzekły się roszczeń i reparacji. Na prośbę Japonii rząd radziecki

zgodził się zwolnić wszystkich skazanych w ZSRR obywateli japońskich (którzy przeżyli), poprzeć

wniosek Japonii o przyjęcie do ONZ oraz, po zawarciu traktatu pokojowego, zwrócić jej wyspy

Habomai i Sikotanu. Ta ostatnia kwestia pozostała jednak na długo otwartą.

4. Geneza neutralizmu

Zachodnia polityka sojuszy i bloków wojskowych w strefie Azji i Pacyfiku napotykała opór

państw należących do ruchu azjatycko-afrykańskiego, których zdaniem hamowała normalizację

stosunków między wszystkimi krajami tego regionu, szkodziła interesom państw nowo wyzwo-

lonych i służyła przedsięwzięciom o charakterze neokolonialnym. Państwa, które zajęły neu-

tralne stanowisko wobec wojny koreańskiej, zaczęły zajmować postawę antyamerykańską. W

kształtowaniu tej orientacji odgrywało również rolę odnajdowanie własnych ocen i dążeń w

postulatach oraz działaniach międzynarodowych ZSRR i państw Układu Warszawskiego.

103

V. Przebudzenie się Azji (1949-1955)

Klęska poniesiona przez Amerykanów w Chinach i niemożność ich zwycięstwa w Korei

przekonały kraje neutralistyczne, że mogą one skutecznie przeciwstawiać się dominacji USA.

Praktyka sojuszu radziecko-chińskiego (z 14II1950 r.) miała dowodzić równoprawności i part-

nerstwa w ramach wspólnej ideologii oraz dużej pomocy „pierwszego państwa socjalistycznego" w

sytuacjach najtrudniejszych. W tym okresie ZSRR sprzyjał wzrostowi aktywności Chin w Azji, a

osoba Mao Tse-duna, zwłaszcza po śmierci Stalina, była przedstawiana w aureoli czołowego

przywódcy międzynarodowego ruchu komunistycznego. W większości państw azjatyckich (prócz

Indii) aktywność informacyjno-propagandowa Chin przewyższała intensywnością i zasięgiem

aktywność ZSRR. Porozumienia radziecko-chińskie, podpisane w Pekinie 12 października 1954 r.

(tuż po obchodach piątej rocznicy ChRL), przewidywały wycofanie oddziałów radzieckich z Port

Artur i przekazanie instalacji Chinom do 31 maja roku następnego; odstąpienie ChRL za

odszkodowaniem czterech spółek mieszanych, utworzonych w latach 1950-1951 (metali

kolorowych i naftowej w Sin Kiangu, budownictwa okrętowego w Kairenie, cywilnych linii

lotniczych); rozwój współpracy naukowej i technicznej; wspólną budowę dwóch linii kolejowych

(Łan Czeou - Ałma Ata, Sinin - Ułan Bator). Porozumienia te miały duże znaczenie dla

uprzemysłowienia ChRL i umocniły jej niezależność.

Tymczasem USA stawiały nadal na Czang Kai-szeka, który z resztkami swojej armii

usytuował się na Tajwanie w nadziei „wyzwolenia Chin". Waszyngton sprzeciwiał się powrotowi

Tajwanu do Chin, aczkolwiek tę jego przynależność uznały na konferencjach sojuszniczych w

czasie wojny. Waszyngton dokonał symbolicznej „deneutralizacji" Cieśniny Tajwańskiej (2 II

1953 r.). Na Tajwanie i na Peskadorach Amerykanie założyli swoje bazy wojskowe, które ciągnęły

się między Japonią a Okinawą na północy a Filipinami na południu.

ChRL nigdy nie uznała oderwania Tajwanu. Po zawarciu pokoju w Indochinach zgromadziła

nad Cieśniną Tajwańską wiele wojsk i rozpoczęła (4IX 1954 r.) artyleryjski ostrzał znajdujących się

w cieśninie wysp, zwłaszcza największej i najlepiej ufortyfikowanej Quemoy. Prezydent

Eisenhower nie zdecydował się w odpowiedzi na jakąkolwiek akcję wojskową, ale z inicjatywy

Dulles'a zaoferowano Czang Kai-szekowi traktat „o obronie wzajemnej" podobny do tych, jakie

USA podpisały już z Japonią, Filipinami, Australią, Nową Zelandią i Koreą Południową. Dokument

ten został podpisany 2 grudnia 1954 r. Przewidywał on przyjście sobie z pomocą w razie ataku oraz

dawał USA prawo stacjonowania wojsk na Tajwanie i Peskadorach. Wkrótce potem w rozmowach

poufnych rząd amerykański doradzał jednak władzom tajwańskim, aby nie podejmowały żadnych

operacji wojskowych bez zgody Waszyngtonu, a VII flota amerykańska pomogła ewakuować

wyspy Taschen (najdalej położone od Tajwanu). Ustabilizowana w ten sposób sytuacja

przetrwała praktycznie przez następnych lat kilkanaście.

Państwa nastawione neutralistycznie, przede wszystkim Indie, przeciwne były instalo-

waniu „żelaznej kurtyny" na Dalekim Wschodzie. W toku starań o pokój w Korei i Indochinach,

ich deklaratywny neutralizm przekształcał się w zdecydowany sprzeciw wobec „zimnej wojny",

w aktywność na rzecz walki o pokój i likwidacji kolonializmu. Państwa te zaczynały uzgadniać

swe stanowisko na forum ONZ i prowadzić konsultacje z przedstawicielami państw Układu

Warszawskiego. Rewolucja egipska w lipcu 1952 r. stała się kolejnym impulsem „pozytywnego

neutralizmu". Jego zwolennicy zaczynali głosić, że nie może być neutralności wobec wojny,

agresji i kolonializmu, a umacnianie pokoju wymaga aktywnej konsekwentnej postawy. Poparcie

udzielane temu stanowisku przez państwa bloku radzieckiego przyczyniło się do ożywienia

osobistych kontaktów z przywódcami krajów neutralistycznych (Jawaharlal Nehru, Ah-med

Sukarno, Gamal Abd el-Naser i inni). W ślad za kontaktami szły uzgodnienia międzynarodowe i

rozwijała się rzeczowa współpraca.

104

Z pozycji ideologii Ghandiego, Nehru krytykował amerykański materializm i imperializm.

Pomoc ekonomiczną Stanów Zjednoczonych uważał za niedostateczną, natomiast pomoc woj-

skową odrzucał (l III 1954 r.). Potępiając amerykańską politykę bloków i popieranie Pakistanu,

często składał wizyty w Związku Radzieckim i Chinach. Dążenie do odgrywania czołowej roli w

ruchu neutralistycznym pobudzało dyplomacje indyjską do torowania drogi zasadzie nieprzyłą-czania

się do bloków i sojuszy wojskowych, do formułowania zasad pokojowego współistnienia państw o

odmiennych ustrojach i przeciwstawnych celach ideologicznych. W tej mierze szczególne

znaczenie miało sformułowanie „pięciu zasad" (Pańcza Silą), zawartych w podpisanym w Delhi

19 kwietnia 1954 r. indyjsko-chińskim traktacie w sprawie granic i handlu w Tybecie.

Do „pięciu zasad" zaliczono: 1) wzajemne poszanowanie integralności terytorialnej i suwe-

renności; 2) wzajemną nieagresję; 3) wzajemne nieinterweniowanie w sprawy wewnętrzne; 4)

równość i wzajemność korzyści; 5) pokojowe współistnienie. Następnie premierzy Czou En-laj i

Nehru proklamowali powyższe zasady jako trwałą podstawę pokoju i bezpieczeństwa międzyna-

rodowego (28 VI1954 r.). Zostały one podjęte przez państwa socjalistyczne, znalazły się w wielu

podpisanych przez nie deklaracjach i dokumentach międzypaństwowych. „Pięć zasad" uroczyście

potwierdziła w 1955 r. historyczna konferencja państw niezaangażowanych w Bandungu.

Na Dalekim Wschodzie między koncepcjami krajów neutralistycznych a orientacją proame-

rykańską, której przewodziły Filipiny i do pewnego czasu Cejlon, toczyła się walka polityczna.

Premier rządu tego ostatniego państwa John Kotelawala wystąpił w grudniu 1953 r. z inicjatywą

zwołania narady przedstawicieli Birmy, Cejlonu, Indii, Indonezji i Pakistanu w imię „obrony

wolności" Azji. Na naradzie premierów tych państw w Colombo (28IV-2 V 1954 r.) zwyciężyła

jednak tendencja antykolonialistyczna. Indonezja zgłosiła propozycję zwołania konferencji wszystkich

krajów Azji i Afryki.

Indonezyjski premier Ali Sastroamidjojo został upoważniony do przeprowadzenia w sprawie

swojej inicjatywy sondaży. Wykazały one przychylność zainteresowanych krajów. Premierzy

pięciu państw na nowej naradzie odbytej w Bogorze (Indonezja) 28-29 grudnia 1954 r. postanowili

zwołać w Bandungu (Indonezja) konferencję krajów Azji i Afryki. Zastrzegli się, że konferencja,

która powinna sprzyjać wzajemnej współpracy i międzynarodowej pozycji krajów uczestniczących,

nie będzie zajmować się ich systemami wewnętrznymi. Na wniosek Nehru uzgodniono również

zaproszenie na konferencję ChRL i DRW,

Związek Radziecki, który nie nalegał na swój udział w konferencji, zacieśniał rzeczową

współpracę z krajami o tendencji neutralistycznej. Podpisał m.in. z Indiami umowę w sprawie

budowy kombinatu metalurgicznego w Bilai (2 II 1955 r.), co zmusiło zachodnie firmy do

ustępstw w następnych transakcjach z tym krajem. Przyspieszone zostały pertraktacje na temat

współpracy ekonomicznej między ZSRR a Indonezją, Cejlonem i innymi państwami.

W Waszyngtonie oraz w Londynie i innych stolicach mocarstw kolonialnych zaczęto oba

wiać się zwycięstwa orientacji antyimperialistycznej na konferencji w Bandungu. USA usiłowa

ły początkowo przeszkodzić jej zwołaniu (pod wpływem tej akcji Filipiny i Tajlandia odmówiły

udziału w konferencji), następnie starały się doprowadzić do jej zerwania lub przynajmniej ogra

niczenia obrad do problemów odpowiadających „ideałom SEATO", poprzez zawężenie porząd

ku dziennego do spraw gospodarczych i kulturalnych. Działał w tym kierunku również Londyn;

uzależniona odeń Federacja Afryki Środkowej odmówiła udziału w konferencji. 11 kwietnia

agent kuomintangowski spowodował katastrofę samolotu, którym leciała do Bandungu część

delegacji chińskiej. Władze amerykańskie odmówiły wydania go Indiom, do których należał ów

samolot. Waszyngton nie zdecydował się choćby na wysłanie do konferencji listu powitalnego

(państwa bloku wschodniego skierowały specjalne orędzie). ,

105

V. Przebudzenie się Azji (1949-1955)

Przebiegu konferencji nie udało się jednak zdeformować. Duże zasługi miała w tym dyplo-

macja indyjska, która w miesiącach poprzedzających konferencje prowadziła intensywną dzia-

łalność. W dniach od 18 do 24 kwietnia zebrali się w Bandungu przedstawiciele 29 państw,

z których tylko cztery (Chiny, Japonia, Liberia i Tajlandia) nie były dawnymi koloniami lub

protektoratami. Sprzyjało to zdecydowanemu potępieniu kolonializmu i segregacji rasowej.

Na porządku dziennym konferencji znalazły się sprawy współpracy gospodarczej i kulturalnej,

praw człowieka i prawa narodów zależnych do samostanowienia oraz powszechnego pokoju i

współpracy. Projekty uchwał przygotowywały — wyłonione na początku obrad - komitety do

spraw politycznych, kulturalnych i gospodarczych. Państwa prowadzące radykalną politykę unikały

zaostrzania ocen i żądań, aby nie dać pretekstu do torpedowania obrad. Nikt nie podważał

ogólnych haseł walki o pokój, niezależności, przestrzegania zasad ONZ, likwidacji kolonializmu i

pokojowego współistnienia. W tej ostatniej sprawie niektóre delegacje zajmowały wszakże

odmienne stanowisko, na równi z „imperializmem" potępiając „międzynarodowy komunizm"

(Tajlandia, Irak), albo „radziecki kolonializm" (Cejlon, Turcja). W wyniku tych rozbieżności

terminu „pokojowe współistnienie" do dokumentów Bandungu nie wprowadzono.

Najważniejszym dorobkiem konferencji było uchwalenie deklaracji w sprawie zapew-

nienia powszechnego pokoju i współpracy. Głosiła ona: 1) poszanowanie podstawowych praw

człowieka oraz celów i zasad Karty NZ; 2) poszanowanie suwerenności i integralności terytorialnej

wszystkich państw; 3) uznanie równości wszystkich ras i narodów; 4) wstrzymanie się od

wszelkiej ingerencji w sprawy wewnętrzne innych państw; 5) uznanie prawa każdego państwa do

obrony indywidualnej i zbiorowej; 6) zakaz wykorzystania tego prawa w interesach wielkich

mocarstw i do nacisku na inne państwa; 7) wstrzymanie się od aktów lub gróźb agresji przeciwko

innym krajom; 8) sprzyjanie wzajemnym interesom i współpracy; 9) poszanowanie sprawiedliwości

i zobowiązań międzynarodowych.

Stanowiąc konkretyzację i rozwinięcie „pięciu zasad" deklaracja świadczyła o rozszerzaniu się

postępowego kierunku przemian w polityce państw Azji i Afryki. Orientację tę potwierdzał

komunikat końcowy, który wzywał kraje obu kontynentów do współdziałania i udzielania sobie

wzajemnej pomocy. Potępiono w nim dyskryminację rasową oraz „kolonializm we wszystkich

jego przejawach". Poparto dążenia do samostanowienia narodów Algierii, Tunezji i Maroka, jak

również dążenia Indonezji do odzyskania Irianu Zachodniego. Na wniosek ChRL uchwalono

ogólnikowe poparcie dla „narodu arabskiego w Palestynie". Konferencja wypowiedziała się za

rozbrojeniem oraz zakazem produkcji, przeprowadzania doświadczeń i użycia broni jądrowej.

Bandung zrodził szeroki ruch krajów niezaangażowanych i przyśpieszył walkę o likwidację systemu

kolonialnego.

5. Konflikty i przemiany na Bliskim i Środkowym Wschodzie

W okresie, w którym w Europie i na Dalekim Wschodzie istniała ostra linia podziału, zderzały się

ze sobą strategie „powstrzymywania komunizmu" i „umacniania socjalizmu", na Bliskim i

Środkowym Wschodzie rywalizacja dwóch tendencji w rozwoju stosunków międzynarodowych

przebiegła w sposób bardziej skomplikowany. Toczyła się tu również rywalizacja między trady-

cyjnymi wpływami brytyjskimi a nowymi wpływami amerykańskimi (względnie łatwo zostały

wyrugowane wpływy francuskie). Również w Lidze Państw Arabskich toczyła się walka o to,

czy ma ona pozostać narzędziem polityki brytyjskiej czy też stać się siłą wspomagającą arabski

ruch narodowowyzwoleńczy.

106

•J Po pierwszej wojnie izraelsko-arabskiej (1948 r.) Egipt odmówił przepuszczania przez Kanał

Sueski tankowców z ropą dla Izraela i Arabia Saudyjska sprzeciwiła się przerabianiu ropy

arabskiej w rafinerii w Hajfie, która też wskutek arabskiego bojkotu musiała zaprzestać produkcji.

Powstały natomiast miedzy państwami arabskimi (zwłaszcza między Irakiem a Syrią) roz-

bieżności na tle budowy ropociągów łączących złoża naftowe z portami Morza Śródziemnego.

Rywalizacja anglo-amerykańska toczyła się w trzech wielkich kompaniach naftowych: Irak Pe-

troleum Company, Anglo-Iranian Oil Company i Kuwait Oil Company. Jedynie Aramco w Arabii

Saudyjskiej należało w całości do czterech spółek amerykańskich, kontrolując także Bahrein

Petroleum Company.

Klęska Arabów w pierwszej wojnie o Palestynę osłabiła Ligę Państw Arabskich i ułatwiła

grę dyplomacji zachodniej. Londyn inspirował tworzenie dwóch konkurencyjnych, lecz

prozachodnich ugrupowań. Jednym z nich miała być - obejmująca Syrie, Liban, Transjordanię i

część Palestyny - „Wielka Syria", mająca na czele transjordańskiego króla Abd Allaha z dynastii

Haszymidów. Drugie, uległe polityce brytyjskiej ugrupowanie miało nosić nazwę „Żyznego

Półksiężyca" federującego Syrię, Liban, Palestynę i Transjordanię z Irakiem. Zamiary te napotykały

na przeciwdziałanie z dwóch stron: monarchii Egiptu i Arabii Saudyjskiej, które obawiały się

zbytniego umocnienia dynastii Haszymidów w świecie arabskim, oraz ze strony Syrii i Libanu, które

nie chciały utracić swej republikańskiej suwerenności. W związku z tymi sprzecznościami Syria

przeżyła w latach 1949-1950 kilka krwawych zamachów stanu, w większości inspirowanych z

zewnątrz, lecz każdorazowo motywowanych interesem niezależności kraju. Orientacja na „Wielką

Syrię" znikła wraz z zamordowaniem króla Abd Allaha w Jerozolimie 20 lipca 1951 r.

Po utworzeniu NATO, a zwłaszcza po wybuchu wojny koreańskiej, mocarstwa zachodnie

wzmagały zainteresowanie spiawami „obrony Bliskiego Wschodu". 25 maja 1950 r. ministrowie

spraw zagranicznych USA, Wielkiej Brytanii i Francji powiadomili w Londynie o zniesieniu dla

krajów Bliskiego Wschodu embarga na broń i zapowiedzieli, że ich państwa w ramach ONZ i

poza tą organizacją będą działać przeciwko wszelkiemu pogwałceniu granic lub linii demarka-

cyjnych w tym rejonie. Było to bezpośrednią reakcją na przyjęcie przez Ligę Państw Arabskich

(11IV) paktu o wspólnej obronie. Zobowiązywał on członków Ligi do przyjścia z natychmiastową

pomocą ofierze agresji (art. 1), do konsultacji politycznych w razie zaistnienia groźby (art. 3),

ustanawiał także Stały Komitet Wojskowy z siedzibą w Kairze (art. 5) i Radę Wspólnej Obrony.

Państwa bliskowschodnie odrzuciły (6IV) deklarację zachodnią, którą uznały za zagrożenie

swej suwerenności i niezależności. Uzgodnienie tekstu paktu o wspólnej obronie i współpracy

świadczyło ich zdaniem o wyjściu Ligi Państw Arabskich z kryzysu. Pakt, podpisany (17 IV)

przez Egipt, Jemen, Liban, Arabię Saudyjską i Syrię, wszedł w życie po dwóch latach (22 VIII

1952 r.). Rolę polityczną odgrywał jednak już od momentu akceptacji jego założeń przez Ligę

Państw Arabskich.

Latem 1950 r. w związku z „zimną wojną", a zwłaszcza wojną koreańską, ogarnęła

państwa arabskie fala neutralizmu. Egipt ściśle współdziałał w tej kwestii z Indiami na forum

ONZ. Komitet Polityczny Ligi wypowiedział się (VIII 1950 r.) za polityką neutralistyczną. Londyn

wmawiał Kairowi, iż Egipt nie jest w stanie sam bronić Kanału Sueskiego przed „niebezpie-

czeństwem komunistycznym" i w związku z tym powinien podporządkować dowództwu brytyj-

skiemu swoje siły zbrojne w strefie Kanału Sueskiego. Premier Nahas Pasza żądał jednak całkowitej

ewakuacji wojsk brytyjskich z Egiptu, zagroził ponadto wypowiedzeniem traktatu anglo-egip-

skiego z 1936 r., na mocy którego wojska brytyjskie mogły stacjonować do 1956 r. Rząd egipski

faktycznie zgłosił do parlamentu taki wniosek (8 X 1951 r.), co wywołało falę popierających go

manifestacji.

V. Przebudzenie się Azji (1949-1955)

W obawie przed całkowitą utratą przyczółka egipskiego państwa atlantyckie przestały bronić

dotychczasowych ustaleń i zaproponowały nowe rozwiązanie. Z inicjatywy amerykańskiej

ambasadorowie trzech mocarstw zachodnich i Turcji zaprosili (13 X) Egipt do udziału na zasadach

partnerskich w tworzeniu Organizacji Obrony Środkowego Wschodu (AMEDO), która byłaby

powiązana z NATO. W zamian Londyn gotów był wycofać z Egiptu swoje wojska i zrewidować

traktat z 1936 r. Dowództwo zamierzonego ugrupowania chciano usytuować w Egipcie. W dwa

dni później rząd egipski odmówił przyjęcia propozycji, a parlament jednomyślnie wypowiedział

traktat z 1936 r. i porozumienia w sprawie kondominium nad Sudanem. Reakcja Wielkiej Brytanii

była brutalna. 15 października 1951 r. rząd brytyjski oświadczył, że uchwały parlamentu

egipskiego nie uznaje. Od 15 do 17 października oddziały brytyjskie zajęły wszystkie ważniejsze

miasta i środki przeprawy wzdłuż Kanału Sueskiego, ostrzeliwały też manifestacje Egipcjan.

Robotnicy odmówili pracy w bazie brytyjskiej. Kair odwołał swojego ambasadora z Londynu.

Waszyngton niezwłocznie poparł postępowanie Londynu; amerykański dowódca południowej

flanki NATO zagroził Egiptowi użyciem floty wojennej. Natomiast rząd radziecki potępił agresję

brytyjską i plany tworzenia proimperialistycznego bloku bliskowschodniego. Ostrzegł też

mocarstwa zachodnie i Turcję przed konsekwencjami ich aktywności wojskowej w pobliżu

granic Związku Radzieckiego. Postawa ta skłoniła państwa arabskie do poparcia na VI sesji

Zgromadzenia Ogólnego NZ radzieckiego wniosku w sprawie zawarcia Paktu Pokoju między

pięcioma mocarstwami.

Upokorzenie przez państwa imperialistyczne wpłynęło na ewolucję sytuacji wewnętrznej w

Egipcie. W lipcu 1952 r. nacjonalistycznie nastawieni oficerowie przejęli władzę i obalili monarchię

(26 VI), a następnie proklamowali republikę (18 VI 1953 r.). Od tego czasu Egipt, zwłaszcza gdy

prezydentem został Ganiał Naser (czerwiec 1954 r.), prowadził politykę coraz bardziej antyza-

chodnią. Kraj ten i jego przywódca odegrali dużą rolę w ewolucji ruchu krajów niezaangażowa-

nych oraz w uzgadnianiu i kształtowaniu polityki państw arabskich. Naser doprowadził do podpisania

anglo-egipskiego porozumienia w sprawie wycofania wojsk brytyjskich z Egiptu (co stało się faktem

18 IV 1956 r.), do zawarcia we wrześniu 1955 r. porozumienia z ZSRR, Czechosłowacją i Polską w

sprawie dostaw broni do Egiptu oraz do zawarcia sojuszu z Syrią (20 X 1955 r.).

Mimo niepowodzenia starań o wciągnięcie Egiptu, Waszyngton i Londyn nie poniechały

prób utworzenia bloku bliskowschodniego. Jednakże wraz z ewolucją stanowiska Egiptu ich

zainteresowania strategiczne, ściśle powiązane z interesami naftowymi, przesuwały się na

Środkowy Wschód, gdzie większość parlamentu irańskiego uchwaliła i doprowadziła do ogło-

szenia l maja 1951 r. ustawy anulującej koncesję Anglo-Iranian Oil Company (AIOC) i nacjona-

lizującej jej przedsiębiorstwa, które zatrudniały 100 tyś. pracowników. Wszystkie aktywa AIOC

przejął rząd irański; koncesjonariuszom postanowiono wypłacić odszkodowanie. Mohammad

Mossadek, który odegrał ważną rolę w przeforsowaniu tych decyzji, następnego dnia został pre-

mierem.

W odpowiedzi rząd brytyjski zastosował całą gamę środków nacisku. W oficjalnej nocie (19

V) oświadczył, że prawa do anulowania koncesji nie uznaje, proponuje wszakże rewizję

porozumienia koncesyjnego. Jednocześnie Londyn skierował okręty do Zatoki Perskiej, wysadził

oddziały wojskowe w Iranie, wycofał tankowce przewożące ropę naftową, ogłosił embargo na

wywóz towarów angielskich do Iranu i przekazał sprawę Międzynarodowemu Trybunałowi

Sprawiedliwości w Hadze. Ten 22 VII 1952 r. uznał się za niekompetentnego do rozstrzygania

„wewnętrznego problemu".

Stany Zjednoczone nie przeciwstawiały się osłabieniu pozycji brytyjskich w Iranie, obawiały

się jednak, że likwidacja AIOC odbije się na monopolach amerykańskich w innych krajach

108

naftowych. Waszyngton nie reagował też, gdy Iran zamknął w styczniu 1952 r. dziewięć konsulatów

brytyjskich, a 27 października zerwał stosunki dyplomatyczne z Wielką Brytanią. Gdy jednak

rząd Mossadeka poszukiwał zbytu nafty w Czechosłowacji, Polsce i na Węgrzech, Waszyngton

zagroził wstrzymaniem pomocy finansowej i wojskowej dla Iranu, a następnie wspólnie z

Londynem przygotowywał przekazanie zarządu irańskim przemysłem naftowym mieszanej

korporacji międzynarodowej (XII 1952 r.). Kiedy po objęciu władzy przez administrację

Eisenhowera-Dullesa premier Mossadek złożył kolejną wizytę w Waszyngtonie, pod jej wrażeniem

zrodziła się tam myśl usunięcia go przy pomocy armii. Niebawem ambasador amerykański zażądał

od premiera irańskiego podania się do dymisji. Mossadek to żądanie odrzucił, lecz wywiad

amerykański w porozumieniu z rodziną cesarską i kołami wojskowymi doprowadził do obalenia

go siłą w nocy z 18 na 19 sierpnia 1953 r.

Wpływy USA w Iranie zaczęły rosnąć. Aby wznowić stosunki dyplomatyczne z Teheranem

(w grudniu 1953 r.), Londyn musiał prosić Waszyngton o pośrednictwo. Po czterech miesiącach

rokowań doszło do utworzenia Międzynarodowego Konsorcjum Naftowego; kompanie brytyjskie

(AIOC i British Petroleum Company) uzyskały w nim 40% udziału, kompanie amerykańskie

również 40%, holendersko-brytyjska Royal Dutch Shell - 14% i Compagnie Franęaise de Petroles

- 6% (10IV 1954 r.). Nowy rząd irański podpisał z tym konsorcjum na 25 lat porozumienie w

sprawie wydobycia i komercjalizacji ropy z południowej części Iranu.

Szach, który po nieudanym zamachu na Mossadeka (16 VIII 1953 r.) schronił się do Iraku,

powrócił na tron. Jego dyktatura do końca cieszyła się poparciem USA. W zamian szach poparł

amerykańsko-irackie propozycje utworzenia bloku wojskowego na Środkowym Wschodzie.

Premier iracki Nuri as-Said był przeciwnikiem neutralistycznej orientacji Egiptu i zbliżonych

doń państw arabskich. Od lata 1954 r. dążył on do zapobieżenia „zagrożeniu radzieckiemu"

poprzez współpracę Iraku z Turcją i Iranem. Ministrowie spraw zagranicznych trzech krajów

odbywali konsultacje i spotkania. Dyplomacja amerykańska i brytyjska popierały utworzenie jak

najszerszego ugrupowania wojskowego regionu.

13 stycznia 1955 r. komunikat iracko-turecki zapowiadał zawarcie porozumienia w sprawie

„obrony Środkowego Wschodu". Chociaż Egipt i Arabia Saudyjska podjęły na forum Ligi Państw

Arabskich i poza nią akcję przeciwko zamierzonemu blokowi, Irak i Turcja (24 II 1955 r.) pod-

pisały dwustronny układ o wzajemnej współpracy i obronie. Wielka Brytania przyłączyła się do

niego 4 kwietnia. Pakistan uczynił to 23 września, a Iran 3 listopada tegoż roku. Pakt bagdadzki

powstał, ale nie udało się wciągnąć do niego innych państw arabskich, które zawierały między

sobą układy obronne.

Związek Radziecki i Indie pakt bagdadzki potępiły. Natomiast Stany Zjednoczone, które

doń nie przystąpiły, zaczęły traktować go ostentacyjnie jako ważne ogniwo swojego systemu

bloków. Dla Waszyngtonu istotne znaczenie miało nie tylko to, że pakt miał ostrze antyradzieckie,

lecz i to, że absorbował uwagę radykalnych krajów arabskich i stanowił dzięki temu swoistą bierną

osłonę Izraela. Ten poparł interwencję amerykańską w Korei, zaangażowanie się USA w

Indochinach oraz założenia polityki Waszyngtonu wobec państw Układu Warszawskiego. Między

polityką Stanów Zjednoczonych i polityką Izraela istniała wspólnota interesów, która stawała się

coraz bardziej widoczna.

Rozdział VI

PROCESY WYZWOLEŃCZE W AFRYCE I

AMERYCE ŁACIŃSKIEJ (1945-1955)

1. Miejsce arabskiej Afryki w planach imperialistycznych

Afryka do końca łat pięćdziesiątych była najbardziej skolonizowanym obszarem kuli ziemskiej.

Na tym kontynencie znajdowało się pięć wielkich imperiów kolonialnych (francuskie, brytyjskie,

portugalskie, belgijskie i włoskie) oraz jedno małe (hiszpańskie). W roku zakończenia drugiej

wojny światowej istniały tylko cztery niepodległe państwa afrykańskie: Etiopia, Liberia, Związek

Południowej Afryki i Egipt.

Arabska Afryka zajmowała szczególne miejsce w systemie kolonialnym kontynentu i w

strategii państw imperialistycznych. Położona blisko Europy, od dawna wywierała wpływ na

stosunki międzynarodowe na naszym kontynencie. Stała się terenem ekspansji kolonialnej

bardzo wcześnie, ale rywalizacja o jej ostateczny podział trwała do pierwszej wojny światowej

(dopiero w 1912 r. Maroko ogłoszono protektoratem francuskim, a Libia stała się kolonią włoską).

Afryka Północna odgrywała także dużą rolę rpilitarną i polityczną w drugiej wojnie światowej. Po

wojnie Arabowie i Berberowie najwcześniej rozpoczęli walkę narodowowyzwoleńczą.

W związku z klęską faszyzmu włoskiego najwcześniej dojrzała do rozwiązania sprawa

kolonii włoskich: Erytrei, części Somalii i Libii. Na konferencji poczdamskiej byłe kolonie włoskie

zaliczono do kategorii terytoriów powierniczych i postanowiono rozstrzygnąć ich los na Radzie

Ministrów Spraw Zagranicznych w związku z przygotowywaniem traktatu pokojowego z

Włochami. Na londyńskiej sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych (IX 1945 r.) wywiązała się

wokół tej sprawy ostra dyskusja. Przekazano ją do rozpatrzenia wiceministrom spraw zagranicznych,

którzy nie doszli do zgodnych wniosków. Problemem ponownie zajęli się ministrowie na paryskiej

sesji Rady Ministrów wiosną 1946 r. Bevin przedstawił plan utworzenia z Trypoli-tanii i Cyrenajki

państwa zależnego od Wielkiej Brytanii, zaś obie części Somalii (włoska i brytyjska) wraz z

etiopską prowincją Ogaden miały zostać brytyjskim terytorium powierniczym.

110

W odpowiedzi delegacja radziecka, nawiązując do uzgodnień poczdamskich, proponowała usta-

nowić nad koloniami włoskimi na lat 10 zbiorowe powiernictwo, przy czym nad każdą kolonią

miało je sprawować jedno z czterech mocarstw oraz Włochy. W dalszej fazie delegacja radziecka

poparła francuską propozycje, aby Włochom powiernictwo powierzyć na określony czas, po

którym obszary te uzyskałyby niepodległość. Ze względu na rozbieżność poglądów postanowiono

rozpatrzyć problem później; jeśli w ciągu roku cztery mocarstwa nie osiągną porozumienia,

przekażą go Zgromadzeniu Ogólnemu NZ. Traktat pokojowy z Włochami z 10 lutego 1947 r.

stwierdzał zrzeczenie się tego państwa „wszelkich praw i tytułów do posiadłości w Afryce" i

wprowadzał powyższą zasadę rozstrzygnięcia ich losu (art. 23 i załącznik XI do traktatu).

Po wejściu w życie traktatu pokojowego z Wiochami (17 IX 1947 r.) trzy mocarstwa

zachodnie odwlekały decyzję w sprawie kolonii włoskich, licząc na dogodniejsze jej rozwiązanie

za pomocą „maszynki do głosowania" w ONZ. Zastępcy ministrów spraw zagranicznych

czterech mocarstw powołali (20 X 1947 r.) komisję, która przygotowała raport (27 VII 1948 r.).

Między jego autorami nie było wszakże jednolitości poglądów, toteż raport nie dał podstawy do

decyzji. Związek Radziecki podtrzymywał bowiem propozycję ustanowienia włoskiego powier-

nictwa nad byłymi koloniami na czas ograniczony, gdy mocarstwa zachodnie godziły się na takie

powiernictwo nad Somalią, ale miały odmienne wnioski co do powiernictwa nad Erytreą i Libią

(łącznie z sugestiami ich rozczłonkowania lub odroczenia decyzji).

Ministrowie spraw zagranicznych podjęli kwestię (13 IX) na dwa dni przed wygaśnięciem

wyznaczonego terminu jej rozwiązania. ZSRR wysunął teraz propozycję ustanowienia powier-

nictwa międzynarodowego, w którego ramach administratora byłych kolonii włoskich miano-

wałaby Rada Powiernicza ONZ. Mocarstwa zachodnie odrzuciły tę propozycję jako nieprak-

tyczną, doprowadzając w ten sposób do przekazania sprawy Zgromadzeniu Ogólnemu NZ.

W listopadzie 1948 r. autorzy uzyskali akceptację Zgromadzenia Ogólnego swego wniosku w

sprawie odroczenia decyzji do kwietnia roku następnego. Liczyli oni na ujednolicenie stanowiska

mocarstw zachodnich w kierunku pożądanym dla Włoch. I rzeczywiście, na drugiej części III sesji

Zgromadzenia Ogólnego NZ (wiosną 1949 r.) zaznaczyło się porozumienie mocarstw

zachodnich i Włoch. Komisja Polityczna przyjęła (l 3 V) plan, wedle którego powiernictwo w Libii

zostałoby podzielone na 10 lat (od 1951 r.) między Włochy (nad Trypolitanią), Francję (nad

Fezzanem) i Wielką Brytanię (nad Cyrenajką); po upływie tego okresu Libia uzyskałaby

niepodległość. Somalia miała znaleźć się pod powiernictwem włoskim, Erytrea - zostać podzielona

między Etiopię i Sudan. Jednakże Zgromadzenie Ogólne powyższy plan odrzuciło (18 V), gdyż

nie głosowały za nim państwa o orientacji socjalistycznej, państwa arabskie i niektóre państwa

Ameryki Łacińskiej.

Wobec fiaska powyższego planu Londyn podjął działania w celu przedłużenia obecności

państw zachodnich poprzez upozorowanie niepodległości 6 kolonii włoskich. W czerwcu 1949 r.

Anglicy przyznali uległemu im Saidowi Idrissowi prawo utworzenia rządu dla zawiadywania

sprawami wewnętrznymi. „Wielki Senussi" zażądał jednak rozciągnięcia swojej władzy na całą

Libię. Ze swej strony Związek Radziecki na IV sesji Zgromadzenia Ogólnego zgłosił wniosek w

sprawie niezwłocznego proklamowania niepodległości Libii, wycofania z niej w ciągu trzech

miesięcy obcych wojsk i zlikwidowania baz wojskowych. Nad Somalią i Erytreą delegacja ra-

dziecka proponowała ustanowić na lat pięć powiernictwo sprawowane z ramienia Rady Powierniczej

przez administratorów. Etiopii zostałby zagwarantowany dostęp do morza poprzez przejęcie

erytrejskiego portu Assab.

Dzięki „maszynce do głosowania" w ONZ przeszedł (21 XI1949 r.) plan mocarstw za-

chodnich, który zapowiadał niepodległość Libii od l stycznia 1952 r. (a do tego czasu Cyre-

111

VI. Procesy wyzwoleńcze w Afryce i Ameryce Łacińskiej (1945-1955)

najka i Trypolitania miały znajdować się pod kontrolą Anglików, a Fezzan pod kontrolą Francu-

zów). Plan poddawał Somalie na lat 10 powiernictwu Włoch, nie rozwiązał jednak sprawy Erytrei.

Dopiero na V sesji Zgromadzenie Ogólne postanowiło (głównie na skutek poparcia amery-

kańskiego) włączyć ją do Etiopii na zasadach federacyjnych, chociaż Związek Radziecki wnosił o

przyznanie niepodległości.

Inaczej przedstawiała się sytuacja, tworzącego wówczas francuską Afrykę Północną,

Arabskiego Zachodu obejmującego Algier, Tunis i Maroko. Zarysowały się tam i nasilały

procesy kształtowania się nowoczesnych narodów i nowoczesnej struktury społecznej. Na świa-

domość narodową i społeczną tych narodów wywarły duży wpływ antyfaszystowskie cele drugiej

wojny światowej i narodowowyzwoleńcze hasła arabskiego wschodu. Kolonie francuskie

najostrzej występowały przeciwko panowaniu kolonialnemu.

8 maja 1945 r. był dniem nie tylko zakończenia drugiej wojny światowej w Europie, lecz

także wielkich wystąpień ludu algierskiego przeciwko kolonizatorom i ich krwawego stłumienia

przez siły francuskie. Represje zradykalizowały ruch narodowowyzwoleńczy, który szybko prze-

chodził od żądań autonomii w ramach federacji z Francją (projekt Ferhata Abbasa z 1943 r.) do

postulatów niepodległościowych. Przyznanie Algierczykom prawa wyborczego w ramach tzw.

statutu (IX 1947 r.) ani nie ograniczyło prymatu mniejszości europejskiej, ani nie zahamowało

radykalizacji Ruchu na Rzecz Triumfu Wolności Demokratycznych (MTLD), któremu podówczas

przewodził Messali Hadj. Mnożyły się antyfrancuskie demonstracje i strajki.

Takie było tło wyłonienia się z MTLD grupy radykalnych zwolenników walki o niepodle-

głość. Przybrała ona nazwę Frontu Wyzwolenia Narodowego, który przygotował na l listopada

1954 r. powstanie zbrojne. W skład FLN weszły różne siły nacjonalistyczne i komuniści, pominięte

zostało natomiast prawe skrzydło MTLD. Szerokie siły społeczne Algierii mimo wewnętrznego

zróżnicowania poparły powstanie, które przerodziło się niebawem w wojnę narodowowyzwoleńczą

(trwającą z różnym nasileniem do 1962 r.).

Kolonizatorzy francuscy traktowali początkowo powstańców jako „grupy bandyckie" i

usiłowali je zlikwidować. Osiadli w Algierze ultrasi francuscy domagali się wzmożenia terroru i

rząd francuski słał coraz liczniejsze posiłki wojskowe. W pierwszych dwóch latach wojny li-

czebność wojsk francuskich zwiększyła się prawie 12-krotnie - do 600 tyś. Walki pociągnęły za

sobą śmierć prawie 250 tyś. Algierczyków. Władze francuskie nie chciały słyszeć o samostano-

wieniu Algierii i ewentualności opuszczenia tego kraju. Ukuto nawet hasło, że Algier nie jest

kolonią, lecz częścią Francji, chociaż Francuzi stanowili tylko 10% ludności.

Nowa „brudna wojna" francuska spotkała się na świecie z potępieniem i wielu formami

przeciwdziałania oraz poparcia i pomocy dla powstańców. Siły lewicowe Francji, podzielając

stanowisko zajęte już w 1955 r. przez komunistów, domagały się zaprzestania wojny i zadośću-

czynienia narodowym aspiracjom Algierczyków na drodze pokojowej. Gdy wbrew stanowisku

mocarstw zachodnich X sesja Zgromadzenia Ogólnego NZ wpisała problem algierski na porządek

dzienny, minister francuski Antoine Pinay opuścił sesję. Odtąd IV Republika corocznie znajdowała

się w ONZ na cenzurowanym, poddawana ostrej krytyce ze strony niezaangażowanych państw

Azji i Afryki.

Proces wyzwalania się narodów azjatyckich, rewolucja egipska, klęska Francji w Indochi-

nach i wojna algierska podważały panowanie kolonializmu we wszystkich północnoafrykańskich

protektoratach Francji. Dążenia niepodległościowe w Maroku i Tunisie, wyrażane początkowo w

kręgach nacjonalistycznej opozycji, przerosły z czasem w ostre formy wałki narodowowy-

zwoleńczej. W Tunisie przebiegała ona łagodnie, hamowana przez beja, który współdziałał z

administracją francuską. W Maroku walka była ostrzejsza, gdyż sułtan Mohammed V coraz

112

bardziej dystansował się do władz francuskich (nawiązując spotkania z prezydentem Roosevel-tem

w styczniu 1943 r.) oraz popierał powstałą w 1944 r. nacjonalistyczną Partie Niepodległości

(Istiąlal).

Rząd francuski jedynie pozorował reformy, które de facto zmierzały do utrzymania nie tylko

„obecności francuskiej", lecz i kontynuacji kolonialnej zależności. Coraz szerzej stosowane były

przymus i represje. Kiedy sułtan Maroka wypowiedział się przeciwko protektoratowi (10 IV

1947 r.), rząd francuski zmienił dotychczasowego rezydenta generalnego na polityka bardziej

zdecydowanego, zaczął podsycać opór lokalnych kacyków feudalnych przeciwko monarsze, wreszcie

pozbawił go władzy (na rzecz starego i uległego kuzyna Mohammeda Ben Arafa) oraz

internował (20 VIII 1953 r.). Stało się to silnym bodźcem dla dążeń wyzwoleńczych, które zaczęły

przeradzać się w ruch zbrojny.

Polityka francuska naruszała zasady ONZ, toteż państwa Azji i Afryki zażądały wpisania

sprawy Maroka na porządek VI sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ (XI1951 r.). Z analogicznym

wnioskiem (IV 1952 r.) wystąpiły w sprawie Tunisu. „Maszynka do głosowania" w ONZ nie

dopuściła jednak do omawiania obu spraw. Przeciwstawiła się też zwołaniu w 1952 r. specjalnej

sesji w sprawie Tunisu. Państwom Azji i Afryki, popartym przez państwa socjalistyczne, udało się

wprowadzić sprawy Tunisu i Maroka dopiero do porządku dnia VII sesji Zgromadzenia Ogólnego

NZ. Doszło na niej jedynie do uchwalenia ogólnikowego apelu, wzywającego do „uregulowania

rozbieżności" między „zainteresowanymi stronami".

Francuzi nadal jednak „regulowali rozbieżności" drogą wzmożonych represji i działań mili-

tarnych. Sprawa marokańska stanęła znowu na forum ONZ w 1953 r., kiedy Komitet Polityczny

uchwalił przyznanie narodowi marokańskiemu „prawa do pełnego samostanowienia". Był to

dodatkowy impuls dla walki narodowowyzwoleńczej. Pod jej naciskiem oraz pod wrażeniem

klęski w Wietnamie rząd francuski zapowiedział (31 VII 1954 r.) autonomię wewnętrzną dla

Tunisu. W następnym miesiącu wyraził zgodę na rozmowy z Marokiem. Francusko-tunezyjśkie

układy w sprawie „wewnętrznej autonomii" zostały podpisane 3 czerwca 1955 r. Protokół w

sprawie uznania przez Francję niepodległości Tunisu podpisano jednak dopiero 20 marca 1956

r. Rozmowy francusko-marokańskie (VIII 1955 r.) doprowadziły do usunięcia marionetkowego

sułtana i uzgodnienia, że dalsze rozmowy ze strony marokańskiej poprowadzi nowy rząd

tymczasowy (16 XI). Sułtan Mohammed V wrócił z wygnania i utworzony przezeń rząd rozpoczął

(H 1956 r.) rozmowy z Francją na temat statusu Maroka. 2 marca 1956 r. obie strony podpisały

wspólne oświadczenie o uznaniu niepodległości Maroka. Podobną deklarację (5 kwietnia) podpisała

Hiszpania w odniesieniu do części Maroka pozostającej pod jej władaniem.

Inny kraj zarabizowanej Afryki - Sudan, znajdował się we władaniu brytyjskim pod osłoną

kondominium anglo-egipskiego. Wypowiedzenie przez parlament egipski układu o kon-dominium

oraz nierównoprawnego traktatu sojuszniczego z 1936 r. miało więc zasadniczy wpływ na rozwój

ruchu narodowo-wyzwoleńczego w tym kraju. Brytyjczycy przyznali wprawdzie Su-dańczykom od

1948 r. (zresztą wbrew Kairowi) prawo tworzenia przedstawicielskich organów o ograniczonych

kompetencjach, w kraju rosły jednak wpływy zgrupowanych we Froncie Narodowym zwolenników

unii z Egiptem. Anglicy zostali zmuszeni do podpisania z Egiptem (H 1953 r.) układu, który

przewidywał, że po trzyletnim okresie przejściowym parlament sudariski wypowie się w sprawie

samookreślenia kraju, a jednocześnie postępować będzie zastępowanie przez Su-dańczyków

obcych kadr aparatu państwowego. Wybory 1953 r. przyniosły zwycięstwo unioni-stom.

Utworzony przez nich przejściowy rząd Ismaila al-Izhari (l 11954 r.) rozpoczął sudaniza-cje kraju.

Unioniści szybko przekształcili się w niepodległościowców pragnących rozwijać współpracę z

rewolucyjnym Egiptem. Anglicy zostali zmuszeni do wycofania swoich wojsk przed

113

VI. Procesy wyzwoleńcze w Afryce i Ameryce Łacińskiej (1945-1955)

zakończeniem okresu przejściowego. 19 grudnia 1955 r. Sudan został proklamowany republiką, l

stycznia 1956 r. Londyn i Kair uznały jego niepodległość. Kraj ten przestał być wygodnym po-

mostem miedzy imperialistycznymi interesami na północy i południu kontynentu afrykańskiego.

2. Zagrożenie imperiów kolonialnych w Czarnej Afryce

W końcowym okresie drugiej wojny światowej Wielka Koalicja wzmogła zaintereso-

wanie Czarną Afryką w związku z dyskusjami nad projektem Karty Narodów Zjednoczo-

nych. Chodziło o rozstrzygnięcie losu terytoriów mandatowych Ligi Narodów, przyznanych Francji

(część Togo i Kamerun), Belgii (Ruanda-Urundi), Wielkiej Brytanii (Tanganika, część Togo i

Kamerunu) oraz Związkowi Południowej Afryki (Afryka Południowo-Zachodnia). Stany Zjed-

noczone proponowały zastąpić mandaty systemem powiernictwa, nie zmieniając w istocie rzeczy

statusu kolonialnego. Na wniosek ZSRR za jedno z zadań powiernictwa uznano doprowadzenie

do niepodległości objętych tym systemem krajów. 13 grudnia 1946 r. Zgromadzenie Ogólne NZ

zatwierdziło zawarte z wymienionymi państwami umowy powiernicze, które upoważniały je do

zarządzania terytoriami powierniczymi „jak nierozdzielną częścią własnych terytoriów". Nie

określały jednak terminu zakończenia powiernictwa i nie zakazywały wznoszenia baz wojskowych

na terytoriach powierniczych.

W związku z takim uregulowaniem terytoria powiernicze stały się praktycznie częścią składową

imperiów kolonialnych w Czarnej Afryce. Świadczyło też o tym administracyjne połączenie

Tanganiki z Kenią i Ugandą oraz Ruandy-Urundi z Belgijskim Kongo. Związek Południowej Afryki

nie tylko nie przedłożył umowy w sprawie powiernictwa nad Afryką Południowo-Zachodnia, lecz i

domagał się od ONZ uznania aneksji tego obszaru (zawoalowanej - VI 1947 r. - prawem obecności

jego przedstawicieli w parlamencie Związku). Sprawę przekazano do rozstrzygnięcia

Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości. Orzekł on, iż Związek Południowej Afryki nie

ma prawa anektowania owego obszaru, lecz ustanowienie powiernictwa może nastąpić tylko za

zgodą Związku. W sierpniu 1950 r. rasiści południowoafrykańscy zainscenizowali „wybory", za

pomocą których usankcjonowali włączenie Afryki Południowo-Zachodniej (Namibii) w skład

Związku jako jego piątej prowincji. W sumie mandatowe dziedzictwo w Czarnej Afryce posłużyło

umocnieniu kolonializmu.

Procesy politycznego przebudzenia się i dekolonizacji Azji wzmogły niepokój metropolii

kolonialnych o Czarną Afrykę. (Bezpośrednio po drugiej wojnie światowej nazwy tej jeszcze nie

używano, posługując się pojęciami Francuskiej Afryki Zachodniej, Brytyjskiej Afryki

Zachodniej, Afryki Równikowej, Afryki Południowej i innymi; owe geograficzno-administra-

cyjne nazwy pośrednio wskazywały na uzależnienie narodów afrykańskich.). Kolonizatorzy głosili,

że Europa Zachodnia nie może ponoć przeżyć gospodarczo bez zasobów „Afryki na południe od

Sahary", Rządy poszczególnych metropolii usiłowały utrwalić i pogłębić ich związki z koloniami

w Afryce.

Dużo mówiono wówczas o rozwoju kolonii. Parlament brytyjski uchwalił w latach 1945 i

1950 ustawy, które zapowiadały podniesienie dobrobytu w koloniach, w tym ustawę z 1948 r. w

sprawie „rozwoju zamorskich zasobów" imperium. W Paryżu w 1946 r. postanowiono opracować

plan modernizacji posiadłości zamorskich. Podobne projekty opracowywano w innych me-

tropoliach. Nadany temu rozgłos był odwrotnie proporcjonalny do faktycznego znaczenia owych

projektów, których zresztą na ogół nie finalizowano.

114

W tym samym czasie w ramach globalnej strategii rozbudowywano bazy morskie (w Daka-rze,

Abidżanie, Duali, Lagos i innych portach) oraz rekrutowano żołnierzy do prowadzenia wojen

kolonialnych (w Wietnamie 60% francuskiego korpusu ekspedycyjnego stanowili Afrykańczycy).

Amerykanie, którzy starali się zdobywać pozycje w wielu krajach Afryki, już od 1945 r.

wywozili niemal całą rude uranową wydobywaną w Kongo Belgijskim i zaczęli wypierać

Anglików z przemysłu górniczego Rodezji.

Reakcje Czarnej Afryki na zapowiedzi modernizacji form panowania kolonialnego były

zróżnicowane, zależały bowiem od tradycji narodowych i religijnych, kulturalnych i społecznych

poszczególnych krajów oraz od poziomu zorganizowania sil wyzwoleńczych i ich programu.

Następowało przechodzenie od idei panafrykańskiego oporu przeciwko białym do koncepcji

emancypowania się od Zachodu za pomocą zapożyczonych odeń postępowych haseł. W tej

ewolucji dużą rolę odegrała druga generacja panafrykańskich przywódców, którzy - uformowani

pod wpływem tradycyjnego panafrykanizmu, głoszonego od końca XIX wieku na gruncie

amerykańskim (na wzór panslawizmu, panamerykanizmu i pangermanizmu) - mieli za sobą studia w

USA, Wielkiej Brytanii lub Francji i nasiąknęli społecznymi ideami lewicy, które na swój sposób

przetwarzali. Należeli do nich: Kwame Nkrumah ze Złotego Wybrzeża, Nandi Azikiwe z Nigerii,

Jomo Kenyatta z Kenii, Julius Nyerere z Tanganiki, Hastings Banda z Nyassy, Peter Abrahams ze

Związku Południowej Afryki i Leopold Sedar Senghor z Senegalu. Dzięki znajomości

społeczeństw zachodnich głosili oni dosadną i kompetentną krytykę ekonomicznych,

społecznych i kulturalnych konsekwencji kolonializmu, wysuwając postulaty emancypacji swych

krajów.

W pierwszym powojennym dziesięcioleciu najgłębsze wstrząsy przeżyło w Czarnej Afryce

brytyjskie imperium kolonialne. W brytyjskiej Afryce Zachodniej (Gambia, Sierra Leone, Złote

Wybrzeże i Nigeria) najwcześniej doszedł do niepodległości kraj Nkrumaha. Już w 1947 r.

założył on nacjonalistyczną United Gold Coast Convention, która wysunęła postulat niepodle-

głości. Niebawem został aresztowany przez Anglików, co zwiększyło jego prestiż. Po wyjściu z

więzienia w 1949 r. założył Nkrumah Ludową Partię Konwentu (Cotwention People Party), która

podjęła propagandę na rzecz niepodległości. W roku następnym Londyn poczuł się zmuszony

przyznać Złotemu Wybrzeżu autonomię. Po wyborach wygranych przez jego partię w 1951 r.,

Nkrumah został premierem pierwszego rządu nowo powstałego państwa. W tym charakterze

przewodził przygotowaniu konstytucji (z 1954 r.). Uczestniczył też w proklamowaniu przez

brytyjski Colonial Office niepodległości Ghany (6 III 1957 r.).

Nigeria była kolonią bardziej zróżnicowaną pod względem rasowym, językowym i religijnym.

Nandi Azikiwe działał od 1945 r. na czele swojej partii (National Council of Nigeria and the

Cameroori) na rzecz jedności kraju, podczas gdy inne partie głosiły federalizm lub autonomię po-

szczególnych prowincji. Z braku jedności przyznana Nigerii w 1951 r. autonomia doprowadziła w

1954 r. do przyjęcia konstytucji typu federalnego. Nie uchroniło to kraju przed podsycanymi przez

Brytyjczyków waśniami plemiennymi, które o kilka lat opóźniły proklamowanie niepodległości (l X

1960 r.) oraz stanowiły grunt dla późniejszych zamachów stanu i wojny domowej.

Jeśli chodzi o Gambię i Sierra Leone, to Anglicy dawkowali tam swoje reformy, wskutek

czego kolonie te doszły do niepodległości dopiero w latach sześćdziesiątych.

W Afryce Wschodniej znajdowały się cztery kolonie brytyjskie: Tanganika, Kenia, Uganda i

Zanzibar. Julius Nyerere od 1953 r. kierował nacjonalistyczno-ludową partią Tanganyka Afri-can

National Union (TANU). Anglicy opierali swoje panowanie w Tanganice głównie na uległości

przywódców plemiennych, którym dodawali z reguły swoich doradców. Dla przeciwstawienia się

tendencjom autonomicznym usiłowali nawet w 1948 r. sfederować Tanganikę z Kenią

115

VI. Procesy wyzwoleńcze w Afryce i Ameryce Łacińskiej (1945-1955)

i Ugandą. TANU, rozwijając pracę przede wszystkim wśród chłopów, domagał się niepodległości i

utworzenia w przyszłości wielorasowego państwa.

Jomo Kenyatta założył w 1947 r. w Kenii partię ludową pod nazwą Kenya African Union.

Obok niej rozwijało się tajne stowarzyszenie polityczno-religijne Mau-Mau, które domagało się

niepodległości państwowej i odebrania ziemi białym, dokonując aktów terroru. Od wiosny 1951 r.

obydwa ugrupowania zaczęły domagać się zwrotu wszystkich ziem zagarniętych przez Anglików.

Od jesieni tegoż roku zaczęły też żądać konstytucji. Gdy zwróciły się do ONZ, Anglicy nie chcieli

podjąć dyskusji, zaś w październiku 1952 r. aresztowali Kenyattę oraz czołowych działaczy jego

partii i Mau-Mau. W ten sposób spowodowali wybuch powstania, które rozwijało się pod hasłami

walki o ziemię i niepodległość. Choć po trzech latach zostało ono stłumione przez Anglików,

wywarło znaczny wpływ na rozwój ruchu narodowowyzwoleńczego nie tylko w Kenii, lecz i w

krajach sąsiednich.

Protektorat Uganda był podzielony nie tylko na cztery królestwa (Bugunda, Bunyoro, Toro,

Ankole), lecz także między feudałów i klany lokalne. Brytyjczycy zmierzali do integracji zarówno w

ramach tego kraju, jak i w skali federacji Afryki Wschodniej. Rozwój wydarzeń te plany

przekreślił. W latach 1945-1948 wybuchały rozruchy antyfeudalne, które przyczyniały się do

tworzenia spółdzielni rolniczych (ich liczba wzrosła z 4 w 1947 r. do 800 w 1953 r.). Mimo

wysiłków Brytyjczyków po masowych rozruchach z 1949 r. rozwijał się wielorasowy ruch poli-

tyczny, który domagał się samorządności, głosowania powszechnego i kontroli życia gospodar-

czego przez miejscową ludność. W 1952 r. uformowała się z niego partia o nazwie Uganda

National Congress. W następnym roku wystąpiła ona zdecydowanie przeciwko brytyjskim planom

federacji Afryki Wschodniej, a zaangażowany w nie król Bugandy Mutesa II został wygnany do

Londynu, gdzie spędził dwa łata. Anglicy dopiero w 1955 r. odstąpili od swego planu i

pogodzili się z tym, że sama Uganda będzie federacją jako niepodległe państwo oparte na

zasadach wielorasowych.

W Zanzibarze, którego ludność tylko w 75% była pochodzenia afrykańskiego, Anglicy

mieli większe możliwości manewrowania celem odwlekania momentu przyznania niepodległość.

Sułtan tego kraju był zresztą sojusznikiem kolonizatorów, ciągnąc z handlu z nimi ogromne

korzyści.

W Afryce Południowo-Wschodniej do posiadłości brytyjskich należały: protektoraty Ro-

dezji Północnej i Nyassy oraz kolonia Rodezji Południowej, w której odsetek ludności białej był

najwyższy (około 10%). Białych przyciągały w te rejony różnorodne bogactwa naturalne i

urodzajne ziemie. Ich płace były średnio 10-krotnie wyższe niż płace ludności kolorowej. W

Rodezji Północnej przywódca tamtejszych laburzystow Roy Walensky (z pochodzenia Żyd

litewski) prowadził politykę rasistowskiej dyskryminacji robotników afrykańskich. Żądał on połą-

czenia Rodezji, co zbiegało się z federalistycznymi koncepcjami Londynu. W 1953 r. wszystkie

trzy terytoria połączono w Federację Afryki Środkowej, w której zaczęły obowiązywać zasady

rasistowskie (w 35-osobowym Zgromadzeniu Federalnym czarni mieli tylko 6 przedstawicieli).

Wzmogło to walkę czarnej większości nie tylko przeciwko rasistowskiej polityce, lecz i przeciwko

samej Federacji, co następnie przyczyniło się do jej rozpadu.

Załamanie się imperium francuskiego w Indochinach, powstanie algierskie i wyzwolenie

się państw Arabskiego Zachodu miały istotny wpływ na podważenie panowania francuskiego w

Afryce Zachodniej, w Afryce Równikowej i na Madagaskarze. Następował schyłek francuskiego

imperium kolonialnego.

Wszystkie obszary kolonialne Francji w Czarnej Afryce i Madagaskar nazwane zostały w

1946 r. „terytoriami zamorskimi". Nazwą tą objęto również terytoria powiernicze (Ka-

116

merun i Togo). Wedle charakterystycznej dla kolonializmu francuskiego po drugiej wojnie świa-

towej polityki asymilacji Afrykańczycy z „terytoriów zamorskich" stawali się obywatelami francuskimi

(do 1946 r. byli poddanymi). Wybierali oni swoich przedstawicieli do Francuskiego Zgromadzenia

Narodowego i do Rady Republiki. Proporcje były jednak niesprawiedliwe: wśród 63 zamorskich

deputowanych Pierwszej Konstytuanty (na 522 łącznie) było tylko 9 tubylców afrykańskich; na

jednego deputowanego w wyborach z 1951 r. potrzeba było aż 520 tyś. głosów wyborców

afrykańskich i tylko 79 tyś. głosów Francuzów. Druga Konstytuanta (wybrana 2 VI1946 r.) utworzyła

Unię Francuską, uznając zasadę podziału posiadłości na departamenty i terytoria zamorskie oraz na

terytoria i państwa stowarzyszone. W parlamencie tej kadencji było jednak tylko 23

deputowanych z Czarnej Afryki (na 618), w Radzie Republiki reprezentowało ją 32 radców (na

315).

Większe partie polityczne we francuskich posiadłościach Czarnej Afryki były tworzone na

wzór francuski i przez ludzi, którzy z reguły wywodzili się z partii francuskich. Tak oto Felix

Houphouet-Boigny w 1946 r. założył na Wybrzeżu Kości Słoniowej partię pod nazwą Rassem-

blement Democratiąue Africain (RDA), która następnie objęła wszystkie kolonie francuskie. Na

Wybrzeżu Kości Słoniowej RDA, która dążyła do niepodległości państwowej i współpracowała z

komunistami, była zwalczana przez administrację francuską, organizowane przez nią manifestacje

spotykały się z represjami (najbardziej krwawe były starcia 29 stycznia 1950 r.). Dawny działacz

francuskiej SFIO Leopold Sedar Senghor założył w 1948 r. Bloc Democratic Senegalais (BDS),

który wysuwał hasła autonomii, a następnie niepodległości na zasadach federalistycz-nych (od

1953 r.). Wraz z innymi deputowanymi afrykańskimi Senghor głosił postulat utworzenia

„Afrykańskiej Republiki Federalnej", która weszłaby w skład Unii Francuskiej.

Na Madagaskarze przekształcenie poddanych w obywateli było jeszcze bardziej formalne niż na

kontynencie. W 1946 r. było tam bowiem na 3,7 min ludności tylko 5 tyś. osób wykształconych.

Kiedy w następnym roku obywatele zaczęli domagać się swych praw, spotkali się z okrutnymi

represjami. Łącznie w latach 1947-1948 zginęło około 100 tyś. bojowników. Walką o niepodległość

kierował odtąd Związek Ludu Malgaskiego.

Pomyślnie rozwijała się walka narodowowyzwoleńcza w Gwinei. Kierowała nią Demokra-

tyczna Partia Gwinei, której przewodził Sekou Toure. W latach 1951-1955 udało się jej zjednoczyć

wszystkie siły antykolonialne i pobudzić aktywność polityczną szerokich rzesz.

Belgijskie kolonie w Czarnej Afryce obejmowały Kongo oraz terytoria powiernicze -

Rwandę i Burundi. Kongo było największą kolonią afrykańską (2,3 min km2), ze względu na

liczne bogactwa intensywnie eksploatowaną przez metropolię. Kolonizatorzy belgijscy rządzili

„twardą ręką", nie dopuszczając do rozwoju ruchów nacjonalistycznych i nie zezwalając na ob-

sadzanie stanowisk w administracji i wojsku przez tubylców. W 1950 r. nauczyciel Joseph Kasa-

vubu utworzył organizację ABAKO (Association des Peuples Bakongo), która początkowo zmierzała

do zjednoczenia plemienia Bakongo podzielonego między Kongo Belgijskie, Kongo

Francuskie i Angolę. Niebawem na lewym skrzydle tej organizacji zaczął działać Patrice Lu-

mumba, nawołując do solidarności różnych plemion przeciwko kolonizatorom. Dążenia te zderzyły

się z polityką Belgii, której konstytucja z 1955 r. uznała Kongo jako część terytorium narodowego

(chociaż w grudniu 1945 r. Bruksela zapowiedziała, że będzie sprzyjać rozwijaniu przez ludność

tubylczą „jej zdolności do samodzielnego administrowania się").

Kolonie portugalskie w Czarnej Afryce i na wodach przyległych obejmowały Kabindę i

Angolę, Mozambik, Gwineę Portugalską, jak również Wyspy Zielonego Przylądka, Książęce i

Świętego Tomasza. Za faszystowsko-klerykalnych rządów Antonio Salazara kolonizatorzy

portugalscy zmierzali do „odnowy państwa" poprzez zintegrowanie kolonii z metropolią tak,

117

VI. Procesy wyzwoleńcze w Afryce i Ameryce Łacińskiej (1945-1955)

aby zamiast niepodległości osiągnęły one status prowincji Portugalii. Kolonializm portugalski nie

miał charakteru rasistowskiego, natomiast głosił i realizował „asymilacje totalną". W 1951 r.

Lizbona nadała koloniom miano „prowincji zamorskich". Ich obywatele mieli, co prawda, prawo

udziału w wyborach prezydenckich, gubernatorzy generalni dysponowali jednak całą władzą

ustawodawczą i wykonawczą, zaś reprezentacja tych „prowincji" w parlamencie portugalskim

liczyła łącznie ledwie 8 osób. Wybierali bowiem jedynie „obywatele zasymilowani", tzn. umiejący

czytać i pisać, znający portugalski, płacący podatki, mający dobre świadectwa moralności i

zdrowia itd. Stanowili oni łącznie około 2% ludności kolonii. Pod wpływem procesów dekolo-

nizacyjnych w sąsiednich krajach właśnie owi „zasymilowani" zaczęli stopniowo jako pierwsi

organizować się przeciwko kolonizatorom, przyciągać do ruchu współbraci i rozwijać walkę

partyzancką. Na tle tego żywiołowego ruchu od połowy lat pięćdziesiątych zaczęły powstawać

zorganizowane partie polityczne, które wysuwały hasła niepodległościowe.

3. Ncokolonialna geneza systemu międzyamerykańskiego

Państwa Ameryki Łacińskiej praktycznie nie uczestniczyły w drugiej wojnie światowej

(poza jednostkami Brazylii we Włoszech i lotnictwem Meksyku na Filipinach). Nie poniosły

zatem strat z wyjątkiem pewnej liczby statków handlowych zatopionych przez niemieckie łodzie

podwodne. Skorzystały natomiast z zapotrzebowania USA na swe surowce, żywność i wyroby

przemysłowe. W latach wojny i bezpośrednio po niej stworzone zostały podstawy rozwoju

przemysłu Argentyny, Brazylii, Meksyku i Chile, w pewnym stopniu także Wenezueli. Jedno-

cześnie zerwane zostały więzi gospodarcze Ameryki Łacińskiej z państwami europejskimi. Było to

wtórnym czynnikiem rozszerzenia neokolonialnej penetracji ekonomicznej USA w tej części

kontynentu. Umocniły się też wpływy wojskowe USA. Kiedy po wojnie kontakty z Europą zostały

wznowione, rozwijały się one na niższym niż poprzednio poziomie. Sprzyjało to rozwojowi handlu

między krajami latynoskimi, m.in. dlatego, że USA chroniły przed ich wyrobami swój rynek.

Na płaszczyźnie politycznej stosunki między USA a państwami Ameryki Łacińskiej stawały

się chłodniejsze, chociaż w dobie tworzenia ONZ Waszyngton czynił wszystko, aby mieć je po

swojej stronie. Obawiał się bowiem dążeń do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej i

wzrostu popularności Związku Radzieckiego (spośród 22 państw latynoskich 13 nawiązało stosunki

dyplomatyczne z Moskwą). Dlatego administracja Trumana przeforsowała przyjęcie do ONZ

Argentyny, gdzie niemałe były wpływy hitlerowskie, z którą USA miały najgorsze stosunki i która

dopiero 27 marca 1945 r. wypowiedziała wojnę Niemcom i Japonii. Ponadto USA nie chciały

szybko ewakuować baz utworzonych na czas wojny na obcych terytoriach (2 w Meksyku, l w Ek-

wadorze, 134 w Panamie i in.), nie redukowały też rozbudowanych w czasie wojny w wielu stolicach

misji wojskowych i wywiadowczych, które często ingerowały w sprawy wewnętrzne po-

szczególnych krajów. W obawie przed lewicowymi nastrojami USA popierały w wielu krajach

znienawidzone rządy dyktatorskie (Nikaragua, Dominikana, Gwatemala, Honduras, Paragwaj,

Salwador i in.). Gdy je obalano, Waszyngton z niechęcią odnosił się do powołanych w ich miejscu

rządów demokratycznych (np. w Ekwadorze, Gwatemali, Chile).

Pod koniec wojny koncepcja polityki „dobrego sąsiada" przestała już odpowiadać Waszyng-

tonowi, który chciał przekształcić dotychczasowy system panamerykański w system między-

amerykański. Chodziło o uzupełnienie ekonomicznej i wojskowej hegemonii na kontynencie

strukturami zapewniającymi USA hegemonię polityczną. Rzecz znamienna, że Stany Zjedno-

118

czone, które przez okres wojny nie były zainteresowane zwoływaniem konferencji panamery-

kańskich (ostatnia odbyła się w Limie w 1938 r.), doprowadziły do zwołania takiej nadzwyczajnej

konferencji bezpośrednio po spotkaniu Wielkiej Trójki w Jałcie. Chodziło o przedyskutowanie

spraw związanych z bliskim już zakończeniem wojny i zdobycie poparcia Latynosów przy

tworzeniu ładu powojennego.

Konferencja Międzyamerykańska (bez udziału Argentyny) obradowała w Meksyku (w zamku

Chapultepec) od 21 lutego do 8 marca 1945 r. 3 marca uchwaliła ona Akt z Chapultepec, który

stanowił pierwszy zarys sojuszu kontynentalnego. Akt powoływał się na zasady przyjęte przez

konferencje panamerykańskie od 1890 r.; zobowiązywał sygnatariuszy do konsultowania się w

razie naruszenia integralności, suwerenności lub niepodległości politycznej któregokolwiek z

państw amerykańskich; zalecał zawieranie traktatów zapobiegających aktom napaści; zapowiadał

zawarcie układu regionalnego w sprawie utrzymania pokoju i bezpieczeństwa. Argentyna, która dla

polepszenia swego wizerunku zdecydowała się właśnie przystąpić do antyfaszystowskiej

koalicji, podpisała Akt 4 kwietnia 1945 r.

Zastępca amerykańskiego sekretarza stanu William Clayton wystąpił na konferencji z ideą

„otwartych drzwi" w handlu miedzy państwami amerykańskimi i za zniesieniem barier celnych.

„Plan Claytona" odpowiadał interesom firm północnoamerykańskich i zawierał klauzule zmie-

rzające do zahamowania gospodarczego uniezależnienia się krajów latynoskich. Kilka delegacji

ostro przeciwko niemu wystąpiło, a przyjęta Karta Ekonomiczna mówiła jedynie o potrzebie

przezwyciężania skrajnego nacjonalizmu ekonomicznego i wypowiadała się przeciwko dumpingowi

(co było głównie wymierzone przeciwko amerykańskim monopolom).

Pod mianem „regionalizmu", który niebawem miał być uznany przez ONZ, Waszyngton

chciał przekształcić opartą na zasadach demokratycznych stosunków międzynarodowych Unię

Panamerykańską w jednobiegunowy system międzyamerykański, który ułatwiałby dominacje

USA. Intencje te były widoczne na konferencji w San Francisco, gdzie dyplomacja waszyngtońska

zabiegała o uznanie „doktryny Monroe'go" jako reguł postępowania „bloku amerykańskiego",

stojących ponad normami Karty NZ.

Ten rodzaj myślenia znalazł następnie ucieleśnienie w wielu poczynaniach Waszyngtonu

wobec Ameryki Łacińskiej. W orędziu prezydenta do Kongresu USA (6 V 1946 r.) znalazł się

punkt (nazwany niebawem „planem Trumana"), który proponował międzyamerykańską współpracę

wojskową w zakresie współdziałania wojsk lądowych i marynarki, ujednolicenia systemu szkolenia

i organizacji wojsk, standaryzacji uzbrojenia i wykorzystania rezerw ludzkich. Podobnie jak „plan

Claytona" propozycje te były uzasadniane „współzależnością" państw amerykańskich.

Aczkolwiek „plan Trumana" spotkał się z krytyką w wielu krajach (m.in. zaostrzył ponownie

stosunki USA z Argentyną), Stany Zjednoczone swój cel osiągnęły. Od 15 sierpnia do 2

września 1947 r. obradowała w Rio de Janeiro międzyamerykańską konferencja „w sprawie

pokoju i bezpieczeństwa na kontynencie" (nie została zaproszona Nikaragua, gdzie włas'-nie

dokonany został zamach stanu). Głównym wynikiem było podpisanie 30 sierpnia między-

amerykańskiego traktatu o pomocy wzajemnej, zwanego Paktem z Rio. Sformułował on w trak-

tatowej formie zasady deklaracji z Chapultepec dotyczące konsultacji w razie agresji lub groźby

agresji oraz stosowania określonych sankcji. Określona w nim „strefa bezpieczeństwa" półkuli

zachodniej rozciągała się od bieguna do bieguna i od Cieśniny Beringa do wschodnich wybrzeży

Grenlandii (art. 4). Pod pojęcie agresji podciągnięto także tzw. zagrożenie bezpieczeństwa poli-

tycznego (art. 6). Pakt ten stał się następnie swoistym wzorcem dla bloków tworzonych przez

USA w innych częściach świata.

119

VI. Procesy wyzwoleńcze w Afryce i Ameryce Łacińskiej (1945-1955)

Mogło już dojść do organizacyjnego rozwinięcia systemu międzyamerykańskiego. Na IX

konferencji panamerykańskiej w Bogocie (30III-2 V 1948 r.) po długotrwałych polemikach udało

się uzgodnić i podpisać (30 IV) Kartę Organizacji Państw Amerykańskich. Czyniąc Unię

Panamerykańską „organizacją regionalną" w duchu Karty NZ, zarysowała ona system pokojowego

rozstrzygania sporów oraz organizację współpracy gospodarczej i kulturalnej. Karta weszła w

życie dopiero w 1951 r. (kiedy USA ratyfikowały ją jako 13. państwo). Jej ideologicznym

uzupełnieniem stała się deklaracja „o obronie demokracji" (22IV 1948 r.). Nie przeszkodziło to USA

uczestniczyć w reakcyjnych przewrotach w wielu krajach latynoskich (np. w Peru i Wenezueli w

1948 r., w Kolumbii w 1949 r.).

Tymczasem „otwarte drzwi" w handlu zaczęły pobudzać odpływ dewiz z państw latyno-

skich do USA, wywołując zachwianie bilansu płatniczego. Wszelkie prośby o pomoc USA spo-

tykały się z odmową. W związku z tym państwa Ameryki Łacińskiej zaczęły stosować środki

protekcjonistyczne, wprowadzać ograniczenia walutowe i rozwijać współpracę subregionalną, a

Komisja Gospodarcza ONZ dla Ameryki Łacińskiej została powołana wbrew USA (12II1948r.).

Dodajmy, że zawiedzione zostały również nadzieje krajów latynoskich na wywóz żywności do

Europy w ramach „planu Marshalla", który zapewnił monopolizację dostaw przez wielkie firmy

północnoamerykańskie.

Waszyngton nie sprzeciwiał się likwidacji kolonii brytyjskich, holenderskich i francuskich

w Ameryce, zgodnie z postulatami, które były zgłaszane od 1948 r. Na początku tego roku

Argentyna zgłosiła roszczenia do Falklandów (pod panowaniem brytyjskim) i do części Antark-

tyki, a Gwatemala do Hondurasu Brytyjskiego i Belize. Na konferencji w Bogocie uchwalono

rezolucję potępiającą w ogólny sposób istnienie obcych posiadłości w Ameryce. Specjalna kon-

ferencja międzyamerykańska w Hawanie (III 1949 r.) nie była w stanie rozwiązać tego problemu.

Ze swej strony, unikając płaszczyzny politycznej, zainteresowane utrzymaniem swego stanu

posiadania w Ameryce państwa organizowały dyskusje na tematy ekonomiczne. W kwietniu

1946 r. na Wyspie Świętego Tomasza odbyła się tego rodzaju konferencja z udziałem karaibskich

kolonii brytyjskich (Bahama, Barbados, Jamajka, Trynidad, Gujana Brytyjska, Honduras

Brytyjski, wyspy Leeward i Windward), francuskich (Martynika, Gwadelupa, Gujana Francuska),

holenderskich (Curaęao, Gujana Holenderska) i USA (Porto Riko, Wyspy Dziewicze).

4. Dominacja USA w systemie międzyamerykańskim

Ze swej istoty OPA miała być dla polityki Waszyngtonu parawanem, nie tylko w „strefie

bezpieczeństwa", lecz i poza nią. Wykazał to okres wojny koreańskiej, która chwilowo polepszyła

koniunkturę gospodarczą w Ameryce Łacińskiej, grożąc zarazem poszczególnym krajom

bezpośrednim wciągnięciem do wojny. Na IV Konferencji Konsultatywnej Ministrów Spraw

Zagranicznych w Waszyngtonie (26 III-7 IV 1951 r.) dyplomacja USA podniosła kwestię działań

wojsk państw Ameryki Łacińskiej poza kontynentem. Przedstawiciele Meksyku, Argentyny i

Gwatemali uznali takie postawienie kwestii za odchodzenie od panamerykanizmu. Departa-

mentowi Stanu udało się jedynie przeprowadzić uchwałę o „umocnieniu wewnętrznego bez-

pieczeństwa" oraz o rozpoczęciu przygotowań do utworzenia „kolektywnych sił zbrojnych kon-

tynentu". Wobec sprzeciwu opinii publicznej spośród państw Ameryki Łacińskiej, które przecież

generalnie popierały interwencję amerykańską w Korei, tylko dyktator Kolumbii Laureano Go-

mez wysłał batalion na front koreański.

120

W atmosferze „zimnej wojny" Waszyngton począł zawierać z poszczególnymi rządami

bilateralne układy wojskowe. Wspierał też kolejne przewroty prawicowe dokonane w Boliwii

(1951 r.), na Kubie (1952 r.), w Kolumbii (1953 r.) i w Brazylii (1954 r.). Kiedy Demokratyczny

Front Wyborczy odniósł w Gwatemali pr/y udziale komunistów walne zwycięstwo wyborcze

(styczeń 1953 r.), USA zwołały X Konferencje Międzyamerykańską w Caracas (l III 1954 r.) i

zaproponowały przyjęcie rezolucji na temat wspólnej walki przeciwko siłom rewolucyjnym. Przy

sprzeciwie przedstawiciela Gwatemali (przedstawiciele Argentyny i Meksyku wstrzymali się od

głosu) rezolucja została przyjęta. USA wszczęły działania polityczne i dywersyjne przeciwko

rządowi Gwatemali, inspirowały zerwanie z nią stosunków dyplomatycznych i finansowały atak

zbrojnych ugrupowań z terytorium Hondurasu (17 VI 1954 r.). Następnego dnia Gwatemala

zwróciła się do Rady Bezpieczeństwa ONZ, która wezwała strony do powstrzymania się od

wszelkich działań zbrojnych (20 VI). Tymczasem wywiad amerykański przygotowywał w

Gwatemali przewrót wojskowy, który doprowadził do ustąpienia prezydenta Jacobo Arbenza (28

VI), zakazu działalności Gwatemalskiej Partii Pracy i do ustanowienia po kilku dniach

dyktatorskiej władzy dowódcy proamerykańskich oddziałów interwencyjnych Castillo Armasa (2

VII).

USA, które dołożyły starań, aby wesprzeć przewrót w Gwatemali, nie uczyniły nic, aby

wcielić w życie rezolucje w sprawie reformy rolnej, zniesienia przez państwa przemysłowe ogra-

niczeń importowych na surowce oraz odejścia przez USA od dumpingowych cen na produkty

rolne. Obiecały jedynie przedyskutować te kwestie w przyszłości. W tym celu zwołano też spe-

cjalną konferencję w Rio de Janeiro (22 XI-2 XII 1954 r.) i uchwalono na niej 47 rezolucji. Nie

wskazywały one jednak konkretnych środków realizacji żywotnych interesów gospodarczych

krajów Ameryki Łacińskiej. Większość tych rezolucji została zresztą przyjęta przy sprzeciwie lub

wstrzymaniu się od głosu delegata USA. Nie podjęły one działań na rzecz stabilizacji cen i

ustanowienia funduszu wzajemnej pomocy. Utrzymano przepisy utrudniające uprzemysłowienie

krajów latynoskich. W tych warunkach poszczególne państwa Ameryki Łacińskiej zaczęły

szukać możliwości rozwoju współpracy gospodarczej z państwami RWPG. W 1953 r. zostały

zawarte umowy handlowe i płatnicze między Argentyną a Związkiem Radzieckim. W następnych

latach także Urugwaj, Chile, Brazylia i inne kraje zaczęły rozwijać stosunki gospodarcze z

państwami socjalistycznymi, zamierzając tą drogą gromadzić środki na uprzemysłowienie. Partnerzy z

RWPG dysponowali jednak bardzo ograniczonym kapitałem oraz technologiami odbiegającymi od

nowoczesnych standardów.

Waszyngton kontynuował tworzenie systemu bilateralnych układów wojskowych. Wiążąc po-

szczególne państwa z USA zarówno politycznie, technologicznie, jak i kadrowo, zapewniały one

stały rynek przemysłowi zbrojeniowemu USA i umożliwiały zakładanie baz wojskowych. W latach

1952-1955 USA zawarły 12 takich układów (w 1952 r. z Kubą, Kolumbią, Peru, Chile i Ekwadorem,

w 1953 r. z Brazylią, Republiką Dominikańską i Urugwajem, w 1954 r. z Nikaraguą i Hondurasem,

w 1955 r. z Haiti i Gwatemalą). Wokół układów toczyła się wewnątrz poszczególnych krajów ostra

walka polityczna.

CZĘŚĆ DRUGA

POD ZNAKIEM KONFRONTACJI

MIĘDZYBLOKOWEJ (1955-1969)

Rozdział VII

KSZTAŁTOWANIE PODSTAW RÓWNOWAGI SIŁ

MIĘDZY WSCHODEM A ZACHODEM (1955-1962)

1. Napięcia wokół problemów niemieckich

Po utworzeniu w Europie dwóch bloków wojskowych i wejściu w ich skład państw niemieckich

pogłębił się podział kontynentu oraz skomplikowały się stosunki między państwami obu jego

części. Problem przyszłości Niemiec zależał teraz w dużym stopniu od stosunków między RFN a

NRD. Nic nie zwalniało jednak czterech mocarstw z obowiązku czuwania nad takim rozwojem

stosunków między obydwoma państwami niemieckimi a resztą Europy, aby nie ucierpiał pokój i

bezpieczeństwo wszystkich państw kontynentu. Wielka Czwórka pozostała również odpowiedzialna

za rozwój sytuacji w Berlinie.

Czynnikiem, który generował w tym okresie napięcia wokół problemów Niemiec, była

militaryzacja RFN. W wielu krajach, które padły ofiarą agresji hitlerowskich, wzmagały niepokój

kolejne akty owej militaryzacji. Wkrótce po wejściu w życie układów paryskich utworzono w RFN

Ministerstwo Obrony i Komitet do Spraw Obronno-Ekonomicznych, który przygotowywał

uruchomienie przemysłu zbrojeniowego. Władze RFN zaczęły na mocy podpisanego 30 czerwca

1955 r. układu o wzajemnej pomocy z USA przejmować zapasy broni amerykańskiej. Pod koniec

lipca grupa dawnych generałów Wehrmachtu i lotnictwa hitlerowskiego rozpoczęła pracę w

sztabach NATO. Instruktorzy amerykańscy wzięli niebawem udział w tworzeniu Armii Związkowej

(Bundeswehry), która do 1959 r. miała osiągnąć stan 12 dywizji. Od początku 1956 r.

122

oficerowie tej armii zaczęli przechodzić przeszkolenie w USA. W marcu 1956 r. dokonano no-

welizacji konstytucji RFN pod kątem dostosowania jej do procesu militaryzacji kraju. W czerwcu

parlament boński uchwalił ustawę o powszechnym obowiązku służby wojskowej, l kwietnia 1957

r. gen. Hans Speidel został dowódcą wojsk lądowych NATO na środkowoeuropejskim odcinku

działań wojennych, zaś' w roku następnym gen. Friedrich Foertsch objął stanowisko zastępcy

szefa sztabu planowania i operacji Naczelnego Dowództwa Połączonych Sił Zbrojnych w Europie

(SHAPE). Już w 1959 r. Bundeswehra stanowiła w NATO najsilniejszy kontyngent europejski.

W dwa lata później w sztabach NATO czynnych było 22 niemieckich generałów i 225 oficerów.

Już we wczesnej fazie militaryzacji myślano w Bonn o dostępie do broni jądrowej. Kanclerz

Adenauer już 3 kwietnia 1957 r. wypowiedział się publicznie za wyposażeniem Bundeswehry w

taką broń. W niespełna rok później (15 III 1958 r.) Bundestag uchwalił rezolucję popierającą taki

wniosek. Z myślą o zwiększeniu swej roli i swobody działania koła polityczne i wojskowe RFN

(SPD zajmowała w tych kwestiach odmienne stanowisko) lansowały koncepcję tzw. wysuniętej

strategii i najbardziej zdecydowanie spośród państw atlantyckich popierały pięcioletni plan rozwoju

sił zbrojnych NATO (1958-1963). Pojawiły się postulaty w kwestii prawa do współdys-ponowania

w ramach NATO bronią jądrową.

Militaryzacja RFN tworzyła system naczyń połączonych z przemianami w życiu politycznym.

Na podstawie proklamowanej w grudniu 1955 r. „doktryny Hallsteina" RFN zgłosiła roszczenia do

wyłącznej reprezentacji „narodu niemieckiego" i grożąc zrywaniem stosunków dyplomatycznych z

wszystkimi państwami, które uznają NRD (w 1957 r. zerwano na tej podstawie stosunki z

Jugosławią). W 1956 r. (17 VIII) zdelegalizowano Komunistyczną Partię Niemiec. Równolegle

nasilała się działalność organizacji rewizjonistycznych i odwetowych.

W odpowiedzi na presję ze strony Bonn NRD podejmowała inicjatywy, które zmierzały do

ułożenia równoprawnych stosunków z RFN proponując m.in. zawarcie układu między dwoma

państwami niemieckimi w sprawie zakazu propagandy wojennej na ich obszarze oraz rezygnacji obu

rządów ze stosowania siły (18 I 1956 r.). Berlin Wschodni postulował podjęcie dwustronnych

rokowań w sprawach niewprowadzania powszechnej służby wojskowej, nierozmieszcza-nia na

ziemi niemieckiej broni jądrowej i ograniczenia wielkości sił zbrojnych (12 V 1956 r.).

Równolegle proponowano przyjęcie wspólnego programu pokojowego uregulowania spraw nie-

mieckich i zastąpienia napięcia między NRD a RFN rozwojem wszechstronnej współpracy między

nimi (29 V 1956 r.). W celu uwiarygodnienia tych zamiarów rząd NRD zredukował w czerwcu 1956 r.

stan liczebny swojej armii o 25% (ze 120 do 90 tyś. osób). 18 sierpnia zaproponował rządowi

RFN wspólne wystąpienie z inicjatywą zawarcia europejskiego układu bezpieczeństwa zbiorowego

i zmniejszenia ilości obcych wojsk, jak również zawarcia dwustronnych porozumień w sprawie

różnych dziedzin współpracy.

Wszystkie inicjatywy NRD zakładały jako aksjomat trwałe istnienie dwóch państw nie-

mieckich oraz ich odmienności ustrojowe. Komitet Centralny SED (w styczniu 1957 r.) i rząd

NRD (27 lipca 1957 r.) podkreślały, że zjednoczenie Niemiec będzie możliwe dopiero po zlikwi-

dowaniu „militaryzmu i imperializmu" RFN; do tego czasu mogłaby istnieć konfederacja nie-

miecka, składająca się z dwóch państw niemieckich i ewentualnie Berlina Zachodniego, kiero-

wana przez Radę Ogólnoniemiecką, powołaną na zasadach parytetowych. Wspólna polityka

konfederacji miałaby dotyczyć zakazu propagandy wojennej, nieuczestniczenia w blokach woj-

skowych, nieprzyjmowania broni jądrowej, wycofania obcych wojsk oraz współpracy handlowej,

komunikacyjno-transportowej i kulturalnej.

123

VII. Kształtowanie podstaw równowagi sił między Wschodem...

W odpowiedzi na glosy w sprawie udostępnienia RFN broni jądrowej rząd NRD coraz częściej

występował w tych sprawach na arenie międzynarodowej. M.in. w specjalnej depeszy do

przewodniczącego XII sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ poparł (5 X 1957 r.) propozycję ministra

Adama Rapackiego w sprawie utworzenia strefy bezatomowej w Europie Środkowej. W tej samej

sprawie Izba Ludowa NRD zwróciła się do Bundestagu (11 XII 1957 r.), a premier Otto

Grotewohl zaproponował zorganizowanie w obu państwach niemieckich referendum na temat

włączenia ich do strefy bezatomowej. W lutym 1958 r. rząd NRD proponował RFN zawarcie

traktatu pokoju.

Propozycje NRD, z reguły wcześniej uzgadniane z sojusznikami z Układu Warszawskiego,

znajdowały ich poparcie na wielu płaszczyznach. Związek Radziecki odrzucił ponawiane propozycje

bońskie z 1956 i 1957 r. w sprawie zjednoczenia Niemiec na podstawie „planu Edena" z 1955 r.

Stanowisko to poparła moskiewska narada partii komunistycznych i robotniczych państw

socjalistycznych w listopadzie 1957 r. Rada Najwyższa ostrzegła Bundestag (31 III 1958 r.) przed

niebezpiecznymi konsekwencjami utworzenia baz atomowych w RFN i wyposażenia Bundesweh-ry

w broń jądrową. Wreszcie rząd ZSRR zaproponował zawarcie ogólnoeuropejskiego układu o

przyjaźni i współpracy (15 VII 1958 r.).

Bieg wydarzeń ponownie zaostrzył napięcia wokół Berlina Zachodniego. Ta enklawa o

powierzchni 479 km2 i ludności liczącej około 2 min osób była obiektywnie zainteresowana

normalizacją stosunków między dwoma państwami niemieckimi. Jednakże w płaszczyźnie subiek-

tywnej miasto stało się ośrodkiem propagandy przeciwko NRD, polem walki wywiadów i grup

dywersyjnych oraz ekonomiczno-kadrowego drenażu NRD, ułatwionego przez dysproporcje w

poziomie życia. Lansowane było hasło „miasta frontowego". Rząd RFN głosił, że Berlin Zachodni

stanowi część tego państwa. Różne jego agendy (w tym kanclerz Adenauer) co pewien czas

„urzędowały" w Berlinie Zachodnim.

Na tym tle doszło w 1958 r. do zaostrzenia stosunków między Wschodem a Zachodem, które

zyskało miano „nowego kryzysu berlińskiego". Rząd radziecki (po konsultacjach z rządem NRD)

skierował do trzech mocarstw zachodnich (27 XI) jednobrzmiące noty, w których domagał się

pilnej likwidacji nienormalnej sytuacji w Berlinie Zachodnim i przekształcenia go w wolne miasto

neutralne i niezależne od innych państw. Na Zachodzie notę przedstawiono jako „berlińskie

ultimatum Chruszczowa". Mocarstwa zachodnie propozycję odrzuciły (31 XII 1958 r.). Wyraziły

zarazem gotowość szerszego przedyskutowania problemu niemieckiego w kontekście bezpie-

czeństwa europejskiego. W odpowiedzi rząd radziecki skierował do nich, jak również do innych

państw, które uczestniczyły w wojnie przeciwko Niemcom, nowe propozycje (101 1959 r.), do

których załączony był projekt traktatu pokojowego. Przewidywał on, że po zawarciu traktatu

pokojowego z dwoma państwami niemieckimi zostaną wycofane z ich obszaru wszystkie obce

wojska, zaś państwa te zachowają stan sił zbrojnych niezbędny dla własnej obrony, zobowiążą się

do nieuczestniczenia w blokach wojskowych oraz do zakazu działalności organizacji milita-

rystycznych i odwetowych. Sprawa Berlina Zachodniego zostałaby uregulowana jako część skła-

dowa traktatu pokojowego. W dokumentach i wyjaśnieniach radzieckich podkreślano gotowość do

zmiany tych propozycji w toku i w wyniku dyskusji.

Klimat rozszerzającego się dialogu Wschód-Zachód skłonił Zachód do przyjęcia pro-

pozycji otwartej wymiany poglądów. Na konferencji w Paryżu (29-30IV 1959 r.) ministrowie

spraw zagranicznych USA, Francji, Wielkiej Brytanii i RFN opowiedzieli się zarówno za podjęciem

rozmów z ZSRR, jak i swoją dalszą „obecnością" w Berlinie Zachodnim, uzależniając

ewentualność zawarcia traktatu pokojowego dopiero po przeprowadzeniu wyborów ogólnonie-

mieckich. Warunki te przesądziły ograniczony zakres uzgodnień, jakie po ciągnących się przez

124

wiele miesięcy dwufazowych obradach przyjęła (X 1959 r.) konferencja ministrów spraw zagra-

nicznych czterech mocarstw w Genewie. Dopuszczono do niej jako „obserwatorów z prawem

zabierania głosu" przedstawicieli RFN i NRD. Ci pierwsi odmówili jednak zasiadania przy wspólnym

stole z przedstawicielami NRD. Ich krzesło przy stole obrad pozostawało puste, choć w Genewie byli

przez cały czas obecni. Kryzys wokół Berlina udało się rozładować. Zgłoszona w Genewie (10 VI

1959 r.) kompromisowa propozycja radziecka w sprawie zawarcia porozumienia na temat

tymczasowego statusu Berlina Zachodniego oraz utworzenia ogólnoniemieckiego komitetu, który

miałby przygotować zbliżenie dwu państw niemieckich i traktat pokojowy, nie została jednak

przyjęta. W Berlinie Zachodnim kontynuowane były wszystkie nurty działalności wymierzonej w

NRD.

W pierwszym roku administracji Johna Kennedy'ego tendencje te zaczęły się nasilać. 7 lipca

1961 r. rząd boński proklamował otwarcie zamiar „wyzwolenia" NRD. Minister obrony Franz

Joseph Strauss zmierzał do wywołania masowych wystąpień w NRD, a następnie udzielenia im

„pomocy". Liczył, że USA powstrzymają ZSRR przed ingerencją w taki konflikt, który też nazwał

z góry „wewnątrzniemieckim". Ta niebezpieczna koncepcja była wyrazem niezadowolenia prawicy

zachodnioniemieckiej z pokłosia konferencji genewskiej (maj-sierpień 1959 r.), która mimo

enigmatyczności uzgodnień odegrała jednak w sumie konstruktywną rolę. Wspólna praca w ciągu

wielu miesięcy zaowocowała bezpośrednimi znajomościami dyplomatów i ekspertów obu bloków.

Po raz pierwszy przy stole obrad pierwszorzędnego gremium międzynarodowego znaleźli się

przedstawiciele NRD. Uczestnicy obrad wspólnie udali się rządowym samolotem USA na pogrzeb

A.F. Dullesa (VI1959). Zaczęto po raz pierwszy mówić o „duchu Genewy". Nowa fala napięcia w

Berlinie miała odwrócił te tendencje, uważane przez rząd boński za niekorzystne dla strategii

realizowanej przez Adenauera i Straussa. W maju 1961 r. mnożyły się zim-nowojenne

wypowiedzi polityków bońskich, zaostrzył się ton propagandy przeciwko NRD. W tej sytuacji

państwa Układu Warszawskiego wyraziły zgodę na poparcie zdecydowanej akcji władz NRD,

które 13 sierpnia 1961 r. dokonały zamknięcia granicy między swą stolicą a Berlinem Zachodnim.

„Mur berliński" umożliwił ochronę i kontrolę tej granicy, stwarzając zaporą na drodze

ekonomicznego i kadrowego drenażu NRD przez RFN. Akt ten zredukował rolę Berlina

Zachodniego jako ośrodka działań wymierzonych w interesy NRD i jej sojuszników. W dalszych

konsekwencjach urealnił również oceny dotyczące „ustępliwości" ZSRR w okresie przezwyciężania

„zimnej wojny".

2. Dylematy wyścigu zbrojeń

Utrata monopolu USA w dziedzinie broni jądrowych wpłynęła ograniczająco na szansę

uprawiania „dyplomacji atomowej". Chociaż do połowy lat pięćdziesiątych rozmowy rozbro-

jeniowe kończyły się niepowodzeniem i wyścig zbrojeń wzmagał się, to jednak pod koniec tego

okresu oba mocarstwa jądrowe poparte przez inne państwa (rezolucją Zgromadzenia Ogólnego

NZ z 4 XI 1954 r.), uznały potrzebę porozumienia się na temat redukcji zbrojeń i sił zbrojnych

oraz zakazu użycia i wytwarzania broni masowego rażenia.

Stany Zjednoczone, choć nie brakowało tam odmiennych opinii, dostrzegały w wyścigu zbrojeń

korzystne dla siebie aspekty ekonomiczne i strategiczne. Uprzemysławiające się państwa Układu

Warszawskiego musiały bowiem poświęcać ogromne środki na zbrojenia kosztem stopy życiowej

ludności. Sojusznicy USA w Europie byli uzależnieni od importu broni amerykańskiej, a oferowany

im „parasol atomowy" umacniał pozycję USA w przetargach politycznych.

125

VII. Kształtowanie podstaw równowagi sil między Wschodem...

Zarazem europejscy sojusznicy USA, poza RFN, nie kwapili się z rozbudową sil konwencjo-

nalnych, na które liczyła strategia amerykańska. Jej rzecznicy narzucili więc NATO doktrynę

„tarczy i miecza" (1954 r.), w ramach której amerykańskie siły strategicznego uderzenia jądrowego

(Strategie Air Command - SAC) miały spełniać rozstrzygającą rolę „miecza" zapewniającego

przeprowadzenie „zmasowanego odwetu", zaś siły konwencjonalne państw atlantyckich miały

spełniać osłonową rolę „tarczy". W celu wzmocnienia owej „tarczy" od 1954 r. brano pod uwagę w

planach NATO użycie taktycznych broni jądrowych (o zasięgu do 250 km i sile do 2 kt).

Oficjalnie pojęcie „zmasowanego odwetu" wprowadzono do NATO w 1957 r., gdy USA w swych

własnych koncepcjach strategicznych rozwijały już zróżnicowaną doktryną „elastycznego

reagowania".

Teraz ów „zmasowany odwet" miał dotyczyć przede wszystkim Europy, oszczędzając

drugą półkulę. Pośrednio potwierdzał to fakt, że w odpowiedzi na żądania Bonn i po wystrzeleniu

pierwszego radzieckiego sztucznego satelity Ziemi w 1957 r. dowództwo amerykańskie zde-

cydowało się składować w Europie rakiety jądrowe o większym niż poprzednio zasięgu. Związek

Radziecki ze swej strony przystąpił do budowy rakiet międzykontynentalnych, łodzi

podwodnych wyposażonych w rakiety średniego zasięgu. W tych okolicznościach Pentagon pogłębiał

doktrynę „elastycznego reagowania", uzupełniając ją koncepcjami „stopniowego odstraszania",

które przewidywały możliwość wybuchu ograniczonych konfliktów oraz dobieranie broni

stosownie do ich skali i przebiegu. W tych ramach Francja i Wielka Brytania tworzyły własny

potencjał broni nuklearnej.

Sytuacja określona przez „równowagę strachu" między USA a ZSRR budziła w Europie

zarówno poczucie swoistego fatalizmu atomowego, jak i wolę aktywnego przeciwdziałania

zagrożeniu. Mnożyły się postulaty zakazu broni atomowej i redukcji zbrojeń. Liczne projekty i

kontrprojekty przedstawiane w Podkomitecie Komisji Rozbrojeniowej nie uzyskały jednak

zgodnego poparcia. Indie w imieniu krajów niezaangażowanych zwróciły uwagę sekretarza ge-

neralnego ONZ (w maju 1957 r.) na brak osiągnięć w pracy tego organu. Związek Radziecki

zgłosił na XIV sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ plan powszechnego i całkowitego rozbrojenia

(przekazany Komitetowi Dziesięciu Państw do Spraw Rozbrojenia, który bez efektu obradował od

lata 1959 r. przez pół roku). Natomiast XIV sesja przyjęła ograniczony plan zachodni, który

przewidywał zobowiązanie państw do wyrzeczenia się użycia broni atomowej z wyjątkiem przy-

padków „słusznej obrony". Państwa socjalistyczne tego planu nie uznały, poparły natomiast przed-

stawiony w ONZ 2 października 1957 r. „plan Rapackiego", przewidujący utworzenie strefy

bezatomowej w Europie Środkowej. Jednocześnie ZSRR zgłosił na tejże sesji propozycję zawarcia

paktu nieagresji między państwami należącymi do NATO i Układu Warszawskiego.

W warunkach pata atomowego ewolucja doktryny amerykańskiej niepokoiła również

Francję. Gen. Charles de Gaulle, który od dawna krytykował amerykańską dominację w Europie

Zachodniej, po dojściu do władzy podjął działania w celu uniezależnienia Francji. Chciał

wykluczyć ewentualność wciągnięcia swojego kraju w wojnę wywołaną w jednostronnym interesie

USA. 24 września 1958 r. przywódca Francji skierował do laburzystowskiego premiera Harolda

Macmillana i prezydenta Dwighta Eisenhowera memorandum, w którym proponował utworzenie

wewnątrz NATO dyrektoriatu trzech mocarstw - USA, Wielkiej Brytanii i Francji -w celu

koordynacji globalnej polityki Zachodu oraz podejmowania decyzji w sprawie użycia broni

atomowej w czasie wojny. Po odrzuceniu tej propozycji przez Waszyngton i Londyn prezydent V

Republiki podjął szereg kroków, które prowadziły do wycofania wojsk francuskich spod

dowództwa NATO oraz wyraźnego przyspieszenia budowy francuskich sił jądrowych jako

suwerennych „sił odstraszania".

126

Podważenie nuklearno-strategicznej hegemonii USA w świecie i hegemonii politycznej w

obozie sojuszników przez Francję skłoniło Waszyngton do uelastycznienia swojej dyplomacji. Po

śmierci sekretarza stanu Dullesa prezydent Eisenhower zaczął latem 1959 r. prowadzić „dy-

plomacje osobistą", poprzez którą -jak radził jego sekretarz prasowy J. Haguerty - miał okazać się

„człowiekiem pokoju". Moskwa postanowiła wyjść tej ewolucji na przeciw. 11 grudnia 1959 r. mogło

dojść do podpisania przez USA, ZSRR, Wielką Brytanię, Francję, Australię, Argentynę i inne

państwa precedensowego układu w sprawie pokojowego wykorzystania Antarktydy, który m.in.

zakazał dokonywania na tym kontynencie eksplozji jądrowych i zakładania baz wojskowych (art. 5).

Eisenhower nie decydował się jednak na ograniczenie wyścigu zbrojeń w Europie.

Jego następca w Białym Domu John Kennedy zwrócił się do Związku Radzieckiego o dłuższe

moratorium w dyskusjach rozbrojeniowych. Latem 1961 r. Kongres USA utworzył Agencję

Kontroli Zbrojeń i Rozbrojenia. Na XVI sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ rządy radziecki i

amerykański były już w stanie przedłożyć wspólne oświadczenie o uzgodnionych zasadach

rokowań w sprawie rozbrojenia. Dwa mocarstwa nie tylko uznały w nim za konieczne zni-

szczenie wszystkich rodzajów broni masowego rażenia oraz likwidację wszystkich środków jej

przenoszenia i obcych baz wojskowych, lecz także uznały, iż powinny dążyć do powszechnego i

całkowitego rozbrojenia (w duchu planu radzieckiego z września 1959 r.). Na tejże sesji zdołano

uzgodnić, że w miejsce Komitetu Dziesięciu, którego słabością był brak reprezentacji krajów

niezaangażowanych, należy powołać organ bardziej reprezentatywny. Zgromadzenie Ogólne

uchwaliło też powołanie Komitetu Rozbrojeniowego Osiemnastu Państw; oznaczało to rozszerzenie

składu dawnego Komitetu Dziesięciu o osiem państw niezaangażowanych (Birma, Brazylia,

Bułgaria, Czechosłowacja, Etiopia, Francja, Indie, Kanada, Meksyk, Nigeria, Polska, Rumunia,

Szwecja, USA, Wielka Brytania, Włochy, Zjednoczona Republika Arabska, ZSRR).

Współprzewodniczącymi Komitetu Osiemnastu zostali przewodniczący delegacji ZSRR i USA.

Jednym z ważnych problemów dyskusji rozbrojeniowych drugiej połowy lat pięćdziesiątych

była sprawa zaprzestania doświadczeń z bronią jądrową (wniosek zgłoszony przez ZSRR 10

V 1955 r. w Podkomisji Rozbrojeniowej ONZ). Chodziło o zapobieżenie negatywnym skutkom

biologicznym i strategicznym tego rodzaju doświadczeń. Mocarstwa zachodnie nie poszły za

przykładem ZSRR, który na pewien czas jednostronnie przerwał własne doświadczenia (31 III

1958 r.). Zgodziły się natomiast na odbycie narady ekspertów naukowych ośmiu państw

(Czechosłowacji, Francji, Kanady, Polski, Rumunii, USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR) na temat

wykrywania wybuchów jądrowych. Narada taka odbyła się w Genewie (30 VI-21 VIII 1958 r.).

Dowiodła ona możliwości wykrywania wybuchów i zaproponowała utworzenie w tym celu

160-170 posterunków kontrolnych. Rząd USA zgodził się jednak przyjąć ekspertyzy za podstawę

porozumienia, warunkując zaprzestanie doświadczeń kontrolą na miejscu, co ZSRR uważał za

rozszerzenie działalności wywiadowczej. Od października 1958 r. właśnie problem kontroli stał się

jednym z najtrudniejszych tematów dyskusji trzech mocarstw jądrowych nad układem o zakazie

doświadczeń z bronią jądrową. Wiosną 1961 r. administracja Kennedy'ego wycofała się z żądania

kontroli na miejscu. Przyspieszyło to rokowania, jednocześnie zintensyfikowało jednak okresowe

(od września 1961 r.) doświadczenia z bronią jądrową, gdyż mocarstwa atomowe obawiały się

pozostać w tyle w momencie podpisania układu.

Rozpoczęcie prac Komitetu Rozbrojeniowego Osiemnastu Państw w Genewie 14 marca

1962 r. sprzyjało przyspieszeniu negocjacji. Komitet od początku zajął się radzieckim projektem

układu w sprawie powszechnego i całkowitego rozbrojenia pod ścisłą kontrolą międzynarodową.

Przewidywał on trzy etapy działań. W pierwszym miały być zniszczone rakiety, bazy

127

VII. Kształtowanie podstaw równowagi sil między Wschodem...

i środki przenoszenia broni jądrowej; miały również ulec likwidacji obce bazy wojskowe, a także

ulec redukcji siły i zbrojenia konwencjonalne. W drugim etapie miała być zniszczona wszelka

broń masowego rażenia. W trzecim miała nastąpić stopniowa likwidacja sił zbrojnych oraz zni-

szczenie broni konwencjonalnych. Odpowiednio do przebiegu etapów miała być zmniejszana

produkcja broni, przy czym pełna inspekcja rozbrojenia byłaby prowadzona od początku całego

procesu.

Delegacja amerykańska przedstawiła odpowiedni projekt układu nieco później (18IV 1962 r.). W

odmienności od projektu radzieckiego, który trzy etapy rozbrojenia zamykał w czterech latach,

projekt amerykański rozkładał trzy etapy na czas przynajmniej dwukrotnie dłuższy (3 + 3 + x), przy

czym w każdym etapie redukowano by mniej więcej trzecią część zbrojeń. W odniesieniu do

żadnego etapu nie przewidywano zakazu broni jądrowej. Wymiana poglądów wokół projektu

amerykańskiego i radzieckiego wykazała dużą rozbieżność podejść i faktyczną niemożliwość

dojścia do porozumienia. Bardziej realne okazało się uzgodnienie rozwiązań częściowych, wśród

których największe szansę miał od dawna dyskutowany projekt układu o zakazie doświadczeń z

bronią jądrową.

3. Utrwalanie struktur subkontynentalnych

Podział Europy na dwa bloki wojskowe wiązał się nie tylko z procesem kształtowania się

między nimi równowagi strategicznej, lecz i z formowaniem się specyficznych struktur w ich

ramach, w których ukształtowały się dwie formy integracji subregionalnej. W zachodniej części

kontynentu reprezentowała ją Europejska Wspólnota Gospodarcza i Euratom, we wschodniej -

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.

Druga polowa lat pięćdziesiątych charakteryzowała się szybkim tempem wzrostu gospo-

darczego głównych krajów Europy Zachodniej, podczas gdy tempo wzrostu gospodarki amery-

kańskiej, korzystającej podczas wojny koreańskiej ze szczególnej koniunktury, spadało na tle skom-

plikowanych problemów powojennej restrukturalizacji. Bardzo wyraźna po wojnie przewaga

gospodarcza t|SA zaczęła się zmniejszać. Nastąpił spadek udziału USA w produkcji przemysłowej

świata kapitalistycznego (z 48,1% w 1956 r. do 45,1% w 1962 r.). Stany Zjednoczone dążyły na

tym tle do umocnienia swych pozycji w produkcji zbrojeniowej i starały się obrócić na swą korzyść

dążenia integracyjne w tym zakresie. Nawet Wielka Brytania ugięła się w tej mierze przed Stanami

Zjednoczonymi. Na mocy brytyjsko-amerykańskiego porozumienia z Nassau (XII 1962 r.) Londyn

zrezygnował z rozbudowy własnego lotnictwa strategicznego i zgodził się zastąpić je amerykańskimi

rakietami „Polaris" mogącymi przenosić ładunki jądrowe. Jedynie de Gaulle podjął wyzwanie

amerykańskie i samodzielnie rozwijał narodowe siły jądrowe.

Dynamika rozwoju gospodarczego oraz nieuchronna intensyfikacja powiązań kapitałowych,

inwestycyjnych, produkcyjnych i handlowych wzmogły tendencje integracji międzypaństwowej.

Wyrażała się ona w ograniczaniu protekcjonizmu celnego oraz zwiększania swobody krążenia

towarów, kapitałów i siły roboczej między rynkami narodowymi. Ochronę celną w ramach granic

narodowych zastępowały jednakże bariery celne w ramach poszczególnych ugrupowań państw.

Doświadczenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali okazały się zachęcające. Z owych

doświadczeń, umocnionych wspólną nadbudową ideowo-polityczną wyrosła w ramach Wspólnego

Rynku „Mała Europa".

W łonie EWWiS od początku jej funkcjonowania pracowano nad rozszerzeniem wspól-

noty. Przyjęty przez „Zgromadzenie ad hoc" (utworzone przez sześć państw 10 IX 1952 r.)

'""T

128

projekt wstępny traktatu na temat „Wspólnoty Europejskiej" (10 III 1953 r.) przewidywał utworzenie

wspólnoty ponadnarodowej, wyposażonej w dwuizbowy parlament, radę wykonawczą, radę

ministrów, trybunał sprawiedliwości oraz radę gospodarczą i społeczną. Fiasko EWO w

parlamencie francuskim na pewien czas przekreśliło również ideę tak zarysowanej integracji

europejskiej. Wejście w życie układów paryskich i dymisja Mendes-France' a ponownie ożywiły

aktywność zwolenników integracji, którzy tym razem skoncentrowali uwagę na zagadnieniach

gospodarczych. Również tą drogą „Europejczycy" francuscy (premier Edgar Faure i minister

spraw zagranicznych Antoine Pinay) dążyli do ochrony swego kraju przed ekspansją RFN.

Idea utworzenia wspólnego rynku została podjęta na konferencji ministrów spraw zagra-

nicznych państw członkowskich EWWiS, która zebrała się w Messynie l czerwca 1955 r. Na-

stępnie jej konkretyzacją zajmowali się eksperci, a także (kilkakrotnie) ministrowie. W pierwszej

fazie prac największą aktywność przejawiały państwa Beneluksu jako inicjatorzy projektu. Dopiero

po fiasku brytyjsko-francuskiej interwencji sueskiej Francja i RFN potraktowały przygotowywanie

wspólnego rynku jako pewien rodzaj demonstracji wobec Związku Radzieckiego i Stanów

Zjednoczonych. Pomagało to w przezwyciężaniu oporów opinii publicznej przeciwko

projektowi układu.

Największe trudności w toku negocjacji sprawiała wniesiona przez Francję kwestia włączenia do

wspólnego rynku obszarów zamorskich. Postanowienie w tej sprawie zapadło dopiero na ósmym

posiedzeniu ministrów (II1957 r.). Ostatecznie 25 marca 1957 r. podpisano w Rzymie dwa

traktaty. Pierwszy ustanawiał Europejską Wspólnotę Gospodarczą, zwaną skrótowo

Wspólnym Rynkiem, który na zasadzie unii celnej i stopniowego znoszenia ograniczeń ilościowych

w krążeniu towarów, osób, usług i kapitałów miał sprzyjać ekspansji ekonomicznej, harmonizacji i

stabilizacji współpracy gospodarczej oraz podnoszeniu poziomu życia we wszystkich państwach

członkowskich. Drugi traktat ustanawiał Europejską Wspólnotę Energii Atomowej

(Euratom), która poprzez badania, regulację zaopatrzenia w materiały rozszczepialne i inwestycje

miała przyczyniać się do rozwoju przemysłu jądrowego. Obie wspólnoty wyposażono w

ponadnarodowe organy wykonawcze - Komisję EWG i Komisję Euratomu, mające prawo

inicjatywy, lecz w ostatecznych decyzjach podległe Radzie Ministrów.

Traktaty rzymskie zostały względnie szybko ratyfikowane i weszły w życie z dniem l stycznia

1958 r. (wraz z kilkunastu podpisanymi jednocześnie protokołami). Traktat powołujący EWG nie

przewidywał wspólnej polityki walutowej, ale zakładał, że po utworzeniu unii celnej dojdzie do

wspólnej polityki handlowej. Niektórzy widzieli w tym wstęp do unii politycznej. Początek

istnienia EWG zbiegi się z dobrą koniunkturą ekonomiczną w jej państwach członkowskich,

które w 1962 r. postanowiły przyśpieszyć terminy likwidacji ceł między sobą (na towary prze-

mysłowe w 1966 r., a na produkty rolne w 1969 r.). „Szóstka" zaczęła występować na arenie

międzynarodowej jako odrębne ugrupowanie.

W tej sytuacji Londyn zaczął niepokoić się o swoje rynki i w 1959 r. podjął rozmowy na temat

ustanowienia „strefy wolnej wymiany" towarów przemysłowych. W rezultacie doszło do

podpisania w Sztokholmie (41 1960 r.) konwencji w sprawie ustanowienia Europejskiego Sto-

warzyszenia Wolnego Handlu (ESWH), w skład którego weszło siedem państw (Wielka Brytania,

Szwecja, Dania, Norwegia, Szwajcaria, Austria i Portugalia). ESWH miało liberalizować handel

w ślad za Wspólnym Rynkiem, nie naśladując go wszakże w tworzeniu aparatu ponadnarodowego.

Ugrupowanie miało też wywierać presję na EWG, co niebawem okazało się iluzoryczne ze

względu na różnorodność ekonomiczną i rozproszenie geograficzne jego członków.

Duży wpływ na ewolucję EWG wywarły zmiany dokonane w systemie politycznym Francji w

1958 r. De Gaulle zakwestionował bowiem zarówno tendencje ponadnarodowe (5IX1960 r.,

129

VII. Kształtowanie podstaw równowagi sil między Wschodem...

15 V1962 r.), jak i uległość Stanom Zjednoczonym, wypowiedział się natomiast za „Europą Państw" i

„Unią Państw". Ta ostatnia po raz pierwszy sprecyzowana w planie Foucheta (19 X 1961 r.,

drugie wydanie z 4 XII 1961 r. i trzecie wydanie z 18 I 1962 r.), została ostatecznie odrzucona

przez Holandie i Belgie (17 IV 1962 r.) jako zagrażająca jedności atlantyckiej. Stanowisko obu

państw miało wydźwięk antyfrancuski i proamerykański, było bowiem skorelowane z antygaul-

listowskimi manewrami Waszyngtonu.

USA popierały integracje zachodnioeuropejską o tyle, o ile mogła ona służyć ich pozycji w

systemie atlantyckim. Z tą myślą wspierały antygaullistowskie tendencje w łonie EWG oraz

tworzenie ESWH, a następnie przychylnie odniosły się do zgłoszenia brytyjskiej kandydatury do

EWG (9 VIII 1961 r.). Inspirowały też przekształcenie Europejskiej Organizacji Współpracy

Gospodarczej (powstałej w związku z „planem Marshalla" 16IV 1948 r.) w Organizację Współ-

pracy Gospodarczej i Rozwoju (14 XII 1960 r.). Objęła ona strefę atlantycką, gdyż jej członkami

stały się również USA i Kanada (październik 1961 r.). Przyczyniając się do wzrostu gospo-

darczego, zwiększania zatrudnienia i podnoszenia stropy życiowej w państwach członkowskich,

organizacja ta miała tworzyć materialne przesłanki jedności atlantyckiej oraz kształtować ele-

menty wspólnej strategii gospodarczej wobec RWPG.

System atlantycki wymagał zabiegów konsolidujących w związku z kontrowersjami wokół

remilitaryzacji RFN, nowej fazy wyścigu zbrojeń i zmianami amerykańskich doktryn wojennych

oraz budową samodzielnej francuskiej f orce de frappe. Po sueskiej porażce Wielkiej Brytanii i

Francji grudniowa sesja Rady NATO w 1956 r. postanowiła przyjąć zasadę „wielostronnych

konsultacji politycznych", które zaczęto prowadzić od początku roku następnego. Konsultacje te,

zwłaszcza po dojściu de Gaulle'a do władzy, okazały się niezbyt owocne. Kolejne plany

budowy infrastruktury wojennej NATO w Europie (1958-1960, 1960-1964) nie zdołały prze-

zwyciężyć elementów kryzysu strategii NATO. Niebawem de Gaulle zaczął układać „specjalne

stosunki" z RFN. Na tym tle USA wysunęły na sesji Rady NATO (XII 1960 r.) propozycję

przekazania pewnej liczby rakiet jądrowych pod wielostronne władanie NATO. Administracja

Kennedy'ego początkowo poniechała tej propozycji.

Tymczasem we wschodniej części kontynentu przebiegał pod hegemonią ZSRR, nie wolny od

kontrowersji i konfliktów proces ideologicznej, politycznej i instytucjonalnej rekonstrukcji

„wspólnoty państw socjalistycznych".

Do odnowy bloku najbardziej przyczynił się XX ZjazjiKomunistycznej Partii Związku Ra-

dzieckiego (14-25 IIJL956 rJJPotepił on „kult jednostki" i związane z nim wynaturzenia, w tym

dyrygowanie innymi partiami komunistycznymi. Proklamował możliwość zapobieżenia wojnie i

układania stosunków między państwami o odmiennych ustrojach na zasadach pokojowego współ-

istnienia, a między państwami socjalistycznymi na zasadach „socjalistycznego internacjonali-

zmu". Rozwiązanie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (17IV 1956 r.)

było potwierdzeniem krytycznej oceny uniformizmu i dyrygowania, a także niedoceniania przez

poszczególne partie narodowej specyfiki warunków ich działalności. Rehabilitowano wielu działaczy,

którzy w okresie stalinowskim padli ofiarą represji za przejawianie narodowej orientacji i

samodzielności. Następowała zmiana kadr i metod działania poszczególnych partii, a także sto-

sunków międzypartyjnych i międzyrządowych. Przemiany te nie przebiegały równomiernie, na-

trafiając na opór dogmatycznego myślenia i sekciarskich nawyków, na sprzeciw personalnych

układów związanych z poprzednią praktyką.

Sprzeczności związane z tym procesami oraz głębokie wstrząsy polityczno-psycholo-

giczne znalazły wyraz w masowych konfliktach. Wyrazem tego było krwawo stłumione pow-

stanie w Poznaniu (28 VI 1956 r.), a następnie „polski październik", związany z powrotem do

130

władzy represjonowanego w okresie stalinowskim Władysława Gomułki - i równolegle - potężne

powstanie w Budapeszcie (23 X-4 XI 1956 r.). Uznane przez Moskwę za kontrrewolucje i

bezpośrednią groźbę wyrwania Węgier ze „wspólnoty państw socjalistycznych", zostało one

krwawo stłumione przez dywizje radzieckie. Interwencja zdusiła powstanie (miejsce Imre Na-gy'a

zajął Janos Kadar) i doprowadziła do utrzymania siłą jedności bloku.

Z wydarzeń tych wypływały istotne wnioski. Okazało się, że spoistości systemu nie sposób

opierać tylko na wspólnych elementach doktryny, że nie można mechanicznie kopiować do-

świadczeń radzieckich, ignorując odmienność narodowych tradycji i warunków. Siły popierające w

poszczególnych partiach „linię XX Zjazdu" opowiadały się za wprowadzeniem do systemu

pewnych elementów demokracji i praworządności, rozumianej jako odejście od represyjnych

metod rządzenia i dominacji służb bezpieczeństwa w układzie władzy państwowej.

Wyrazem zmian była deklaracja rządu radzieckiego z 30 października 1956 r. w sprawie

pożądanego kształtu stosunków między państwami socjalistycznymi. Praktyczną realizacją

określonych w niej zasad była deklaracja polsko-radziecka (18 XI) oraz towarzyszące jej porozu-

mienia (m.in. w sprawie stacjonowania wojsk radzieckich, repatriacji Polaków z ZSRR, rozliczeń i

kredytów). Następnie rząd radziecki podpisał podobne, choć formułowane bardziej zdawkowo,

deklaracje z Rumunią (3 XII 1956 r.), Czechosłowacją (29 I 1957 r.), Bułgarią (20 II 1957 r.) i

Węgrami (28 III 1957 r.). Zasady zawarte w podpisanych wtedy deklaracjach były następnie

wprowadzane również do aktów multilateralnych. Państwa bloku zmierzały stopniowo do układania

swych stosunków na podstawie powszechnych umów międzynarodowych, które w okresie

stalinowskim były lekceważone i łamane.

Powyższe procesy znajdowały wyraz w formie i treści narad partyjno-rządowych, a pewnej

mierze także w funkcjonowaniu RWPG. (Jeśli chodzi o Układ Warszawski, to do końca utrzy-

mywała się w nim dominacja wojskowych radzieckich i obsadzania przez nich wszystkich klu-

czowych funkcji kierowniczych.) Od 1957 r. w ramach RWPG powstawały liczne komitety lub

komisje współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej. Rosnącego znaczenia nabierała pro-

blematyka racjonalnego podziału pracy, specjalizacji i kooperacji; wraz z tym pojawiała się nieunikniona

sprzeczność interesów poszczególnych krajów. Z inicjatywy Polski przystąpiono do ulepszania

mechanizmów RWPG. Po wielu latach działalności tej organizacji, 10 grudnia 1956 r., podpisano

statut RWPG. W trzy lata później utworzono Komitet Wykonawczy Rady i zwiększono liczebność

jej stałych komisji. Postanowiono także przystąpić do koordynacji wieloletnich planów

gospodarczych. Procesy, o których mowa, nie zlikwidowały uzależnienia państw bloku od ZSRR,

zmniejszyły jednak skalę tego uzależnienia i złagodziły jego mechanizmy.

Wszystko to dotyczyło również - w przeciwieństwie do składników wojskowych - politycznych

czynników Układu Warszawskiego, który zaczął funkcjonować w 1956 r. Na praskiej naradzie

Doradczego Komitetu Politycznego (27-28 I 1956 r.) uchwalono Statut Dowództwa Zjed-

noczonych Sił Zbrojnych i postanowiono z chwilą ich utworzenia włączyć kontyngenty Armii

Ludowej NRD w skład tych sił. Doradczy Komitet Polityczny, który miał zbierać się przynaj-

mniej dwa razy do roku (a w rzeczywistości obradował rzadziej), stał się głównym ośrodkiem

ujednolicania i koordynacji polityki zagranicznej państw członkowskich. Po 1956 r. dochodziło na

tym forum do różnic zdań, a niekiedy wyraźnych rozbieżności.

131

VII. Kształtowanie podstaw równowagi sil między Wschodem...

4. Trudności dialogu Wschód-Zachód

Od 1955 r. świat wszedł w fazę trudnego dialogu między Wschodem a Zachodem, skon-

centrowanego wokół problemów niemieckich i zbrojeniowych. Lipcowe spotkanie „na szczycie"

szefów rządów czterech mocarstw stworzyło pewne nadzieje na osiągnięcie odprężenia mię-

dzynarodowego, ale nie rozwiązało jednak konkretnych trudnych problemów, odsyłając je do

dyskusji między ministrami spraw zagranicznych, którzy zebrali się w Genewie (27 X-16 XI

1955 r.). Związek Radziecki, który jako jedyny utrzymywał stosunki dyplomatyczne z obydwoma

państwami niemieckimi, domagał się uznania faktu istnienia tych państw jako podstawy wszelkich

ewentualnych rozwiązań. Dlatego proponował wysłuchanie szefów rządów RFN i NRD.

Mocarstwa zachodnie to stanowisko odrzucały, wracając do „planu Edena", wedle którego zjed-

noczone państwo niemieckie powinno było należeć do NATO i Unii Zachodnioeuropejskiej.

Rozbieżność stanowisk była nadal tak znaczna, że na konferencji nie zdołano niczego uzgodnić.

Dowodziło to, że problemy niemieckie pozostały najtrudniejszym aspektem dialogu Wschód-

Zachód.

Drugi kluczowy problem, o czym była tu już mowa, stanowiła sprawa rozbrojenia. Mo-

carstwa zachodnie przywiązywały największą wagę do kontroli na miejscu, podczas gdy rząd

radziecki gotów przyjąć różne inne formy kontroli, wzbraniał się przed wpuszczeniem zagra-

nicznych ekspertów na teren Układu Warszawskiego. Kiedy Mołotow zaproponował w Genewie,

by każde z czterech mocarstw zobowiązało się do niestosowania jako pierwsze broni jądrowej,

Dulles, Macmillan i Ponay odrzucili tę propozycję. Nie mogło również dojść do porozumienia w

sprawie proponowanej przez ZSRR strefy ograniczonych zbrojeń w Europie Środkowej, ponieważ

państwa zachodnie chciały przy okazji potraktować jako linię podziału między Wschodem a

Zachodem nie Łabę, lecz polską granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej.

Na wielkie przeszkody napotykała też konkretna współpraca między państwami Wschodu i

Zachodu. Na konferencji genewskiej Francja zgłosiła projekt, który przewidywał rozwój współpracy

ekonomicznej, naukowo-technicznej i kulturalnej. W odpowiedzi ZSRR zwracał uwagą na potrzebą

usuwania przeszkód w rozwoju takiej współpracy (np. dyskryminacji handlowej, braku

odpowiednich umów, dążeń do ingerencji w sprawy wewnętrzne itp.). Okazało się, że rozwój

współpracy będzie zależał w dużym stopniu od zapewnienia jej przesłanek polityczno-psycholo-

gicznych.

Na tle powyższych trudności spektakularnym efektem rozpoczynającego się dialogu

Wschód-Zachód było w 1955 r. przełamanie impasu w przyjmowaniu nowych członków

ONZ, co dokonało się na X sesji Zgromadzenia Ogólnego. 14 grudnia na zalecenie Rady Bezpie-

czeństwa uchwalono bowiem przyjęcie do ONZ 16 państw (Albania, Austria, Bułgaria, Cejlon,

Finlandia, Hiszpania, Irlandia, Jordania, Kambodża, Laos, Libia, Nepal, Portugalia, Rumunia,

Węgry i Włochy). Nie przyjęto tylko dwóch wniosków: przedstawiciel Tajwanu zgłosił veto w

Radzie Bezpieczeństwa przeciwko przyjęciu Mongolii, a delegat ZSRR sprzeciwił się przyjęciu

Japonii. Niemniej przyjęcie 16 nowych członków zwiększyło ich liczbę do 76.

Moskwa chciała przede wszystkim polepszyć stosunki z Waszyngtonem i Londynem.

Premier Nikita Chruszczow skierował do prezydenta Dwighta Eisenhovera w styczniu 1956 r.

orędzie, do którego załączony był projekt traktatu przyjaźni i współpracy między ZSRR a USA. Te

jednak propozycji nie podjęły. Po XX Zjeździe KPZR doszło do wizyty przywódców radzieckich w

Wielkiej Brytanii (18-27 IV 1956 r.). Mimo pozytywnych deklaracji ogólnej natury nie zdołano

porozumieć się ani w sprawie przyjęcia ogólnej zasady nieinterwencji na Bliskim Wschodzie (premier

Eden nie wykluczał interwencji brytyjskiej w razie zmiany statusu Towarzystwa

132

Kanału Sueskiego), ani w sprawie zakazu dostaw broni państwom Bliskiego i Środkowego Wschodu

(rząd brytyjski chciał uzyskać także takie zobowiązanie jedynie od Związku Radzieckiego wobec

Egiptu). Porozumiano się natomiast w sprawach bilateralnej współpracy kulturalnej, naukowej,

technicznej i sportowej. W komunikacie z wizyty wspólne potwierdzono zasady pokojowego

współistnienia państw o odmiennych ustrojach.

Klimat wywołany przez XX Zjazd KPZR i rozwiązanie Kominformu, a także zmiana układu sił

w parlamencie francuskim w rezultacie wyborów 1956 r. sprawiły, że socjalistyczny premier Guy

Mollet niebawem udał się z wizytą oficjalną do Moskwy (15-19 V 1956 r.). Z uwagi na swą

niejednoznaczność wyniki rozmów były podobne do efektów rozmów brytyjsko-radzieckich,

stanowiły jednak istotny krok naprzód w procesach dialogu dwustronnej współpracy w duchu

pokojowego współistnienia.

Interwencja brytyjsko-francuska w Egipcie nie przekreśliła dialogu między Wschodem a

Zachodem, ponieważ Związek Radziecki i Stany Zjednoczone postępowały wobec tego

konfliktu w sposób uzgodniony. Dowiodło to, że od stosunków miedzy tymi dwoma mocar-

stwami w wielkiej mierze zależeć będą losy pokoju w różnych częściach globu. Od tego czasu nie

ulegało też wątpliwości, że wszelkie regionalne kryzysy i konflikty, w które zaangażowane są

wielkie mocarstwa, nabierają globalnego znaczenia i nie mogą być obojętne dla państw innych

regionów świata.

Od 1957 r. dialog Wschód-Zachód utrudniały spory wokół wyścigu zbrojeń i koncepcji

rozbrojenia, proklamowania (5 I 1957 r.) „doktryny Eisenhowera" dla Bliskiego i Środkowego

Wschodu oraz przedłużającej się wojny w Algierii. Sprzyjało mu natomiast poparcie udzielone

koncepcji pokojowego współistnienia przez rozszerzający się ruch krajów niezaangażowanych.

Wbrew rozlicznym przeszkodom ZSRR kontynuował strategię dyplomatyczną, którą jeden z

komentatorów nazwał „bombardowaniem Zachodu propozycjami kolejnych spotkań". Należały

do nich propozycje zwołania narady czołowych polityków dwóch bloków wojskowych (z 10

XII 1957 r. i 8 I 1958 r.), a następnie w sprawie zwołania konferencji na szczycie w celu

uregulowania problemów środkowo-europejskich (z 28II1958 r.). W zachodniej opinii publicznej,

wśród naukowców, polityków i dziennikarzy przybyło zwolenników dialogu z Moskwą po

wystrzeleniu w przestrzeń kosmiczną pierwszego sztucznego satelity ziemi (4 X 1957 r.) i

locie pierwszego kosmonauty (12 IV 1961 r.). Nie bez znaczenia była osobowość Nikity

Chruszczowa, który swoim niekonwencjonalnym otwartym otwartym zachowaniem zaskarbił

sobie miano „lodołamacza zimnej wojny".

Była już mowa o tym, że choć nie doszło tam do porozumienia w sprawach niemieckich,

konferencja w Genewie (V-VHI 1959 r.) potwierdziła zasadę dialogu i rozwiązywania spraw

spornych na drodze pokojowej. Przy okazji tej właśnie konferencji doszło do uzgodnienia (3

VIII) pierwszego radziecko-amerykańskiego spotkania na najwyższym szczeblu.

Na zaproszenie prezydenta Eisenhowera premier Chruszczow złożył wizytę w Stanach

Zjednoczonych w dniach od 15 do 18 września 1959 r. Również w czasie tego spotkania nie

udało się uzgodnić niczego w sprawach europejskich. Ustalono jednak, że w maju roku następnego

odbędzie się spotkanie szefów rządów czterech mocarstw. Sam fakt pierwszej w dziejach wizyty

radzieckiego przywódcy w USA miał istotne znaczenie dla odprężenia i dialogu Wschód-

Zachód, wywołując zarazem przeciwdziałanie amerykańskich przeciwników odprężenia oraz

Adenauera.

W okresie przygotowań do zapowiedzianego w Waszyngtonie spotkania Wielkiej Czwórki

prezydent de Gaulle gościł premiera Chruszczowa we Francji (23 III-3 IV 1960 r.). Szefowie obu

państw potwierdzili nienaruszalność granic europejskich, za czym twórca V Republiki wy-

133

VII. Kształtowanie podstaw równowagi sił między Wschodem...

powiadał się już wcześniej (m.in. na konferencji prasowej 25 III 1959 r.). Opowiedzieli się również

za normalizacją sytuacji w Berlinie Zachodnim i wskazali na możliwość porozumienia się w

sprawach niemieckich.

Pomyślną ewolucję wydarzeń zakłóciły skutki wysłania nad terytorium Związku Radzieckiego

kolejnego szpiegowskiego samolotu U2 (l V 1960 r.). Zestrzelono go przy pomocy rakiety, a pilot,

Francis Powers, został ujęty. Prezydent Eisenhower nie zdezawuował wojskowych

amerykańskich i tym samym wziął winę na siebie. Na wstępnym spotkaniu szefów rządów w Paryżu

odmówił oficjalnego przeproszenia Związku Radzieckiego i uchylał się od zapewnienia, że tego

rodzaju loty nie powtórzą się więcej. Stwierdził jedynie, że loty zostaną zawieszone do końca

jego mandatu, tzn. do stycznia 1961 r. Wobec tego Chruszczow zaproponował odłożenie

konferencji na sześć-osiem miesięcy. Po wyjeździe szefa rządu radzieckiego de Gaulle, Eise-

nhower i Macmillan ogłosili wspólny komunikat (18 V), w którym wyrazili gotowość uczestni-

czenia w rokowaniach ze Związkiem Radzieckim w przyszłości.

Po fiasku konferencji paryskiej Związek Radziecki oczekiwał na rezultat amerykańskiej kampanii

prezydenckiej i nie zgłaszał dalszych propozycji międzynarodowych. Prezydent John Ken-nedy w

swych pierwszych oświadczeniach podkreślał, że nie chce zwiększać ryzyka konfliktu jądrowego

z ZSRR, podtrzymał jednak dotychczasowe stanowisko Waszyngtonu w sprawach niemieckich.

Wkrótce po objęciu urzędu prezydent wyraził chęć poznania szefa rządu radzieckiego, a 8 marca

1961 r. Chruszczow otrzymał od Kennedy'ego pierwsze orędzie, które zapoczątkowało ożywioną

korespondencję między nimi.

Do spotkania Kennedy'ego z Chruszczowem doszło w Wiedniu w dniach 3-4 czerwca

1961 r. Wymieniono poglądy na tematy niemieckie i kwestie rozbrojenia oraz uzgodniono, że

obaj przywódcy będą utrzymywać kontakt we wszystkich kwestiach ważnych dla obu państw i

dla s'wiata. Kennedy przyznał, że istnieje „równość sił ZSRR i USA", oba mocarstwa powinny więc

podążać pokojową drogą. Rzecz znamienna, że nieudana antykubańska interwencja zbrojna w

Zatoce Świń (17-20IV 1961 r.) nie zaciążyła na tym spotkaniu, gdyż Kennedy odciął się od

interwentów zaraz po ich klęsce.

Pod wpływem spotkania wiedeńskiego prezydent USA umocnił się w przekonaniu, że Stany

Zjednoczone nie powinny dać broni jądrowej żadnemu krajowi, w tym także RFN, a ze Związkiem

Radzieckim powinny rozmawiać językiem rokowań, choć bez jakichkolwiek ustępstw. Postawa ta

znalazła wyraz w sposobie rozwiązania kryzysu kubańskiego w październiku 1962 r., który

stanowił przesilenie w ówczesnej fazie dialogu i odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód.

Aczkolwiek spektakularny przejaw przesilenia rozegrał się poza Europą, to jego pozytywne skutki

objawiły się przede wszystkim w Europie.

Rozdział VIII

PRZEBUDZENIE SIĘ AFRYKI (1955-1963)

1. Wojna o niepodległość Algierii

Główny etap rozwoju ruchu narodowowyzwoleńczego i procesu dekolonizacji Afryki przypadł

dopiero na drugie dziesięciolecie po wojnie. Jeśli w 1955 r. istniały na tym kontynencie tylko 4

niepodległe państwa, to w ciągu następnej dekady liczba ta wzrosła do 35. W Afryce Północnej

efektem tych procesów było uzyskanie niepodległości przez Maroko (2 III 1956 r.) i Tunis (15

VI1956 r.) oraz długotrwała wojna Algierczyków o niepodległość.

Wojna algierska zajmuje szczególne miejsce w procesie dekolonizacji Afryki. Rozpoczęta

jako powstanie, trwała prawie osiem lat i kosztowała życie blisko miliona Algierczyków. Ze

względu na opór w traktowaniu tego kraju jako integralnej części terytorium francuskiego i

obronę stanu posiadania 1,1 min kolonistów francuskich Paryż długo odmawiał 8 milionom

arabsko-berberyjskich muzułmanów prawa do niepodległości. Wpływ kolonistów francuskich w

Algierii na życie polityczne metropolii był od pokoleń bardzo duży. Uznawane hasło „Algierii

Francuskiej" przyczyniało się do zaostrzenia wojny, która w swych skutkach doprowadziła do

upadku IV Republiki, a w V Republice zagroziła wojną domową. W świecie narastała w tym czasie

solidarność z patriotami algierskimi ze strony partii i rządów oraz szerokich kręgów opinii

publicznej, postępowych państw niezaangażowanych i ruchów narodowowyzwoleńczych. Paryż

znajdował się pod coraz silniejszą presją opinii międzynarodowej, a dyplomacja francuska traciła

stopniowo swobodę działania, zwłaszcza na forum ONZ.

O zakresie i intensywności wojny algierskiej świadczą dane o zaangażowaniu wojsk francu-

skich. Gubernator generalny Jacąues Soustelle (I 1955-1 1956) doprowadził do zwiększenia li-

czebności tych wojsk z 80 do 225 tysięcy. Jego następca Robert Lacoste (II 1956-VI 1958 r.)

podniósł ten stan do prawie pół miliona żołnierzy. Później siły francuskie wzrosły do 800 tysięcy,

10-krotnie przewyższając liczbę z roku 1954.

135

VIII. Przebudzenie się Afryki (1955-1963)

••>• Politycznym kierownikiem powstania algierskiego, a następnie wojny narodowowyzwoleńczej

był Front Wyzwolenia Narodowego, któremu przewodniczył Ahmed Ben Bella, przebywający w

Kairze. Zjazd FLN (Front de liberation nationale), przeprowadzony w sierpniu 1956 r. w Kabylii,

uchwalił platformę polityczną, która za główny cel uznała niepodległość w postaci republiki

demokratycznej. Na zjeździe wybrano Rade Narodową Rewolucji Algierskiej, która stała się

najwyższym organem politycznym i wojskowym FLN. Wojna narodowo-wyzwoleńcza weszła w

wyższą fazę programową i organizacyjną, poszerzywszy swoją bazę społeczną stała się

ogólnonarodową wojną rewolucyjną.

Metropolia francuska długo nie chciała słyszeć o niepodległości Algierii. Rząd Guy Mol-leta,

który doszedł do władzy po wyborach w styczniu 1956 r., wysunął hasło zawieszenia broni, po

którym zostałyby przeprowadzone wybory do organu przedstawicielskiego uprawnionego do

dyskusji o „statucie Algierii". Po odkryciu w tymże roku poważnych źródeł ropy na Saharze

zwolennicy „obecności francuskiej" parli w kierunku rozstrzygnięć militarnych, chociaż siły de-

mokratyczne głosiły, że po uznaniu niepodległości Maroka i Tunisu Paryż nie może jej odmówić

Algierii.

FLN nie podjął propozycji rządu Molleta, aczkolwiek nawiązał z władzami francuskimi póło-

ficjalne kontakty. Niebawem Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło (16 II 1957 r.) rezolucję

domagającą się „rozwiązania pokojowego i demokratycznego".

Próby zdławienia sił FLN za wszelką cenę zaostrzyły stosunki Francji z Marokiem i Tunisem.

Sułtan Maroka i prezydent Burguiba postanowili naradzić się z przywódcami FLN, których zaprosili

na spotkanie w Tunisie na 22 października 1957 r. Ben Bella i czterech innych przywódców

udało się z Kairu przez Hiszpanię do Maroka, gdzie spotkali się z sułtanem. Następnie odlecieli do

Tunisu na pokładzie marokańskiego samolotu, obsługiwanego przez załogą francuską. Po drodze

okazało się, że pilot był na usługach wywiadu francuskiego i zdecydował się lądować w

Algierze, gdzie przywódcy FLN zostali aresztowani. Sułtan Maroka i prezydent Tunezji na próżno

oczekiwali ich w Tunisie. Bardzo dotknięci postępowaniem Francuzów i ich odmową

uwolnienia przywódców algierskich zerwali wszelkie rokowania obu państw z Francją. Rząd

marokański podał się do dymisji i w kraju odbyły się gwałtowne manifestacje antyfrancu-skie;

sułtan wycofał syna z liceum paryskiego.

Podstępne aresztowanie przywódców FLN i osadzenie ich w więzieniu we Francji narodo-

wowyzwoleńczej wojny Algierczyków nie osłabiło, lecz przyczyniło się do jej zaostrzenia. W

1958 r. Armia Wyzwolenia Narodowego osiągnęła 130 tyś. żołnierzy. 18 września proklamowana

została Republika Algierska i utworzony został Rząd Tymczasowy, który w następnych

tygodniach uznały liczne państwa. Mimo to kolonizatorzy nadal pragnęli przywrócić pokój z

pomocą siły. Pod pozorem rozbicia koncentracji oddziałów Armii Wyzwolenia Narodowego na

pograniczu tunezyjskim lotnictwo francuskie zmasakrowało tunezyjskie miasteczko Sakiet Sidi

Youssef (8II1958 r.). Akt ten wywołał oburzenie nie tylko arabskiej i światowej, lecz także i

francuskiej opinii publicznej. We Francji doszło do miesięcznego kryzysu rządowego (od upadku

rządu Felixa Gaillarda - 15 IV 1958 r. - do utworzenia rządu Pierre'a Pflimlina - 14 V 1958 r.).

Kolonowie w Algierii domagali się utworzenia Komitetu Ocalenia Publicznego i obrony „Algierii

Francuskiej". Akcję podjęły także siły gaullistowskie: 13 maja generałowie dokonali w Algierze

puczu i utworzyli Komitet Ocalenia Publicznego, na którego czele stanął dowódca spado-

chroniarzy gen. Jaques Massu (za zgodą zresztą naczelnego dowódcy, gen. Raoula Salana). W ten

sposób wojna algierska przyczyniła się do śmiertelnego kryzysu IV Republiki.

Prezydent Renę Coty i premier Pflimlin, przy poparciu byłego premiera Molleta, zwrócili się do

gen. de Gaulle'a z prośbą o zapobieżenie groźbie wojny domowej i przywrócenie jedności

136

narodowej, l czerwca powołany przez generała rząd otrzymał inwestyturę i specjalne pełnomoc-

nictwa. Zwolennicy „Algierii Francuskiej" przyjęli to z entuzjazmem. Niebawem generał udał się

do Algierii i w przemówieniu w Konstantinie (3 VI) zapowiedział plan reform, który miał być

realizowany w ciągu pięciu lat (podnoszenie poziomu życia co roku o 5%, parcelacja 250 tyś. ha

ziemi, wzrost zatrudnienia, rozwój budownictwa mieszkaniowego, tworzenie szkół itd.). Jedno-

cześnie rząd de Gaulle'a przygotowywał militarne rozbicie głównych ośrodków Armii Wyzwolenia

Narodowego.

Sam generał proklamował jednak w Algierze „otwarcie drzwi pojednania". Oznaczało to

unikanie zarówno hasła „Algierii Francuskiej", jak i perspektywy niepodległości Algierii oraz

dążenie do „pokoju dzielnych" tworzonego na zasadzie kompromisu. Wojna zaostrzała się, lecz w

stanowiskach Tymczasowego Rządu Republiki Algierskiej i rządu de Gaulle'a słabły elementy

nieprzejednania. Wbrew apelowi FLN, który wezwał Algierczyków do bojkotu francuskiego

referendum konstytucyjnego z 28 września 1958 r., wzięło w nim udział 80% zarejestrowanych, z

czego 97% głosowało „tak". Po raz pierwszy w głosowaniu wzięły udział kobiety algierskie.

Następnie w wyborach parlamentarnych (30 XI) Algierczycy wybrali 71 deputowanych (48 mu-

zułmanów i 23 Europejczyków). W 1959 r. 800-tysieczne siły francuskie odnosiły jeszcze pewne

sukcesy, ale de Gaulle proklamował (16 IX 1959 r.) zasadę samostanowienia. Jego zdaniem

mogła ona być zastosowana w postaci całkowitej niepodległości lub secesji, pełnej asymilacji z

Francją albo autonomii i stowarzyszenia z metropolią „w sprawach gospodarki, oświaty, obrony,

stosunków zewnętrznych". Generał nie proponował jednak zawieszenia broni.

W 1960 r. wojna weszła w nową fazę. FLN odbudował swoje siły, Armia Wyzwolenia Naro-

dowego otrzymała okrężną drogą nowe wyposażenie z państw Układu Warszawskiego. Skrajne

koła kolonistów zaczęły oskarżać de Gaulle'a o zdradę i zorganizowały w największych miastach

Algierii „tydzień barykad" (23-3011960 r.). Ludność algierska, idąc za wskazaniami Tymczasowego

Rządu, nie dała się sprowokować. Armia francuska pozostała wierna de Gaulle'owi. Bunt kolonów

przyspieszył decyzję generała o podjęciu rozmów z przedstawicielami TRRA. Przed ich

rozpoczęciem prezydent wysunął hasło „Algierii Algierskiej", która pozostałaby stowarzyszona z

Francją i pozbawiona byłaby Sahary. Rozmowy odbyły się w Melun (25-29 VI 1960 r.), zostały

jednak przerwane na skutek francuskich żądań kapitulacji armii algierskiej, na co TRRA nie mógł

się zgodzić. Przerwa trwała prawie rok, w czasie którego Francuzi ostatecznie przekonali się o

nierealności swojego żądania.

Tymczasem władze Francji przeprowadziły referendum w sprawie algierskiej (8 I 1961 r.).

75% głosujących we Francji i 65% w Algierii wypowiedziało się za koncepcją de Gaulle'a w

sprawie samostanowienia tego kraju. Następnego dnia TRRA wyraził zadowolenie z wyników

referendum, a w tydzień później oświadczył, że gotów jest wznowić rokowania z rządem francuskim.

Po wstępnych kontaktach w Lucernie (20II i 5 III) oba rządy opublikowały (30 III) komunikaty o

przystąpieniu do rokowań. Po pewnej zwłoce rozpoczęły się one 18 maja 1961 r. w Evian na granicy

francusko-szwajcarskiej.

Zwolennicy „Algierii Francuskiej" chcieli zahamować proces pokojowy. W nocy z 21 na 22

kwietnia wybuchł w Algierze pucz generałów, którzy utworzyli Dyrektoriat (Raoul Salan,

Maurice Challe, Renę Zeller i Edmond Jouhaud) i zamierzali przejąć władzę. Prezydent de Gaulle

nie ugiął się. Po jego stronie stanęła większość sil lądowych i lotnictwa oraz cała marynarka. Po

trzech dniach pucz poniósł fiasko. Challe i Zeller poddali się, zaś Salan, Jouhaud, kilku puł-

kowników, Jacąues Soustelle i Georges Bidault przeszli do podziemia, tworząc Organizację Tajnej

Armii (Organisation de 'armee secrćt - OAS). Poparta przez 80. deputowanych francuskiego

Zgromadzenia Narodowego wszczęła ona terror wobec ludności arabskiej, lojalnej wobec Pary-

137

VIII. Przebudzenie się Afryki (1955-1963)

za administracji francuskiej i tych kolonów, których podejrzewano o sprzyjanie koncepcji pokoju i

niepodległości Algierii. OAS wysunęła nawet projekt podziału Algierii na arabską i francuską

(obejmującą pas wybrzeża od Mitidja do Oranu), wzorując się na podziale Palestyny w 1948 r.

W tej sytuacji podczas rozpoczętych w Evian rokowaniach francusko-algierskich obie strony

miały motywacje, aby doprowadzić do porozumienia. Ostatecznie 18 marca 1962 r. zostały pod-

pisane w Evian porozumienia francusko-algierskie. Francja uznała niepodległość Algierii (łącznie z

Saharą) uwarunkowaną jedynie referendum, jakie miało być przeprowadzone w Algierii l lipca tegoż

roku. Niepodległa Algieria miała pozostać związana z Francją umowami o współpracy, które m.in.

przewidywały przynależność do strefy franka i do unii celnej, gwarantowały prawa osobiste i

majątkowe kolonów francuskich oraz zapowiadały wspólną eksploatację nafty saha-ryjskiej. W

ciągu trzech lat Algierczycy mieli prawo do korzystania z podwójnego obywatelstwa i dopiero pod

koniec tego okresu byli zobowiązani dokonać wyboru przynależności państwowej. Przez taki sam

okres Francuzi mieli prawo utrzymywać w Algierii 90-tysięczną armię, korzystając przez pięć lat z

lotnisk i baz na Saharze (gdzie dokonywano doświadczeń atomowych), oraz przez 15 lat z

nowoczesnej bazy morskiej w Mers el Kebir. W referendum z 8 kwietnia 1962 r. 90% Francuzów

wypowiedziało się za porozumieniami z Evian. W odpowiedzi OAS wzmogła w Algierii terror.

Jedynym jego efektem było zmuszenie między majem a lipcem ponad 800 tyś. kolonów

francuskich - w tym wielu takich, którzy nigdy nie widzieli metropolii - do opuszczenia Algierii.

FLN na swoim zjeździe w Trypolisie (czerwiec 1962 r.) zaakceptował porozumienia ewiań-

skie i uchwalił program społeczny rewolucji algierskiej. W referendum z l lipca Algierczycy

olbrzymią większością głosów wypowiedzieli się za niepodległością i za porozumieniami z Evian.

Następnego dnia została proklamowana niepodległość Algierii. We wrześniu odbyły się wybory do

Narodowego Zgromadzenia Ustawodawczego. Nowemu państwu nadano (25 IX) nazwę Algierskiej

Ludowej Republiki Demokratycznej. Jej pierwszym premierem, a następnie prezydentem został

Ahmed Ben Bella, którego Francuzi w końcowej fazie rokowań w Evian musieli wypuścić z

więzienia i traktować jako partnera.

Zakończenie wojny, która była jedną z najokrutniejszych wojen kolonialnych, położyło kres

132-letniemu panowaniu francuskiemu w Algierii. Był to zarazem początek ujawnienia się we-

wnątrz FLN rozbieżności, otwartego zwalczania się różnych tendencji i grup politycznych, a nawet

konfliktów zbrojnych. Na wiele lat zwyciężyła orientacja rewolucyjna czyniąca Algierię jednym z

pierwszych krajów afrykańskich, który wszedł na drogę niekapitalistyczną.

2. Przełom w procesie dekolonizacji Czarnej Afryki

Do połowy lat pięćdziesiątych strefa krajów Czarnej Afryki wydawała się ostoją systemu

kolonialnego, lecz w drugiej połowie tej dekady następstwa Bandungu oraz wojny algierskiej

odbiły się na ewolucji tej strefy. Znajdujące się w niej posiadłości kolonialne weszły w okres

wstrząsów i rozpadu. Dominująca dotychczas ideologia panafrykanizmu została wzbogacona

różnymi odmianami nacjonalizmu. Procesowi dekolonizacji sprzyjały nie tylko państwa nowo

wyzwolone, lecz także, choć z odmiennych względów, dwa największe mocarstwa.

Jeśli chodzi o imperium francuskie, to po pierwszych doświadczeniach północnoafrykań-

skich Paryż starał się zmodernizować swoje panowanie w Afryce Zachodniej i w Afryce Równi-

kowej. Na wniosek ministra terytoriów zamorskich, socjalisty Gastona Deferre' a, parlament francuski

przyjął 23 czerwca 1956 r. ramową ustawę, która głosiła, że Republika Francuska jest

138

„jedna i niepodzielna", zapowiadała jednak posunięcia decentralizacyjne. Polegały one na roz-

szerzeniu kompetencji wybieranych zgromadzeń lokalnych (sprawy budżetu, projektów admini-

stracyjnych i ustawodawstwa lokalnego). W rok później postanowiono, że zgromadzenia lokalne

będą wybierać rady rządowe; będą im przewodniczyć gubernatorzy francuscy, a ich członkowie

będą sprawować władzę wykonawczą jako ministrowie. Federacje Francuskiej Afryki Zachodniej

i Francuskiej Afryki Równikowej nazwano „grupami terytoriów", na których czele postawiono

wysokich komisarzy Republiki Francuskiej. Każdy z nich miał do pomocy Wielką Radę, złożoną z

delegatów zgromadzeń lokalnych danego terytorium i uchwalającą budżet federalny.

Terytorium powierniczemu Togo zaproponowano wejście w skład Unii Francuskiej w cha-

rakterze republiki autonomicznej. Rada Powiernicza ONZ nie zgodziła się na takie rozwiązanie,

lecz republikę taką proklamowano (l IX 1956 r.). Pod nadzorem ONZ przeprowadzono w niej

wybory (kwiecień 1958 r.), po których republika zażądała niepodległości i osiągnęła ją w dwa

lata później (24 IV 1960 r.). Na terytorium powierniczym Kamerunu rozwinęła się natomiast

walka partyzancka. Jej przywódcom nie odpowiadał statut republiki autonomicznej z maja 1957 r. i

domagali się oni niepodległości. Kamerun uzyskał ją l stycznia 1960 r. na zasadach federalnych.

Następnie przyłączyła się do niego część dawnego Kamerunu Brytyjskiego.

Reformy Deferre'a nie zadowalały przywódców afrykańskich, gdyż nie przybliżały nie-

podległości ich krajów, a jedynie modernizowały system kolonialny. Nie trwały też długo, gdyż

Konstytucja V Republiki (przyjęta w referendum z 28 września 1958 r.) zastąpiła Unię Francuską

przez Wspólnotę Francuską. Jej członkowie mieli prawo do samorządności, ale rząd francuski

decydował o ich polityce zagranicznej, obronie, walucie, polityce gospodarczej i finansowej,

sądownictwie, szkolnictwie wyższym, transporcie zewnętrznym i telekomunikacji. Wszystkie

posiadłości francuskie w Czarnej Afryce i Madagaskar głosowały w referendum za konstytucją i

udziałem we Wspólnocie Francuskiej. Jedyny wyjątek stanowiła Gwinea. Pod wpływem kampanii

Sekou Toure pod hasłem: „lepsza jest nędza na wolności niż bogactwo w niewoli" kraj ten głosował

„nie" (95% głosów). Stał się natychmiast państwem niepodległym, ale został pozbawiony

francuskich subwencji i pomocy technicznej.

Gen. de Gaulle wyciągnął wnioski z wojny indochińskiej i algierskiej. Jego zdaniem utrzy-

mywanie siłą systemu kolonialnego, pochłaniając duże wydatki wojskowe., nie służyło prestiżowi

Francji i nie sprzyjało modernizacji jej obrony. Za korzystniejsze uważał uznanie suwerenności

poszczególnych obszarów i oparcie stosunków z nimi na zasadach współpracy, które silą rzeczy

były korzystne przede wszystkim dla Francji. Prezydent korzystał z rad intelektualistów i

przywódców afrykańskich (jak Lemina Gueye, Leopold Senghor i Philibert Tsiranana) w sprawie

wprowadzenia do konstytucji V Republiki prawa terytoriów afrykańskich do swobodnego

samostanowienia. W rezultacie referendum konstytucyjnego za Wspólnotą Francuską opowie-

działo się 7 terytoriów Francuskiej Afryki Zachodniej, 4 terytoria Francuskiej Afryki Równikowej

oraz Madagaskar. Uczyniły to większością od 78% (Niger) do 99,9% głosów (Wybrzeże Kości

Słoniowej). W Senacie Wspólnoty Francuskiej znalazło się 98 delegatów tych terytoriów i 186

delegatów francuskich.

Konstytucja z 1958 r. dawała wszystkim członkom Wspólnoty prawo wystąpienia z niej. Na

rozpoczęcie owego procesu nie trzeba było długo czekać, gdyż przyspieszały go wydarzenia

ogólnoafrykańskie. Przywódcy państw członkowskich Wspólnoty spostrzegli, że Sekou Toure był

przyjmowany w USA jako szef państwa, podczas gdy oni mogli co najwyżej uczestniczyć w

pracach ONZ w ramach delegacji francuskiej. Hasło niepodległości ludów zależnych było

popularyzowane na organizowanych w Akrze między afrykańskich konferencjach państw nie-

podległych (IV 1958 r.) oraz ruchów związkowych i studenckich (XII 1958 r.). Większość kra-

139

VIII. Przebudzenie się Afryki (1955-1963)

jów członkowskich Wspólnoty Francuskiej, zwłaszcza Senegal i Madagaskar, uważały tę formule

sfederowania jako formę przejściową.

Senegal i Sudan Francuski utworzyły Federację Mali, kierowaną przez Leopolda Senghora i

Modibo Keitę. Nie przetrwała ona nawet dwóch lat, gdyż jej przywódcy we wrześniu 1959 r.

zażądali od Paryża przekazania jej atrybutów suwerennego państwa. De Gaulle zaakceptował

możliwość takiego rozwiązania. Na początku 1960 r. zawarto porozumienie, które rozpoczęło

przekształcanie Wspólnoty Francuskiej we „wspólnotę umowną". Francuska ustawa konstytucyjna

z 1960 r. przewidziała możliwość zarówno uzyskania niepodległości przez państwa członkowskie

Wspólnoty na zasadzie porozumienia, jak i umownego przystąpienia do wspólnoty państwa

niepodległego. Na takiej zasadzie zawarto porozumienia w sprawie niepodległości Senegalu (19

VI1960 r.), co doprowadziło do rozpadu Federacji Mali (sierpień 1960 r.) i do uznania (22IX 1960

r.) niepodległości Republiki Mali obejmującej dawny Sudan Francuski.

Za przykładem Senegalu i Mali poszły liczne państwa, którym Francja przyznała niepodle-

głość na zasadach umownych: Madagaskar (26 VI 1960 r.), Kongo (15 VIII 1960 r.), Gabon (17

VIII 1960 r.), Republika Środkowoafrykańska (13 VIII 1960 r.), Czad (11 VIII 1960 r.). Przeciwko

rozczłonkowywaniu Wspólnoty występował Houphouet-Boigny i kierowana przez niego grupa

„krajów Ententy", które ostatecznie odmówiły należenia do „wspólnoty umownej", ale sięgnęły

po niepodległość: Wybrzeże Kości Słoniowej (7 VIII 1960 r.), Dahomej (l VIII 1960 r.), Górna

Wolta (5 VIII 1960 r.) i Niger (3 VIII 1960 r.). Również Mauretania wystąpiła ze Wspólnoty przy

okazji uzyskiwania niepodległości (19 X 1960 r.).

W 1960 r. łącznie 15 byłych kolonii francuskich miało już niepodległość polityczną.

Dzięki de Gaulle'owi i naukom wypływającym z okrutnej wojny algierskiej był to proces pokojowy.

Umożliwił on szybkie przejście od statusu autonomii politycznej poszczególnych krajów do ich

niepodległości państwowej, podważając koncepcję i praktykę Wspólnoty Francuskiej.

Niezależnie jednak od przynależności do tej ostatniej między nowymi państwami a dotychczasową

metropolią pozostała gęsta sieć porozumień ekonomicznych, wojskowych, technicznych i kul-

turalnych, które zapewniały dalszą „obecność francuską" w neokolonialnej postaci. Do kierowania tą

neokolonialną „wspólnotą umowną" powołano w Paryżu w 1961 r. Ministerstwo Współpracy; jego

kompetencje świadczyły, że stosunki z tą grupą państw wyłączono z zakresu normalnej działalności

Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Jeśli idzie o brytyjskie imperium kolonialne w Czarnej Afryce, to rozpadało się ono

fragmentami i w dłuższym okresie czasu. Pierwszy wyłom nastąpił w Ghanie, którą to nazwę

kraj ten przyjął z okazji proklamowania (6 III 1957 r.) swej niepodległości (dawne Złote Wy-

brzeże). Była to duża zasługa wieloletnich wysiłków Kwame Nkrumaha - nauczyciela, myśliciela,

działacza i premiera rządu autonomicznego, który odegrał dużą rolę w rozwijaniu świadomości i

aktywności ludu swojego kraju. Będąc niekwestionowanym przywódcą CPP (Convention People

Party) i dożywotnim prezydentem Ghany, stał się on wzorem i inspiratorem walki o niepodległość

we wszystkich brytyjskich posiadłościach Czarnej Afryki. W stolicy swojego kraju organizował

konferencje panafrykańskie oraz dawał schronienie przywódcom ruchów narodo-

wowyzwoleńczych. Dla skutecznej obrony przed imperializmem proponował zorganizowanie

federacji państw afrykańskich.

Za przykładem Ghany poszła Nigeria, która zaczęła domagać się przekształcenia swojej

autonomii w niepodległość. Po jej uzyskaniu (l X 1960 r.) nowe państwo pozostało w ramach

Wspólnoty Brytyjskiej, a Nandi Azikiwe został jej pierwszym gubernatorem generalnym. Podobny

status niepodległości otrzymała Republika Sierra Leone (27 IV 1961 r.).

140

W Afryce Wschodniej doszło do wyzwolenia się Tanganiki, która znalazła się pod powier-

nictwem Wielkiej Brytanii. Po osiągnięciu autonomii politycznej w 1960 r. partia TANU (Tan-

ganyka African National Union) wysunęła hasło niepodległości. W wyborach powszechnych w

tymże roku ludność wypowiedziała się masowo za niepodległością, która została proklamowana w

roku następnym (28 XII 1961 r.). Tanganika pozostała w ramach Wspólnoty Brytyjskiej, a funkcję

premiera objął przywódca TANU Julius Nyerere. Kenii, po spacyfikowaniu ruchu Mau-Mau, rząd

brytyjski przyznał pewną samorządność (1958 r.) Utworzona w 1960 r. partia KANU (Kenya

African National Union), działająca nadal pod przewodnictwem przebywającego w więzieniu Jomo

Kenyatty, odniosła w następnym roku zwycięstwo w wyborach powszechnych (luty 1961 r.).

Londyn poczuł się zmuszony uwolnić Kenyatte i zwołać konferencję konstytucyjną. Wybory (maj

1963 r.) przyniosły KANU aż 75% mandatów zdobytych pod hasłem niepodległości, którą też

proklamowano pod koniec tegoż roku (12 XII 1963 r.). Uganda z trudem przezwyciężyła swoje

rozbicie wewnętrzne i po uzyskaniu niepodległości (9 XII 1962 r.) weszła w skład Wspólnoty

Brytyjskiej. W zróżnicowanym pod względem narodowościowym Zanzibarze długo ścierały się

różne tendencje i kraj ten otrzymał niepodległość państwową dopiero pod koniec 1963 r. (10

XII).

W Afryce Południowo-Wschodniej od 1953 r. istniała Federacja Afryki Środkowej, która,

zdaniem brytyjskiego Colonial Office, miała osłabić wpływy działających na wzór białych w

Związku Południowej Afryki zwolenników apartheidu. W rzeczywistości w Zgromadzeniu

Federalnym biali mieli przytłaczającą większość (35:6). W 1957 r. czarni patrioci podjęli zbrojną

walkę przeciwko białym i przeciwko Federacji. Przeciwko niej najsilniej wystąpili nacjonaliści

Nyassy pod przewodem Hastingsa Bandy. Doprowadził on - po rozwiązaniu przez Anglików

partii Nyassaland African National Congress - do utworzenia w 1959 r. Malawi Congress Party,

która odniosła sukces w wyborach 1961 r. Na tej podstawie Banda zażądał prawa secesji i we

wrześniu 1962 r. uzyskał zgodę Colonial Office, a w lutym roku następnego utworzył wyłącznie

murzyński rząd. Po rozwiązaniu Federacji (grudzień 1963 r.) Nyassa otrzymała niepodległość pod

nazwą Republiki Malawi (6 VII 1964 r.).

Bardziej skomplikowana była sprawa Rodezji Północnej, ponieważ kraj ten obfitował w

miedź. Walkę przeciwko Federacji prowadził tu Kenneth Kaunda, który występował przeciwko

segregacji rasowej. Uczestniczył on w spotkaniach krajów neutralistycznych i w konferencjach

panafrykańskich. Kilkakrotnie był aresztowany przez Anglików. W 1960 r. Kaunda przekształcił

Zambi African National Congress w United National Independence Party. Na jej czele doprowadził do

niepodległości (24 X 1963 r.), a rok później proklamował Republikę Zambii.

W Rodezji Południowej biali uparcie przestrzegali segregacji i wszelkie próby demokratyzacji

systemu wyborczego nie udawały się. Ze zrozumiałych względów biali byli konsekwentnymi

obrońcami federalizmu i interesów obszarników. Niepodległości zaczęli domagać się dopiero po

rozwiązaniu Federacji (31 XII 1963 r.). Gdy w 1961 r. doprowadzili do zakazu pierwszej

afrykańskiej partii National Democratic Party, jej przywódca Joshua Nkomo utworzył ZAPU

(Zimbabwe African People Union), która domagała się głębokich reform politycznych, podczas

gdy biali przez niepodległość rozumieli jedynie zniesienie kontroli brytyjskiej przy utrzymaniu

segregacji rasowej. Znacznie skomplikowało to i wydłużyło drogę do niepodległości.

Związek Południowej Afryki rozwijał w tym czasie ideologię i politykę apartheidu. Działo się

to pod przemożnym wpływem National Party oraz tajnego stowarzyszenia Braterstwo (Afri-kaner

Broederbond), które aktywnie popierały kolejne rządy rasistowskie. Apartheid był rozumiany

jako „oddzielny i równoległy rozwój każdej rasy w przyznanej jej strefie geograficznej". Na

początku lat sześćdziesiątych rozpoczęto organizację „Bantustanów", do których tłoczono

141

VIII. Przebudzenie się Afryki (1955-1963)

kolorową ludność pozbawioną praw wyborczych. Przeciwko prawom apartheidu rozwijały kampanie

nieposłuszeństwa cywilnego African National Congress, któremu przewodził John Luthula (laureat

pokojowej nagrody Nobla w 1960 r., zmarły w 1967 r.), oraz Pan African Congress pod przewodem

Roberta Subukwe. Zorganizowana przez tę ostatnią organizację manifestacja w Sharpeville w 1960 r.

dała policji pretekst do zamordowania 69 osób. Wkrótce potem obie organizacje zostały zakazane.

Fala protestów przeszła przez kraje Wspólnoty Brytyjskiej, Indie, Pakistan i nowo wyzwolone

państwa Afryki. Związek Południowej Afryki wystąpił wówczas ze Wspólnoty, a

zorganizowane w tej sprawie referendum (31 V 1961 r.) wypowiedziało się za niepodległością

Republiki Południowej Afryki. Od 1962 r. ONZ zalecała stosowanie wobec RPA sankcji eko-

nomicznych, ale państwa imperialistyczne nie wykonywały większości zaleceń.

Kolonialne imperium Portugalii w Czarnej Afryce było w tym okresie poddane polityce

asymilacji i przekształcaniu poszczególnych terytoriów w prowincje portugalskie. Dyktator An-

tonio Salazar podtrzymywał tę politykę w okresie przebudzenia się Afryki. W „roku Afryki"

głosił w lizbońskim Zgromadzeniu Narodowym koncepcję paternalizmu antyrasistowskiego, jakoby

sprawdzoną już na doświadczeniu brazylijskim. Idei wyższości rasowej Salazar przeciwstawiał

ideę społeczeństwa wielorasowego i wieloczęściowej ojczyzny. Zapominając o niedawnych

niepowodzeniach eksperymentów wielorasowych (Tanganika, Nyassa), nie brał pod uwagę, że

wszelki postęp na drodze kształtowania takiego społeczeństwa wymagał głębokich reform

ekonomicznych i społecznych w samej Portugalii (gdzie było dużo analfabetów i bezrobotnych)

oraz w koloniach (gdzie główną rolę odgrywał obcy kapitał). Nie liczył się też z faktem, że to na

Angolę, Mozambik czy Gwineę Bissau oddziaływały procesy narodowowyzwoleńcze, które za-

chodziły na całym kontynencie.

W Angoli lekarz i poeta Agostino Neto założył w 1956 r. Ruch Ludowy Wolności Angoli

(Mouvement Populaire pour la Liberte de 1'Angola - MPLA). W 1959 r. ruch ten z Konakri,

gdzie miał siedzibę, skierował petycję do rządu portugalskiego w sprawie przyznania ludowi

angolskiemu prawa do samostanowienia w drodze umowy. Wkrótce potem Neto i 50 jego zwolen-

ników zostało aresztowanych; wojska portugalskie wszczęły represje wobec ludności. MPLA zwróciła się

z apelem do ONZ, a w 1961 r. rozpoczęła wojnę partyzancką. Na północy kraju Unia Ludności Angoli

(UPA) wznieciła powstanie pod wodzą Roberto Holderna, przyjaciela Patrice'a Lumum-by. Utworzył

on Front de Liberation Nationale de l'Angola (FLNA), który (IV 1962 r.) sformował emigracyjny

rząd rewolucyjny w Algierze. W MPLA i FLNA przejawiały się jednak różne tendencje odśrodkowe,

co wydłużyło czas odzyskiwania przez Angolę niepodległości.

W Mozambiku rozwijały się w tym czasie różne ruchy, które pozostawały pod wpływem

partii prowadzących działalność w Kenii i Tanganice. Po odzyskaniu niepodległości przez tę

ostatnią większość z nich usytuowała swoje sztaby w Dar es-Salam. Ułatwiło to kontakty między

nimi i doprowadziło w czerwcu 1962 r. do utworzenia Frontu Wyzwolenia Mozambiku (FRELI-

MO). Na jego czele stanął profesor Edouard Mondlane. Jednakże rywalizacja z organizacjami,

które miały swoje siedziby w Kampali i Kairze, opóźniała organizację FRELIMO. Front rozpoczął

szkolenie oddziałów zbrojnych w Algierii i w Zjednoczonej Republice Arabskiej. We wrześniu

oddziały te wszczęły działania partyzanckie.

142

3. Kryzyskongijski

Kongo Belgijskie było szczególną kolonią obszaru Czarnej Afryki i jego dekolonizacja

doprowadziła do kryzysu międzynarodowego. Konstytucja belgijska z 1955 r. proklamowała

Kongo terytorium narodowym. W rzeczywistości ta największa kolonia afrykańska, bogata w

miedź, uran i inne surowce, była nadal administrowana przez olbrzymią armię urzędników

belgijskich, utrzymywana w posłuszeństwie przez znaczną liczbę misjonarzy i eksploatowana

przez wielkie korporacje ponadnarodowe. Nie mogła rozwijać się autonomiczna administracja

lokalna, świadomie hamowano też proces formowania się rodzimej inteligencji. Doktryna kolo-

nizatorów nakazywała utrzymywanie tubylców w posłuchu i w izolacji od przemian dokonujących

się w całej Afryce. W 1956 r. opracowano plan, który przewidywał emancypację polityczną „Afryki

Belgijskiej" dopiero za lat trzydzieści, ponieważ -jak głoszono - Murzyni mają 2 tysiące łat

zacofania w porównaniu z cywilizacją europejską.

Polityka taka była nie do utrzymania. Na olbrzymim terytorium (2 340 000 km2) w 1958 r.

żyło 13 min tubylców i tylko 100 tyś. białych (w tym 80 tyś. Belgów). Istniało tylko 15 miast

powyżej 20 tyś. mieszkańców (stolica Leopoldviłle liczyła 350 tyś.). Dużą rolę odgrywały układy

plemienne. Kolonizatorzy nie liczyli się z rozwojem ruchu narodowego. Jednakże kiedy w

1957 r. odważyli się zastosować eksperyment wyborów władz municypalnych w Stanleyville,

Jodotville i Leopoldville, większość z nich uzyskało ABAKO (Association des Peuples Bacon-go),

a jego przywódca, Joseph Kasavubu, został merem jednej z dzielnic stołecznych i zaczął domagać się

zmian demokratycznych. Jednocześnie Partice Lumumba, dawny pocztowiec stojący na czele

Kongijskiego Ruchu Narodowego (MNC), zaczai głosić hasła niepodległościowe. Okazało się, że

kolonii belgijskiej od procesów ogólnoafrykańskich izolować nie sposób.

Od czasu ogłoszenia niepodległości Ghany tylko najświatlejsi Belgowie apelowali o zerwanie z

przemocą i paternalizmem, które czyniły Kongijczyków pariasami we własnym kraju. To, co

dokonywało się poza jego granicami, musiało wywierać rosnący wpływ na rozwój sytuacji. Na

radykalizację poglądów Patrice Lumumby duży wpływ wywarł Kwame Nkrumah i pierwsza

konferencja niepodległych państw Afryki w Akrze w 1958 r. Wybory municypalne w trzech

miastach w tymże roku były częściowym następstwem powyższych oddziaływań.

Nowym impulsem rozwoju ruchu wyzwoleńczego stała się niepodległość Gwinei (1958 r.)

oraz Konga-Brazaville (1960 r.). Zakaz zwołania przez ABAKO wiecu solidarności z tymi

państwami w Leopoldville doprowadził do starć z policją, w których zginęła setka Kongijczyków

(411959 r.). Kasavubu został aresztowany, a ABAKO rozwiązane. 13 stycznia 1959 r. król

Baudouin w oświadczeniu radiowym zapowiedział doprowadzenie Konga do niepodległości po-

przez powszechne (lub ograniczone) wybory władz lokalnych oraz poprzez przekształcenie Rady

Gubernatora w Izbę i Rady Kolonialnej w Senat. Rozruchy jednak nie ustawały. Rozwiązanie

ABAKO i proklamacja króla pośrednio sprzyjały ruchowi Lumumby, który od dawna wysuwał

hasło niepodległości. Powstawały też nowe partie, które zaczęły wzajemnie konsultować się co do

celów ogólnokrajowych.

Pod naporem wydarzeń Belgowie zwołali w Brukseli „konferencję okrągłego stołu" (sty-

czeń-czerwiec 1960 r.), w której wzięli udział przedstawiciele 14 partii. Wszystkie one domagały

się natychmiastowego przyznania niepodległości, podczas gdy rząd belgijski chciał najpierw

nadać Kongu ustawę zasadniczą i przygotować „traktat w sprawie współpracy belgijsko-

kongijskiej". Belgowie liczyli na kontakty z przywódcami plemiennymi, którzy również zaproszeni

zostali do Brukseli, aby poprzez nich przeciwstawiać interesy lokalne interesom ogólno-

narodowym.

143

VIII. Przebudzenie się Afryki (1955-1963)

Parlament belgijski uchwalił (19 V 1960 r.) ustawę zasadniczą, na mocy której Kongo otrzymało

konstytucje parlamentarną (przewidującą dwie izby i rady prowincjonalne). Wkrótce potem

odbyły się wybory parlamentarne, które przyniosły zwycięstwo MNC Lumumby i partiom

etnicznym. Premierem został Patrice Lumumba, prezydentem Joseph Kasavubu. 30 czerwca król

Baudouin proklamował w Leopoldville niepodległość Konga. Następnego dnia również terytoria

powiernicze Ruanda i Burundi uzyskały niepodległość.

Szybkie proklamowanie niepodległości obnażyło trudności nowego państwa. Kongo nie miało

własnych kadr dla obsadzenia instytucji państwowych. Nieprzychylne niepodległości były do-

tychczasowa administracja kolonialna i aparat korporacji ponadnarodowych. Awansowanie posz-

czególnych urzędników i kupców ze średnim wykształceniem (w całym Kongo było wówczas

tylko 20 tubylców z wyższym wykształceniem) prowadziło niejednokrotnie do kłótni między-

partyjnych i rywalizacji międzyplemiennych; przywódcy plemienni czuli się zagrożeni w swoich

uprawnieniach i niechętnie odnosili się do rządu centralnego. Suma tych okoliczności złożyła się na

krwawy kryzys kongijski.

5 lipca 1960 r. wybuchł w Leopoldville bunt żołnierzy kongijskich, którzy domagali się

odesłania oficerów belgijskich. Bunt został poparty przez ludność. Belgijska piechota morska

dokonała pacyfikacji, l ł lipca z inspiracji belgijskiej najbogatsza prowincja Katanga dokonała

secesji i proklamowała niepodległość, którą firmował związany z Union Minićre du Haut Katanga

Moise Czombe. W dwa dni później Kasavubu i Lumumba zaprotestowali przeciwko ingerencji

belgijskiej w sprawy niepodległego państwa i zwrócili się o pomoc do ONZ. Premier Lumumba odbył

w tym celu specjalną podróż do Nowego Jorku. USA i ZSRR już 14 lipca wypowiedziały się w

Radzie Bezpieczeństwa za wysyłką „błękitnych hełmów". Sekretariat ONZ postanowił zastąpić

wojska belgijskie przez siły międzynarodowe pod flagą organizacji. Kierowanie akcją powierzył

funkcjonariuszowi amerykańskiemu Ralphowi Bunche'owi, nie włączając do dowództwa

przedstawiciela radzieckiego.

W nowej sytuacji kolonizatorzy pragnęli urzeczywistnić swe interesy w ramach federalnej

struktury państwa kongijskiego osłabiając wpływy rządu centralnego. Z inspiracji belgijskich

doszło do secesji następnej prowincji kraju, bogatej w diamenty Kasai, której królem proklamo-

wany został Kalondji. Prezydent Kasavubu, skłaniający się ku koncepcji państwa federalnego,

coraz bardziej przeciwstawiał się Lumumbie, który bronił koncepcji państwa jednolitego i scen-

tralizowanego. Siły ONZ nie przeciwstawiły się secesji prowincji; przedstawiciel jej sekretarza

generalnego wziął udział w akcji zmierzającej do obalenia Lumumby, któremu zaczęto przypisywać

komunistyczne przekonania, od których de facto był odległy. Kiedy zdymisjonowany (5IX) przez

prezydenta Lumumba został w dwa dni później przywrócony przez parlament na stanowisko

premiera i na jego wniosek parlament z kolei odwołał Kasavubu, przedstawiciel ONZ ograniczył

swobodę działania legalnego premiera. Po tygodniu (14 IX) kolejnego zamachu stanu dokonał

pułkownik Joseph Mobutu, dotychczasowy szef sztabu i nowy dowódca armii kongij-skiej, który

wykorzystał antagonizmy plemienne i był popierany przez siły zachodnie. Zawiesił on działalność

prezydenta, premiera i obu izb parlamentu. Wydalił także za popieranie rządu Lumumby

dyplomatów i techników radzieckich.

Wkrótce po zamachu stanu Lumumba został aresztowany i przewieziony do Katangi,

gdzie zamordowano go w styczniu 1961 r. Jak się później okazało, w akcji tej istotną rolę

odegrał wywiad amerykański. Za taki rozwój wydarzeń w Kongu Związek Radziecki oskarżył

sekretarza generalnego ONZ Daga Hammarskjoelda. Pod koniec września Moskwa zaproponowała

zastąpienie go przez trzy osoby (reprezentujące państwa Zachodu, socjalistyczne i neutralne).

Hammarskjoeld odmówił podania się do dymisji i został poparty przez państwa niezaanga-

144

żowane, które ze swej strony obawiały się rozpadu Konga na wiele państewek. W rok później

Hammarskjoeld zginął w wypadku lotniczym w Kongo (18 IX 1961 r.) i został zastąpiony przez

polityka z neutralnej Birmy, U Thanta.

Patrice Lumumba pozostał symbolem walki Afryki o niezależność. Jego imieniem został

nazwany Uniwersytet Narodów w Moskwie, który podjął kształcenie kadr afrykańskich. Zwo-

lennicy zamordowanego przywódcy, którym przewodził Antoine Gizenga, opanowali prowincje

wschodnią ze stolicą w Stanleyville. Na początku 1961 r. istniało w Kongo 15 niezależnych

rządów. Przedstawiciele ONZ doprowadzili do powrotu prezydenta Kasavubu i do jego współ-

pracy z gen. Mobutu. 21 lutego 1961 r. przedstawiciel ONZ zaproponował plan rekonstrukcji

Konga. Zwołane ponownie obie izby parlamentu powołały rząd centralny, na którego czele stanął

Cyrille Adula. Rząd ten przy pomocy sił ONZ rozpoczął walkę przeciwko secesji poszczególnych

prowincji doprowadzając do aresztowania Gizengi i Kalondjiego. Ofensywa przeciwko Katandze

we wrześniu 1961 r. nie powiodła się. Dopiero druga ofensywa położyła kres secesji (21 XII 1962

r.). Do zjednoczenia Konga mogło dojść, gdyż obcy kapitał przestał obawiać się, że rozwój tego

kraju pójdzie w społecznie radykalnym kierunku, który zagrażałby jego interesom.

Choć rząd centralny pozostał słaby, siły ONZ zostały wycofane w 1964 r. W rezultacie walk

cześć ludności chroniła się do miast i liczba ich mieszkańców gwałtownie wzrosła (stolica kraju,

przemianowana na Kinshasę, osiągnęła l min mieszkańców). Wyrazem sytuacji był fakt, że pierwszy

secesjonista Moise Czombe, który po likwidacji secesji Katangi zbiegł za granice, został następnie

(1964 r.) powołany przez Kasavubu na premiera rządu centralnego, aby przy pomocy spadochroniarzy

belgijskich zlikwidować ostatecznie odrębność prowincji wschodniej. Czombego zdymisjonowano w

październiku 1965 r. W listopadzie w miejsce Kasavubu prezydentem został gen. Mobutu, który

utrwalił zarówno jedność Konga, jak i jego związki z kapitałem zachodnim.

4. Współpraca międzynarodowa państw afrykańskich

Dynamika afrykańskiego ruchu narodowowyzwoleńczego i procesu dekolonizacji Afryki

czyniła koniecznym rozwój współpracy panafrykańskiej. Wymagała tego również rosnąca rola

Afryki w świecie. Sygnałem tych procesów była pierwsza konferencja niepodległych państw

afrykańskich w Akrze (IV 1958 r.). Wzięli w niej udział przedstawiciele Etiopii, Ghany, Libii,

Liberii, Maroka, Tunisu, Sudanu i ZRA. W przyjętej 22 kwietnia deklaracji uczestnicy podkreślili

przywiązanie swoich rządów do celów ONZ i zasad Bandungu oraz wolę obrony jedności i

niezależności. Zobowiązali się uczynić wszystko, aby przyspieszyć wyzwolenie kolonii afry-

kańskich i wykorzenienie dyskryminacji rasowej na kontynencie. Zwrócili się też do wielkich

mocarstw z apelem o zaprzestanie produkcji broni jądrowej i wyścigu zbrojeń.

Jak już wspomnieliśmy, konferencja w Akrze miała duże znaczenie dla dalszego rozwoju

wydarzeń na kontynencie, a zwłaszcza w Czarnej Afryce. Stała się ona inspiracją dla zwołania

pozarządowych konferencji narodów Afryki (w Akrze w grudniu 1958 r., w Tunisie w styczniu

1960 r., w Kairze w marcu 1961 r.). Omawiano na nich walkę różnych sił i organizacji afrykańskich

o wyzwolenie poszczególnych krajów, przeciw kolonializmowi i neokolonializmowi, o postęp

ekonomiczny i społeczny. Sprzyjało to przezwyciężaniu występującej w niektórych ruchach i

organizacjach tendencji izolowania się od krajów socjalistycznych i sił rewolucyjnych w świecie.

Druga konferencja niepodległych państw afrykańskich odbyła się w Addis-Abebie (14-24 VI

1960 r.). Proklamowany uroczyście „rok Afryki" sprawił, że krąg rozpatrywanych spraw

145

VIII. Przebudzenie się Afryki (1955-1963)

znacznie się rozszerzył. Uczestnicy uchwalili 16 rezolucji; najczęściej podejmowano problemy

współpracy gospodarczej i politycznej państw afrykańskich. Głównym hasłem stało się wyzwolenie i

jednos'ć całego kontynentu.

Walka o te jednos'ć nie była jednak sprawą prostą. Większość nowych państw afrykańskich,

które wbrew rozmieszczeniu etnicznemu powstały w granicach dawnych struktur kolonialnych,

miała bowiem charakter sztuczny -jak to dosadnie określił przywódca Togo Sylvanus Olympio -

lecz ich główne zadanie polegało na tym, aby stać się państwami narodowymi. Przeciwstawiały się

temu różnorodne tendencje odśrodkowe plemion i grup etnicznych. Na tym tle wśród wielu

intelektualistów i części polityków afrykańskich przejawiało się dążenie do tworzenia zorgani-

zowanej jedności w skali międzynarodowej. Przywódcy nowych państw afrykańskich musieli

przeciwstawiać się skrajnym skrzydłom obu sprzecznych tendencji: partykularno-plemiennej i

ponadnarodowej. Niektórzy zmierzali jednak do fuzji państw lub organizowania ich związków. Na

tym skomplikowanym podłożu zrodziła się inicjatywa utworzenia panafrykańskiej organizacji

międzynarodowej.

Szersza aktywność międzynarodowa państw afrykańskich rozpoczęła się w 1960 r., kiedy ich

szefowie wzięli udział w XV sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ, która z inicjatywy radzieckiej

uchwaliła deklarację w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom zależnym. W roku

następnym z inicjatywy 10 państw afrykańskich Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło rezolucję (24

XI1961 r.) w sprawie przekształcenia kontynentu w strefę bezatomową. Etiopia i Nigeria weszły w

skład genewskiego Komitetu Osiemnastu Państw. Jeśli w 1955 r. w ONZ znajdowało się tylko 5

państw afrykańskich, to w 1964 r. było ich już 35. W wielu kwestiach występowały one jako

zorganizowana grupa, a ich głosy wywierały wpływ na wyniki wielu głosowań.

Na kontynencie afrykańskim trwały próby łączenia państw i tworzenia ich związków. W

kwietniu 1961 r. Republika Mali przyłączyła się do utworzonego w końcu 1958 r. konstytucyjnego

związku Ghany i Gwinei, wskutek czego powstał Związek Państw Afrykańskich. Przewidywał on

koordynację działań dyplomatycznych, gospodarczych i kulturalnych. Związek stał się zalążkiem

„ugrupowania Casablanki", powstałego na konferencji w tym mieście (7 I 1961 r.) z udziałem

również Maroka, ZRA, Algieru i Libii (która potem z tego ugrupowania wystąpiła). Ugrupowanie

uzgodniło jednolitą politykę wobec wojny algierskiej oraz interwencji w Kongo, zajęło też

wspólne stanowisko w sprawie pełnego wyzwolenia kontynentu afrykańskiego i wobec problemu

palestyńskiego. Wypowiedziano się także za utworzeniem organizacji ogólnoafry-kańskiej.

Równolegle do tworzenia odpowiadających im ugrupowań afrykańskich dążyły państwa

zachodnie. 12 państw frankofońskich utworzyło w grudniu 1960 r. „grupę Brazzaville", która

deklarowała swój związek z Francją i z rezerwą odnosiła się do radykalnych haseł jedności

afrykańskiej. Na wiosnę 1961 r. grupa przekształcona została w Unię Afrykańską i Malgaską

(która przetrwała do wiosny 1964 r.). W maju 1961 r. Nigeria i Liberia zorganizowały w Monro-wii

konferencje szefów państw i rządów afrykańskich, której cichym założeniem była dezintegracja

„grupy Casablanki". Rządy członkowskie tej ostatniej (prócz Libii) odmówiły udziału w

konferencji, która zajmowała ugodowe stanowisko. Ostatecznie w konferencji wzięło udział 12

państw, które utworzyły „grupę Monrowii", z platformą akceptowaną również przez państwa

zachodnie. Weszły do niej państwa Unii Afrykańskiej i Malgaskiej, Nigeria, Liberia, Sierra-

Leone, Etiopia, Somali, Togo, Tunis i Libia. Na konferencji w Lagos (styczeń 1962 r.) została

przyjęta Karta grupy (do której weszło także Kongo i Tanganika) akcentująca potrzebę przyspie-

szenia postępu gospodarczego i społecznego państw afrykańskich oraz koordynacji ich działalności

politycznej.

146

Zakończenie wojny algierskiej złagodziło przeciwstawność dążeń ugrupowań afrykańskich.

Cesarz Etiopii Haile-Selassie rozwinął aktywność na rzecz pojednania zwolenników rewolucyjnego

federalizmu afrykańskiego bądź „integracji afrykańskiej" ze zwolennikami „Afryki Ojczyzn".

Udało mu się zgromadzić w Addis-Abebie (22-25 V 1963 r.) 31 szefów państw i rządów

afrykańskich oraz ponad 20 partii i organizacji z krajów pozostających jeszcze w zależności

kolonialnej. Wbrew ujawnionym dążeniom do zachowania istniejących ugrupowań zwyciężyła

tendencja jednościowa. 25 maja uchwalono Kartę Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA). Jej

powołanie przekreśliło istnienie dotychczasowych ugrupowań, zachowało jednak możliwości

współpracy subregionalnej.

Karta OJA zobowiązywała sygnatariuszy do umacniania jedności i solidarności państw afry-

kańskich oraz do poszanowania ogólnodemokratycznych zasad stosunków międzynarodowych i

praw człowieka. Była to platforma wymierzona w dążenie do rozciągania nad Afryką neokolo-

nialnego patronatu. Afrykańskie ruchy narodowowyzwoleńcze zyskały instytucjonalnego soju-

sznika, który udzielał im pomocy politycznej, kadrowej, finansowej i wojskowej. Kolonizatorzy i

rasiści po raz pierwszy mieli przeciwnika zorganizowanego w skali całego kontynentu. Dlatego rok

1963 miał w międzynarodowych dziejach Afryki przełomowe znaczenie.

Rozdział IX

POCZĄTEK ODPRĘŻENIA W

STOSUNKACH WSCHÓD-ZACHÓD (1962-1969)

1. Uzgodnienia hamujące wyścig zbrojeń

Pierwsze uzgodnienia radziecko-amerykańskie w sprawie programu rozbrojenia powszechnego

i całkowitego z jesieni 1961 r. otworzyły nowy etap w rokowaniach rozbrojeniowych. Przedstawione

XVI sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ (21IX1961 r.) wspólne oświadczenie dwóch państw,

zwane od nazwisk negocjatorów porozumieniem McCloy-Zorin, nakreśliło wizje świata bez

zbrojeń oraz główne sposoby osiągania skutecznego rozbrojenia. Stwierdzało m.in., że w drodze

rokowań należy doprowadzić do porozumienia na temat układu, który prowadziłby do całkowitego

wyeliminowania zbrojeń i wojen z życia międzynarodowego, jak również do przyjęcia

procedury pokojowego regulowania sporów i gwarantowanie pokoju zgodnie z zasadami Karty

NZ. Założono całkowitą likwidacje arsenałów i środków przenoszenia broni masowego rażenia,

uzależniając wielkość zbrojeń i pozostawionych armii klasycznych od wzajemnej zgody.

Postulowano wreszcie ścisłą i skuteczną kontrolę międzynarodową całego procesu rozbrojenia.

W Komitecie Osiemnastu Państw okazało się jednak, że mimo radzieckich ustępstw w sprawach

zmniejszenia tempa likwidacji broni masowego rażenia, tworzenia międzynarodowych sił

policyjnych oraz wydłużenia czasu redukcji armii powyższy program nie miał szans całościowej

realizacji. Realną okazała się jedynie droga rozwiązań częściowych, które sprzyjałyby po-

lepszeniu ogólnego klimatu i dalszym negocjacjom. Pierwszym takim rozwiązaniem był zakaz

doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, pod wodą i w przestrzeni kosmicznej. Rząd ra-

dziecki zgłosił (17 XI 1961 r.) propozycję w tej sprawie. W kwestii doświadczeń podziemnych

przewidywała ona na razie zobowiązanie się państw do nieprzeprowadzania ich aż do czasu

uzgodnienia systemu kontroli wybuchów podziemnych. ZSRR proponował także przyciągnięcie

Francji do rozmów na temat przerwania doświadczeń z bronią jądrową, co się zresztą nie udało.

Najtrudniejszym segmentem rozmów była sprawa kontroli wybuchów jądrowych. Związek

Radziecki nadal uznawał za wystarczające narodowe środki kontroli, podczas gdy USA i Wiel-

148

III!

ka Brytania ciągle postulowały powołanie międzynarodowego systemu kontroli. Na wniosek

USA rozmowy genewskie trzech państw zostały przerwane w styczniu 1962 r. Okazało się, iż

Waszyngtonowi i Londynowi chodziło o przeprowadzenie dostatecznie dużej liczby doświadczeń

z bronią jądrową przed zobowiązaniem się do ich zaniechania oraz o sprawdzenie skuteczności

narodowych środków kontroli wybuchów. Wiosną i latem tegoż roku oba mocarstwa prze-

prowadziły serie doświadczeń w atmosferze. Pod koniec 1962 r. przedstawiciele obu państw

przyznali, że sporną pozostała praktycznie kwestia kontroli wybuchów podziemnych. Chociaż

ZSRR zgodził się na pewną, coroczną liczbę takich kontroli na swym terytorium, USA nie chciały

zrezygnować z zakazu doświadczeń podziemnych. Dlatego kwestię tę wyłączono z dalszych

rokowań.

Ostatnia faza negocjacji przebiegała w Moskwie w drugiej połowie lipca 1963 r. Prowadzili je:

minister Andriej Gromyko, podsekretarz stanu William Harriman i brytyjski minister do spraw nauki,

lord Quentin Hailsham. 25 lipca parafowali oni tekst układu o zakazie doświadczeń z bronią

jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą. Uroczyste podpisanie układu

nastąpiło 5 sierpnia 1963 r. Na Kremlu podpisy złożyli ministrowie Andriej Gromyko, Dean Rusk i

Alexander Home. Tegoż dnia tekst został podpisany również w Waszyngtonie i Londynie. Procedura

taka miała ułatwić podpisywanie układu przez państwa nie utrzymujące stosunków

dyplomatycznych z którymś z głównych negocjatorów.

Zakazując doświadczeń jądrowych w trzech środowiskach, w trosce o środowisko naturalne

człowieka, układ moskiewski ograniczał taki rodzaj doświadczeń podziemnych, których opady

radioaktywne mogły szkodzić innym krajom. Z preambuły wynikało, że sygnatariusze układu

stawiają sobie jako ostateczny cel osiągnięcie porozumienia w sprawie powszechnego i całkowitego

rozbrojenia. Idea ta, jak i konkretne zobowiązanie tekstu zostały przychylnie przyjęte niemal w

całym świecie. W ciągu najbliższych miesięcy układ został podpisany przez prawie setkę państw.

Nie podpisały go dwa mocarstwa - Francja i Chiny, przy czym te ostatnie przeprowadzały ostrą

krytykę układu. Układ wszedł w życie 10 października 1963 r. Wywarł wpływ na odprężenie w

stosunkach Wschód-Zachód i potwierdzał możliwość poważnych uzgodnień rozbrojeniowych

między wielkimi mocarstwami. Dla stosunków europejskich ważne było to, że układ podpisała

również RFN (19 VIII 1963 r.).

Pozytywne oddziaływanie układu znalazło wyraz już na XVIII sesji Zgromadzenia Ogólnego

NZ, gdzie w tydzień po wejściu w życie układu przyjęto jednomyślnie rezolucję w sprawie

zakazu umieszczania na orbicie okołoziemskiej obiektów z bronią jądrową (17 X1963 r.). Ten

nowy krok na drodze ograniczania wyścigu zbrojeń jądrowych stał się możliwy dzięki wcze-

śniejszym uzgodnieniom radziecko-amerykańskim. Na tejże sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ nie

została natomiast przyjęta radziecka propozycja zwołania w 1964 r. konferencji rozbrojeniowej na

najwyższym szczeblu z udziałem uczestników Komitetu Osiemnastu Państw.

W styczniu 1964 r. delegacja radziecka przedstawiła Komitetowi Osiemnastu Państw me-

moriał w sprawie środków zahamowania wyścigu zbrojeń i osłabienia napięcia międzynarodo-

wego (m.in. wycofania obcych wojsk, obniżenia budżetów wojskowych o 10-15%, zawarcia

paktu o nieagresji między państwami NATO a Układem Warszawskim, utworzenia stref bezato-

mowych w Europie Środkowej, Północnej, na Bałkanach, w rejonie Morza Śródziemnego, w Afryce

i Ameryce Łacińskiej, jak również zapobiegania rozprzestrzenianiu się broni jądrowej i nagłej

napaści). Polska ze swej strony nawiązała do propozycji zgłoszonych przez Władysława

Gomułkę w ONZ 27 września 1960 r. w sprawie zahamowania wyścigu zbrojeń (m.in. niezwiek-

szania liczby państw dysponujących bronią jądrową i utworzenia komitetu naukowców na temat

zastosowania broni jądrowej), przedstawiając w memorandum z 29 lutego 1964 r. plan zamrożę-

149

IX. Początek odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód (1962-1969)

nią zbrojeń jądrowych w Europie Środkowej, pokrywający się terytorialnie z planem strefy bez-

atomowej z 1957 r. (Czechosłowacja, NRD, PRL, RFN).

Chociaż powyższe propozycje nie znalazły zastosowania, sprzyjały one odprężeniu i kon-

struktywnej wymianie poglądów między państwami Wschodu i Zachodu. Ich wymiernym efektem

były decyzje trzech mocarstw jądrowych w sprawie jednostronnego zmniejszenia produkcji

materiałów rozszczepialnych dla celów zbrojeniowych (wiosną 1964 r.). Na zasadzie „wzajemnego

przykładu" ZSRR, USA, Czechosłowacja, Bułgaria i Rumunia zmniejszyły w 1964 r. swoje wydatki

wojskowe. Posunięcia te zwiększały zaufanie między państwami dwóch bloków wojskowych.

Na porządek dnia wchodziła, od dawna podnoszona przez stronę radziecką, kwestia

zakazu rozprzestrzeniania broni jądrowej. Było to zadanie nad wyraz pilne, ponieważ w 40

krajach świata istniało już wówczas 600 reaktorów atomowych, które mogły służyć nie tylko

celom pokojowym, a 13 państw zbliżyło się do progu zdolności konstruowania własnej broni

jądrowej. Jej rozpowszechnienie nie tylko zwiększałoby ryzyko wybuchu wojny jądrowej, lecz i

utrudniło wszelkie rozwiązania rozbrojeniowe.

Państwa Układu Warszawskiego miały w tej kwestii jednolite stanowisko. Stany Zjednoczone

niebezpieczeństwo rozumiały, nie chciały jednak zrazić sojuszników, którzy aspirowali do takiej

broni. Dlatego wysunęły projekt „wielostronnych sił jądrowych NATO", które byłyby

współkontrolowane przez sojuszników europejskich. Zgłosiły też w Komitecie Osiemnastu Państw (17

VIII 1965 r.) projekt układu o nierozpowszechnianiu broni jądrowej, który przewidywał zakaz

bezpośredniego przekazywania broni jądrowej poszczególnym państwom, dopuszczając zarazem

oddawanie jej pod zbiorowe zwierzchnictwo grupy sojuszników. Przy okazji Waszyngton chciał

skonsolidować NATO.

Na XX sesji Zgromadzenia Ogólnego (24 IX 1965 r.) Związek Radziecki przedstawił projekt

układu, który zakazywał wszelkiego, tzn. bezpośredniego i pośredniego, rozpowszechniania broni

jądrowej, jak również przekazywania kontroli nad nią jakimkolwiek dowódcom wojskowym. Tezy

te znalazły się następnie w uzgodnionym w dłuższych dyskusjach w Komitecie Osiemnastu Państw

wspólnym tekście układu. W ten sposób została przekreślona idea „wielostronnych sił jądrowych

NATO" i zapewnione następne rozwiązanie częściowe. XXII sesja Zgromadzenia Ogólnego NZ

ogromną większością głosów przyjęła (12 VI1968 r.) tekst, który został podpisany (l VII

1968 r.) i wszedł w życie 5 marca 1970 r. Dużą rolę w przyjęciu projektu odegrały państwa

niezaangażowane, które (Birma, Brazylia, Egipt, Etiopia, Meksyk, Nigeria, Szwecja i Indie)

wystąpiły w memoriale do Zgromadzenia Ogólnego NZ (15IX 1965 r.) z poparciem idei rychłego

zapobieżenia rozpowszechnianiu broni jądrowej, a następnie popierały prace nad jednoznacznym

tekstem traktatu. Państwa niezaangażowane były też rzecznikami udzielonej przez USA, ZSRR i

Wielką Brytanię oraz zaakceptowanej równocześnie z traktatem przez Radę Bezpieczeństwa (19

VI1968 r.) gwarancji bezpieczeństwa dla państw, które zrezygnowały z broni jądrowej. RFN

podpisała traktat z dużymi oporami, a Francja i Chiny nie podpisały go wcale (16 X 1964 r. Chiny

dokonały wybuchu swojej bomby atomowej, a w 1966 r. wystrzeliły rakietę).

Dla ścisłości należy dodać, że w cieniu kilkuletniej walki o zakaz rozpowszechniania broni

jądrowej podejmowano również inne wysiłki na rzecz ograniczenia zbrojeń jądrowych. Doczekała

się realizacji polska propozycja z 1960 r. w sprawie zbadania skutków użycia broni jądrowej;

Zgromadzenie Ogólne NZ na XXI sesji (5 XII 1966 r.) powołało Komisję Ekspertów, którzy mieli

przygotować informację na ten temat. W rok później eksperci 12 państw (Francji, Indii, Japonii,

Kanady, Meksyku, Nigerii, Norwegii, Polski, Szwecji, USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR) złożyli

Zgromadzeniu Ogólnemu NZ informację o prawdopodobnych skutkach użycia broni jądro-

150

wej (23 XI 1967 r.). Ze swej strony najwyższe forum ONZ dwukrotnie potwierdzało w spe-

cjalnych rezolucjach (5 XII 1966 r. i 8 XII 1967 r.) własną deklarację z 24 XI1961 r. w sprawie

zakazu użycia broni jądrowej, aczkolwiek z powodu oporów mocarstw zachodnich nie udało się

doprowadzić do postulowanej konwencji. Udało się natomiast uchwalić denuklearyzację Ameryki

Łacińskiej (14 n 1967 r.) i przestrzeni kosmicznej. Traktat w sprawie zasad działalności państw

w zakresie badania i wykorzystania przestrzeni kosmicznej Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęto 19 XII

1966 r. Został on podpisany (27 11967 r.) w Moskwie, Londynie i Waszyngtonie.

Na tle postanowień służących zahamowaniu wyścigu zbrojeń jądrowych tym wyraziściej

rysowała się potrzeba ilościowego ograniczenia broni jądrowych, których przybywało w ar-

senałach mocarstw. Obliczano, że jeśli w 1963 r. Stany Zjednoczone miały nad Związkiem Ra-

dzieckim ponadczterokrotną przewagę w rakietach miedzykontynentalnych (424:100), to w 1969 r.

przewaga ta była nikła (l 054: l 050). Od 1967 r. oba mocarstwa zaczęły wokół swoich wielkich

centrów ludnościowych i obronnych instalować skomplikowane systemy antyrakietowe; ze swej

istoty miały one charakter defensywny, pośrednio pobudzały jednak wyścig zbrojeń ofensywnych

w postaci wielogłowicowych rakiet mniej wrażliwych na obronę antyrakietową. W tymże roku

USA oficjalnie wprowadziły do NATO doktrynę „elastycznego reagowania", która jeszcze bardziej

wystawiała Europę Zachodnią na bezpośrednie uderzenia ewentualnej wojny jądrowej. W tych

warunkach wewnątrz „europejskiego filaru NATO" (w którym od 1966 r. nie uczestniczyła

militarnie Francja) zaczęły mnożyć się głosy za rokowaniami ze Wschodem (charakterystyczne

pod tym względem były wypowiedzi przywódców SPD).

Pod wpływem klimatu wytworzonego przez uzgodnienia w sprawie nierozprzestrzeniania

broni jądrowej USA i ZSRR wyraziły chęć rozpoczęcia rozmów o ograniczeniu zbrojeń strate-

gicznych (Strategie Armaments Limitation Talks - SALT). Ze strony administracji amerykańskiej

istotnym motywem było dążenie do wykazania opinii publicznej, że głoszona za rządów

demokratów polistrategiczna doktryna „pokojowego zaangażowania" jest uzasadniona. W re-

zultacie uzgodnień między Moskwą a Waszyngtonem mogło dojść do rozszerzenia Komisji Osiemnastu

o osiem państw (Argentyna, Holandia, Japonia, Jugosławia, Maroko, Mongolia, Pakistan i Węgry) i

przemianowania jej na Komitet Rozbrojeniowy (26 VIII 1969 r.). Zlecony przez XXIII sesję

Zgromadzenia Ogólnego NZ z inicjatywy Polski (20 XII 1968 r.) nowy raport ekspertów w

sprawie skutków użycia broni chemicznej i bakteriologicznej (opublikowany l VII 1969 r.)

wskazywał na niebezpieczny wpływ niepohamowanego rozwoju zbrojeń jądrowych na rozbudowę

arsenałów innych broni masowego rażenia.

W takich okolicznościach 17 listopada 1969 r. specjalni przedstawiciele ZSRR i USA

rozpoczęli w Helsinkach rokowania SALT. Stanowiły one początek nowej fazy kontroli i ogra-

niczania zbrojeń; miały okazać się bardzo ważne nie tylko dla negocjujących mocarstw, lecz i dla

całej Europy.

2. Rozwój rzeczowej współpracy między państwami Wschodu i Zachodu

Kolejne uzgodnienia hamujące wyścig zbrojeń jądrowych wywarły dodatni wpływ na zmniej-

szanie napięcia w stosunkach ogólnoeuropejskich i sprzyjały tendencjom współpracy między

dwiema częściami kontynentu. Ułatwiała ją korzystna dynamika wzrostu gospodarczego państw

europejskich w latach sześćdziesiątych. Handel między dwoma częściami Europy przyrastał o

10,8% rocznie, lecz jego faktyczny poziom był nadal bardzo niski. Opierając się ciągle na

umowach dwustronnych, coraz częściej sięgano do umów długookresowych obejmujących koo-

151

IX. Początek odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód (1962-1969)

perację, a niekiedy liberalizacje ograniczeń kontyngentowych towarów. Najwcześniej, w 1964 r.,

praktykę liberalizacji rozpoczęła Wielka Brytania w swych stosunkach z Polską, Czechosłowacją,

Rumunią, Węgrami i Bułgarią. Spośród państw EWG liberalizacje najwcześniej zaczęła stosować

Francja. W 1969 r. proces ten objął już 80% list towarów importowanych przez Francje i Włochy

oraz 60% towarów zakupowanych przez RFN.

Rządy państw socjalistycznych przy okazji wszystkich kontaktów oficjalnych z rządami

zachodnimi wskazywały na rolę ułatwień we współpracy gospodarczej. W celu unikania barier

dyskryminacyjnych i restrykcyjnych niektóre państwa przystąpiły do Układu Ogólnego w

Sprawie Ceł i Handlu (GATT). (Jugosławia i Polska zostały członkami stowarzyszonymi w

1959 r. i członkami zwyczajnymi odpowiednio w latach 1966 i 1967 r., co dawało także upo-

wszechnienie klauzuli największego uprzywilejowania.) W ramach konferencji GATT na temat

obniżek taryf celnych Polska uczestniczyła już w tzw. Rundzie Kennedy'ego (1964-1967). (W jej

toku Rumunia i Węgry zostały obserwatorami w GATT, a następnie jego członkami - odpowiednio

w 1968 i 1969 r.). Państwa socjalistyczne zaczęły też zaciągać kredyty importowe w bankach

zachodnich. I tu początek zrobili Anglicy, udzielając kredytu ZSRR w 1964 r. Za nimi poszły

banki Francji, Włoch i RFN.

Współpraca gospodarcza mogła rozwijać się szybciej, ponieważ w następstwie rozwoju procesu

odprężenia militarnego i politycznego zmniejszała się nieufność między państwami dwóch bloków.

Ogólne ramy i dynamikę ich współpracy określał przede wszystkim dialog polityczny, dotyczący

nadal przede wszystkim problemu niemieckiego oraz zagadnień odprężenia w Europie. Ważną rolę

w tym dialogu odgrywał prezydent V Republiki.

W zmieniających się uwarunkowaniach międzynarodowych gen. de Gaulle nie przestawał

myśleć o budowaniu wielkości i niezależności Francji, pragnąc wykorzystać w tym celu również

stosunki ze Wschodem. Przeszkodą był zdecydowanie krytyczny stosunek bloku radzieckiego do

wojny algierskiej; jej zakończenie przełamało te przeszkody i zwiększyło swobodę posunięć

prezydenta na arenie międzynarodowej. Intencje de Gaulle'a nie były jednak dla stolic Europy

Wschodniej jasne. Z jednej strony solidaryzował się on z Kennedym, gdy ten w szczytowym

momencie kryzysu kubańskiego (październik 1962 r.) groził rakietami Związkowi Radzieckiemu i

zawarł specjalny traktat z Adenauerem (22 I 1963 r.). Z drugiej, odmówił udziału w pro-

ponowanych przez tegoż Kennedy'ego „wielostronnych siłach jądrowych" (styczeń 1963 r.), a

następnie uznał ChRL (27 11964 r.). Stopniowo jednak rządy państw socjalistycznych przeko-

nywały się, że de Gaulle pragnie w imię narodowych interesów Francji dialogu z nimi i odprężenia

europejskiego.

Znamiennym wyrazem zwrotu w kierunku współpracy z państwami socjalistycznymi była

konferencja prasowa de Gaulle'a z 4 lutego 1965 r. Mówca sprowadził na niej problem niemiecki

przede wszystkim do kwestii niepewności i poczucia zagrożenia innych państw, uzależniając

jedność Niemiec od tego, czy będą one w stanie przyczyniać się do pokoju w Europie i wzbudzać

trwałe zaufanie sąsiadów. Wkrótce potem (III 1965 r.) ZSRR podpisał porozumienie w sprawie

zakupu francuskiego systemu telewizji kolorowej, a minister Gromyko złożył wizytę we Francji

(25-30 IV). De Gaulle coraz częściej mówił o potrzebie przywrócenia zachwianej przez USA

równowagi europejskiej, pragnąc przyczynić się do tego poprzez odbudowę „odwiecznych sto-

sunków" Francji z państwami Europy Wschodniej.

Przywracanie owej równowagi dokonywało się w toku pewnego rozluźnienia związków V

Republiki z NATO i jednoczesnego zacieśniania kontaktów oraz współpracy z państwami

socjalistycznymi pod hasłem tryptyku: „odprężenie - porozumienie - współpraca". W tych ramach

rozwijał się dialog polityczny i materializowała się współpraca międzypaństwowa. Doszło

152

do pierwszej wizyty premiera Józefa Cyrankiewicza we Francji (9-16 IX 1965 r.), w czasie

której postanowiono nie tylko powoływać się na tradycyjną przyjaźń polsko-francuską, lecz czynić ją

żywotną w bieżących stosunkach. Prezydent de Gaulle złożył głośne wizyty w Związku

Radzieckim (20 VI-1 VII 1966 r.), w Polsce (6-12IX 1967 r.) i w Rumunii (14-18 V 1968 r.). W

czasie tych wizyt podpisywano deklaracje polityczne, które stały się w stosunkach między

dwoma częściami Europy istotnymi dokumentami odprężenia, torującymi drogę innym aktom.

Przy okazji podpisywano też konkretne umowy i porozumienia, które tworzyły infrastrukturę

zorganizowanej współpracy. Dochodziło do coraz częstszych wizyt premierów i ministrów. Wreszcie

od 1968 r. zaczęły się odbywać regularne konsultacje polityczne między ministerstwami spraw

zagranicznych Francji i państw bloku wschodniego (rozpoczęły je konsultacje polsko-

-francuskie w lipcu tegoż roku).

Dużą rolę w równoważeniu sytuacji europejskiej de Gaulle przypisywał Polsce. Uważał bo-

wiem, że rozluźnienie „polityki bloków" może najskuteczniej dokonać się poprzez działania

odśrodkowe Francji wewnątrz NATO i analogiczne działania Polski wewnątrz Układu Warszaw-

skiego. Dyplomacja francuska starała się przekonać Warszawę, że idąc w ślad Paryża Polska

powinna wystąpić ze struktury wojskowej Układu Warszawskiego. Dopiero w czasie swojej wizyty

w Polsce de Gaulle przekonał się o nierealności takiego założenia w warunkach pojałtań-skiego

uzależnienia Polski od ZSRR.

Polska i inne państwa bloku rozwijały odprężenie i współpracę również w stosunkach z Belgią,

Wielką Brytanią, Włochami i innymi państwami zachodnimi, widząc szansę rozluźnienia „polityki

bloków" przede wszystkim w przezwyciężeniu skutków „zimnej wojny" i w rozwoju wszechstronnej

współpracy wszystkich państw europejskich. Dążenia te inspirowały podjęte w latach 1964-1969

starania o zwołanie konferencji w sprawie bezpieczeństwa europejskiego.

14 grudnia 1964 r. na XIX sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ Adam Rapacki powiedział:

„Sądzimy, że nadszedł już czas, aby rozpatrzyć całokształt zagadnień bezpieczeństwa Europy.

Powinniśmy rozważyć możliwość zwołania w tej sprawie konferencji, oczywiście z udziałem

Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. Taka konferencja mogłaby być przygotowana

- jeśli uznano by to za celowe - przez przedstawicieli wyznaczonych przez organizację Układu

Warszawskiego i organizację Paktu Północnoatlantyckiego, i ewentualnie - jeżeliby sobie ży-

czono - przez przedstawicieli państw europejskich nie należących do tych dwóch ugrupowań".

Inicjatywa polska została poparta przez Doradczy Komitet Polityczny (2011965 r.) na sesji

warszawskiej, która zarazem poddała krytyce plan „umiędzynarodowienia" sił jądrowych (tzn.

amerykański plan utworzenia „wielostronnych sił jądrowych NATO"). Państwa-Strony Układu

Warszawskiego podkreśliły, że realizacja inicjatywy polskiej zakłada uznanie istniejących granic i

obu państw niemieckich oraz wymaga, aby te ostatnie wyrzekły się broni jądrowej.

Porażka koncepcji „wielostronnych sił jądrowych NATO" i rozpoczęcie się dialogu ogólno-

europejskiego sprawiły, że rząd Ludwiga Erharda w obawie przed izolacją (w roku wyborów

parlamentarnych) wystąpił (25 III 1966 r.) do wszystkich niemal państwa świata z „notą pokojową".

Wyrażała ona pragnienie „dobrych stosunków ze wszystkimi sąsiadami" i proponowała

państwom Układu Warszawskiego wymianę dwustronnych deklaracji na temat wyrzeczenia się

siły, utrzymując wszakże, że „z punktu widzenia prawa międzynarodowego Niemcy istnieją nadal w

granicach z 31 grudnia 1937 r., dopóki wybrany w wolnych wyborach rząd ogółnoniemiecki nie

uzna innych granic".

Polska i inne państwa członkowskie UW odrzuciły „notę pokojową" ze względu na zawarte w

niej akcenty rewizjonistyczne i zimnowojenne (Polska uczyniła to 30IV, a ZSRR 17 V 1966 r.). Ze

swej strony na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego (5 VII 1966 r.) w Bukareszcie

153

IX. Początek odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód (1962-1969)

uchwaliły deklarację w sprawie umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie, rozwijając przy tym

argumenty za ideą konferencji paneuropejskiej, której realizacja sprzyjałaby utworzeniu na naszym

kontynencie systemu bezpieczeństwa zbiorowego i rozwojowi wszechstronnej współpracy państw

opierając się na podstawowych ogólnodemokratycznych zasadach stosunków międzynarodowych.

Państwa zachodnie nie spieszyły się z podejmowaniem idei konferencji. Powstały jesienią

1966 r. w RFN rząd „wielkiej koalicji" SPD-CDU/CSU zaczął stosować wobec państw so-

cjalistycznych zasadę „selektywnego współistnienia", co miało podważyć jednolity front Układu

Warszawskiego. W styczniu 1967 r. nawiązano stosunki dyplomatyczne między RFN a Rumunią i

rozpoczęto rozmowy między Bonn a Budapesztem i Sofią. Do nawiązania przez nie stosunków

dyplomatycznych z Bonn nie doszło pod wpływem aktywności Polski, NRD i Czechosłowacji,

którą to trójkę publicystyka zachodnia nazwała „żelaznym trójkątem". Natomiast w toku odna-

wiania układów sojuszniczych między państwami Układu Warszawskiego podkreślano konieczność

wspólnej obrony zasad nienaruszalności granic i istnienia dwóch państw niemieckich (a zatem

międzynarodowego uznania NRD).

Na konferencji w Karlovych V arach (IV 1967 r.) europejskie partie komunistyczne i robotnicze

uznały powyższe zasady za podstawowe warunki normalizacji stosunków i procesu odprężenia w

Europie. Ponadto domagały się rezygnacji RFN z pretensji do reprezentowania całych Niemiec,

wykluczenia dostępu RFN do broni jądrowej w jakiejkolwiek postaci (europejskiej, wielostronnej

lub atlantyckiej), jak również uznania przez nią układu monachijskiego za nieważny od chwili jego

zawarcia. Na takich podstawach dopuszczały możliwość zawarcia ogólnoeuropejskiego układu o

wyrzeczeniu się stosowania siły lub groźby jej użycia oraz normalizacji wszystkich aspektów

problemu niemieckiego (tzn. stosunków z NRD, stosunków między dwiema państwami

niemieckimi i między NRD a Berlinem Zachodnim). W imię rozwoju procesu odprężenia

ogólnoeuropejskiego program z Karlovych Yarów proponował również uznanie zasady

neutralności i poszanowanie nietykalności krajów neutralnych, likwidację sztucznych barier eko-

nomicznych między dwoma częściami Europy oraz podejmowanie kroków rozbrojeniowych.

Wzywał także do współdziałania w sprawie bezpieczeństwa europejskiego komunistów, socjalistów

i koła chrześcijańskie.

Odprężeniowo-normalizacyjny program z Karlovych Yarów dopomógł w torowaniu drogi

idei konferencji ogólnoeuropejskiej, określając warunki i kierunki materializacji owej idei. Stanowił

wielostronną odpowiedź nie tylko na boński projekt deklaracji w sprawie wyrzeczenia się siły

(przedłożony rządowi radzieckiemu w lutym 1967 r.), lecz i na (przedstawioną w Bundestagu)

sugestię kanclerza Kurta Kiesingera w sprawie podjęcia na tematy niepolityczne (łączność,

podróże, wymiana studentów itd.) rozmów z NRD bez uznania tej ostatniej, a także na koncepcję

„ładu pokojowego" Willy Brandta, który akceptowaną przez siebie konieczność uznania wyników

drugiej wojny światowej powiązał z kwestią zjednoczenia Niemiec.

Interwencja państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w sierpniu 1968 r. wywołała

zrozumiałe oburzenie opinii publicznej. Na płaszczyźnie chłodnych ocen i kalkulacji politycznych

ukazała zarazem nierealność zachodniej polityki „selektywnego podejścia" do państw Wschodu i

skłoniła państwa zachodnie do rzeczowego traktowania ich propozycji. Prezydent de Gaulle za

wydarzenia czechosłowackie obciążył w dużym stopniu Bonn z powodu działań mających na

celu wyrwanie Czechosłowacji z bloku radzieckiego. Pakt Atlantycki zrezygnował z uzależniania

odprężenia europejskiego od zjednoczenia Niemiec, jego polistrategia zaczęła wiązać zagadnienie

bezpieczeństwa z polityką odprężeniową.

154

17 marca 1969 r. Doradczy Komitet Polityczny Państw-Stron Układu Warszawskiego zwrócił się

z Budapesztu z apelem do wszystkich krajów Europy o „wzmożenie wysiłków na rzecz utrwalenia

pokoju i bezpieczeństwa w Europie". Podkreślono potrzebę rozwijania odprężenia poprzez

rozwiązywanie nabrzmiałych problemów międzynarodowych i kształtowanie wszechstronnej współpracy

ogólnoeuropejskiej. Wskazano także na realność idei konferencji paneuropejskiej i stworzenia systemu

bezpieczeństwa europejskiego na podstawie wysuwanych wcześniej propozycji.

5 maja rząd Finlandii ogłosił oświadczenie o gotowości współdziałania w przygotowaniu i

przeprowadzeniu konferencji europejskiej. Sygnatariusze apelu budapesztańskiego przyjęli te

gotowość z zadowoleniem. Z kolei Polska wyraziła (17 V) gotowość zawarcia z RFN układu

międzypaństwowego podobnego do zawartego z NRD w Zgorzelcu 6 lipca 1950 r. Oświadczenie

polskie wywołało duże zainteresowanie w państwach Zachodniej Europy, gdzie dostrzegano

możliwość rozpadnięcia się w RFN „wielkiej koalicji" i podjęcia przez Bonn nie tylko werbalnie,

lecz i faktycznie nowej polityki wschodniej. Oferta polska okazała się dalekowzroczna, ponieważ w

wyborach do Bundestagu (IX 1969 r.) zwyciężyła koalicja socjaldemokratów i liberałów, a

kanclerzem został Willy Brandt, który wypowiadał się za uregulowaniem pokojowym

współistnienia RFN z NRD i innymi państwami bloku wschodniego.

30 i 31 października 1969 r. w Pradze odbyła się narada ministrów spraw zagranicznych

państw-członków Układu Warszawskiego, którzy zaproponowali następujący porządek obrad

konferencji europejskiej: 1) zapewnienie bezpieczeństwa europejskiego i wyrzeczenie się siły lub

groźby jej użycia w stosunkach wzajemnych- między państwami w Europie; 2) rozszerzenie, na

zasadach równoprawności, stosunków handlowych, gospodarczych i naukowo-technicznych,

zmierzających do rozwoju współpracy politycznej między państwami europejskimi. Ministrowie

proponowali przedyskutować te kwestie przed konferencją w toku dwustronnych lub wielostronnych

konsultacji między zainteresowanymi państwami.

l listopada rząd fiński z zadowoleniem odnotował, że oświadczenie praskie przyjęło

jego inicjatywę majową. Zadeklarował też wolę utrzymywania kontaktów z rządami państw

europejskich, USA i Kanady w celu osiągnięcia zgodności poglądów „co do czasu, miejsca,

uczestników i porządku dziennego konferencji". W ten sposób począwszy od listopada 1969 r.

walka dyplomatyczna o ideę konferencji europejskiej przerodziła się w narastającą dyskusję nad

formułą konferencji. Chronologiczna zbieżność tych faktów z rozpoczęciem rozmów SALT świadczyła

o nowej dynamice procesu odprężenia.

3. Przesilenie w bloku atlantyckim

Polityka gen. de Gaulle'a po 1962 roku była w niemałym stopniu wymierzona przeciwko

hegemonizmowi amerykańskiemu w NATO. Prezydent V Republiki z niepokojem obserwował

poczynania USA, które mając na celu uchronienie kontynentu amerykańskiego przed ciosami

atomowymi, dopuszczały ewentualność wystawienia Europy Zachodniej na takie uderzenie, gdyby

było to zgodne z amerykańską doktryną „elastycznego reagowania". Z tego powodu prezydent

czynił rozróżnienie między NATO a sojuszem atlantyckim, dystansując się coraz bardziej wobec

NATO podkreślał rosnącą rozbieżność między interesami państwowymi USA a interesami państw

Zachodniej Europy, krytykował zaangażowanie Waszyngtonu w wojną wietnamską oraz głosił

bezzasadność dominacji dolara w systemie walutowym Zachodu.

Odśrodkowe działania de Gaulle'a były wyrazem dojrzewania kryzysu bloku atlantyckiego i

przyspieszały jego przesilenie wewnętrzne. Najważniejszą przesłanką kryzysu NATO była zmia-

155

IX. Początek odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód (1962-1969)

na układu sił i rozpoczęcie procesu odprężenia międzyblokowego w latach sześćdziesiątych. Jed-

nocześnie nastąpiło osłabienie ekonomicznej dominacji USA i zmniejszenie swobody ich poli-

tycznego działania w świecie zachodnim, w czym istotną role odegrała po 1964 r. amerykańska

interwencja w Wietnamie oraz sprzeczności wewnątrz Stanów Zjednoczonych i w całym świecie

zachodnim.

Wspomnijmy to, że w latach 1957-1965 amerykańskie rezerwy złota zmniejszyły się o 40%, co

osłabiło pozycję do dolara. W tym czasie średnie tempo wzrostu produkcji przemysłowej w

USA wynosiło 3,6%, w Europie Zachodniej - 5,25%, a w Japonii aż 15,8%. Gdy w pierwszych

latach powojennych produkcja krajów Europy Zachodniej stanowiła zaledwie połowę produkcji

amerykańskiej, to w połowie lat sześćdziesiątych przekroczyła V4. Wielka Brytania i Francja

stały się posiadaczami broni jądrowej, co podważyło amerykański monopol jądrowy również w

świecie zachodnim.

Francja zajmowała w nim odrębną pozycję. Uznała Chińską Republikę Ludową (11964 r.),

wypowiedziała się za neutralizacją Wietnamu Południowego (IV 1964 r.) oraz zaczęła wymieniać

dolary na złoto. W lutym 1966 r. prezydent de Gaulle stwierdził, że świat zachodni nie jest już

zagrożony przez państwa wschodnie, natomiast zagrożenie Europy Zachodniej tworzy NATO,

strategia atlantycka zakładająca na zasadzie eskalacji wciągnięcie sojuszników europejskich w

konflikt zbrojny niezależnie od ich woli. Prezydent zapowiedział, że Francja zamierza do końca jego

obowiązywania (4IV 1969 r.) należeć do sojuszu, ale będzie nadal zmieniać swój praktyczny

stosunek do NATO i dokonywać koniecznych adaptacji, aby „przywrócić normalną sytuację

suwerenności". W konsekwencji (7 III 1966 r.) de Gaulle powiadomił prezydenta USA, a w trzy

dni później szefów państw i rządów pozostałych członków NATO, że Francja pozostanie w

sojuszu, ale 30 czerwca wycofa się ze struktury wojskowej NATO i w ciągu roku pozbędzie się

obcych baz wojskowych na swoim terytorium. Zapowiedzi te, jakkolwiek były szokujące dla

partnerów, zostały zrealizowane. NATO, która zapadła na długotrwałą „chorobę francuską", została

wyrwana z politycznego i strategicznego skostnienia.

Głównymi obrońcami status quo w NATO były w tym czasie rządy RFN i Wielkiej Bry-

tanii, które starały się też skonsolidować blok atlantycki w duchu antygaullistowskim. Nie miały

jednak nawet na forum EWG możliwości wywarcia nacisku na Francję, gdyż przezorny de Gaulle

już w 1965 r. przeforsował zasadę jednomyślności przy podejmowaniu decyzji przez Radę

Ministrów tej organizacji. Państwa „14" nie były w stanie ani przeciwstawić koncepcjom francuskim

sprecyzowanych idei, ani zmusić Paryża do ustępstw.

W obawie przed całkowitym opuszczeniem sojuszu przez Francję (co de Gaulle mógł zapo-

wiedzieć na rok przed 20-leciem traktatu waszyngtońskiego) oraz w celu zachowania resztek

solidarności atlantyckiej USA musiały ewakuować bazy i sztaby NATO z ziemi francuskiej,

przenosząc je do Belgii lub do innych państw. Rada NATO musiała (XII 1967 r.), w ślad za

popularnymi tezami de Gaulle'a, opowiedzieć się publicznie na rzecz odprężenia europejskiego po

raz pierwszy w tak jednoznacznej formie. W celu umocnienia „europejskiego filaru" NATO

podjęła zarazem decyzje w sprawie likwidacji wojskowej Grupy Stałej w Waszyngtonie i usytu-

owania w Europie nowo utworzonych organów wojskowych bloku (Międzynarodowego Sztabu

Planowania Wojskowego, rozszerzonego Komitetu Planowania Obrony, Komitetu do Spraw

Obrony Jądrowej i podległej mu Grupy Planowania Jądrowego). Ponieważ wystąpienie Francji ze

struktury wojskowej NATO zachwiało dorobkiem strategicznym i zrujnowało logistyczny

system bloku, starano się to wyrównać modernizacją systemów dowódczych i wzmocnieniem

integracji wojskowej, a także przygotowaniem wariantów szybkiego przerzucania sił amerykańskich

do Europy.

156

Ujawniły się różnice poglądów na temat integracji i polityki jądrowej bloku oraz nowych

wymiarów NATO. Już w „planie Harmela" (XII 1967 r.) wskazywano potrzebę przeniesienia

ciężaru działalności NATO z dziedziny wojskowej na zagadnienia polityczne. Od tego czasu

zaczęto mówić o „drugim wymiarze" NATO. Waszyngton zmuszony był prowadzić na tym

forum dyskusje, aby osiągnąć koordynację polityki zagranicznej państw członkowskich i

konsolidację ich stanowisk wokół podstawowych tez (np. uznania wyłącznej reprezentacji narodu

niemieckiego przez RFN, uniformizacji stosunku do propozycji państw socjalistycznych,

uzgadniania wspólnych koncepcji euroafrykańskich itd.). Szło o uczynienie Paktu „kolektywnym

negocjatorem".

W 1968 r. podjęto starania dla konsolidacji NATO w jej „trzecim wymiarze", tzn. wokół

spraw ekonomicznych, społecznych, kulturalnych, ochrony środowiska naturalnego oraz wy-

miany idei.

Równolegle Waszyngton podejmował wysiłki na rzecz pełnej odbudowy funkcji wojsko-

wych NATO i zapewnienia jej przetrwania po 1969 r. Udało się opracować 5-letni plan zbrojeń

(1969-1974) oraz doprowadzić do powstania tzw. Eurogrupy (1969 r.). Proces „rozszerzenia

wymiarów NATO" przystosowywał blok do warunków odprężenia w Europie i osłabienia glo-

balnej pozycji USA (m.in. wskutek nie przynoszącego sukcesów zaangażowania wojskowego w

Wietnamie). Kolejnym problemem była zmiana na niekorzyść proporcji między gospodarką USA

i EWG, która odnosiła w tym czasie znaczące sukcesy. Także polityka rolna EWG zaczęła

przynosić efekty. EWG wchłonęła (l VII 1967 r.) EWWiS i Euratom, co znacznie wzmocniło jej

pozycję wobec USA. De Gaulle nie wpuścił do Wspólnoty „konia trojańskiego", ponawiając

veto przeciwko przystąpieniu Wielkiej Brytanii (16 V 1967 r.). Kiedy Londyn podjął akcję w

celu wykorzystania Unii Zachodnioeuropejskiej do konsultacji politycznych i nacisku na EWG

(zyskując przy tym poparcie wielu członków organizacji), Paryż odmówił udziału w dyskusjach.

Dopiero po odejściu de Gaulle'a i objęciu urzędu prezydenta przez Georges'a Pompidou (5 VI

1969 r.) Francja sama wystąpiła z inicjatywą rozszerzenia konsultacji politycznych wewnątrz

EWG oraz rozszerzenia tejże organizacji. „Szczyt" EWG w Hadze (1-2 XII 1969 r.) zapowiedział

tworzenie unii gospodarczej i walutowej oraz zamiar tworzenia unii politycznej.

Stany Zjednoczone nie miały na powyższe procesy większego wpływu. Przemiany i dyskusje

podkreślały raczej odrębność interesów Zachodniej Europy i USA. Dodatkową nieufność między

nimi powodowały radziecko-amerykańskie pertraktacje na temat ograniczenia zbrojeń strate-

gicznych, gdyż Waszyngton częstokroć nie informował swoich sojuszników o ich przebiegu.

4. Problemy bloku wschodniego

Rozwojowi rzeczowej współpracy państw RWPG z Zachodem w latach sześćdziesiątych

sprzyjało umocnienie ich powiązań wzajemnych oraz rozwinięcie systemu koordynacji ich polityki

zagranicznej, czemu służyły konsultacje międzypartyjne i międzyrządowe. Postępowała

odnowa systemu sojuszy bilateralnych, który w latach 1964-1970 objął 18 układów. W kolejności

chronologicznej były to układy między: ZSRR i NRD (12 VI 1964 r.), Polską i ZSRR (8IV

1965 r.), Polską i Czechosłowacją (l El 1967 r.), Polską i NRD (15 m 1967 r.), Czechosłowacją i NRD

(17 H! 1967 r.), Polską i Bułgarią (6IV 1967 r.), ZSRR i Bułgarią (12 V 1967 r.), Węgrami i NRD (18

V 1967 r.), ZSRR i Węgrami (7IX 1967 r.), Bułgarią i NRD (7IX 1967 r.), Czechosłowacją i Bułgarią

(26IV 1968 r.), Polską i Węgrami (16 V 1968 r.), Czechosłowacją i Rumunią (16 Viii 1968 r.),

Węgrami i Bułgarią (10 VH 1969 r.), ZSRR i Czechosłowacją (6 III 1970 r.), ZSRR

157

IX. Początek odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód (1962-1969)

i Rumunią (7 VII 1970 r.), Polską i Rumunią (12 XI1970 r.), Bułgarią i Rumunią (21IX 1970 r.).

Decydowały o tym względy formalne i merytoryczne. Szło o uczynienie elementem systemu

NRD, która do tego czasu znajdowała się poza nim, chociaż na pełnoprawnych zasadach uczest-

niczyła w pracach Układu Warszawskiego. Układy sojusznicze z NRD miały przyczynić się do

podniesienia pozycji międzynarodowej tego państwa i potwierdzenia nienaruszalności granic w

Europie Środkowej oraz włączyć „socjalistyczne" państwo niemieckie jako uznawany mię-

dzynarodowy podmiot do procesów dialogu w Europie. Istotnym motywem było wygasanie 20-

letniego okresu obowiązywania układów zawartych w latach 1945-1950.

Tłem tych działań były problemy wynikające z ostrych różnic zdań, wielu sprzeczności we-

wnętrznych i silnych tendencji odśrodkowych na obszarze państw socjalistycznych. Do bloku

nie należały Chiny, przeciwnie, po ekscesach „Wielkiej Proletariackiej Rewolucji Kulturalnej"

spór radziecko-chiński objął, obok swoistej wojny ideologicznej, walki i rywalizacji poli-

tycznej oraz izolacji gospodarczej, również płaszczyznę militarną. Doszło do kilkudniowych

starć zbrojnych nad Amurem.

W Czechosłowacji po wybuchu „praskiej wiosny" i zastąpieniu A. Novotnego przez A. Dub-

ceka na stanowisku I sekretarza KC KPCz w partii tej wzięły górę tendencje rewizjonistyczno-

demokratyczne, podważające wiele kanonów komunistycznej ideologii. Kształtował się stopniowy

program radykalnych reform politycznych i gospodarczych, które oznaczałyby odejście od

bolszewickiej doktryny i praktyki ustrojowej. Poza KPCz rozwinął się szeroki ruch rewindykacji

demokratycznych, podważając dotychczasowy monopol władzy KPCz.

W związku z tymi procesami Moskwa wywierała na nowe władze czechosłowackie coraz

silniejszy nacisk, domagając się rezygnacji z planowanych reform i zaostrzenia kursu w polityce

wewnętrznej. Naciski radzieckie były wspierane przez zaniepokojone biegiem wydarzeń kie-

rownictwa partyjno-rządowe w Polsce, NRD i Bułgarii. Budapeszt zachowywał rezerwę, Bukareszt

separował się od tych działań. W drugiej połowie sierpnia w Biurze Politycznym KPZR

większością głosów (przy oporach ze strony premiera Kosygina) zapadła decyzja zbrojnej in-

terwencji w Czechosłowacji. Wespół z Polską, NRD, Bułgarią i Węgrami Armia Radziecka

podjęła ją 21 sierpnia 1968 r. Rumunia odmówiła udziału. Członków najwyższych władz Cze-

chosłowacji przewieziono do Moskwy, gdzie wymuszono na nich podpisanie oświadczenia uzna-

jącego słuszność interwencji i zapowiadającego przywrócenie praktyki zgodnej z obowiązującymi w

bloku normami. Po kilku miesiącach Dubczeka, który unikał realizacji tych zobowiązań, zastąpił

na czele KPCz Gustaw Husak.

Istotne sprzeczności wewnątrz bloku wiązały się z polityką Rumunii. Skłaniający się ku

dyktaturze Nicolae Causescu - łączący kult swej osoby i brutalne metody rządzenia z separaty-

zmem w polityce zagranicznej - szedł drogą rozluźniania więzi z ZSRR i RWPG oraz nie uzgo-

dnionych z partnerami z bloku posunięć w polityce zagranicznej. M.in. nawiązał stosunki dyplo-

matyczne z RFN.

W Polsce końcowy okres władzy Władysława Gomułki, który odchodził od reformatorskiej

linii „polskiego października", charakteryzowały procesy wewnętrznej dezintegracji PZPR oraz

napięcia społeczne i polityczne. W marcu 1968 r. doszło w Warszawie i innych ośrodkach akade-

mickich do wystąpień młodzieży studenckiej popartej przez część profesury i środowisk arty-

stycznych. W grudniu 1970 r. burzliwą akcję strajkową wszczęła załoga Stoczni Gdańskiej poparta

przez robotników Trójmiasta, Szczecina i Elbląga. Ruch robotników został krwawo stłumiony przy

udziale wojska. Po kilku dniach doszło do zmiany kierownictwa PZPR i miejsce Gomułki zajął

Edward Gierek.

158

Sprzeczności wewnątrz bloku wiązały się także z polityką Janosa Kadara, który po okresie

ostrych represji wobec uczestników powstania węgierskiego poszedł drogą ostrożnej demokra-

tyzacji i stopniowych reform prorynkowych w gospodarce. Przykład węgierski oddziaływał na

krytyczne i nowatorskie siły skłaniające się w poszczególnych krajach bloku do stopniowych

reform wewnętrznych.

Kierownictwo KPZR, które po obaleniu Chruszczowa szło konserwatywnym kursem, nie

zamierzało przywrócić doktryny i praktyki okresu stalinowskiego, dążyło jednak do umocnienia

dyscypliny wewnątrz obozu i zintegrowania międzynarodowego ruchu komunistycznego. Leo-nid

Breżniew był zwolennikiem kontynuacji i przeciwstawiał się dążeniom reformatorskim.

Związane z tym problemy rzutowały na przejawy niewydolności ekonomicznej i powolnego

tempa postępu naukowo-technicznego w chorobliwie scentralizowanej gospodarce radzieckiej

oraz w skali całej RWPG. Na podziale środków ciążyły ogromne nakłady na kompleks wojsko-wo-

zbrojeniowy. Skolektywizowane rolnictwo i niedoinwestowane przemysły pracujące na potrzeby

ludności nie były w stanie pokryć rosnącego popytu.

Na tym tle ku końcowi lat sześćdziesiątych wzmogły się dążenia do ponownej konsolidacji

bloku radzieckiego i ożywienia jego rozwoju ekonomicznego i naukowo-technicznego. Znalazło to

wyraz w drugiej serii układów o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej.

Partnerzy zobowiązywali się przede wszystkim dążyć do zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa

w Europie (gdzie dostrzegali groźbę w militaryzmie niemieckim), głosili natomiast politykę

pokojowego współistnienia państw o odmiennych ustrojach społecznych oraz przestrzeganie celów i

zasad Karty NZ. Podkreślali związek bezpieczeństwa partnerów z bezpieczeństwem europejskim,

utożsamianym z uznaniem terytorialnego i politycznego status quo na naszym kontynencie. Układy

powoływały się na „zasady socjalistycznego internacjonalizmu" oraz na ogólnode-mokratyczne

zasady stosunków międzynarodowych (jak zasada równouprawnienia, poszanowania suwerenności,

nieingerowania w sprawy wewnętrzne i inne), wprowadzały też obowiązek konsultacji, które stały

się istotną płaszczyzną przezwyciężania sprzeczności i łagodzenia różnic zdań wewnątrz bloku.

W drugiej serii układów sojuszniczych znacznie rozwinięte zostały artykuły konkrety-

zujące różne dziedziny współpracy: gospodarczej, naukowo-technicznej, kulturalnej, naukowej,

oświatowej, ochrony zdrowia, literatury, sztuki, prasy, radia, telewizji, kinematografii, turystyki,

sportu i inne. Rozszerzanie zakresu konkretnej współpracy było możliwe dzięki zbliżeniu

poziomów gospodarek i warunków życia w państwach wspólnoty. W drugiej połowie lat sześć-

dziesiątych udział przemysłu maszynowego w całości produkcji przemysłowej wzrastał szybciej w

krajach o najniższym stopniu industrializacji, tzn. w Bułgarii (z 16,5 do 21,3%) i w Polsce (z 21

do 26,5%), wolniej zaś w krajach bardziej uprzemysłowionych, jak NRD (z 31,4 do 34,5%).

Na forum powołanego w 1962 r. Komitetu Wykonawczego RWPG i stałych komisji Rady

przystąpiono wtedy do prac przygotowawczych nad koordynacją planów gospodarczych na lata

1966-1970. Zwiększał się zakres wspólnych przedsięwzięć krajów członkowskich oraz specjalizacji i

kooperacji produkcyjnej. Do 1970 r. opracowano zalecenia specjalizacyjne na około 2 300 wyrobów i

urządzeń przemysłowych. Przedyskutowano też metodę powiązania specjalizacji produkcyjnej z

koordynacją planów rozwoju gospodarczego do roku 1980. Rozwijano również me-^ chanizmy

organizacyjne współpracy gospodarczej (m.in. funkcjonowanie organizacji specjalistycznych

RWPG) oraz rozpoczęto opracowywanie teoretycznych i metodologicznych problemów rozwoju

gospodarczego wspólnoty państw socjalistycznych.

Faktyczne znaczenie poczynań RWPG i ich rzeczywiste rezultaty należy rozpatrywać na tle

trudności wynikających z różnic poziomów rozwoju poszczególnych państw, napięć po wodo-

159

IX. Początek odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód (1962-1969)

wanych wysokimi wydatkami zbrojeniowymi oraz pobudzanych przez narodowe aspiracje ten-

dencji separatystycznych i odśrodkowych. Międzynarodowy wizerunek ZSRR i bloku jako

całości uległ poważnemu uszczerbkowi po interwencji wojskowej pięciu państw Układu War-

szawskiego w Czechosłowacji 21 sierpnia 1968 r. Akcja ta wystawiła bardzo złe świadectwo

koncesjonowanemu przez Moskwę socjalizmowi. Nie przerwała jednak kontynuacji miedzy-

bloko «vego dialogu odprężeniowego, którego żywotne znaczenie dla ludzkości było coraz pow-

szechniej doceniane, a żadna z jego stron nie miała złudzeń co do szansy pełnej wygranej.

Rozdział X

PRZEWARTOŚCIOWANIA W STOSUNKACH

MIĘDZYAMERYKAŃSKICH (1955-1969)

1. Przełom w systemie międzyamerykańskim

W latach 1955-1957 Stanom Zjednoczonym udało się ukoronować serię inspirowanych

zamachów stanu i bezpośrednich interwencji w państwach Ameryki Łacińskiej doprowa-

dzeniem do obalenia dyktatora Juana Domingo Perona w Argentynie. Waszyngton mógł jeszcze

względnie swobodnie posługiwać się OPA dla sankcjonowania swoich przedsięwzięć.

Peronizm wchodził w kolizję z interesami monopoli amerykańskich, ponieważ tworzył model

aktywnej obrony interesów narodowych oraz kontroli państwa nad dobrami naturalnymi i

handlem zagranicznym. Polityka zagraniczna Perona doprowadziła do utworzenia sojuszu państw

Ameryki Południowej (Argentyna - Chile - Paragwaj - Ekwador w latach 1953-1954) oraz wy-

przedzającego inne państwa latynoskie rozwoju współpracy z państwami RWPG. Po antypero-

nowskim przewrocie (16-22 IX 1955 r.) i usunięciu Perona od władzy nowy rząd gen. Pedro

Aramburu zniósł monopol handlu zagranicznego i ograniczenia przepływu kapitału zagranicznego.

Argentyna ratyfikowała Kartę OPA (początek 1956 r.), przyłączyła się do jej antykomunistycznych

deklaracji i przyjęła misję wojskową USA.

Po zniknięciu potężnego oponenta dyplomacja waszyngtońska podjęła wysiłki mające

na celu umocnienie systemu międzyamerykańskiego. Okazją po temu była sto trzydziesta rocz

nica pierwszej konferencji panamerykańskiej, zorganizowanej przez Simona Bolivara w 1826 r.

W dniach 19-22 lipca 1956 r. w Panamie odbyła się konferencja 18 prezydentów republik ame

rykańskich (na 21), w tym Eisenhowera i Aramburu. Jubileuszowy charakter konferencji nie

przeszkodził przedyskutowaniu trudnych problemów gospodarczych. Prezydent Wenezueli -je

dynego państwa latynoamerykańskiego bez długów zagranicznych - gen. Perez Jimenez przed

stawił propozycję utworzenia panamerykariskiego funduszu ekonomicznego i zgłosił gotowość

przelania na jego konto 33 min dolarów. Eisenhower tej propozycji nie podjął. Mimo różnicy

zdań w dyskusjach w deklaracji końcowej wszyscy uczestnicy wyrazili solidarne stanowisko

w sprawach międzynarodowych. . - : .,

161

X. Przewartościowania w stosunkach międzyamerykańskich (1955-1969)

W latach 1956-1957 USA starały się zmontować Pakt Południowoatlantycki (SATO - South

Atlantic Treaty Organization). Rząd Aramburu zwrócił się do innych państw z inicjatywą w tej

sprawie w kilka dni po panamskim zjeździe prezydentów (31 VII 1956 r.). Celem SATO miały być:

utworzenie zjednoczonego dowództwa wojskowego, standaryzacja uzbrojenia, unifikacja organizacji

sił zbrojnych na wzór USA i wspólne patrolowanie wybrzeży morskich. Pod koniec maja 1957 r.

odbyła się w Buenos Aires narada przedstawicieli sił wojskowych Argentyny, Brazylii, Urugwaju i

Paragwaju, w której wziął też udział przedstawiciel Międzyamerykańskiej Rady Obrony (w osobie

generała podległego Pentagonowi). Na naradzie uchwalono w sprawie współpracy wojskowej wiele

rezolucji, lecz nie zdołano przekonać nimi wszystkich rządów do podpisania SATO.

Ostatnią próbą wojskowej konsolidacji kontynentu amerykańskiego była propozycja

zacieśnienia więzi między OPA a NATO, przedstawiona na początku 1958 r. przez sekretarza

generalnego tej ostatniej organizacji Paula Henri Spaaka. Na wiosnę tegoż roku Rada OPA odrzuciła

ową propozycję, ponieważ państwa Ameryki Łacińskiej wolały we współpracy międzyame-

rykańskiej akcentować czynniki ekonomiczne i polityczne i nie nadawać jej nowych akcentów

wojskowych. Powołana na panamskiej konferencji Między amerykańska Komisja Przedstawicieli

Prezydentów nie zdołała, mimo kilku posiedzeń, wykonać zleconego jej zadania, tzn. umocnić OPA

w dziedzinie „ekonomicznej, technicznej i społecznej".

Usilne zwracanie uwagi na ekonomiczne aspekty stosunków międzyamerykańskich wynikało z

pogarszającej się gwałtownie sytuacji gospodarczej państw Ameryki Łacińskiej. Jeśli w dekadzie

1945-1955 średnioroczny przyrost produkcji globalnej brutto na głowę ludności wynosił tam

2,7%, to w latach 1955-1960 spadł do 1%. Jednocześnie rosły inwestycje północnoamerykańskie

(w latach 1950-1961 z 5,7 do 14 mld dolarów), inflacja, bezrobocie i strajki (z 6,7 do 21 min

uczestników w latach 1958-1960).

Waszyngton nie zdawał sobie sprawy z kształtujących się na tym tle nastrojów niechęci do

bogatego „sąsiada z północy" i z przesłanek dojrzewającego przełomu w stosunkach międzya-

merykańskich. Przyłączył się, co prawda, do inicjatywy prezydenta Brazylii Juscelino Kubitsch-ka,

który w 1958 r. proponował ułożenie stosunków ekonomicznych między USA a państwami

Ameryki Łacińskiej na zasadach sprawiedliwych, co pozwoliłoby przywrócić „solidarność mię-

dzykontynentalną". Wymagało to zaniechania działań służących interesom monopoli (m.in. nie-

popierania systemów dyktatorskich oraz ustanowienia nowych reguł handlu), lecz na to rząd

Eisenhowera nie wyraził zgody.

Tymczasem doszło do obalania dyktatur wojskowych w poszczególnych krajach Ameryki

Łacińskiej. Usunięty więc został gen. Manuel Odria w Peru (1956 r.), gen. Gustavo Rojas Pinilla

w Kolumbii (1957 r.), gen. Perez Jimenez w Wenezueli (1958 r.), gen. Fulgencio Batista na Kubie

(1959.), płk Jose Maria Lemus w Salwadorze (1960 r.). Zamordowani zostali płk Car-los Castillo

Armas w Gwatemali (1957 r.) i gen. Rafael Trujillo w Republice Dominikańskiej (1959 r.).

Następujące po nich rządy optowały z reguły za jakimś zakresem reform i posunięć na rzecz

samodzielności ekonomicznej, zrywając zarazem z bezkrytycznym stosunkiem wobec polityki USA

na kontynencie i poza nim.

Sygnałem wywoławczym przełomu w systemie międzyamerykańskim była podróż wicepre-

zydenta Richarda Nixona po krajach Ameryki Łacińskiej w 1958 r. Spotkał się on z licznymi

przejawami oficjalnego protestu i masowymi demonstracjami przeciwko polityce USA na południe

od Rio Grandę. Niebawem Waszyngton zgodził się na utworzenie Banku Międzyamerykań-skiego i

Międzyamerykańskiego Funduszu Rozwoju Społecznego. W 1959 r. zebrani na konferencji w

Santiago ministrowie spraw zagranicznych państw amerykańskich w większości potępili reżimy

(dopiero co obalonego) Batisty i Trujillo.

162

Dyktatura Batisty trwała na Kubie od zamachu stanu (10 III 1952 r.) do l stycznia

1959 r., kiedy do Hawany wkroczyli partyzanci Fidela Castro. Poprzednio na czele 165-oso-

bowej grupy zapaleńców dokonał on (26 VII 1953 r.) ataku na koszary wojsk rządowych w

Moncada. Przed sądem doraźnym, który skazał go na 15 lat więzienia, Castro wygłosił słynne

przemówienie zakończone słowami: „Historia mnie uniewinni!". Zwolniony dzięki amnestii po

dwóch latach więzienia stał się zawodowym rewolucjonistą. Od 1956 r. w górach Sierra Maestra

rozpoczęła się walka partyzanckiego ruchu antybatistowskiego, który pod koniec 1958 r. wyrósł w

3-tysięczną armię powstańczą. Udzielane jej masowe poparcie doprowadziło do rozpadu 80-

tysięcznej armii Batisty i spowodowało ucieczkę dyktatora ze stolicy.

Scenariusz wydarzeń był inny niż przy typowych dla kontynentu przewrotach wojsko-

wych. Sam dowódca powstańców nie objął na razie żadnego stanowiska państwowego (prezy-

dentem został Manuel Urrutia Lleo, a premierem Jose Miro Cardona). Rewolucjoniści kubańscy nie

śpieszyli się z deklarowaniem reform społeczno-gospodarczych, dając początkowo szansę

politykom umiarkowanym. Ci jednak nie potrafili opracować całościowego planu działania i

pokonać piętrzących się trudności.

Po kilku miesiącach premierem został Fidel Castro, a prezydentem Osvaldo Dorticos Torra-do.

W sprawach gospodarczych dużą rolę zaczął odgrywać Argentyńczyk Ernesto „Che" Gueva-ra.

Proklamowane reformy przybrały orientację wymierzoną przeciwko monopolom i kapitałowi

północnoamerykańskiemu (jego inwestycje na Kubie sięgały l mld dolarów). Rewolucja kubańska

zaczęła nabierać charakteru ludowego. Był to w skali ogólnoamerykańskiej precedens zjednujący

Kubie sympatię we wszystkich krajach latynowskich, zadający kłam dawnym rewolucjonistom

(Romulo Betencourt, Haya de La Torre czy Paź Estenssoro), którzy w imię realizmu głosili

nieuchronność uznania hegemonizmu amerykańskiego.

2. Kontrowersje wokół rewolucji kubańskiej

W pierwszych miesiącach 1959 r. Waszyngton sądził, że rewolucja kubańska będzie podobna

do dotychczasowych przewrotów latynoamerykańskich. Uznał rząd rewolucyjny i przyjął

wizytę Fidela Castro w kwietniu 1959 r. Złudzenia zaczęły jednak rozwiewać się, kiedy nowy

rząd nie tylko zlikwidował stary aparat władzy i skazał na śmierć odpowiedzialnych za morderstwa

policjantów batistowskich, lecz także ogłosił reformę rolną (17 V 1959 r.) i inne reformy

społeczno-gospodarcze. Chociaż Castro podówczas nie zmierzał do zerwania z USA, prasa ame-

rykańska zaczęła przedstawiać go jako lewicowego dyktatora gorszego jakoby niż Batista. Od

prezydenta Eisenhowera zaczęto żądać podjęcia kroków represyjnych wobec Kuby. Centralna

Agencja Wywiadowcza zawiązała spisek w armii kubańskiej, po wykryciu jego organizator major

Diaz Lanz, zbiegł do USA (lipiec 1959 r.). Następnie CIA zorganizowała spośród emigrantów

kubańskich oddziały, które dokonywały rajdów lotniczych na miasta Kuby (od jesieni 1959 r.) i

próbowały dokonać desantu na wyspę (17-19 IV 1961 r.).

Od lata 1959 r. Castro i Guevara zaczęli wzywać inne kraje Ameryki Łacińskiej do

wyzwalania się i radykalnych reform. Audycje radia hawańskiego odgrywały rolę podobną do

audycji radia kairskiego wśród Arabów. W październiku 1959 r. Castro zadeklarował się jako

zwolennik marksizmu. 13 lutego 1960 r. została zawarta wielka umowa handlowa między Kubą a

Związkiem Radzieckim (przewidująca m.in. zakup 5 min ton cukru kubańskiego w ciągu 5 lat i

udzielenie Kubie 100 min dolarów kredytu). Niebawem (III 1960 r.) zostały ostatecznie wywłaszczone

przedsiębiorstwa amerykańskie na Kubie. 8 maja zostały nawiązane radziecko-kubańskie

163

X. Przewartościowania w stosunkach międzyamerykańskich (1955-1969)

stosunki dyplomatyczne. Waszyngton nie miał podstaw, aby twierdzić, że rewolucja kubańska

przebiegała z inspiracji radzieckich. ZSRR nie był zorientowany w intencjach jej przywódców.

Szybko jednak dostrzegł jej ludowy charakter i wraz ze swymi sojusznikami stanął po jej stronie.

Po wykrystalizowaniu się lewicowego oblicza przemian kubańskich USA usiłowały

zgnieść tę rewolucję przy pomocy blokady gospodarczej i działań interwencyjnych. 17 marca

1960 r. prezydent Eisenhower publicznie zapowiedział organizacje emigrantów w celu obalenia

rządu Castro. 3 lipca Kongres uchwalił zakaz importu cukru kubańskiego, a 19 października rząd

amerykański ogłosił całkowite embargo na handel z Kubą (prócz produktów żywnościowych i

lekarstw). Na początku 1961 r. Waszyngton zerwał stosunki dyplomatyczne i konsularne z Kubą.

Iluzją okazało jednak się oczekiwanie, że nacisk ekonomiczny wystarczy, aby doprowadzić do

upadku rządu Castro. Presja ta jedynie umocniła rząd i przyspieszyła nacjonalizacje własności

amerykańskiej na wyspie. Niebawem Che Guevara proklamował, że Kuba należy do „obozu

socjalistycznego" (3 VII 1960 r.), oraz wyraził solidarność z wynikami narady moskiewskiej

partii komunistycznych i robotniczych (l l XII 1960 r.). Fidel Castro publicznie uznał się za ko-

munistę i zapowiedział przekształcenie „Kordylierów Andyjskich w Sierra Maestra kontynentu

amerykańskiego''.

W 1960 r. wybory prezydenckie w USA przebiegały w pewnym stopniu pod wpływem re-

wolucji kubańskiej. John Kennedy dopuszczał w swoich wystąpieniach możliwość najazdu na

Kubę. Po objęciu urzędu prezydenta (21 I 1961 r.) sprzyjał rozbudowie militarnych i politycznych

organizacji kontrrewolucjonistów kubańskich. Nie zrezygnował też z projektu najazdu na wyspę.

Służby specjalne przekonywały go, że chłopi kubańscy z entuzjazmem przyjmą inwazję oddziałów

antycastrowskich. Pentagon głosił, że akcja takich oddziałów, aczkolwiek uzbrojonych i

Wyszkolonych przez Amerykanów, nie zaangażuje oficjalnie Stanów Zjednoczonych.

Kennedy zaakceptował 5 IV 1961 r. projekt operacji lądowania na Kubie. Utworzono

Kubańską Radę Rewolucyjną, która po inwazji miała przekształcić się w rząd antykomunistyczny

(na szefa przewidziano Jose Miro Cardonę). Lądowanie wyznaczono w Zatoce Świń. Przygotowanie

operacji rozpoczęto bombardowaniem lotniczym, aby zniszczyć samoloty kubańskie na ziemi.

Desant nastąpił 17 kwietnia. Po dwóch dniach interwenci zostali rozbici i przywódcy

emigrantów zażądali bezpośredniej interwencji USA. Jednak Kennedy zgodził się jedynie, aby

okręty amerykańskie wyłowiły z morza nielicznych niedobitków, których nie ujęły oddziały

Castro.

Opinia światowa odpowiedzialność za operację przypisała Stanom Zjednoczonym. Dla Ken-

nedy'ego jej fiasko było osobistą porażką. W Ameryce Łacińskiej sukces Castro przyjęto z sympatią.

Na Kubie nastąpiło przyspieszenie przemian. W kraju powstawały komitety obrony rewolucji. Fidel

Castro zapowiedział (l V) przygotowanie konstytucji socjalistycznej, utworzył Zjednoczoną

Organizację Rewolucyjną (26 VII) i uznał ideologię marksizmu-leninizmu (2 XII 1961 r.).

Podtrzymując blokadę ekonomiczną Kuby, Stany Zjednoczone wzmogły teraz starania o

jej izolację międzynarodową, wykorzystując do tego OPA (zwłaszcza konferencje konsultacyjne

ministrów spraw zagranicznych). Na konferencji w Santiago (VIII 1959 r.) przedstawiciele

Departamentu Stanu lansowali tezę, że napięcie w rejonie Morza Karaibskiego jest rezultatem

„przenikania międzynarodowego komunizmu". Większość delegacji nie podzieliła jednak tego

punktu widzenia. Jednakże na konferencji w San Jose (VIII 1960 r.) przedstawicielom USA

udało się przeforsować deklarację, która nawiązywała do antykomunistycznej rezolucji OPA z

1954 r. i wzywała jej członków do zachowania „międzyamerykańskiej dyscypliny". W następstwie

„deklaracji z San Jose" i pod naciskiem Waszyngtonu rządy Gwatemali, Haiti, Nikaragui,

164

Paragwaju, Peru, Republiki Dominikańskiej i Salwadoru zerwały stosunki dyplomatyczne z Kubą pod

koniec 1960 r. Po kiesce w Zatoce Świń rząd USA poczynił też zabiegi w celu wykluczenia Kuby z

systemu miedzy amerykańskiego. Na VIII Konferencji Konsultacyjnej Ministrów Spraw

Zagranicznych Państw Amerykańskich w Punta del Este (I 1962 r.) wniosek sekretarza stanu

Deana Ruska w sprawie potępienia „aktualnego rządu marksistowsko-leninowskiego Kuby" jako

niezgodnego z zasadami OPA i wykluczenia Kuby z Rady OPA (zrealizowanego 27 II 1952 r.)

zyskał poparcie 14 na 21 członków. Przeciwko wypowiedziały się największe i najbardziej sa-

modzielne państwa Ameryki Łacińskiej: Argentyna, Brazylia, Chile i Meksyk.

Rewolucja kubańska była również punktem odniesienia działań USA mających na celu

modernizację ich stosunków z państwami Ameryki Łacińskiej. Kennedy jako pierwszy od

czasów Roosevelta prezydent Stanów Zjednoczonych zwrócił się bezpośrednio do Ameryki Ła-

cińskiej (13 H 1961 r.), proponując program „Sojusz dla postępu", który miał być nowym wydaniem

„planu Marshalla". W jego ramach USA miały w ciągu 10 lat dostarczyć łącznie Ameryce

Łacińskiej na modernizację gospodarki pomoc w wysokości 20 mld dolarów.

Program „Sojusz dla postępu" został przedyskutowany i przyjęty na konferencji Międzya-

merykańskiej Rady Gospodarczo-Społecznej OPA w Punta del Este (VIII 1961 r.) Uchwalona

„Carta Punta del Este" zakładała przeciętny wzrost dochodu narodowego zainteresowanych krajów o

2,5% rocznie. „Sojusz dla postępu" nie powtórzył jednak sukcesu „planu Marshalla", nie tylko

dlatego, że w dwa lata po jego przyjęciu prezydent Kennedy został zamordowany, lecz także z

powodu niedostatku środków finansowych, braku zainteresowania wielkich monopoli

amerykańskich oraz rozbieżności w Waszyngtonie na temat hierarchii celów polityki wobec

Ameryki Łacińskiej i występujących tam systemów politycznych. Stawka na rządy demokra-

tyczne ścierała się z tendencją do popierania najtwardszych reżimów dyktatorskich.

Wyrazem i wytworem tych kontrowersji był kryzys karaibski 1962 r. Po inwazji w Zatoce

Świń zwiększyły się dostawy broni z państw socjalistycznych dla Kuby. Domagał się ich rząd

kubański, który obawiał się agresji na szerszą skalę. Miał ku temu podstawy, gdyż Waszyngton nie

odpowiedział na propozycję ułożenia stosunków na zasadach pokojowego współistnienia. Latem

1962 r. rozpętał ogromną propagandową kampanię antykubańską, a jedna z grup emigracyjnych

ostrzelała Hawanę z morza (25 VIII). Raoul Castro i Che Guevara udali się do Moskwy z prośbą o

dopomożenie Kubie w ochronie przed agresją. Rząd radziecki przyrzekł zwiększyć pomoc

wojskową. Teraz Kennedy w publicznym oświadczeniu podał warunki, które miałyby określać

zdolność obronną Kuby (4IX), a następnie zarządził mobilizację 150 tyś. rezerwistów. W

odpowiedzi Hawana i Moskwa uzgodniły, że technicy radzieccy podejmą intensywne prace nad

instalacją na wyspie rakiet średniego zasięgu, a TASS wezwał rząd amerykański do umiaru,

wykazania rozsądku i zaprzestania poczynań grożących wojną (11IX). Prezydent Kennedy stwierdził w

odpowiedzi, że USA nie rozpoczną agresji, ale i nie „pozwolą, aby się ona pojawiła". Na specjalnej

konferencji Rady OPA w Waszyngtonie (2-3 X) przedstawiciele USA przeforsowali uchwałę

mówiącą o przekształcaniu się Kuby „w zbrojną bazę dla komunistycznej penetracji Ameryki"

oraz o konieczności „podjęcia przeciwko niej specjalnych środków w trybie indywidualnym i

zbiorowym". Na tej podstawie Kongres amerykański stwierdził, że Kuba „zagraża

bezpieczeństwu USA", i wezwał rząd do podjęcia odpowiednich kroków przeciwko niej.

Kennedy zaakceptował wywiadowcze loty samolotów U-2 nad Kubą. 14 października 1962 r.

jeden z nich zrobił zdjęcia, na których stwierdzono zainstalowane rakiety, które mogły dosięgnąć

części terytorium USA. (Do dziś nie ma definitywnej odpowiedzi na pytanie, czy rakiety takie

faktycznie zainstalowano, czy też zamontowano atrapy). Wiadomość o rakietach na Kubie

wywołała szok w Stanach Zjednoczonych. Część doradców proponowała prezydentowi przepro-

165

X. Przewartościowania w stosunkach międzyamerykańskich (1955-1969)

wadzić masowe bombardowanie Kuby i dokonać desantu na wyspę. Prezydent skłonił się jednak do

zdań bardziej umiarkowanych, w tym swego brata, Roberta. Postanowił (16 X) wzmocnić bazę

Guantanamo i przygotować blokadę morską Kuby. Powołał do tego dwa zespoły doradców w dniu

18 X, kiedy przyjmował ministra Gromykę, który usiłował wyjaśniać przyczyny pomocy ZSRR w

umacnianiu obronności Kuby. 22 października wieczorem Dean Rusk przekazał ambasadorowi

ZSRR Anatolijowi Dobryninowi teksty orędzia do premiera Chruszczowa i do narodu

amerykańskiego, które w godzinę później prezydent Kennedy miał ogłosić w telewizji. Kryzys

karaibski osiągnął kulminację. Kennedy ogłosił blokadę morską Kuby, ale nazwał ją „kwaran-

tanną", aby akt ten nie był rozumiany jako krok wojenny. Na Morzu Karaibskim skoncentrowano

183 jednostki marynarki USA, 50% lotnictwa strategicznego oraz duże zgrupowania wojsk

spadochronowych i piechoty morskiej. Okrętom podwodnym z rakietami „Polaris" wyznaczono

pozycje operacyjne. 23 października ponowne posiedzenie Rady OPA w Waszyngtonie zaak-

ceptowało posunięcia Kennedy'ego i wezwało kraje Ameryki Łacińskiej do zastosowania sankcji

wojskowych przeciwko Kubie. Tegoż dnia premier Nikita Chruszczow zwrócił się do Kennedy'ego

z zapewnieniem, że broń znajdująca się na Kubie ma służyć jedynie celom obronnym, a orędzie

prezydenta ocenił jako mieszanie się USA w sprawy wewnętrzne Kuby i ZSRR. W liście z 24

października Kennedy obciążył winą za kryzys rząd radziecki i powiadamiał, że „kwarantanna"

nabrała mocy tegoż dnia o godz. 14 czasu Greenwich.

23 i 24 października odbyły się posiedzenia Rady Bezpieczeństwa ONZ, na których USA

chciały uzyskać usankcjonowanie blokady Kuby i wycofanie z niej rakiet. Przedstawiciele Kuby i

ZSRR przeciwstawiali się temu, a stanowiska pozostałych członków Rady były podzielone.

Sekretarz generalny ONZ U Thant odczytał (24 X) apel do rządów ZSRR i USA, by bezpośrednio

zainteresowane kraje spotkały się i omówiły sytuację. Apel ten został natychmiast poparty przez

45 państw Afryki i Azji. Ze względu na to, że Kennedy na apel nie udzielił odpowiedzi (chociaż

Moskwa przyjęła go), U Thant skierował nowy apel do obu rządów (25 X), prosząc o wydanie

poleceń, które zapobiegłyby zetknięciu się statków radzieckich i okrętów amerykańskich. Prezydent

Kennedy apel przyjął i jednocześnie prowadził korespondencję z Chruszczowem.

Przełom zaczął zarysowywać się 26 października. Tego dnia premier Chruszczow w liście do

Kennedy'ego stwierdził, że sytuacja może się poprawić, jeśli USA zapewnią, że nie napadną na

Kubę i powstrzymają innych od takiego aktu. Gotowość złożenia takiego zapewnienia Robert

Kennedy przekazał ambasadorowi Dobryninowi dnia następnego. 27 października rząd radziecki

sformułował propozycję, wedle której ZSRR godził się na wycofanie z Kuby rakiet (uważanych

przez USA za ofensywne), jeśli rząd amerykański zobowiąże się nie dokonywać agresji

przeciwko Kubie oraz szanować jej suwerenność i nienaruszalność granic. 28 października oba

mocarstwa potwierdziły przyjęcie takich zobowiązań. Prezydent USA oświadczył ponadto, że

USA pilnie zajmą się odtąd kwestią ograniczenia zbrojeń jądrowych.

Szczegóły realizacji zawartego kompromisu omówiono następnie w trakcie rozmów radziec-ko-

amerykańskich i radziecko-kubańskich. Prezydent Kennedy (20 XI 1962 r.) ogłosił zniesienie

„kwarantanny Kuby". Nazajutrz Związek Radziecki odwołał pogotowie w siłach strategicznych.

Zaawansowano też prace nad deklaracją ZSRR, USA i Kuby, która po akceptacji Rady

Bezpieczeństwa stanowiłaby prawne usankcjonowanie osiągniętego porozumienia. Ostatecznie

Związek Radziecki i Stany Zjednoczone postanowiły (11963 r.) nie przedstawiać takiego doku-

mentu do Rady Bezpieczeństwa.

Kryzys karaibski był i jest oceniany różnie. Istnieją skrajne opinie na temat tego, które z mo-

carstw było zwycięzcą i które poniosło porażkę. W rzeczywistości zwycięzcą był rozsądek, który

pozwolił uniknąć wojny jądrowej. Polityczny sukces odniosły oba mocarstwa, ponieważ USA

ii .,„„

166

osiągnęły usuniecie rakiet radzieckich z terytorium Kuby, a ZSRR uzyskał dla Kuby gwarancje

pokoju. Dzięki temu zwycięzcą została również Kuba, której prawo do istnienia w rewolucyjnym

kształcie zostało w ten sposób potwierdzone.

Mimo rozwiązania kryzysu karaibskiego Stany Zjednoczone nie przestały jednak pośrednio

wywierać presji na Kubę. Fakt, że kubański „Dawid" zdołał oprzeć się „Goliatowi", wzmógł

antyjankesowskie nastroje w wielu krajach Ameryki Łacińskiej. Ruch partyzancki zaczął

działać w Paragwaju, Wenezueli, Kolumbii, Gwatemali, Republice Dominikańskiej, Hondurasie i

Nikaragui. W Brazylii odbył się latynoamerykański kongres solidarności z Kubą (28-30 III 1963

r.), w którym wzięły m.in. udział delegacje wyzwolonych spod panowania brytyjskiego małych

państw: Jamajki (6 VIII 1962 r.), Trynidadu i Tobago (31 VIII 1962 r.).

Aby ograniczyć falę poparcia dla Kuby, Waszyngton inspirował lub wspierał przewroty w

niektórych krajach Ameryki Łacińskiej. Przyczynił się do wyznaczenia przez oficerów

prezydentem Argentyny uległego im Arturo lilia (1963 r.), anulowania przez wojsko wyborów

prezydenckich w Peru i uzależnienia od siebie prezydenta Fernado Belaunde Terry'ego (1962 r.),

ustanowienia rządów wojskowych w Ekwadorze, Gwatemali, Hondurasie i Republice Domini-

kańskiej (1963 r.), a także w Brazylii (1964 r.). Osiągnięte w ten sposób zmiany układu politycznego

umożliwiły dyplomacji amerykańskiej doprowadzenie do uchwały Rady OPA (lipiec 1964 r.) w

sprawie zerwania stosunków dyplomatycznych z Kubą. Udało się też doprowadzić do skoor-

dynowania walki z ruchami partyzanckimi. Najdłużej trwały one w Gwatemali i Kolumbii, ale po

śmierci walczącego jeszcze w Boliwii Che Guevary w 1967 r. i tam wygasły po kilkunastu

miesiącach.

Przeciwdziałanie USA oddziaływaniu rewolucji kubańskiej znalazło szczególny wyraz w

interwencji wojskowej w Dominikanie oraz w reakcjach na dążenia społeczności Panamy do

zdobycia pełni suwerennych praw.

3. Interwencja USA w Republice Dominikańskiej

Po zamordowaniu Johna Kennedy'ego i dojściu do władzy prezydenta Lyndona John-

sona (22 XI1963 r.) kurs Waszyngtonu w sprawach Ameryki Łacińskiej uległ wyraźnemu

zaostrzeniu. Johnson praktycznie zrezygnował z polityki „nowych horyzontów", ulegając po-

glądom „jastrzębi" z Departamentu Stanu, Pentagonu i CIA. Jednym z nich był Thomas Mann,

zastępca sekretarza stanu, a zarazem doradca prezydenta do spraw Ameryki Łacińskiej. Sfor-

mułowana przez niego w marcu 1964 r. i przyjęta przez szefa Białego Domu „doktryna Manna-

Johnsona" zasadniczo zmieniła funkcjonowanie programu „Sojusz dla postępu", przyczyniając się

do jego załamania. W ramach tej doktryny USA przestały bowiem odróżniać na kontynencie rządy

dyktatorskie od rządów demokratycznych, a w każdym przypadku obalenia rządu siłą

przypisały sobie prawo postępowania zgodnie z własnymi, „wielostronnymi interesami narodo-

wymi". Taka interpretacja stosunków między amerykańskich w jawny sposób zakładała popieranie

reakcyjnych zamachów stanu wszelkimi dostępnymi środkami, które zarazem miały być stosowane

przeciwko rządom prowadzącym politykę niezależną od USA.

„Doktryna Manna-Johnsona" znalazła zastosowanie w przypadkach wojskowych zamachów

stanu w Brazylii (1964 r.), Boliwii (1964 r.) i Argentynie (1966 r.) oraz przy okazji zdławienia

rewolucji demokratycznej w Republice Dominikańskiej (1965 r.). W Brazylii wojsko obaliło

legalnego prezydenta Joao Goularta za to, że współpracował ze związkami zawodowymi i partiami

lewicy, dążył do reform gospodarczych i społecznych, głosił neutralizm i nacjonalizm polity-

167

X. Przewartościowania w stosunkach międzyamerykańskich (1955—1969)

ki brazylijskiej oraz nawiązał stosunki z państwami socjalistycznymi. USA uznały ten zamach

stanu (l IV 1964 r.) jeszcze przed objęciem urzędu przez nowego prezydenta, marszałka Castelo

Branco. W Boliwii amerykańska dyplomacja i CIA poparły obalenie prezydenta Paza Estensso-ro,

aby zapobiec rozwijaniu się ruchu rewolucyjnego i partyzanckiego. W Argentynie poparto

zamach stanu, aby zahamować proces odradzania się peronizmu.

W Republice Dominikańskiej doszło natomiast do bezpośredniej interwencji zbrojnej

Stanów Zjednoczonych. Waszyngton uznał natychmiast prawicowe władze Dominikany, wyłonione

po zamachu stanu z 1963 r. Jednakże w kwietniu 1965 r. wybuchło przeciwko nim powstanie, do

którego przyłączyła się część armii z płk. Francisco Caamano Deno. Stany Zjednoczone, obawiając

się wejs'ciana „drogę kubańską", zareagowały w sposób brutalny. Na przełomie kwietnia i maja

wysłano do Dominikany 42 tyś. żołnierzy i przeprowadzono morską blokadę jej wybrzeży. Johnson

usprawiedliwił tę interwencję potrzebą ochrony życia obywateli amerykańskich. Bliższe prawdy

było jednak oświadczenie (2 V), w którym stwierdził: „Państwa amerykańskie nie mogą dopuścić,

nie powinny dopuścić i nie dopuszczą do utworzenia na półkuli zachodniej jeszcze jednego rządu

komunistycznego".

Dyplomacja USA podjęła wysiłki, aby jednostronną interwencję usankcjonować zbiorowo z

pomocą OPA. X Konferencja Konsultacyjna Ministrów Spraw Zagranicznych Państw Amery-

kańskich (30IV) zdołała po tygodniu (6 V) uchwalić rezolucję w sprawie utworzenia „między-

amerykańskich sił pokoju" i wysłania ich do Dominikany dla „ochrony praw człowieka", a w

rzeczywistości dla ochrony tamtejszej dyktatury. Przeciwko rezolucji głosowały delegacje

Meksyku, Peru, Chile, Ekwadoru i Urugwaju, od głosu wstrzymał się delegat Wenezueli. Większość

państw latynoamerykańskich odmówiła następnie wysłania kontyngentów do okupacji Republiki

Dominikańskiej (łącznie Brazylia, Paragwaj, Honduras, Nikaragua, Salwador i Kostaryka wysłały

ledwie 2 tyś. żołnierzy).

W oczekiwaniu na przywrócenie do władzy w rezultacie powstania rządu Juana Boscha

tymczasowym prezydentem parlament dominikański wybrał płk. Caamano. Jego rząd zwrócił się

do OPA o pilne wycofanie „sił międzyamerykańskich" i ostrzegał, że precedens związany z

policyjną rolą tej organizacji będzie mógł być w przyszłości wykorzystany przeciwko każdemu

innemu państwu kontynentu.

Związek Radziecki wniósł sprawę interwencji amerykańskiej w Dominikanie pod obrady

Rady Bezpieczeństwa ONZ (3 V). Chociaż delegat USA zwrócił się o zaakceptowanie decyzji

OPA, to Rada Bezpieczeństwa uchwaliła (14 i 22 V) rezolucje, w których wezwała strony do

przerwania ognia, a sekretarza generalnego ONZ do wysłania na miejsce specjalnego przedsta-

wiciela, który złoży raport. W następnych miesiącach trwały polemiki w Radzie Bezpieczeństwa. U

Thant przypominał, że do stosowania środków przymusu upoważniona jest tylko Rada Bezpie-

czeństwa, gdyż w przeciwnym razie może zostać zagrożone samo istnienie ONZ. Trwająca 17 miesięcy

interwencja amerykańska spotykała się z licznymi protestami na świecie. XX sesja Zgromadzenia

Ogólnego NZ przyjęła z tej okazji specjalną deklarację na temat „niedopuszczalności ingerencji w

sprawy wewnętrzne państw oraz ochrony ich niepodległości i suwerenności".

Pod parawanem OPA Stany Zjednoczone ponad rok sprawowały kontrolę nad okupacją Do-

minikany. Po zaprzestaniu walk doszło do wygodnego dla Waszyngtonu kompromisu w sprawie

utworzenia „rządu neutralnego", na którego czele stanął Hector Garcia-Godoy. Zorganizował on

wybory, których wyniki zadowoliły Waszyngton. Płk Caamano musiał opuścić kraj. Wojska

amerykańskie ewakuowano dopiero we wrześniu 1966 r.

168

4. Walka o dekolonizację strefy Kanału Panamskiego

Strefa Kanału Panamskiego była kolonialną enklawą, podporządkowaną Ministerstwu

Obrony USA, które bez aprobaty rządu panamskiego utrzymywało na jej obszarze 14 tyś. żołnierzy i

utworzyło 14 baz wojskowych. Służyły one również do szkolenia specjalnych oddziałów i grup do

walki z partyzantami i przeprowadzania przewrotów w poszczególnych krajach Ameryki Łacińskiej.

W listopadzie 1959 r. ludnos'ć Panamy w masowych demonstracjach domagała się przywrócenia

suwerenności swojego kraju nad strefą Kanału. Oddziały amerykańskie te wystąpienia stłumiły, co

wywołało oburzenie opinii latynoamerykańskiej. Waszyngton poczynił tylko jedno ustępstwo,

zgadzając się na wywieszanie w strefie Kanału flagi panamskiej obok flagi USA.

Kiedy Kennedy proklamował w 1961 r. politykę „nowych horyzontów", Panama zwróciła się

do niego z prośbą o wszczęcie rokowań w sprawie zmiany traktatu z 1903 r. W następnym roku

uzgodniono powołanie do rozpatrzenia „kwestii spornych" w stosunkach między obu państwami

mieszanej komisji. W toku jej prac zdołano jedynie potwierdzić prawo Panamy do wywieszania

swojej flagi w strefie Kanału, do czego - mimo wcześniejszych obietnic - amerykańska

administracja strefy nadal nie dopuszczała. Panamczycy zorganizowali (9-10 I 1964 r.) w kilku

miastach strefy Kanału demonstracje przeciwko temu. Podczas tłumienia owych demonstracji przez

oddziały amerykańskie byli zabici (22) i ranni (ponad 300 osób). Amerykanie zamknęli w Panamie

wiele dróg. Fala demonstracji solidarnościowych znowu rozlała się po Ameryce Łacińskiej.

Waszyngton usiłował usprawiedliwić swoje działania rzekomą prośbą rządu Panamy oraz

działalnością „agentów kubańskich". W odpowiedzi rząd Panamy przesłał Departamentowi Stanu

ostry protest i zawiadomił go o zerwaniu stosunków dyplomatycznych z USA (1011964 r.), a

następnie potępił dokonaną agresję na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ (101) i Rady OPA (31

I). Oświadczył też publicznie (11 I), że nie wznowi stosunków dyplomatycznych z USA, jeśli te

ostatnie nie wyrażą gotowości „rozpoczęcia rozmów w sprawie zawarcia nowego traktatu".

Na sesji Rady OPA zwołanej z inicjatywy Panamy w końcu stycznia delegat panamski do-

magał się ze strony USA zadośćuczynienia za szkody wyrządzone jego krajowi i podjęcia środków

uniemożliwiających podobne akty agresji w przyszłości. W lutym Rada OPA wysłała do Panamy

między amerykańską komisję, która po zbadaniu sytuacji na miejscu sformułowała wnioski w sprawie

rozwiązania konfliktu. Legły one u podłoża wspólnej deklaracji, podpisanej w Radzie OPA

(3IV1964 r.) przez przedstawicieli Stanów Zjednoczonych i Panamy. Zapowiadała ona

wznowienie stosunków dyplomatycznych między obu państwami oraz zawarcie przez nie

„równoprawnego i sprawiedliwego układu, który zlikwidowałby wszelkie przyczyny konfliktu".

Deklaracja była istotnym osiągnięciem w walce narodu Panamy o przywrócenie suwerenności

nad swoim terytorium. Stanowiła też w następnych latach główny punkt odniesienia rządu pa-

namskiego w dyskusjach z rządem amerykańskim.

Rozmowy rozpoczęły się w Waszyngtonie, wkrótce po wznowieniu stosunków dyploma-

tycznych. Jednocześnie USA wznowiły wstrzymaną w 1964 r. pomoc gospodarczą dla Panamy.

Zarazem wysunęły, sprzeczny zresztą ze wspólną deklaracją, warunek wstępny, aby ze składu

delegacji panamskiej usunąć ludzi o radykalnych poglądach. W toku rozmów rząd USA wysunął

m.in. koncepcję przekopania nowego kanału na terytorium Panamy lub poza nim. 24 września

1965 r. prezydenci Lyndon Johnson i Marco Roblez we wspólnych oświadczeniach ujawnili

„dziedziny wspólnej zgodności" ustalone w trakcie 18-miesięcznych rozmów. Uznano potrzebę

anulowania traktatu z 1903 r. i zawarcia nowego traktatu, który uzna suwerenność Panamy nad

169

X. Przewartościowania w stosunkach międzyamerykańskich (1955-1969)

całą strefą Kanału Panamskiego. Ponadto USA zobowiązały się zawrzeć w tym traktacie zasadę

pełnej, lecz stopniowej integracji politycznej, gospodarczej i społecznej owej strefy z Republiką

Panamy. Na tych podstawach rząd Panamy zgodził się zawrzeć z USA traktat wojskowy oraz

porozumienie w sprawie budowy nowego kanału bezśluzowego.

Następne rozmowy doprowadziły w czerwcu 1967 r. do ukończenia projektów trzech traktatów:

w sprawie eksploatacji Kanału Panamskiego, w sprawie neutralności i obrony Kanału Pa-

namskiego oraz w sprawie budowy kanału bezśluzowego. Projekty te wychodziły z uznania su-

werenności Panamy nad całym jej terytorium. USA zachowały jednak do 2067 roku prawo kontroli nad

samym kanałem oraz wykorzystywania jego obszaru do zakładania baz wojskowych. Społeczeństwo

Panamy nie chciało tych ustępstw uznać, co uniemożliwiło podpisanie tekstów. Doszło do przewrotu

wojskowego, w rezultacie którego objęło władzę postępowe skrzydło kół wojskowych z

prezydentem Omarem Torrijosem na czele (X 1968 r.). Za najważniejsze zadanie uznał odzyskanie

przez Panamę pełnej suwerenności nad całym swoim terytorium. Nowy rząd odrzucił projekty

traktatów z 1967 r. i domagał się od administracji Nixona wszczęcia nowych rozmów na zasadzie

anulowania traktatu z 1903 r.

Postulaty Panamy w końcu lat sześćdziesiątych zbiegały się z coraz szerszymi dążeniami

państw Ameryki Łacińskiej do przekształcenia systemu międzyamerykańskiego. Dążenia do

reorganizacji OPA niedwuznacznie wyrażały Meksyk, Chile, Kolumbia, Peru, Panama i

Wenezuela. Spacyfikowanie Republiki Dominikańskiej i zlikwidowanie ruchu partyzanckiego w

kilku krajach nie wzmogło uznania dla roli USA w OPA. Zgłaszane przez dyplomację amerykańską

w latach 1965-1967 i popierane przez dyktatorskie rządy projekty utworzenia w ramach OPA

„stałych sił międzyamerykańskich", przekształcenia Międzyamerykańskiej Rady Obrony i

Konsultacyjnego Komitetu Obrony w stałe organy OPA i inne projekty nie mogły wejść w życie

wskutek sprzeciwu ponad jednej trzeciej członków organizacji.

Zmiana tonacji USA w stosunkach międzyamerykańskich zarysowała się w 1968 r. Wa-

szyngton spokojnie reagował na wieści o zamachach, w których zginęło kilku dyplomatów ame-

rykańskich. Spokojna była (w następnym roku) reakcja na decyzję o nacjonalizacji amerykańskich

szybów naftowych w Peru oraz o porażkach sił proamerykańskich w Wenezueli i w Porto Rico

(1968 r.).

Spektakularnym wyrazem zmian w systemie między amerykańskim stały się wyniki V nad-

zwyczajnej sesji Specjalnej Latynoamerykańskiej Komisji Koordynacyjnej z Vińa del Mar w

Chile (V 1969 r.). W uchwalonej tam „Deklaracji Vińa del Mar", wręczonej następnie

prezydentowi Nixonowi (11 VI), państwa Ameryki Łacińskiej po raz pierwszy uzgodniły

bez udziału Stanów Zjednoczonych identyczność swoich podstawowych interesów w sto-

sunkach międzyamerykańskich. Deklaracja stwierdzała, że stosunki między USA a państwami

latynoamerykańskimi powinny być oparte na zasadach równości prawnej, nieingerencji w sprawy

ich polityki wewnętrznej i zagranicznej, wyrzeczenia się stosowania środków przymusu eko-

nomicznego i politycznego w celu naruszania ich suwerennej woli, poszanowania prawa do swo-

bodnego dysponowania swoimi bogactwami naturalnymi oraz niewiązania współpracy

gospodarczej z warunkami politycznymi i wojskowymi.

Uchwalenie powyższej deklaracji rozpoczęło nowy etap dążeń państw Ameryki Łacińskiej do

odnowy systemu międzyamerykańskiego. Waszyngton został zmuszony do podjęcia „nowego

dialogu" ze zbiorowością państw, którą nie był już w stanie manipulować, tak jak czynił to w

poprzednich dekadach.

Rozdział XI

NOWA ROLA AFRYKI (1963-1969)

1. Walka OJA o pełną dekolonizację kontynentu

W roku utworzenia OJA w jarzmie kolonialnym pozostawało jeszcze 15% obszaru i prawie

8% ludności Afryki, pod panowaniem rasistowsko-kolonialnym znajdowała się ponadto czarna

ludność Republiki Południowej Afryki. Konferencja założycielska OJA podjęła kroki w sprawie

intensyfikacji walki z kolonializmem w Afryce. Z tą myślą powołała specjalny Komitet Wyzwo-

lenia, złożony z przedstawicieli 9 państw (Algieria, Etiopia, Gwinea, Kongo /Leopoldville/, Nigeria,

Senegal, Tanganika, Uganda i ZRA). Jego zadanie polegało na koordynacji wszelkiego rodzaju

pomocy dla ruchów narodowowyzwoleńczych. Na siedzibę Komitetu Wyzwolenia wyznaczono Dar

es-Salam. Uczestnicy konferencji postanowili również wywierać na RPA i Portugalię oraz ich

sojuszników presję dyplomatyczną i gospodarczą, aby przyspieszyć wyzwolenie uciskanych przez te

państwa Afrykańczyków. Antykolonializm stał się polityką państwową wszystkich członków OJA.

Jesienią 1963 r. na podstawie zaleceń I sesji Komitetu Wyzwolenia państwa członkowskie

OJA zerwały stosunki dyplomatyczne i konsularne z RPA i Portugalią oraz ogłosiły bojkot

handlowy i komunikacyjny obu krajów. I sesja Konferencji Szefów Państw i Rządów OJA w

Kairze (17-21 VII 1964 r.) postanowiła utworzyć przy Sekretariacie Generalnym dwa biura do

spraw sankcji (przeciwko RPA i przeciwko Portugalii). IX sesja w Rabacie (12-15 VI 1972 r.)

zadecydowała o utworzeniu w Genewie Biura OJA do kontaktów z państwami europejskimi w

sprawach dekolonizacji Afryki. OJA od początku swego istnienia domagała się od rządów

zachodnich odmowy udzielania rządom kolonialnym pomocy, jeśli ta mogłaby być wykorzystana

do dławienia afrykańskich ruchów. Członkowie OJA zastosowali następnie blokadę Rodezji

Południowej, gdy ogłoszono tam władzę białej mniejszości, postanowili przyjść z pomocą narodowi

Zimbabwe.

Walka OJA o pełną dekolonizację kontynentu nie była łatwa. Utrudniała ją polityka państw

zachodnich, które w pierwszych latach niepodległości nowych państw zawarły z nimi całą sieć

171

XI. Nowa rola Afryki (1963-1969)

nierównoprawnych układów i porozumień. Z jednej strony były one wyrazem przekształcania

dawnych bezprawnych stosunków z metropoliami w stosunki oparte na prawie, zakładające prze-

strzeganie ogólnodemokratycznych zasad stosunków międzynarodowych. Z drugiej jednak strony

metropolie te w bardziej cywilizowanych formach dążyły do zagwarantowania swych interesów i

„obecności" w dawnych koloniach. Do utrudnień w walce o pełną dekolonizacją należała

aktywność USA, które starały się wykorzystać swój brak udziału w kolonialnej przeszłości kon-

tynentu. Państwa zachodnie nie wahały się wykorzystywać wewnętrznych sprzeczności postko-

lonialnych w nowych państwach; niektórzy ich przywódcy często lepiej rozumieli dawne metropolie

niż własne społeczeństwo i odgrywali rolę narzędzia w obcych rękach. Dyplomacji państw

afrykańskich brakowało własnych, wykształconych i doświadczonych kadr.

Tylko zbiorowym wysiłkiem i solidarnością państwa afrykańskie mogły przezwyciężyć

niedostatki i słabości każdego z nich i procesu wyzwoleńczego jako całości. Dzięki temu

proces dekolonizacji Afryki szedł naprzód wbrew wielu przeszkodom i trudnościom.

Na początku 1964 r. Londyn starał się zawrzeć „pakt bezpieczeństwa zbiorowego" z Kenią,

Ugandą i Tanganiką. Poniósł jednak fiasko wskutek solidarnego przeciwdziałania państw afry-

kańskich tej inicjatywie. Dyplomacji brytyjskiej nie udało się izolować państwa Zanzibaru i Pemby,

gdzie w styczniu tegoż roku dokonano rewolucji antyfeudalnej i proklamowano republikę ludową;

nie była też ona w stanie zapobiec połączeniu się tej republiki z Tanganiką i powstaniu

Tanzanii (26IV1964 r.). Na fali spadku wpływów brytyjskich w Afryce doszło także do prokla-

mowania niepodległości Malawi (6 VII 1964), Zambii (24 X 1964 r.) i Gambii w ramach

Wspólnoty Brytyjskiej (18 II1965 r.) oraz do ogłoszenia niezależnej władzy mniejszości euro-

pejskiej w Rodezji Południowej (11 XI 1965 r.).

Rodezyjski Front białych kolonistów Rodezji Południowej (Zimbabwe) dążył do utworzenia

państwa rasistowskiego. Londyn odmawiał przyznania niepodległości na rasistowskich zasadach. Na

wniosek Joshua Nkomo sprawą już od 1961 r. zajmowała się ONZ, a następnie OJA. Wbrew

Londynowi i światowej opinii publicznej premier łan Smith (l l XI1965 r.) ogłosił „jednostronną

deklarację niepodległości", która miała zapewnić 240 tyś. białej ludności panowanie nad 5

milionami Murzynów. ONZ, Wielka Brytania oraz wszystkie inne państwa nie uznały tego

faktu. Zgromadzenie Ogólne NZ na wniosek państw afrykańskich stwierdziło, że Rodezja nadal

podlega prawnie zwierzchnictwu angielskiemu i wezwało Londyn do położenia kresu temu buntowi

(11 XI). Mocarstwa zachodnie nie zastosowały jednak konsekwentnych sankcji ekonomicznych, a

premier Harold Wilson podjął ze Smithem zakulisową dyskusję.

Chociaż już w 1966 r. Rada Bezpieczeństwa upoważniła Wielką Brytanię do użycia siły w

celu zapobiegania naruszaniu embarga na ropę dla Rodezji przez port Beira (w Mozambiku), ropa

płynęła nadal. Pod naciskiem państw afrykańskich Zgromadzenie Ogólne NZ zaleciło więc w 1968

r. Radzie Bezpieczeństwa, aby zażądała od Londynu użycia siły wojskowej w Rodezji

Południowej. Na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa delegat brytyjski tego żądania nie przyjął.

Grupa państw afroazjatyckich w porozumieniu z delegacją brytyjską opracowała wówczas kom-

promisowy projekt rezolucji. Jednomyślnie przyjęty przez Radę Bezpieczeństwa uznawał on

walkę narodu Zimbabwe za słuszną i wzywał do szerokiego bojkotu reżimu Smitha.

Rządy zachodnie nie dołożyły jednak starań, aby ich spółki bojkotowały Rodezję Południową.

Rolę głównego pośrednika spełniała skwapliwie RPA, a częściowo także Mozambik. Główną

poszkodowaną została Zambia, która nie mogła eksportować swojej miedzi koleją rodezyjską

(dlatego przyjęła chińską ofertę zbudowania Tanzamu, linii kolejowej do portu Dar es-Salam).

Natomiast reżim Smitha czuł się pewnie, zaczął nawet umacniać swoje instytucje. Na wniosek

172

Frontu Rodezyjskiego wśród białej ludności przeprowadzono referendum, w którego rezultacie

proklamowano Republikę Rodezji (2 III 1970 r.).

Wyrazem kontynuacji rasizmu była polityka RPA, a także los Namibii. W pewnym sensie

dotyczyło to także protektoratów brytyjskich w tej części kontynentu. Co prawda, pod naciskiem

OJA Londyn zmuszony był uznać niepodległość Botswany (30 IX 1966 r.), Lesotho (4 X 1966

r.) i Suazi (6 IX 1968 r.), ale pozostały one zależne od potężnego sąsiada i nie były w stanie

przeciwstawić się jego rasistowskiej polityce. RPA kontynuowała w Afryce Południo-wo-

Zachodniej politykę apartheidu, chociaż ONZ przeciwko temu protestowała, a Międzynarodowy

Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że obszar ten powinien być przekształcony w terytorium

powiernicze (1966 r.). W tej sytuacji pod wpływem głosów afrykańskich Zgromadzenie Ogólne NZ

(IX 1967.) uchwaliło, że terytorium to uzyska niepodległość jako Namibia w czerwcu roku

następnego. RPA odmówiła realizacji tej uchwały, a jedyną jej reakcją było utworzenie w Namibii?

„Bantustanów". Położenie geograficzne, siła ekonomiczna i wojskowa RPA, jak również jej

powiązania z monopolami zachodnimi utrudniały państwom członkowskim OJA wymuszenie

zmiany jej polityki.

Skuteczniejszą działalność Komitet Wyzwolenia i cała OJA rozwijały w sprawie dekoloni-

zacji posiadłości portugalskich w Afryce. Niskie tempo tego procesu wynikało z powolnego

krystalizowania się sił politycznych w poszczególnych posiadłościach. W Angoli trwała ostra

rywalizacja między MPLA a FNLA i wzmagały się tendencje odśrodkowe. W latach sześćdzie-

siątych, mimo wysiłków poszczególnych rządów i OJA jako całości, nie udało się ich przezwy-

ciężyć, co ułatwiało sytuację kolonizatorom. W Mozambiku rozpoczęta we wrześniu 1964 r.

wojna partyzancka, a w następnym roku powstanie powszechne i wywołane przez nie okrutne

represje portugalskie, nie doprowadziły do przezwyciężenia do końca rozbieżności w łonie FRE-

LIMO. Zamordowany został Edouard Mondlane (luty 1969 r.), a triumwirat, który zastąpił go na

czele FRELIMO, nie ukrywał różnic zdań, co osłabiało ruch. W Gwinei kierowała walką Afry-

kańska Partia Niepodległości, utworzona przez Amilcara Cabrala w 1963 r. Powstańcy tworzyli

rejony wyzwolone, po nowemu organizowali w nich życie ludności i czekali momentu, kiedy

Portugalia uzna ich za partnerów rozmów.

OJA wiązała walkę z kolonializmem z walką z neokolonializmem. Dlatego rozwijała nie

tylko działania na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego kontynentu, lecz i walkę przeciwko

nierównoprawnym układom o neokolonialnym charakterze. Utworzyła Afrykański Instytut

Rozwoju Gospodarczego w Dakarze (1964 r.) i Afrykański Bank Rozwoju w Chartumie (1965 r.),

wiążąc obie instytucje z Afrykańską Komisją Gospodarczą ONZ (ECA). Rozpoczęła też w 1966 r.

formowanie związków gospodarczych między państwami każdego z czterech subregionów, na

jakie ECA podzieliła Afrykę: wschodnioafrykańskiego (13 państw), północnoafrykańskiego, środ-

kowoafrykańskiego (6 państw) i zachodnioafrykańskiego (14 państw). Ośrodkiem pierwszego

subregionu stalą się od 1967 r. Wspólnota Afryki Wschodniej (EAC). Drugi w latach sześćdzie-

siątych nie ukształtował specjalnej formuły. W trzecim utworzono w 1966 r. Unię Celną i Gospo-

darczą Afryki Środkowej. W czwartym powstała w tymże roku Unia Celna i Gospodarcza Afryki

Zachodniej, która uległa później największym przekształceniom. Powstały też różne komisje lub

komitety związane z poszczególnymi rzekami (Nigru, Nilu, Senegalu) oraz jeziorem Czad.

Wśród układów neokolonialnych na pierwszy plan wysuwały się umowy i porozumienia

Francji z 17 państwami Czarnej Afryki z lat 1960-1963 w sprawach współpracy gospodarczej,

finansowej, kulturalnej, wojskowej i technicznej. Układy obronne Francja zawarła z 11 państwami,

a porozumienia o pomocy wojskowej z 9 państwami (przewidywały one m.in. możliwość

wezwania wojsk francuskich w wypadku „zagrożenia wewnętrznego"). Układy tego ro-

173

XI. Nowa rola Afryki (1963-1969)

dzaju ograniczały suwerenność państw afrykańskich, co dotyczyło również umów zawartych

przez USA na temat współpracy wojskowej i baz wojskowych. Zwracali na to uwagę konse-

kwentni zwolennicy niepodległości.

Nacisk państw członkowskich OJA sprawił, że w 1965 r. Francja była zmuszona zredukować

liczbę swych wojsk w Afryce z 30,6 tyś. (28 tyś. żołnierzy i 2,6 tyś. instruktorów i doradców) do

6,6 tyś. i liczbę baz wojskowych do sześciu. Wcześniej musiały zlikwidować swoje bazy Wielka

Brytania i USA w Libii oraz USA w Maroku. Na 9 lat przed upływem terminu Francja ewakuowała

swoją najnowocześniejszą bazę w Mers-el-Kebir (l II 1968 r.). Masowe wypowiadanie

nierównoprawnych umów przez państwa afrykańskie nastąpiło jednak dopiero w latach

siedemdziesiątych.

2. Grupa państw afrykańskich na forum ONZ

Gdy w 1960 r. w ONZ znajdowało się 26 państw afrykańskich, to pod koniec dekady

stanowiły już one prawie V3 członków tej organizacji. Pierwszy „szczyt" afrykański w 1964 r.

postanowił utworzyć w ONZ „bardziej efektywną grupę afrykańską". Instytucjonalna współpraca

została nawiązana w roku następnym, kiedy Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło (l l X 1965 r.)

rezolucję w sprawie współpracy między ONZ a OJA.

Od początku istnienia OJA broniła na forum ONZ zasad ruchu państw niezaangażowanych,

idei rozbrojenia, bezpieczeństwa i pokoju. Przyczyniła się też do demokratyzacji machiny ONZ. Z

inicjatywy państw afrykańskich doszło w 1963 r. do rewizji Karty NZ, która weszła w życie w

dwa lata później. Na jej podstawie liczba niestałych członków Rady Bezpieczeństwa wzrosła z 6 do

10, przy czym Czarna Afryka, która wnosiła 1,8% budżetu ONZ, dysponowała odtąd trzema

miejscami w tym organie. Koordynacja aktywności członków OJA na forum ONZ doprowadziła

ostatecznie do likwidacji proamerykariskiej „maszyny do głosowania".

Zgodnie z rezolucją Zgromadzenia Ogólnego NZ w sprawie współpracy między ONZ a OJA

niektóre organy ONZ odbywały posiedzenia na terenie Afryki (Rada Bezpieczeństwa, Komitet 24,

Rada do Spraw Namibii). Były i takie, które znalazły siedzibę w stolicach państw afrykańskich

(Sekretariat ECA w Addis-Abebie, Sekretariat do Spraw Środowiska Naturalnego w Nairobi).

Problematyka afrykańska zaczęła przenikać system ONZ. Jeśli np. na sesji Zgromadzenia Ogólnego

NZ w 1962 r. 32% uchwalonych bezpośrednio lub pośrednio rezolucji dotyczyło kontynentu

afrykańskiego, to w 1970 r. tak czy inaczej Afryki dotyczyło aż 75% zagadnień, którymi zajmował

się system organizacji związanych z ONZ.

OJA przywiązywała dużą wagę do pokojowej regulacji konfliktów międzynarodowych.

Drugi „szczyt" OJA w Akrze (21-25 X 1965 r.) uchwalił rezolucję, która mówiła o potrzebie

takiego rozwiązywania konfliktów na całym świecie. OJA chciała w ten sposób „wnieść wkład do

sprawy zapewnienia atmosfery pokoju i współpracy na zasadzie równości i sprawiedliwości".

Trudną próbą dla OJA było zastosowanie powyższych założeń do oceny wojny arabsko-

izraelskiej w czerwcu 1967 r. Izrael utrzymywał stosunki dyplomatyczne z większością państw

afrykańskich, udzielał im pomocy ekonomicznej i technicznej oraz utrzymywał więź z niektórymi

organizacjami narodowowyzwoleńczymi (dostarczając m.in. instruktorów wojskowych). OJA

wyraziła współczucie dla ZRA jako członka OJA, lecz nie interesowała się losem Syrii i Jordanii.

Charakterystycznym przykładerrrtrudności w koordynacji stanowiska państw członkowskich OJA

wobec konfliktu był przebieg ich głosowania na V sesji nadzwyczajnej Zgromadzenia Ogólnego NZ

latem 1967 r. 20 afrykańskich głosów padło wówczas za projektem rezolucji proarabskiej,

174

zgłoszonej przez państwa niezaangażowane, 8 głosów przeciwko temu projektowi, 10 było wstrzy-

mujących się. Natomiast za projektem proizraelskim państw latynoamerykańskich padło 17 głosów

afrykańskich, 16 było przeciwnych i 5 wstrzymujących się. Przy porównaniu obu głosowań

okazało się, że tylko 12 państw afrykańskich opowiedziało się wyłącznie za projektem państw

niezaangażowanych, a 16 głosowało wyłącznie za projektem latynoamerykańskim.

Po wojnie 1967 r. zaczęła dokonywać się pewna ewolucja stanowiska OJA wobec Izraela.

Niektórzy członkowie OJA (jak Gwinea, Somalia, Tanzania i inni) już w czerwcu 1967 r. domagali się

nadzwyczajnych przedsięwzięć organizacji w celu obrony ZRA. Większość rządów afrykańskich nie

poparła jednak tych propozycji. W ONZ -jak widzieliśmy - państwa afrykańskie głosowały w sposób

nieskoordynowany. Ale już na IV „szczycie" afrykańskim w Kinszasie (11-14IX 1967 r.)

wypowiedziały się za wycofaniem obcych wojsk z terytorium ZRA i „w ramach ONZ". Deklaracja

ta przeczyła tezie głoszącej, że między arabsko-muzułmańską Afryką Północną („białą") a

chrześcijańsko-animistycznym („czarnym") Południem istnieje sprzeczność nie do pogodzenia. Na

X sesji Rady Ministrów OJA w Addis-Abebie (20-24 II1968 r.) udzielono pełnego poparcia

rezolucji 242 Rady Bezpieczeństwa z 22 listopada 1967 r., która wezwała Izrael do wycofania

się ze wszystkich okupowanych w czasie wojny terytoriów arabskich. Zadeklarowano „aktywną

solidarność z ZRA oraz wszystkimi innymi krajami arabskimi, których część terytorium znajduje

się pod okupacją". OJA wystąpiła z postulatem „bezzwłocznego i bezwarunkowego wycofania

obcych wojsk ze wszystkich okupowanych terytoriów krajów arabskich". Nie utożsamiając się z

arabskim ekstremizmem, OJA wezwała wreszcie państwa afrykańskie do „udzielenia aktywnego

poparcia politycznego, moralnego i materialnego słusznej sprawie ZRA i innych krajów Bliskiego

Wschodu".

Przywiązując wielką wagę do przekształcania struktury stosunków międzynarodowych, za

sile napędową tego procesu OJA uważała ruch krajów niezaangażowanych. Samo niezaan-

gażowanie stało się jedną z zasad jej Karty. U sesja nadzwyczajna Rady Ministrów OJA w Dar-es-

Salam (12-15II1964 r.) przyjęła rezolucję, która zalecała prowadzenie polityki niezaangażowa-nia,

gdyż -jak podkreślono - „polityka taka może zapewnić wolność, stabilność i rozkwit Afryki".

Rezolucja wzywała także państwa członkowskie do zlikwidowania zobowiązań sprzecznych z

polityką niezaangażowania.

Stopniowo państwa afrykańskie stawały się coraz większą siłą tak w samym ruchu niezaan-

gażowania, jak i w jego przejawach w systemie ONZ. Jeśli na pierwszej konferencji państw

niezaangażowanych w Belgradzie w 1961 r. brało udział tylko 11 państw afrykańskich, to na

trzeciej konferencji w Lusace w 1970 r. było ich już 33 na 54 państwa uczestniczące. Ze zrozu-

miałych względów głosy afrykańskie liczyły się coraz bardziej; rozpatrywano też coraz więcej

problemów, które interesowały Afrykę.

W skali ogólnoświatowej OJA starała się realizować politykę powszechnego rozbrojenia,

która miała prowadzić do celu zawartego w art. 2 jej Karty, a mianowicie „utworzenia lepszych

warunków bytowania dla narodów Afryki". Organizację cechowały dążenia do uznania Afryki za

strefę bezatomową, zniszczenia broni jądrowych, zakazu doświadczeń jądrowych w Afryce i

likwidacji obcych baz wojskowych. Nawiązując do uchwały drugiej konferencji państw afrykańskich z

1960 r. i rezolucji Zgromadzenia Ogólnego NZ z 1961 r. OJA opracowała projekt konwencji w

sprawie przekształcenia Afryki w strefę bezatomową (1964 r.). W tymże roku I sesja „szczytu"

afrykańskiego w Kairze (17-21 VII) uchwaliła rezolucję w sprawie wyrzeczenia się broni jądrowej

i zwróciła się do XIX sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ z prośbą o zwołanie specjalnej

konferencji międzynarodowej w celu przygotowania odpowiedniej konwencji. Jednakże

zaostrzenie się stosunków w Afryce i wojna na Bliskim Wschodzie uniemożliwiły podje-

175

XI. Nowa rola Afryki (1963-1969)

j cię takich prac. Państwa afrykańskie jednak z owej idei nie zrezygnowały, a większos'ć z nich [

podpisała układ z 1968 r. w sprawie nierozpowszechniania broni jądrowej.

13. Rozwiązywanie konfliktów i kryzysów afrykańskich

W latach sześćdziesiątych państwa afrykańskie widziały swoje perspektywiczne interesy nie i tylko

w pełnym wykorzenieniu kolonializmu i neokolonializmu, demokratyzacji stosunków mię-

dzynarodowych i rozbrojeniu, lecz także w zapewnieniu na kontynencie stabilizacji i pokoju. [ W

imię tych celów zgodziły się na rozwiązanie ugrupowań państw, które istniały przed powstaniem OJA.

Z tych samych względów 18 państw podpisało konwencje o stowarzyszeniu z EWG, od miejsca

podpisania zwane Jaunde I (20 VII 1963 r.) i Jaunde II (29 VII 1969 r.), aczkolwiek t rezultaty owego

stowarzyszenia okazały się dalekie od oczekiwań. Układy o stowarzyszeniu l zawarły też inne

państwa poza ową osiemnastką. W imię stabilizacji i pokoju państwa afrykańskie przeciwstawiły się

rozpoczętej na przełomie 1963/1964 r. dyplomatyczno-propagandowej łofensywie Pekinu na

kontynencie. Wstępem była podróż Czou En-laja do 10 państw. Maois'ci prowadzili w afrykańskich

ruchach narodowowyzwoleńczych działalność rozbijacką, eksporto-f wali ekstremistyczne hasła

„rewolucji kulturalnej", często wymierzone nie tylko przeciwko konkurencyjnym wpływom Moskwy,

lecz i przeciwko legalnym rządom afrykańskim. Te ostatnie uznały działalność licznych misji

chińskich za groźną dla ich stabilności i bezpieczeństwa, domagały się ich redukcji oraz zrywały

stosunki dyplomatyczne z ChRL. W miarę rozwoju „rewolucji kulturalnej" w Chinach ofensywa

dyplomatyczno-propagandowa Pekinu na obszarze Afryki ponosiła coraz wyraźniejsze fiasko.

OJA interweniowała niejednokrotnie w sposób zorganizowany w różne kryzysy i konflikty

^fcań&fe^T^^^T^4^^T^^^^

trażu, jak i poprzez debaty swoich organów głównych. Pierwszym był niewątpliwie kryzys

kongijski, który towarzyszył narodzinom OJA. Po zakończeniu „operacji ONZ" OJA odmówiła

uznawania rządu Czombego, popieranego przez interwentów belgijskich i ich sojuszników z

NATO. Konferencja OJA na „szczycie" (X 1964 r.) nie uznała pełnomocnictw Czombego, który

musiał opuścić Kair. Wkrótce potem spadochroniarze belgijscy wylądowali w Stanleyville z

samolotów amerykańskich, aby opanować prowincję związaną z Gizengą (24 XI). Gdy z ini-

cjatywy ZSRR oraz przy poparciu 21 państw afrykańskich i Jugosławii Rada Bezpieczeństwa

zajęła się ponownie sprawą kongijską (9-30 XII), OJA przyjęła rezolucję potępiającą interwencję

zbrojną (koniec listopada). 30 grudnia Rada Bezpieczeństwa nie tylko wezwała do wycofania obcych

wojsk i najemników z Konga, lecz i przekazała OJA kontrolę nad wykonaniem tej rezolucji. Był to

w praktyce pierwszy tego rodzaju akt uznania tak dużej roli organizacji przez ONZ. Latem 1967 r.

doszło do trzeciej interwencji w Kongo. W Bukawu i Kisangani (Stanleyville) wysadzono desant

najemników rodezyjskich, południowoafrykańskich i portugalskich (5 VII), którzy mieli

przygotować atak na stolicę kraju. Jednakże armia kongijską przy pomocy państw afrykańskich

zapobiegła realizacji tego planu. IV sesja na „szczycie" OJA (IX 1967 r.) potępiła wykorzystywanie

najemników w Kongo oraz wezwała państwa członkowskie do udzielenia wszelkiej pomocy jego

legalnemu rządowi.

OJA miała też do czynienia z konfliktami granicznymi w Afryce. Proklamowana w Karcie

OJA zasada integralności terytorialnej państw członkowskich została wkrótce zinterpretowana

jako obowiązek respektowania ich granic, „istniejących w chwili uzyskania przez nie niepodległości

narodowej". Interpretacja owa wynikała ze względów praktycznych, na które wskazywał

176

pierwszy sekretarz generalny OJA Diallo Telli: „Obecne granice mieczy państwami afrykańskimi -

mówił on - są dowolne i niesprawiedliwe, ale nie można ich zmieniać siłą, gdyż cała Afryka

stanęłaby w ogniu". Gdyby często sztuczne postkolonialne granice chciano wytyczyć według

kryteriów etnicznych, religijnych lub językowych, to z mapy Afryki musiałoby zniknąć kilka

państw. Dlatego OJA konsekwentnie broniła dotychczasowych granic.

Po raz pierwszy OJA miała do czynienia z konfliktem granicznym jesienią 1963 r., kiedy

udało jej się zlikwidować spór algiersko-marokański. Przy pomocy stałej Komisji Mediacji,

Koncyliacji i Arbitrażu oraz powołanego ad hoc Komitetu „7" (Wybrzeże Kości Słoniowej,

Etiopia, Mali, Nigeria, Senegal, Sudan i Tanzania) udało jej się doprowadzić do zaprzestania

walk, które trwały od 8 X-2 XI 1963 r. Osiągnięto to „w ramach zasad i instytucji przewidzianych

w Karcie OJA" i bez uciekania się do ONZ, co stanowiło ważny precedens i wyraźną zachętę

na przyszłość. Następnie doszło do spotkania szefów obu państw przy okazji arabskiej konferencji

na „szczycie" w Kairze (VII 1964 r.), a po kilku latach nawet do podpisania przez ALgierię i

Maroko dwustronnego traktatu braterstwa, dobrosąsiedztwa i współpracy (1511969 r.). W tym

klimacie doszło także z inicjatywy algierskiej do spotkania szefów państw Maroka i

Mauretanii (wrzesień 1969 r.), które nie uznawały się wzajemnie od czasu powstania niepodległej

Mauretanii w 1960 r.; w konsekwencji doszło do nawiązania między nimi stosunków dyplo-

matycznych.

Największym konfliktem, z którym miała do czynienia OJA w latach sześćdziesiątych,

był wszakże kryzys nigeryjski lat 1967-1970. Szło w nim o rozczłonkowanie niepodległego

państwa afrykańskiego, w dodatku przy udziale sił spoza Afryki, co groziło zarazem przekreśleniem

podstawowych założeń OJA. Kryzys ten był groźny również dlatego, że jego geneza i przebieg

odzwierciedlały słabości wielu państw afrykańskich.

Najgłębszą przesłanką kryzysu było etniczne, kulturalne, społeczne i ekonomiczne zróżni-

cowanie Nigerii. Liczniejsze plemiona północne Hausa-Fulani były najbardziej zacofane, ale

obsadziły najwięcej stanowisk w niepodległym państwie. Wywołało to niezadowolenie zachodnich

plemion Joruba, a zwłaszcza najwyżej stojących łbów, którzy zamieszkiwali region wschodni kraju.

Ich przedstawiciel, generał Johnson Ironsi, dokonał 15 stycznia 1966 r. zamachu stanu, w

rezultacie którego system federalny państwa zastąpiono systemem unitarnym. Wkrótce nowy

zamach stanu ppłk. Yakubu Gowona (29 VII 1966 r.) obalił rząd centralny i przywrócił system

federalny; przy okazji dokonano pogromu łbów znajdujących się poza Regionem Wschodnim. W

tej sytuacji gubernator wojskowy Regionu Wschodniego, ppłk Odemegwu Ojukwu, odmówił

uznania władz federalnych. Zażądał ponadto wprowadzenia zasady jednomyślności w toku podej-

mowania decyzji przez Najwyższą Radę Wojskową oraz uznania prawa Regionu Wschodniego do

pełnego dysponowania bogactwami znajdującymi się na jego obszarze. Ostatnie żądanie było

szczególnie groźne dla całej państwowości, ponieważ w tej prowincji znajdowało się m.in. 80%

nigeryjskiej ropy naftowej, którymi interesował się kapitał zachodni. W 1966 r. brytyjskie, ho-

lenderskie i amerykańskie spółki wydobyły w Regionie Wschodnim 65% nigeryjskiej ropy. Były

więc zainteresowane, aby mieć do czynienia wyłącznie z władzami lokalnymi, a rząd centa:ny nie

wywierał wpływu na politykę gospodarczą Regionu Wschodniego.

Tymczasem rząd centralny głosił potrzebę umacniania jednolitości państwa i jego pełnej

niezależności, a w związku z tym zwalczania tendencji trybalistycznych. Odrzucił więc warunki

postawione przez ppłk. Ojukwu. Ten proklamował w odpowiedzi (30 V 1967 r.) powstanie Re-

publiki Biafry, co oznaczało secesję Regionu Wschodniego od Federacyjnej Republiki Nigerii i

rozpoczęło ponaddwuletnią wojnę domową w tym kraju.

177

XI. Nowa rola Afryki (1963-1969)

Wojna biafrańska nie pozostała jednak tylko sprawą wewnętrzną Nigerii. Wkrótce po jej

rozpoczęciu Gabon, Tanzania, Wybrzeże Kości Słoniowej i Zambia uznały secesje Biafry i udzieliły

jej poparcia. OJA stanęła w obliczu rozłamu oraz ograniczenia możliwości swego działania.

Zdecydowanie poparła jednak stanowisko rządu federalnego Nigerii. Konferencja Szefów Państw i

Rządów OJA (IX 1967 r.) powołała specjalny Komitet Konsultacyjny (Etiopia, Ghana, Kamerun,

Liberia, Nigeria, Zair), któremu powierzyła zadanie przyczynienia się do utrzymania „integralności

Nigerii w imię wyższych interesów ogólnoafrykańskich".

Skuteczność działalności OJA w kryzysie nigeryjskim pomniejszał fakt poparcia dla Biafry ze

strony propagandy zachodniej i pekińskiej oraz niektórych grup kapitałowych. W USA po-

wstawały stowarzyszenia i fundusze na rzecz Biafry. Londyn udzielał Ojukwu nieoficjalnej po-

mocy. We Francji bank Rotszylda i niektóre spółki naftowe organizowały pomoc i dostawy broni dla

Biafry; gaulliści mówili nawet o powstawaniu „narodu biafrańskiego". Dużo broni dostarczyli dla

Biafry Chińczycy. W ostatniej fazie wojny Zachód zorganizował wysyłkę najemników do Biafry.

W 1968 r. wojska federalne zaczęły gromićoddziały secesjonistów. Władze Biafry wysunęły

wówczas pod adresem wojsk federalnych oskarżenie o uprawianie ludobójstwa łbów. Propaganda

zachodnia nadała rozgłos temu oskarżeniu. Rząd federalny zaprosił wtedy do zbadania zarzutów

komisję międzynarodową, w której skład weszli przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Kanady,

ONZ, OJA, Polski i Szwecji. Raporty komisji nie potwierdziły zarzutów. Wzmocniło to pozycję

Lagos w rozmowach międzynarodowych na temat zakończenia wojny i utrzymania jedności

państwowej Nigerii. Dużą pomocą dla niej było jednoznaczne poparcie ze strony państw Układu

Warszawskiego oraz udzielony przez nie kredyt (100 min dolarów).

Chociaż działalność Komitetu Konsultacyjnego OJA nie dawała widocznych rezultatów, orga-

nizacja nie rezygnowała z żadnej okazji rozwiązania konfliktu w sposób korzystny dla Nigerii. Pod jej

patronatem prowadzono kolejne rozmowy w Kinszasie (IX 1967 r.), Niamey (VII 1968 r.),

Addis-Abebie (Vni-IX 1968 r.), Algierze (IX 1968 r.), Monrowii (IV 1969 r.) i znowu w Addis-

Abebie (IX i XII 1969 r,). Rząd federalny i OJA sprzeciwiły się przeniesieniu „sprawy Biafry" na

forum ONZ, gdzie państwa zachodnie mogłyby wywierać presję na Nigerię.

W 1969 r. wojska secesjonistów ponosiły - mimo udanych prób kontrofensywy - kolejne

klęski, które przesądziły o losie secesji. Ojukwu opuścił resztki swych oddziałów i schronił się na

Wybrzeżu Kości Słoniowej, a jego następca gen. Filip Effiong, podpisał (1411970 r.) akt kapi-

tulacji. Groźba rozbicia Nigerii i OJA została zlikwidowana. Zasługą tej ostatniej było konse-

kwentne popieranie w toku wojny biafrańskiej koncepcji jedności państwa nigeryjskiego.

Rozdział XII

WSTRZĄSY I NAPIĘCIA W AZJI (1955-1969)

UH'1

1. Przeszkody w normalizacji stosunków na Dalekim Wschodzie

Na Dalekim Wschodzie pierwsze dziesięciolecie po drugiej wojnie światowej nie przyniosło

pełnej normalizacji stosunków. Narosły też na drodze takiej normalizacji nowe trudności i prze-

szkody, wynikające z rywalizacji wielkich mocarstw i wojny koreańskiej, z odrodzenia potęgi i

ekspansji Japonii oraz z walki o pełną dekolonizację krajów Dalekiego Wschodu.

Stany Zjednoczone zmierzały do umocnienia międzynarodowych pozycji Japonii, Re-

publiki Koreańskiej i Tajwanu, co odpowiadało ich interesom politycznym, wojskowym i go-

spodarczym. Ze swej strony Związek Radziecki popierał przemiany socjalistyczne w ChRL i

KRLD oraz bronił tezy o jedności Chin, a od Japonii domagał się uwzględniania wyników

drugiej wojny światowej. Gospodarka trzech krajów, które były filarami polityki amerykańskiej na

Dalekim Wschodzie, przeżywała od połowy lat pięćdziesiątych do końca lat sześćdziesiątych okres

burzliwego rozwoju. Początkowo był to wynik powiązań ich organizmów z bogatą i prężną

gospodarką Stanów Zjednoczonych. Później, kiedy dynamika tej ostatniej zaczęła spadać, gos-

podarka japońska, południcwokoreańska i tajwańska stały się groźnymi konkurentami amery-

kańskiego przemysłu i handlu.

Szczególny przykład zmiany gospodarczego układu sił stanowiła Japonia. Przyrost jej

produkcji przemysłowej w latach 1954-1970 wynosił średnio rocznie 14%, a w niektórych1 latach

był nawet wyższy (w 1960 r. - 24,8%, w latach 1966-1970 - 17%). Było to tempo prawie

czterokrotnie większe niż w USA, prawie 2-krotnie większe niż we Włoszech i RFN oraz ponad-

dwukromie większe niż we Francji. (Z ZSRR oraz innymi państwami RWPG porównania za ten

okres nie są możliwe z uwagi na inny sposób obliczania w nich dochodu narodowego). W rezultacie

w 1968 r. produkt narodowy brutto Japonii (141,9 mld dół.) znajdował się w świecie na drugim

miejscu po produkcie Stanów Zjednoczonych (860 mld dół.) i wyprzedził produkt RFN (132 mld

dol.) oraz Francji (126 mld dół.). Jeśli ponadto zważyć, że stosunek jena do dolara nie

179

XII. Wstrząsy i napięcia w Azji (1955-1969)

zmieniał się w latach 1949-1971 (wynosząc 360:1), to łatwo dostrzec dynamikę ekspansji handlu

japońskiego na rynki zachodnie i azjatyckie. Wszystko to rzutowało zarówno na rosnącą i coraz

bardziej samodzielną role międzynarodową Japonii, jak również na pogłębianie się sprzeczność między

nią a państwami zachodnimi.

Sprzeczności między Waszyngtonem a Tokio ujawniły się zwłaszcza w czasie dyskusji (1957-

1960 r.) w sprawie rewizji „paktu bezpieczeństwa" z 1951 r. Wielkim nieobecnym w tej dyskusji

był Związek Radziecki. Jak wiemy, mimo ostrzeżeń Dullesa, aby Japonia unikała „zbliżenia z

krajami komunistycznymi", po intensywnych, choć przerywanych rozmowach radziec-ko-

japońskich w 1956 r. w Londynie (styczeń-marzec) i Moskwie (kwiecień-maj, lipiec-sierpień,

październik) doszło do podpisania w Moskwie (14 V) dwustronnej konwencji w sprawie rybo-

łówstwa, a następnie (19 X) wspólnej deklaracji politycznej. Ten ostatni dokument stwierdzał

zakończenie stanu wojny między ZSRR a Japonią oraz zapowiadał nawiązanie stosunków dy-

plomatycznych i konsularnych. Oba państwa zrzekły się wszelkich roszczeń powojennych i zo-

bowiązały się przestrzegać w stosunkach wzajemnych zasad Karty NZ. Związek Radziecki zgodził

się oddać Japonii wyspy Habomai i Sikotanu, zwolnić skazanych w ZSRR obywateli japońskich i

poprzeć prośbę Japonii o przyjęcie jej do ONZ. Oba rządy zobowiązały się doprowadzić do

zawarcia traktatu pokojowego.

Waszyngton niepokoił się konsekwencjami normalizacji stosunków radziecko-japońskich.

Szczególnie groźne dla polistrategii amerykańskiej wydały się apele Moskwy, aby Japonia zre-

zygnowała z zobowiązań militarnych oraz oferty w sprawie gotowości ZSRR do zagwarantowania

(jednostronnego lub wielostronnego) neutralności Japonii. Nie wydała się natomiast groźna

pierwsza, zawarta między Związkiem Radzieckim a Japonią umowa handlowa o charakterze

długoterminowym (6 XII 1957 r.). Obawy Departamentu Stanu były o tyle uzasadnione, że choć

szerokie kręgi społeczeństwa japońskiego koncepcji neutralności nie popierały, o ile jednak de-

klaracja radziecko-japońska umacniała pogląd wielu Japończyków, że ich kraj powinien unikać

zbyt daleko idących zobowiązań wojskowych wobec Stanów Zjednoczonych.

W duchu tych nastrojów rząd Nobusuke Kishi wysunął w 1957 r. hasło rewizji „paktu bez

pieczeństwa", aby podkreślić rosnącą samodzielność Japonii. Podczas wizyty w Waszyngtonie

(lipiec 1957 r.) premierowi udało się uzyskać upozorowanie udziału Japonii w polityce bezpie

czeństwa poprzez stworzenie wspólnego Komitetu Bezpieczeństwa oraz redukcję wojsk amery

kańskich w Japonii (z 90 do 50 tyś. żołnierzy). Następnie Departament Stanu i Departament

Obrony zgodziły się na zmianę traktatu z 1951 r. Rokowania na ten temat między ministrem

Aiichiro Fujiyamą a ambasadorem MacArthurem trwały w Tokio od 4 października 1958 r. do

końca 1959 r. Nowy tekst 10-letniego traktatu o wzajemnej współpracy i bezpieczeństwie zosta!

podpisany w Waszyngtonie przez premiera Kishi i sekretarza stanu Christiana Hertera 19 stycz

nia 1960 r. \

Na podstawie odnowionego traktatu wojska amerykańskie miały „prawo korzystania z instalacji

i wydzielonych rejonów na terytorium Japonii" (art. 6), co praktycznie oznaczało utrzymywanie

prawie półtorej setki baz wojskowych, w tym także prawo zawijania okrętów atomowych. Traktat

ten nie dawał już formalnej możliwości ingerowania USA w wewnętrzne sprawy Japonii, natomiast

zobowiązywał je do konsultowania się z władzami japońskimi na temat uzbrojenia i dyslokacji

wojsk amerykańskich. Wielu Japończyków było niezadowolonych z nikłych ustępstw USA i dużych

ustępstw rządu. Petycje przeciwko ratyfikacji traktatu podpisało ponad 10 min obywateli. Rząd w

przyspieszonym trybie przeprowadził ratyfikację (19 V), a wymiana dokumentów ratyfikacyjnych

nastąpiła bez rozgłosu (23 VI) z powodu olbrzymich demonstracji protestacyjnych. Prezydent

Eisenhower, który płynął na tę uroczystość, musiał zawrócić. Dla uspo-

180

kojenia nastrojów rząd Kishi, który doprowadził do podpisania i ratyfikacji traktatu, podał się do

dymisji w dniu wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.

Zawarcie traktatu miało też dla Japonii pośrednie skutki negatywne. W kilka dni po jego

podpisaniu ZSRR przekazał rządowi Japonii aide-memoire (27 I), w którym oświadczył, że nie

będzie w stanie dotrzymać zobowiązania wspólnej deklaracji w sprawie przekazania wysp Habo-

mai iSikotanu, ponieważ mogłyby one być wykorzystane jako dodatkowy obszar zagrożenia

antyradzieckiego. Traktat amerykańsko-japoński zahamował normalizację stosunków radziec-ko-

japońskich; Moskwa stwierdziła, że może ona nastąpić z chwilą wycofania z Japonii obcych wojsk

i podpisania radziecko-japońskiego traktatu pokojowego.

Umacniająca się ekonomicznie Japonia zaczęła od początku lat sześćdziesiątych domagać

się od Stanów Zjednoczonych równoważenia eksportu i importu oraz zwiększenia tym

sposobem możliwości udzielania przez Tokio pomocy ekonomicznej państwom słabo rozwiniętym.

Debaty na ten temat na forum utworzonego w 1961 r. Połączonego Komitetu Japońsko-

Amerykańskiego do Spraw Gospodarki i Handlu oraz w czasie spotkań międzyrządowych nie

doprowadziły do uzgodnień.

Równolegle Japonia rozpoczęła ofensywę handlową i polityczną w kierunku państw Europy

Zachodniej, Azji Południowo-Wschodniej i państw socjalistycznych. Zawarła z Wielką Brytanią (14

XI1962 r.), RFN (l VII 1960 r.), Francją (maj 1963 r.) i innymi państwami Europy Zachodniej

poważne umowy handlowe prowadzące do obniżania dyskryminacyjnych taryf. W latach 1956-1959

zgodziła się wypłacić krajom Azji Południowo-Wschodniej (Birmie, Filipinom, Indonezji i Wiet-

namowi Południowemu) odszkodowania wojenne w łącznej wysokości 1012 min dol., aby następnie

przejść na tym kierunku do ofensywy handlowej, kredytowej i technicznej. Rozwinęła także

stosunki handlowe z ZSRR (15-krotny wzrost obrotów w latach 1957-1963) i z ChRL.

Japonia prowadziła szczególną politykę wobec Wietnamu Południowego, Tajwanu i

Republiki Koreańskiej. Były to bowiem - obok samej Japonii - filary strategii amerykańskiej na

Dalekim Wschodzie. Rozwój współpracy z nimi odpowiadał zarówno ogólnej aktywności

Japonii w Azji i wymogom sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi, a zarazem podkreślał negatywny

stosunek Tokio do socjalistycznych odpowiedników tych trzech krajów - DRW, ChRL i KRLD.

Wkrótce po swoim powstaniu (9 XI1964 r.) rząd Eisaku Sato poparł amerykańską agresję prze-

ciwko DRW. Z Republiką Koreańską zawarł „układ zasadniczy" (22 VI1965 r.) i szereg porozu-

mień, na mocy których Japonia wypłaciła jej reparacje za okres okupacji (300 min dol.) i udzieliła

długoterminowego kredytu (500 min dol.). Największy wzrost obrotów handlowych Japonii

zaznaczył się w stosunkach z Tajwanem.

W toku wojny wietnamskiej rząd japoński zezwalał siłom amerykańskim na wykorzystywanie

baz wojskowych na swoim terytorium do działań przeciwko DRW, aczkolwiek traktat sojuszniczy z

1960 r. go do tego nie zobowiązywał. Zgodził się także na wpływanie do portów japońskich

amerykańskich lotniskowców i okrętów atomowych (2 XI 1967 r.) oraz na rozciągnięcie koncepcji

obrony Japonii na obronę Korei Południowej i Tajwanu (21 XI1969 r.). Japonia wzięła też udział w

amerykańskiej wojnie w Indochinach w postaci dostaw dla wojsk amerykańskich (które w latach

1965-1972 przekroczyły sumę 4,6 mld dol.) oraz różnego rodzaju usług. W tym czasie jej eksport

wzrósł 3,5 razy, co jeszcze bardziej umocniło japońską pozycję na Dalekim Wschodzie w

porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi.

Zaangażowanie w wojnie wietnamskiej po stronie USA uniemożliwiało Japonii norma-

lizację stosunków z Hanoi, Pekinem i Phenianem. Inną przeszkodą była amerykańska polityka

nieuznawania Tajwanu za część Chin. Zakończony w lutym 1955 r. konflikt w Cieśninie Taj-

wańskiej nie doprowadził do uznania koncepcji dwojga Chin przez ONZ, o co zabiegał Wa-

181

XII. Wstrząsy i napięcia w Azji (1955-1969)

szyngton. Po zawarciu amerykańsko-tajwańskiego porozumienia w sprawie zainstalowania na

wyspie rakiet atomowych (7 V 1957 r.) ChRL wznowiła ostrzał wysp Quemoy i Natsu (z 22 na 23

VIII 1958 r.), odpowiadając nim pośrednio również na Chruszczowowską krytykę polityki

„wielkiego skoku", której premier radziecki nie szczędził w czasie swej wizyty w Pekinie (lipiec

1958 r.). Waszyngton oskarżył ChRL o akt agresji wobec obszaru, który nie jest ich częścią, choć nie

mógł zaprzeczyć, że ostrzeliwane wyspy były bazą wypadową do akcji skierowanych przeciwko

ChRL (skoncentrowano na nich około 100 tyś. żołnierzy kuomintangowskich). Groźbom USA pod

adresem ChRL przeciwstawił się zarówno Związek Radziecki, jak Indie, Indonezja, Birma,

Kanada, Filipiny i inne kraje. Chruszczow oświadczył (7 IX), że wszelki atak na ChRL będzie

przez rząd radziecki traktowany jak atak na ZSRR i ponownie ostrzegł (19 IX), że jeśli ChRL

zostanie zaatakowana bronią jądrową, to agresor dozna riposty przy pomocy takiej samej broni.

Oświadczenia te władze chińskie oceniły wysoko przy okazji obchodów rocznicy Rewolucji

Październikowej w Rosji (6 XI1958 r.). Przy okazji tego omawianego tu konfliktu premier Nehru

podkreślił, że Tajwan i inne wyspy są częścią jednych Chin oraz potępił ich okupację przez siły

tym Chinom wrogie. Kanada, Filipiny oraz władze brytyjskiej partii laburzystowskiej powiadomiły

Waszyngton, że w razie wojny w rejonie Tajwanu ich kraje jej nie poprą. Pod wpływem tych

reakcji rząd amerykański przestał rzucać groźby pod adresem ChRL, która zmniejszyła intensywność

ostrzału wysp (prowadząc go w dni nieparzyste). Odtąd Pekin ogłaszał numerowane

kolejno„poważne ostrzeżenia" wobec potencjalnych agresorów z powodu naruszania suwerenności

ChRL. W tym czasie (od prześnią 1958 r. do stycznia 1968 r.) trwały w Warszawie chińsko-

amerykańskie rozmowy na szczeblu ambasadorów, przerwane z inicjatywy Pekinu na okres

kampanii prezydenckiej w USA i wznowione na początku 1970 r.

Problem koreański nie uległ po 1953 r. istotnym zmianom, pozostając jedną z najtru-

dniejszych przeszkód na drodze normalizacji stosunków w tym rejonie Azji. Mimo zobo-

wiązań układu rozejmowego i nalegań państw Układu Warszawskiego oraz ChRL nie mogło

bowiem, głównie wskutek sprzeciwu USA, dojść do zwołania konferencji politycznej zaintere-

sowanych krajów. Waszyngton chciał doprowadzić do uznania za nierealny niewygodnego dla

siebie warunku rozejmu w sprawie konferencji politycznej. Na forum ONZ miał bowiem szansę

uzyskać większość w sprawie usankcjonowania pobytu swych wojsk w Republice Koreańskiej

(na mocy układu o wzajemnej obronie z l X 1953 r.) i w kwestii niedopuszczania KRLD do

debat międzynarodowych. Phenian niejednokrotnie występował o wycofanie z Korei obcych

wojsk (ochotnicy chińscy zostali wycofani do 25 X 1958 r.), powołanie parytetowych organów i

utworzenie konfederacji. Inicjatywy w tej sprawie z 5 lutego 1958 r. i z 11 listopada 1960 r.

zostały odrzucone, ponieważ Stany Zjednoczone nie chciały wycofać się z 30 lotnisk i kilkudzie-

sięciu baz wojskowych w Korei Południowej. Nie odniosło też skutku wiele następnych inicjatyw.

Militaryzacja Republiki Koreańskiej nie przeszkodziła obaleniu dyktatury Li Syng-Mana

przez ruch studencko-ludowy w kwietniu 1960 r. Kiedy zanosiło się na odprężenie stosunków z

KRLD i na spotkanie młodzieży obu części Korei na 38 równoleżniku w kwietniu roku następnego,

wojskowy zamach stanu uczynił dyktatorem gen. Park Chung Hee. Zainscenizowal on swój

wybór na prezydenta (1963, 1967, 1971 r.) i nadał krajowi konstytucję (1969 r.), ale w rze-

czywistości ustanowił rządy dyktatury wojskowo-policyjnej. Długie ręce wywiadu porywały za

granicą oponentów dyktatora oraz przekupywały niektórych członków Kongresu USA, deputo-

wanych do parlamentu japońskiego i do Bundestagu RFN.

Przy poparciu Stanów Zjednoczonych Park zmierzał do „pojednania" z Japonią. Wynikiem był

wspomniany już traktat o podstawach stosunków między obu państwami, podpisany w Tokio 22

czerwca 1965 r. Japonia zgodziła się w nim uznać rząd Republiki Koreańskiej jako „jedyny

182

legalny rząd Korei". Rząd KRLD nie uznał zobowiązań i interpretacji układu, które dotyczyły

„całego narodu koreańskiego". Poparły go w tym rządy Związku Radzieckiego i państw bloku

wschodniego. /

Inną przeszkodą na drodze normalizacji stosunków na Dalekim Wschodzie stanowił

opór przeciwko całkowitej dekolonizacji Indonezji. Zaangażowana bardzo czynnie w ruchu

neutralistycznym Republika Indonezji nie godziła się na pozostawianie na swoim obszarze resztek

kolonializmu. Na początku 1956 r. rząd premiera Ali Sastroamidjojo wypowiedział porozumienie

konferencji „okrągłego stołu", zrywając tym samym sojusz z Holandią, członkiem NATO. W

roku następnym Indonezja zakazała na podległej jej przestrzeni działalności holenderskiej spółki

lotniczej (KLM) i żeglugowej (KPN) oraz znacjonalizowała własność kapitału holenderskiego

(plantacje, przedsiębiorstwa, banki i transport). Parlament indonezyjski wypowiedział się

przeciwko broni jądrowej (kwiecień 1956 r.) i agresji imperialistycznej na Egipt (1956 r.).

Indonezja poparła także antymonarchiczną rewolucje w Iraku (1958 r.).

Holandia i inne państwa zachodnie nie chciały pogodzić się z kursem polityki Indonezji i

zaczęły wywierać na nią presję polityczną, gospodarczą, a nawet wojskową. Inspirowały zamachy na

życie prezydenta Sukarno i poszczególnych działaczy demokratycznych. Poparły też utworzenie

Frontu Antykomunistycznego Indonezji, który zorganizował na Sumatrze bunt przeciwko rządowi

centralnemu (II 1958 r.). Buntownicy byli zaopatrywani z terytoriów państw SEATO przy

pomocy samolotów amerykańskich (luty-lipiec 1958 r.). Państwa Układu Warszawskiego potępiły

obcą interwencję w sprawy wewnętrzne Republiki Indonezji.

Sukarno odrzucił koncepcję „demokracji zachodniej" i proklamował w jej miejsce koncepcję

„demokracji kierowanej" (luty 1957 r.). Komunistyczna Partia Indonezji uczestniczyła w niej na

równi z innymi siłami politycznymi (zwłaszcza w Radzie Narodowej, utworzonej wiosną 1957

r.). Wspomniana koncepcja legła u podstaw nowej konstytucji, wprowadzonej dekretem

prezydenckim (5 VII 1959 r.), wpłynęła także na przekształcenie parlamentu (III 1960 r.) w Lu-

dowy Kongres Konsultatywny oraz na utworzenie Frontu Narodowego (styczeń 1961 r.). Republika

Indonezyjska, biorąc aktywny udział w tworzeniu ruchu państw niezaangażowanych, prowadziła

walkę o wyzwolenie Irianu Zachodniego i przeciwko neokolonialnej polityce Wielkiej Brytanii w

rejonie Malajów.

W grudniu 1962 r. na Brunei wybuchło antykolonialne powstanie, które niebawem objęło

Sarawak i inne rejony Kalimantatu Północnego. Było ono wymierzone przeciwko rozpoczętej w

1961 r. akcji Malajów (niepodległych w ramach Brytyjskiej Wspólnoty od 31 VIII 1957 r. i

pozostających w sojuszu z Wielką Brytanią) na rzecz utworzenia Federacji Malezji. Prezydent

Sukarno proklamował walkę przeciwko tym zamiarom. Indonezja zerwała stosunki dyploma-

tyczne z Malajami (XII 1962 r.). Stany Zjednoczone próbowały zmusić Indonezję do rezygnacji z

popierania powstańców, ale skutkiem tej presji był w 1963 r. wzrost nastrojów antyamerykań-skich.

Skierowały się one również przeciwko Wielkiej Brytanii po utworzeniu Federacji Malezji (z

połączenia Malajów, Singapuru i Borneo Brytyjskiego 16 IX 1963 r.). Indonezja nie uznała

nowego państwa i ogłosiła blokadę gospodarczą. Dopiero po zmianach wewnętrznych w Indonezji w

1965 r., które oznaczały odwrót od koncepcji Sukarno, nastąpiło podpisanie układu w Bankoku (VII

1966 r.) i nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Federacją Malezji (VIII 1967 r.).

Ostry charakter miała walka Indonezji o zjednoczenie Irianu Zachodniego z resztą kraju.

Nie mogąc dogadać się z Holandią, rząd Indonezji przekazał sprawę do ONZ (sierpień 1954 r.),

wnosząc o zlikwidowanie tej resztki panowania kolonialnego. Przeciwko temu wystąpiły Stany

Zjednoczone, które nie mogły wybaczyć Sukarno odmowy przystąpienia do SEATO, a tym samym

przekreślenia planów utworzenia w Irianie Zachodnim amerykańskiej bazy wojskowej (na

183

XII. Wstrząsy i napięcia w Azji (1955-1969)

co miały akceptacje Holandii). Na X i XI sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ Waszyngton zdołał nie

dopuścić do rozpatrywania sprawy tego terytorium, a na XII sesji Indonezja nie uzyskała dla

uznania swego prawa do Irianu Zachodniego wymaganej większości 2/3 głosów.

Po tych niepowodzeniach Indonezja postanowiła działać na rzecz wyzwolenia tej prowincji

poza ramami ONZ. W kraju powstał (XI1957 r.) Front Narodowy dla Wyzwolenia Irianu Zacho-

dniego, przyspieszono likwidacje własności holenderskiej w Indonezji. Bunt na Sumatrze nie

zmniejszył wysiłków na rzecz powstańców iriańskich. Indonezja otrzymała od państw Układu

Warszawskiego pomoc moralną, polityczną, gospodarczą i wojskową, co podkreślali publicznie

prezydent Sukarno i minister spraw zagranicznych Subandrio. USA liczyły, że zwycięstwo bun-

towników w Indonezji doprowadzi do uznania przez ich rząd prawa Holandii do Irianu Zacho-

dniego/ Po niepowodzeniu buntu administracja Kennedy'ego głosiła oficjalnie neutralność w

konflikcie holendersko-indonezyjskim, ale ostrzegała, że w razie wybuchu otwartej wojny miedzy

dwoma państwami USA staną po stronie swego sojusznika holenderskiego.

Od lutego 1961 r. wzmogły się w Irianie Zachodnim działania partyzantów. Na pomoc szli im

ochotnicy z innych wysp Indonezji oraz rząd tego kraju. W 1962 r. partyzanci zaczęli odnosić

sukcesy. 15 sierpnia władze holenderskie zmuszone były podpisać porozumienie, na mocy którego

Irian Zachodni miał być przekazany początkowo (od l X 1962 r. do l V 1963 r.) pod zarząd ONZ (na

XVI sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ Holandia proponowała ustanowienie nad nim po-

wiernictwa Indii, Malajów i Australii), a następnie (l V 1963 r.) pod zwierzchnictwo Indonezji.

2. Konflikty na subkontynencie indyjskim

Przeludnione i zacofane gospodarczo Indie stały się czołowym w świecie rzecznikiem

polityki neutralizmu i antykolonializmu oraz zahamowania wyścigu zbrojeń jądrowych.

Spotkanie Nehru i Tito na wyspie Brioni (18-20 VII 1956 r.) nakreśliło koncepcję ruchu krajów

niezaangażowanych, którego konferencje światowe na najwyższym szczeblu (Belgrad 1961, Kair

1964 r.) oraz aktywność w systemie ONZ odgrywały nader pozytywną rolę międzynarodową. W

praktyce dyplomacja indyjska starała się realizować swoją antykolonialną i antyimperiali-

styczną linię w sposób ostrożny, z namysłem i umiarkowaniem, aby unikać konfliktów z Zachodem i

równocześnie rozwijać stosunki z blokiem radzieckim. Tak np. w 1960 r. wojska indyjskie na prośbę

rządu Lumumby wzięły udział w operacji ONZ w Kongo, ale zostały wycofane, kiedy ujawniła się

interwencyjna rola tej organizacji. W grudniu 1964 r. Indie protestowały przeciwko belgijsko-

amerykańskiej interwencji w Kongo. Kiedy USA przez kilka lat zwlekały z budową czwartej

stalowni indyjskiej w Bokaro tylko z tego względu, że miała ona być zakładem państwowym,

rząd indyjski podpisał z ZSRR umowę w sprawie jego udziału w tej budowie (1964 r.). Na samym

subkontynencie indyjskim wybuchały konflikty między Indiami a Portugalią, Pakistanem i

Chinami. Portugalia długo odmawiała opuszczenia swoich posiadłości kolonialnych w Indiach

(Goa, Damana, Diu). W ciągu 17 lat rząd indyjski starał się załatwić tę sprawę na drodze rozmów.

„Marsz na Goa" ludności Indii (15 VIII 1955 r.) zakończył się niepowodzeniem. Dopiero 17

grudnia 1961 r. wojska indyjskie wkroczyły do kolonii Portugalii. Jej sojusznicy z NATO

zareagowali na ten akt w sposób bardzo nieprzyjazny; delegat USA w ONZ Adlai Stevenson nie

zawahał się nawet oskarżyć Indii o „podważanie zasad ONZ". W istocie rzeczy Indie musiały

zlikwidować przeżytki kolonialne na swoim terytorium, aby móc w sposób wiarygodny

reprezentować linię antykolonializmu na forum ruchu państw niezaangażowanych.

184

Konflikt indyjsko-chiński wyrósł na tle mocarstwowych dążeń ChRL. Po układzie z 1954 r.

stosunki miedzy tymi dwoma państwami były dobre, zaczęły jednak pogarszać się w miarę wzrostu

zainteresowań Pekinu Nepalem i Bhutanem oraz niektórymi rejonami Himalajów. Kiedy 17

marca 1959 r. w Tybecie wybuchło antychińskie powstanie, na którego czele stanął Dalajla-ma i

mnisi buddyjscy, pokonani powstańcy z ich duchowym przywódcą na czele znaleźli schronienie w

Indiach, a premier Nehru oskarżył Pekin o pogwałcenie układu z 1954 r. W odpowiedzi

Chińczycy sprowokowali na granicy z Indiami latem 1959 r. liczne incydenty zbrojne (naj-

ostrzejsze walki miały miejsce pod koniec sierpnia) i okupowali część terytorium indyjskiego w

Himalajach.

Konflikt wywołał szersze reperkusje. Związek Radziecki poparł jednoznacznie stanowisko

Indii. Po zdystansowaniu się wobec maoistowskiej koncepcji „wielkiego skoku" (20 VI1959 r.)

był to kolejny krok Moskwy, który wzmógł antyradzieckie nastawienie Mao Tse-duna i jego

zwolenników. Oburzenie wywołał krok następny, kiedy ZSRR podpisał z Indiami porozumienie w

sprawie udzielenia im kredytu w wysokości 1,5 mld rubli na realizację piątej 5-latki indyjskiej (12

IX 1959 r.) Napięcie między Pekinem a Moskwą nie zanikło po podróży Chruszczowa do Pekinu

na obchody dziesiątej rocznicy proklamowania ChRL. Odrzucanie przez maoistow koncepcji

pokojowego współistnienia i głoszenie tezy o dopuszczalności wojny atomowej („ponieważ

znaczna część ogromnej ludności Chin mogłaby ją przeżyć i uczestniczyć w zwycięstwie nad

imperializmem") nie było do przyjęcia ani dla Związku Radzieckiego, ani dla neutralistycz-nych

Indii.

Okupując cześć indyjskiego obszaru Tybetu, Chiny chciały zapewnić sobie łatwiejsze dotarcie

na południową stronę Himalajów. Doprowadziły więc do podpisania przez króla Nepalu w

Pekinie umowy w sprawie budowy szosy z Lhassy do Katmandu (X 1961 r.). W październiku 1962

r., kiedy Związek Radziecki podjął decyzję w sprawie wycofania rakiet z Kuby, Chiny

wznowiły działania na granicy z Indiami, odrzucając jej przebieg wzdłuż „linii Mac Mahona"

(tzn. grzbietem Himalajów) i zagarniając dużymi siłami wojskowymi część zboczy południo-

wych. Indiom pozostało podpisanie rozejmu, ale konflikt ten przyspieszył indyjsko-radziecką

współpracę wojskową. Dało to Pekinowi dodatkowy powód rozpoczęcia w lutym 1963 r. otwartej

kampanii antyradzieckiej. W wyniku przyspieszenia własnych zbrojeń atomowych nastąpił

wybuch pierwszej chińskiej bomby atomowej (X 1964 r.).

Konflikt indyjsko-pakistański o Kaszmir okazał się najdłuższym i najkrwawszym kon-

fliktem subkontynentu indyjskiego. Przychylny stosunek USA do Pakistanu w okresie włączania tej

prowincji do Indii sprawił, że Pakistan związał się odtąd z amerykańską pomocą wojskową,

natomiast Indie taką pomoc odrzuciły (l III 1954 r.) oraz odniosły się krytycznie do SEATO i

paktu bagdadzkiego. Na linii demarkacyjnej w Kaszmirze przebywała przez kilkanaście lat

grupa obserwatorów wojskowych ONZ (UNMOGIP). Do plebiscytu, postulowanego wielokrotnie

przez Pakistan na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ, nigdy nie doszło.

Od 1962 r. sytuacja w Kaszmirze pogorszyła się, zresztą nie bez udziału Chińczyków. Do-

chodziło do starć między muzułmanami a hinduistami. 3 maja ukazał się komunikat chińsko-

pakistański, który zapowiadał delimitację granicy między Sin Kiangiem chińskim a Kaszmirem

pakistańskim (układ podpisano 12 III 1963 r.). Pekin chciał w ten sposób zmusić Delhi do rozmów

na temat granicy. Wznowione rozmowy indyjsko-pakistańskie nie dały rezultatów. Tuż po śmierci

Nehru (27 V 1964 r.) w Pakistanie pojawiły się nadzieje na zorganizowanie plebiscytu w

Kaszmirze. Jednakże władze indyjskie aresztowały (V 1965 r.) przywódcę Frontu Plebiscytowego,

szejka Abdullaha. Wtedy władze pakistańskie sprowokowały incydent graniczny, który 5 sierpnia

1965 r. doprowadził do wybuchu wojny między Pakistanem a Indiami.

185

XII. Wstrząsy i napięcia w Azji (J 955-1969)

W ciągu 9 dni Pakistańczycy prowadzili ofensywę i odnosili sukcesy. Po kontrofensywie

indyjskiej doszło w połowie września do ustabilizowania frontu. Wtedy Pekin przesłał do Delhi

ultimatum (16IX) z żądaniem zniszczenia fortyfikacji wzniesionych na granicy z Chinami. Wobec

jednoznacznie negatywnego ostrzeżenia Moskwy i Waszyngtonu do interwencji chińskiej nie

doszło, natomiast Rada Bezpieczeństwa ONZ zaleciła stronom walczącym przerwanie ognia.

Oba państwa zastosowały się do zalecenia. Doszło wówczas do jednej z najgłośniejszych mediacji

we współczesnych dziejach stosunków międzynarodowych.

Oto radziecki premier Aleksiej Kosygin zaprosił na spotkanie do Taszkientu prezydenta Pa-

kistanu marszałka Ayub Khana i premiera Indii Lal Bahadur Shastriego (którzy zresztą znali się,

gdyż spotkali się w Karachi w październiku 1964 r.). Spotkanie trwało od 4 do 9 stycznia 1966 r. 10

stycznia prezydent Pakistanu i premier Indii podpisali Deklarację Taszkiencką, w której zobowiązali

się do nieuciekania się do siły i do rozwiązywania dzielącego ich sporu na drodze rozmów. 22

marca Deklaracja weszła w życie (aczkolwiek następnego dnia Shastri zmarł). Została zerwana

przez Pakistan dopiero w 1972 r. Oba państwa wycofały swoje wojska poza strefę zde-

militaryzowaną (25II1966 r.). W dwa lata później sporne terytorium pograniczne Rann of Kutch

zostało podzielone decyzją Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (19II1968 r.), przy

czym większa częJć przypadła Indiom. Konflikt w sprawie Kaszmiru nie został jednak rozwiązany w

latach sześćdziesiątych.

3. Wojna wietnamska

Po układach genewskich z 1954 r. Wietnam pozostał podzielony wzdłuż 17. równoleżnika. Na

północy pod przewodem komunistów realizowano specyficzny wariant przemian socjali-

stycznych, starając się utrzymać dobre stosunki zarówno z Moskwą, jak i z Pekinem, mimo

konfliktu między nimi. Na południu istniało wstrzymujące się od reform państwo Bao Daia,

który powołał na premiera (7 VII 1954 r.) proamerykariskiego polityka Ngo Dinh Diema. Ame-

rykanie obiecali pomoc jego rządowi, zdecydowani wejść do Wietnamu po wycofaniu się Fran-

cuzów. Klauzule wojskowe układów pokojowych zostały wykonane, natomiast przewidziane do

lipca 1956 r. wybory powszechne, które miały doprowadzić do zjednoczenia Wietnamu, nie

odbyły się, gdyż Amerykanie i sajgończycy, którzy układów nie podpisali, obawiając się zwy-

cięstwa sił rewolucyjnych, uczynili wszystko, aby do takich wyborów nie doszło. Ngo Dinh

Diem rozciągnął kontrolę nad armią i rozprawił się z głównymi sektami polityczno-religijnymi.

Kiedy został zdymisjonowany przez Bao Daia, zorganizował referendum, na mocy którego usunął

cesarza, proklamował Republikę Wietnamską i siebie jej prezydentem (26 X 1955 r.). Wpro-

wadzony przez niego klimat chorobliwej nieufności i terror, skierowany także przeciwko liberałom i

buddystom, powodował już od 1957 r. narastanie niezadowolenia i rozwój ruchu

narodowowyzwoleńczego. 20 grudnia 1960 r. powstał Narodowy Front Wyzwolenia Wiet-

namu Południowego. Jednocześnie wojskowi instruktorzy amerykańscy zaczęli uczestniczyć w

walce z partyzantami po stronie wojsk sajgońskich, a poszczególni generałowie i politycy

amerykańscy zaczęli mówić o „wyzwoleniu DRW".

DRW włączyła się do walk toczących się na południu od 17 równoleżnika i wzmogła pomoc od

początku udzielaną siłom partyzanckim. Waszyngton zaczął głosić tezę o „zagrożeniu komu-

nistycznym" ze strony DRW i ChRL. Prezydent Kennedy podniósł do 23 tysięcy liczbę „doradców

wojskowych" w Wietnamie Południowym (w sierpniu 1965 r. było ich już 95 tyś.). Nie byli

to już tylko doradcy. Świadczył o tym fakt, że już w lutym 1962 r. zostało utworzone specjalne

dowództwo wojsk amerykańskich w Wietnamie.

NFWWP zorganizował (16II-3 III 1962 r.) swój I Kongres, w którym wzięli udział przed-

stawiciele różnych organizacji Wietnamu Południowego. Uchwalony program głosił, że pierwszym

celem Armii Wyzwoleńczej (powołanej 15II1961 r.) było „wyzwolenie Wietnamu Południowego

spod panowania kliki Ngo Dinh Diema i imperializmu amerykańskiego", aby następnie „utworzyć

rząd zgody narodowej i doprowadzić do zjednoczenia kraju". Program NFWWP spotkał się z

szerokim poparciem społeczeństwa. Przeciwko dyktaturze katolika Ngo Dinh Diema narastała

gwałtowna opozycja buddystów. Szczególnym wyrazem protestu było oblanie się benzyną i

podpalenie 84-letniego buddyjskiego mnicha Quang Due w czasie procesji protestacyjnej

buddystów w Sajgonie (l l VI1963 r.). Akt ten znalazł później naśladowców.

Amerykanie chcieli uwolnić się od ciężaru niepopularności Diema. Za ich wiedzą grupa

wyższych oficerów dokonała (l XI1963 r.) zamachu stanu, w którym zginął dyktator i jego brat

Ngo Dinh Nhu. Po nim przychodzili i odchodzili kolejni dyktatorzy (Duong Van Minh, Nguyen

Khanh, Nguyen Kao Ky i Nguyen Van Thieu), ale żaden z nich nie był w stanie wzmocnić

morale w walce z Armią Wyzwoleńczą, zwaną przez sajgońską propagandę Viet Kongiem (tzn.

wietnamskimi komunistami). Nie pomogły hasła o „agresji z północy" oraz oskarżenia kierowane w

związku z tym pod adresem DRW do Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli.

W 1965 r. Waszyngton doszedł do wniosku, że zwycięstwu Viet Kongu może zapobiec

jedynie bezpośrednie zaangażowanie się Stanów Zjednoczonych. Prezydent Lyndon Johnson

postanowił uzyskać zgodę Kongresu. Dowództwo amerykańskie sprowokowało (2-4 VIII 1965 r.)

pamiętny incydent w Zatoce Tonkińskiej, gdzie niszczyciele amerykańskie zostały zaatakowane na

wodach terytorialnych DRW przez jej lodzie patrolowe. Szef Białego Domu wydał natychmiast

rozkaz zbombardowania w odwecie instalacji wojskowych na obszarze DRW i zwrócił się do

Kongresu o przyznanie mu swobody działania w Azji Południcwo-Wschodniej. 7 sierpnia

Kongres uchwalił rezolucję pt. „Popieranie i utrzymanie pokoju międzynarodowego w Azji Połud-

niowo-Wschodniej". Wbrew tytułowi rezolucja upoważniała prezydenta „do podjęcia wszelkich

niezbędnych kroków, włączając w nie użycie sił zbrojnych, aby udzielić pomocy każdemu członkowi

paktu o obronie zbiorowej w Azji Południowo-Wschodniej lub państwu objętemu protokołem do

tego paktu, które zażąda pomocy w obronie swej wolności". Przypomnijmy, że Republika

Wietnamska należała do kategorii państw objętych protokołem SEATO.

Rząd amerykański mógł teraz wysyłać swoje wojska do bezpośredniego udziału w działa-

niach wojennych. VII Flota zaczęła patrolować Zatokę Tonkińską, ze Stanów Zjednoczonych

przybywało lotnictwo i siły lądowe. Ich łączny stan podniósł się z 389 tyś. osób do 548 tyś. osób (w

1966 r. - 5 tyś. zabitych a w 1968 r. - 14741 zabitych). W tym okresie wzrastał również udział

sojuszników USA: Republiki Koreańskiej (z 20 do 48 tyś. ludzi), Australii (z 4,6 do 8 tyś.),

Tajlandii (z 2,2 do 2,5 tyś.), Filipin (2,1 tyś.), Nowej Zelandii (z 376 do 546 ludzi), przy czym ich

straty wyniosły łącznie około 4 tyś. zabitych.

Waszyngton rozpoczął eskalację wojny, która nie tylko nie osłabiła Armii Wyzwoleńczej,

ale wzmogła jej siły. Zaczęła funkcjonować słynna „Droga Ho Chi Minha" (poprzez połu-dniowo-

wschodnią część Laosu), którą - w plecakach, koszach i na rowerach - podążała pomoc dla

walczących na Południu. DRW zaczęła również kierować na Południe oddziały wojskowe -

najpierw złożone wyłącznie z żołnierzy urodzonych w tej części Wietnamu, a później także po-

chodzących z Północy.

Obracanie w gruzy miast i obiektów DRW wzmagało determinację Wietnamczyków.

Wywoływało też oburzenie na całym świecie, w tym w szerokich kręgach opinii publicznej USA

187

XII. Wstrząsy i napięcia w Azji (1955-1969)

i ich sojuszników. Państwa Układu Warszawskiego i ChRL (chociaż ich współpraca w tej dzie-

dzinie nie była skoordynowana) przychodziły z pomocą dla DRW w uzbrojeniu i żywności. Gdy

prezydent Johnson zaproponował rokowania na zasadzie kapitulacji sił NFWWP (7IV 1965 r.),

premier Pham Van Dong przedstawił w Zgromadzeniu Narodowym DRW (8IV 1965 r.) godną i

dalekowzroczną - jak się okazało - propozycję rozwiązania problemu wietnamskiego w czterech

punktach: 1) uznanie prawa narodu wietnamskiego do pokoju, niepodległości, suwerenności,

jedności i integralności terytorialnej; 2) przestrzeganie klauzul wojskowych układów genewskich i

wycofanie wojsk amerykańskich z Wietnamu Południowego; 3) sprawy Wietnamu

Południowego może rozstrzygnąć tylko jego ludność zgodnie z programem NFWWP; 4) przy-

wrócenie jedności Wietnamu jest sprawą tylko ludności obu jego części i musi się dokonać bez

obcej ingerencji.

Administracja Johnsona odrzucała wówczas samą myśl, że Amerykanie mogą opuścić Wietnam.

Liczne w ciągu następnych lat próby mediacji nie doprowadziły do rozmów. W 1966 r.

bombardowania amerykańskie objęły pobliże Hanoi i portu Haiphong. W tymże roku na Południu

podniosła się nowa fala rozruchów buddystów, którzy domagali się rokowań, dokonując

ponownie aktów samopalenia. Nadzwyczajny Kongres NFWWP w sierpniu 1967 r. wezwał ludność,

zwłaszcza miast, do wzmożenia walki z „obcą agresją". W oddziałach szkolono się w taktyce walki

miejskiej; miała ona uzupełnić dotychczasową mieszankę wojny regularnej i partyzanckiej.

Ku zaskoczeniu generałów amerykańskich i sajgońskich 31 grudnia 1968 r. siły wyzwoleńcze

rozpoczęły potężną „ofensywę Tet" (nowego roku wietnamskiego). Zaatakowano jednocześnie

ponad sto miast i baz wojskowych, zajmując je niekiedy w ciągu wielu godzin. W Sajgonie

powstańcy dotarli aż do ambasady amerykańskiej. W dawnej stolicy Hue oddziały NFWWP

okupowały cytadelę w ciągu 26 dni. Otoczyły też potężną bazę Khe Sanh na pograniczu z Laosem.

Do atakowania wielu miast, w tym Sajgonu, użyły po raz pierwszy na taką skalę ciężkiego sprzętu -

moździerzy i rakiet.

Ofensywa Tet stanowiła w wojnie wietnamskiej punkt zwrotny. Około 240 tysięcy żoł-

nierzy sił wyzwoleńczych zmusiło do defensywy ponaddwukrotnie liczniejsze wojska amery-

kańskie i znacznie liczniejsze oddziały sajgońskie. Amerykanie zaczęli wątpić w możliwość

zwycięstwa militarnego. W samych Stanach Zjednoczonych skutki wojny zwiększyły deficyt

bilansu płatniczego; duże wydatki wojenne (około 25 mld na 75 mld całego budżetu USA) osłabiły

w 1968 r. pozycję dolara. Prezydent zmienił dowódcę w Wietnamie (gen. Williama West-

morelanda zastąpił gen. Abrams) i sekretarza do spraw obrony (Roberta McNamarę zastąpił l

III 1968 r. Clark Clifford). Obaj pogodzili się z niemożliwością zwycięstwa, a nowy szef Pentagonu

proponował nawet zaprzestanie bombardowań DRW. 31 marca Johnson zapowiedział

ograniczenie bombardowań do pasa między 17 a 19 równoleżnikiem, jak również wyraził gotowość

USA do rozmów z DRW. Pierwsze ustępstwo administracji Johnsona zostało wymuszone zarówno

sytuacją w Wietnamie, jak i propagandą wyborczą republikanów, którzy zapowiadali odciążenie

USA od bezpośrednich skutków wojny. Wreszcie mogło dojść do rozmów.

Ich pierwsza faza toczyła się w Paryżu (13 V—31 X 1968 r.) między delegacjami USA i

DRW. Pierwszej przewodniczył ambasador William Averell Harriman, drugiej minister stanu

Xuan Thuy. Amerykanie dążyli do uznania 17 równoleżnika jako trwałej granicy, domagali się od

DRW zaprzestania udzielania pomocy wojskom wyzwoleńczym i (pragnąc ocalić Republikę

Wietnamską) nie chcieli uznać NFWWP jako uczestnika przyszłych rozmów pokojowych. Natomiast

przedstawiciele DRW nalegali na bezwarunkowe zaprzestanie bombardowań, traktowali 17

równoleżnik jako linię demarkacyjną oraz bronili prawa Wietnamu do niepodległości i inte-

188

gralności terytorialnej. W trakcie rozmów oddziały wyzwoleńcze podejmowały mniej operacji

wojennych i odstąpiły od bazy Khe Sanh, co oznaczało akceptacje taktyki rozmów zamiast eskalacji

wojny. DRW zgodziła się też na udział w rozmowach przedstawicieli Republiki Wietnamskiej, której

rząd uprzednio nazywano „marionetkowym".

31 października prezydent Johnson zapowiedział całkowite zaprzestanie bombardowań DRW. Na tej

podstawie po zmianie administracji amerykańskiej (201196§ r.) rozpoczęły się w Paryżu włas'ciwe

rokowania pokojowe z udziałem DRW, USA, NFWWP i Republiki Wietnamskiej. Zanim jednak do

tego doszło, władze sajgońskie odmawiały zasiadania obok NFWWP, którego reprezentacji broniła

DRW. Dopiero 16 stycznia udało się zakończyć dyskusję protokolarną na temat kształtu stołu (stołów)

i można było ustalić termin otwarcia konferencji „okrągłego stołu" -jak ją nazwano - na 18 stycznia

(faktyczne obrady rozpoczęły się 20).

Równolegle z rokowaniami paryskimi, które przez dłuższy czas dreptały w miejscu, ewoluowała

sytuacja w Wietnamie i w Waszyngtonie. Propaganda zachodnia twierdziła, że w Wietnamie

Południowym 80% ludności jest przeciwne Viet Kongowi, natomiast NFWWP głosił, że tylko

okupacja amerykańska nie pozwala na dojs'cie do porozumienia „między Wietnamczykami". Teza ta

była upowszechniana coraz szerzej, kiedy NFWWP instalował od 1966 r. swoje delegacje w

państwach bloku radzieckiego, a jego delegacja wzięła udział w konferencji paryskiej. Niebawem (V

1969 r.) NFWWP opublikował 10-punktowy program. Głosił on poszanowanie podstawowych praw

narodowych Wietnamczyków, potrzebę pełnego wycofania wojsk USA i ich sojuszników, utworzenia

tymczasowego rządu koalicyjnego przez wszystkie siły demokratyczne, przy wrócenia jedności

narodowej, opracowania konstytucji demokratycznej, prowadzenia polityki pokoju i neutralności na

podstawie zasad pokojowego współistnienia, poszanowanie niepodległości i suwerenności Laosu i

Kambodży, nawiązania stosunków między dwoma częściami Wietnamu i doprowadzenia do

stopniowego zjednoczenia kraju.

Tymczasem Waszyngton - w ramach „doktryny Nixona", która zmierzała do zmniejszenia

bezpośredniego zaangażowania USA w trudnych problemach światowych - rozpoczął realizację

taktyki „wietnamizacji" wojny wietnamskiej. Prezydent Nixon ogłosił 8-punk-towy program takiej

„wietnamizacji", który przewidywał znaczne zmniejszenie wojsk amerykańskich w Wietnamie

Południowym w ciągu najbliższego roku (faktycznie ich liczebność spadła z 549 tyś. w 1969 r. do 344

tyś. w 1970 r.), przejęcie odpowiedzialności za działania wojenne przez władze sajgońskie, a zarazem

zwiększenie pomocy materialnej i szkoleniowej USA dla wojsk Wietnamu Południowego.

„Wietnamizacja" oznaczała nasilenie bombardowań amerykańskich na obszarach zajętych przez siły

NFWWP. Program „wietnamizacji" został uzupełniony „doktryną Guam" (25 VII 1969 r.), w której

prezydent Nixon położył akcent na potrzebę większego wykorzystania zasobów i sił miejscowych

mówiąc, że „sami Azjaci powinni rozstrzygać swoje sprawy".

W odpowiedzi na program „wietnamizacji" NFWWP zorganizował na terenach wyzwolonych (6-

8 VI 1969 r.) Kongres Przedstawicieli Ludowych. Uchwalił on utworzenie Republiki Wietnam

Południowy i powołanie Tymczasowego Rządu Rewolucyjnego (TRR). NFWWP pozostał kierowniczą

siłą polityczną. Zadaniem TRR było doprowadzenie do zakończenia wojny oraz utworzenie

pokojowego i neutralnego państwa, zgodnie z programem NFWWP. TRR został wkrótce uznany przez

ZSRR (13 VI) i inne państwa bloku. Zebrani właśnie w Moskwie na światowej naradzie przedstawiciele

partii komunistycznych i robotniczych zobowiązali się udzielić mu poparcia. Program NFWWP i

uchwały Kongresu Przedstawicieli Ludowych stanowiły wytyczną dla działań delegacji NFWWP, a

następnie TRR na konferencji paryskiej.

189

XII. Wstrząsy i napięcia w Azji (1955-1969)

W czasie długotrwałych rokowań delegacja TRR współpracowała ściśle z delegacją DRW,

chociaż pierwsza dążyła przede wszystkim do obalenia reżimu sajgońskiego, gdy druga myślała

głównie o zjednoczeniu Wietnamu, aby zrealizować testament Ho Chi Minha (zmarłego 3 IX

1969 r.). Obie oceniały jednak zgodnie, że w tej wojnie nie będzie możliwe osiągniecie, jak nad

Francuzami w 1954 r., zwycięstwa militarnego nad agresorem. Zwycięstwem mogło być przekonanie

USA, że mimo olbrzymiej przewagi również one nie mogą odnieść zwycięstwa. Do tego

zmierzała dyplomatyczna batalia w Paryżu.

Wojna wietnamska nie oszczędziła także krajów sąsiednich, tzn. Laosu i Kambodży. Co się

tyczy Laosu, to układy genewskie z 1954 r. położyły kres francuskiemu protektoratowi nad nim,

ale zarazem rozpoczęły nowy etap tradycyjnych w tym kraju wewnętrznych walk między

książętami. W części południowej książę Boun Oum orientował się na Zachód i współpracę z

Tajlandią. W centrum książę Souvanna Phouma starał się zajmować pozycję neutralistyczną. W

części północnej jego przyrodni brat, książę Souphanouvong orientował się na współpracę z

DRW oraz organizował górskie oddziały partyzanckie Pathet Lao (Kraj Lao) i rejony wyzwolone.

Stary król, który przebywał w Luang Prabang, nie angażował się w te walki, chociaż rywalizujący

książęta od czasu do czasu posługiwali się jego autorytetem. Układy genewskie usankcjonowały

ten trójczłonowy podział. Niebawem rząd rozpoczął zwalczanie ruchu Pathet Lao, który

przekształcił się we Front Wyzwolenia Laosu (Neo Lao Itsala). Rząd uzyskał w tym wsparcie Johna

Fostera Dullesa, który w lutym 1955 r. odwiedził Laos. Porozumienia o zaprzestaniu wo;ny

domowej nie były przez rząd dotrzymywane, ale oddziały rządowe nie były w stanie odnieść

zwycięstwa nad partyzantami Souphanouvonga. II Zjazd Frontu Wyzwolenia Laosu (611956

r.) przyjął program jednolitego i demokratycznego Laosu, który prowadziłby politykę

niezaangażowania, opartą na zasadach pokojowego współistnienia. Postanowił też przemianować

się na Patriotyczny Front Laosu (Neo Lao Haksat).

Kiedy po rocznej przerwie premierem rządu królewskiego został książę Souvanna Phouma

(kwiecień 1956 r.), doszło do ugody z Patriotycznym Frontem Laosu i do legalizacji tego ugru-

powania. USA, Wielka Brytania i Francja zaprotestowały przeciwko temu, a Boun Oum zagroził

oderwaniem południowej części kraju. Dzięki postawie premiera doszło w Yientiane do utwo-

rzenia rządu koalicyjnego (XI1957 r.). W rok później w wyborach uzupełniających do Zgroma-

dzenia Narodowego Front Patriotyczny uzyskał większość mandatów. USA uznały to za „sukces

komunistów" i rozpoczęły zwalczanie rządu. Przy ich pomocy utworzono prawicowy rząd Phoui

Sananikone, który odrzucił układy genewskie (11 II 1959 r.), aby ułatwić obecność wojskową

Stanów Zjednoczonych w Laosie. Wzmógł też wojnę domową w kraju, oskarżając jednocześnie

DRW o ingerencję w sprawy Laosu w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Patriotyczny Front w piśmie

do ONZ (10IX 1959 r.) dementował powyższe oskarżenie, a przybyła na miejsce specjalna komisja

tej organizacji (Argentyna, Włochy, Tunis i Japonia) nie potwierdziła zarzutów.

9 sierpnia 1960 r. kpt. Kong Le dokonał na czele batalionu spadochroniarzy wojskowego

zamachu stanu przeciwko rosnącym wpływom amerykańskim w Laosie. Powołany na

premiera Souvanna Phouma dążył ponownie ku polityce neutralności, nawiązał stosunki dyplo-

matyczne z ZSRR (X 1960 r.) i wysłał delegacje do Hanoi i Pekinu. Gdy prawica dokonała najazdu

na stolicę (J7 XII 1960 r.), Kong Le przyłączył się do sił Frontu Patriotycznego, a premier

schronił się w Kambodży. Wbrew naciskom Waszyngtonu Londyn i Paryż odmówiły solidary-

zowania się z tymi faktami, a niektóre kraje wysunęły ideę zwołania specjalnej konferencji w

sprawie Laosu. W wojnie domowej siły Boun Ouma ponosiły porażki w walce z neutralistami i

Frontem Patriotycznym. W tej sytuacji prezydent Kennedy pogodził się z ideą neutralizacji

Laosu (23 III 1961 r.), a Związek Radziecki i Wielka Brytania uzgodniły inicjatywę zwołania

190

w tej sprawie konferencji, której oba te państwa miały współprzewodniczyć. Konferencja taka

odbyła się w Genewie z przerwami (16 V-23 VII 1962 r.). Wzięli w niej udział uczestnicy

konferencji genewskiej z 1954 r., członkowie Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli

(Indie, Kanada, Polska) oraz sąsiadujące z Laosem państwa - Birma i Tajlandia. Równolegle z

omawianiem zagadnień międzynarodowych toczyły się rozmowy na temat stosunków między

trzema ugrupowaniami wewnętrznymi (Souvanna Phouma - Souphanouvong - Boun Ouma).

Duży wpływ na przebieg konferencji miało wiedeńskie spotkanie premiera Chruszczowa z

prezydentem Kennedym, w czasie którego uzgodniono zasadę neutralności Laosu. Legła ona u

podstaw deklaracji o neutralności Laosu (23 VII 1962 r.) i protokołu do niej, w której uczestnicy

konferencji zobowiązali się przestrzegać „suwerenności, niepodległości, neutralności, jedności i

integralności terytorialnej Królestwa Laosu". Protokół wznawiał funkcjonowanie Międzynarodowej

Komisji Nadzoru i Kontroli, która miała działać w porozumieniu u rządem Laosu i informować

współprzewodniczących o realizacji protokołu.

W 1963 r. wznowione zostały w Laosie walki wewnętrzne. Eskalacja interwencji amerykańskiej

w Wietnamie zmniejszała szansę jedności i neutralności tego kraju. W kwietniu 1965 r. lotnictwo

amerykańskie rozpoczęło bombardowanie obszarów zajętych przez Front Patriotyczny (w 1968 r.

doszło ponad 400 lotów dziennie). Waszyngton długo ukrywał ten fakt, gdyż przeczył on

zobowiązaniom USA w protokole genewskim. Od 1968 r. uzasadniał naloty ingerencją DRW w

sprawy Laosu. Front Patriotyczny domagał się poszanowania protokołu genewskiego i za tę cenę

gotów był współtworzyć jedność narodową. DRW ów postulat popierała. ChRL wprowadziła

nawet do północnej części Laosu 10 tyś. swoich żołnierzy. ZSRR ostrzegał USA przed

rozciągnięciem wojny wietnamskiej na teren Laosu.

Jeśli idzie o Kambodżę, to w latach 1954-1970 przeżyła ona udany eksperyment państwa

neutralnego. W 1955 r. książę Norodom Sihanouk abdykował z tytułu królewskiego na rzecz

swego ojca (który zmarł w 1960 r.). Pozwoliło mu to utrzymać zasadę monarchxzną, a

jednocześnie zwiększyć udział w życiu politycznym. Zdecydował się przyjąć pomoc wojskową

USA, ale oparł się próbom wciągnięcia Kambodży do SEATO i nawiązał stosunki dyplomatyczne z

państwami Układu Warszawskiego. Uznał też zasady pokojowego współistnienia. Kiedy

„prozachodni sąsiedzi" prowokowali incydenty zbrojne na granicach, Kambodża przyjęła

ustawę w sprawie neutralności (IX 1957 r.), a z agresywną Tajlandią zrywała stosunki dyploma-

tyczne (1958, 1961 r.). Kiedy USA oskarżyły rząd Kambodży o dawanie schronienia oddziałom

NFWWP, wówczas ten zrezygnował z amerykańskiej pomocy gospodarczej i wojskowej, zażądał

też odwołania amerykańskiej misji wojskowej (12 XI 1963 r.). Jednocześnie Sihanouk proponował

zwołać konferencję genewską w celu zagwarantowania neutralności Kambodży, grożąc USA, jeśli

będą sprzeciwiać się takiej konferencji, zawarciem paktów bezpieczeństwa „z niektórymi

przyjaznymi krajami" (II1964 r.).

W miarę rozszerzania się wojny wietnamskiej wojska amerykańskie i sajgońskie coraz czę

ściej naruszały terytorium Kambodży, usprawiedliwiając te akty prawem do pościgu za party

zantami Viet Kongu lub niedokładnością posiadanych map. Dochodziło też do amerykańskich

i sajgońskich bombardowań przygranicznych obszarów Kambodży. Na tym tle doszło do zerwa

nia stosunków dyplomatycznych i konsularnych między Kambodżą a Stanami Zjednoczonymi

(4 V 1965 r.). Następnie rząd Kambodży zwrócił się do współprzewodniczących konferencji ge

newskiej (26 XII 1965 r.), jednak tylko ZSRR jednoznacznie wypowiedział się za przestrzega

niem układów genewskich. Z inicjatywy USA państwa zachodnie wysunęły wtedy propozycję

rozszerzenia kompetencji i środków działania Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli,

aby mogła ona chronić nienaruszalność granic Kambodży. •; > .i •

191

XII. Wstrząsy i napięcia w Azji (1955-1969)

Rząd Kambodży uznał takie propozycje za naruszanie układów genewskich i wyraził życzenie,,

aby uczestnicy konferencji genewskiej z 1954 r. uznali neutralność i integralność terytorialną

Kambodży (27 III 1966 r.). Związek Radziecki takie uznanie potwierdził (5 VII 1966 r.).

Niebawem uczyniła to także Francja, co prezydent de Gaulle proklamował publicznie na wielkim

wiecu na stadionie w Phnom-Penh (l IX 1966 r.), ostro potępiając zarazem agresję amerykańską w

Wietnamie. Inni sojusznicy USA nie odpowiedzieli pozytywnie na życzenie Sihanou-ka. Jednakże

chcąc wznowić stosunki dyplomatyczne z Kambodżą rząd amerykański był zmuszony oświadczyć

(16IV 1969 r.), że uznaje całość terytorialną tego państwa w istniejących granicach.

Wznowienie stosunków dyplomatycznych przyczyniło się do ożywienia aktywności sil

proamerykańskich i antywietnamskich w Kambodży. Waszyngton wykorzystał tę sposobność

do podporządkowania polityki wobec tego kraju koncepcji „wietnamizacji" wojny w Wietnamie.

Zainspirował więc i poparł wojskowy zamach stanu, który 18 marca 1970 r. doprowadził do

obalenia Sihanouka i utworzenia rządu przez gen. Łon Nola.

4. Konflikty w Azji Pohidniowo-Zachodniej

Rozwój stosunków w południowo-zachodniej części kontynentu azjatyckiego od połowy lat

pięćdziesiątych do końca lat sześćdziesiątych charakteryzowały liczne wstrząsy i napięcia. Po-

wodowały je dwie wojny izraelsko-arabskie, liczne akty presji i interwencji imperialistycznych,

rewolucje antymonarchiczne i kwestionowane sojusze. Głównym punktem odniesienia tych wszy-

stkich zjawisk i procesów był jednak kryzys bliskowschodni.

Dynamiczna polityka prezydenta Nasera zderzała się z dążeniami Izraela oraz uczest-

ników i protektorów Paktu Bagdadzkiego. Od 1955 r. mnożyły się napięcia i incydenty oraz

naciski mające nastraszyć Nasera perspektywą wojny z Izraelem, by zmusić go do zmiany kursu

polityki Kairu. Prezydent Egiptu, który głosił hasła jedności arabskiej, zainicjował zawieranie

międzyarabskich sojuszów obronnych. Najpierw na lat 10 zawarł tego typu układy z Syrią (20 X

1955 r.) i Arabią Saudyjską (27 X 1955 r.). Później Syria zawarła analogiczne układy z Libanem i

Jordanią (I 1956 r.). Wreszcie wielostronny układ Egipt - Arabia Saudyjska - Jemen (21 IV

1956 r.) został uzupełniony układem egipsko-jordańskim (V 1956 r.).

Posunięciem, które otworzyło etap bezpośredniego udziału Moskwy w bliskowschodniej

grze politycznej, było podpisanie przez Egipt i uroczyste ogłoszenie przez Nasera porozumienia

zawartego ze Związkiem Radzieckim, Czechosłowacją i Polską w sprawie dostaw broni

(XI1955 r.). Przed ostatecznym wycofaniem się Anglików ze strefy Kanału Sueskiego w czerwcu

1956 r. był to ważny krok na drodze wojskowego usamodzielnienia i umocnienia Egiptu.

Wywołał on zadowolenie w świecie arabskim i ułatwił zawieranie sojuszy międzyarabskich, prze-

kreślając naciski mocarstw zachodnich, które warunkowały dostawy broni wejściem Egiptu do ich

systemu sojuszy.

Stany Zjednoczone i Wielka Brytania próbowały też wywrzeć presję na Kair przy okazji

tamy asuańskiej. Kiedy Naser ogłosił zamiar budowy na Nilu pod Asuanem wielkiej tamy i elek-

trowni (ich koszt miał wynieść około 40 min dolarów), zwrócił się o kredyty do rządów USA i

Wielkiej Brytanii, USA uzależniły pozytywną odpowiedź zgodą Kairu na pozostawienie bry-

tyjskiej bazy wojennej w Suezie. Naser tego warunku nie przyjął. Nie chcąc jednak dopuścić do

zacieśnienia więzi Egiptu z blokiem radzieckim, Waszyngton po konsultacjach z Londynem za-

powiedział (16 XII 1955 r.) udzielenie kredytu na budowę tamy. W rozmowy był zaangażowany

Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju. Obietnica ta nie zahamowała jednak aktywności

192

pośrednictwem Francji, która była głównym dostawcą broni dla tego kraju. W ten sposób przy-

gotowywano trójstronną agresję przeciwko Egiptowi.

16 października na tajnej naradzie w Paryżu premierzy Anthony Eden i Guy Mollet oraz

ministrowie spraw zagranicznych Selwyn Lloyd i Christian Pineau omówili i zatwierdzili plan

napaści na Egipt pod kryptonimem „Muszkieter II". 22 października minister Lloyd udał się

ponownie do Paryża, gdzie wraz z premierem Mollet i ministrem Pineau spotkali się z izraelskim

premierem Ben Gurionem i ministrem obrony Mosze Dajanem. Uzgodniono wówczas ostatecznie

realizacje planu. Następnego dnia Izrael, pod pretekstem zaniepokojenia zwycięstwem w

wyborach jordańskich dnia poprzedniego zwolenników sojuszu z Egiptem i Syrią, ogłosi!

powszechną mobilizacje. W następnych dniach przerzucono do Izraela część samolotów francuskich,

które dokonywały stamtąd lotów zwiadowczych na kraje sąsiednie. Tymczasem oddziały izraelskie

dokonywały rajdów na terytoria Jordanii i Egiptu.

W nocy z 29 na 30 października armia izraelska dokonała nagłego najazdu na Egipt. W

ciągu dnia premierzy oraz ministrowie spraw zagranicznych Francji i Wielkiej Brytanii spotkali się

w Londynie, skąd skierowali ultimatum do Kairu i Tel Awiwu. Zażądali w nim od obu państw

przerwania działań wojennych w ciągu 12 godzin, wycofania swych oddziałów na odległość 16 km

od Kanału Sueskiego oraz czasowego okupowania Suezu, Ismailii i Port Saidu przez wojska

brytyjskie i francuskie. Ultimatum groziło interwencją zbrojną w razie odrzucenia żądań.

Rząd egipski odrzucił ultimatum i zwrócił się do Rady Bezpieczeństwa. Wielka Brytania i

Francja zgłosiły veto przeciwko wnioskowi domagającemu się niezwłocznego wycofania obcych

wojsk z Egiptu. W tym czasie lotnictwo brytyjskie i francuskie bombardowało większe miasta

egipskie. Londyn i Paryż odrzuciły również wezwanie Zgromadzenia Ogólnego do wycofania

obcych wojsk z terytorium Egiptu (2 XI i 4 XI1956 r.). 5 listopada, kiedy Izrael opanował Synaj,

spadochroniarze francuscy i brytyjscy wylądowali w Port Saidzie. Liczyli, że USA nie będą

im przeszkadzać, a Związek Radziecki nie będzie interweniował ze względu na wydarzenia

węgierskie. Czekali więc na upadek Nasera i w ulotkach wzywali do jego obalenia.

Tymczasem w tymże dniu rząd radziecki zażądał od rządów brytyjskiego i francuskiego na-

tychmiastowego przerwania wojny oraz oświadczył: , Jesteśmy całkowicie zdecydowani siłą rozbić

agresora i przywrócić pokój na Bliskim Wschodzie". Następnego dnia rząd brytyjski postanowił

wstrzymać działania wojenne, co w ślad za nim uczynił rząd francuski. Jednocześnie rząd radziecki

wystąpił w Radzie Bezpieczeństwa z wnioskiem o udzielenie pomocy zbrojnej ofierze agresji. Ulti-

matum radzieckie wywołało szok na Zachodzie. Prezydent Eisenhower, wybierany właśnie na drugą

kadencję, wezwał telefonicznie Edena do zaprzestania operacji. 7 listopada Zgromadzenie Ogólne NZ

uchwaliło utworzenie sił międzynarodowych (64 głosy za i 12 wstrzymujących się).

Naser nie został obalony. Strefy Kanału Sueskiego nie umiędzynarodowiono. Wojna, która

skompromitowała interwentów, spowodowała zablokowanie Kanału Sueskiego przez zatopione

statki i wysadzenie ropociągów przez Syryjczyków na wezwanie Nasera (l XI). Europa Zachodnia

zaznała pierwszych ograniczeń w zaopatrzeniu w benzynę. Oddziały ONZ przybyły do strefy Kanału

Sueskiego (16 XI), Zgromadzenie Ogólne wezwało Francję i Wielką Brytanię do wycofania swoich

wojsk (24 XI), a obywatele francuscy, brytyjscy i izraelscy musieli opuścić Egipt. Jordania zerwała

sojusz z Wielką Brytanią. Wojska brytyjskie i francuskie opuściły Egipt 22 grudnia, ale oddziały ONZ

nie zajęły ich miejsca. Izrael musiał opuścić Synaj (7 III 1957 r.) i rejon Gazy, a Naser zakazał

statkom izraelskim przepływania przez Kanał Sueski i zatokę Akaba. Dawni współwłaściciele

Kanału Sueskiego musieli się pogodzić z jego nacjonalizacją i płacić j Egiptowi za użytkowanie tej

drogi wodnej.

193

XII. Wstrząsy i napięcia w Azji (1955-1969)

Z doświadczeń drugiej wojny bliskowschodniej zrodziła się „doktryna Eisenhowera".

Była to rezolucja, uchwalona (5 11957 r.) na wniosek prezydenta przez Kongres USA. Dawała

ona prezydentowi USA prawo interweniowania w razie bezpośredniego „ataku komunistycznego"

na jeden z krajów Bliskiego Wschodu oraz upoważniała go do udzielenia państwom tego rejonu,

które tę doktrynę zaakceptują, amerykańskiej pomocy gospodarczej (w łącznej wysokości 200 min

dolarów). Demokraci w Kongresie zarzucali tej doktrynie pominięcie zagadnienia bezpieczeństwa

Izraela i żeglugi na Kanale Sueskim. Jednakże Waszyngtonowi udało się w ramach tej doktryny

przyciągnąć na swoją stronę Arabię Saudyjską i Jordanię. Z północnej części tej ostatniej Syria (V

1957 r.) musiała wycofać oddziały, które weszły tam na początku wojny. W efekcie USA wchodziły

w tym rejonie na miejsce Wielkiej Brytanii i Francji. Pod przykrywką „wypełniania vacuum"

USA dążyły do opanowania - jak określił Eisenhower w orędziu (5 I 1957 r.) - „wrót do Europy,

Azji i Afryki".

W odpowiedzi na „doktrynę Eisenhowera" ZSRR zaproponował trzem mocarstwom zachodnim

przyjęcie wspólnej deklaracji w sprawie pokoju i bezpieczeństwa na Bliskim i Środkowym

Wschodzie (11II1957 r.), wspólne potępienie użycia „siły jako środka rozstrzygania spornych

problemów tego regionu" (19 IV 1957 r.) oraz komunikat, który mówił o „niebezpieczeństwie

syryjskim" i wzywał państwa NATO do udzielenia pomocy Turcji. We wschodniej części Morza

Śródziemnego rozpoczęły się (31X) manewry atlantyckie, zakładające ewentualność użycia broni

atomowej. ZSRR ostrzegł Turcję przed zaatakowaniem Syrii i zapowiedział udzielenie jej pomocy.

W Egipcie rozpoczęto rejestrację ochotników dla obrony Syrii. W innych krajach arabskich

rozwinął się ruch solidarności z Syrią.

W rezultacie imperialistyczna presja na Syrię wywarła skutek odwrotny od oczekiwań za-

chodnich. Doszło do zbliżenia syryjsko-egipskiego. l lutego 1958 r. w Kairze i Damaszku

ogłoszono utworzenie Zjednoczonej Republiki Arabskiej (ZRA). Plebiscyt ludowy w obu

krajach (21II) zatwierdził powstanie państwa egipsko-syryjskiego i wybrał Nasera na jego pre-

zydenta. Radziecko-egipska umowa o'współpracy ekonomicznej i technicznej (29 I 1958 r.) i

analogiczna umowa ZSRR z Syrią (11 XII 1957 r.) pozostały nadal w mocy, podobnie jak

propozycja radzieckiego kredytu dla Egiptu w wysokości 700 min rubli. Naser złożył w Związku

Radzieckim 18-dniową wizytę (29 IY-16 V 1958 r.). Między ZSRR a ZRA zawarto umowy w

sprawie radzieckich kredytów i pomocy technicznej w budowie tamy asuańskiej (27 XII 1958 r. i 27

VIII 1960 r.).

W Iraku (14 VIII1958 r.) obalono proimperialistyczny rząd Nuri as-Saida i proklamo-

wano republikę, która zwróciła się w stronę neutralizmu i jedności arabskiej, a następnie wypo-

wiedziała Pakt Bagdadzki (24 III 1959 r.). Poprzednio (II1958 r.) państwa zachodnie dla zrów-

noważenia faktu powstania ZRA doprowadziły do utworzenia federacji Iraku i Jordanii, licząc na

wzmocnienie w ten sposób Paktu Bagdadzkiego i sil konserwatywnych opartych na sojuszu

feudalno-monarchistycznym. Była to próba przechwycenia na swoją korzyść idei jedności arabskiej.

Jednakże rewolucja iracka przekreśliła owe rachuby.

W odpowiedzi zgodnie z „doktryną Eisenhowera" wojska amerykańskie (13 VII) wylądowały

w Libanie, a w dwa dni później za wiedzą Waszyngtonu wojska brytyjskie interweniowały w

Jordanii. Interweniujące państwa nie przyjęły radzieckiej propozycji zwołania specjalnej konferencji

na temat Bliskiego Wschodu, ani nie pozwoliły rozpatrzyć sprawy w Radzie Bezpieczeństwa.

Nie potrafiły jednak przeszkodzić zwołaniu nadzwyczajnej sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ (8-21

VIII). Uchwalono na niej rezolucję krajów arabskich, która wzywała do wycofania obcych wojsk i

wzajemnego nieingerowania w sprawy wewnętrzne państw. Wojska amerykańskie zostały

wycofane z Libanu dopiero w październiku; Brytyjczycy opuścili Jordanię 2 listopa-

194

da. Bezpośrednim rezultatem interwencji było oświadczenie rządu Libanu, że odtąd nie czuje się

związany „doktryną Eisenhowera" (19 XII 1958 r.).

W konsekwencji niepowodzeń w Egipcie, Syrii, Libanie i Iraku Stany Zjednoczone zostały

zmuszone wprowadzić poprawki do swojej polistrategii na Bliskim i Środkowym Wschodzie.

Waszyngton doszedł do porozumienia z Kairem na temat amerykańskiej pomocy technicznej dla

ZRA (l VII 1959 r.), a także poparł jej starania o pożyczkę w Międzynarodowym Banku

Odbudowy i Rozwoju. Jednocześnie USA umacniały w tym rejonie swoją obecność wojskową. 5

marca 1959 r. doszło do zawarcia w Ankarze miedzy Stanami Zjednoczonymi a Turcją, Iranem i

Pakistanem dwustronnych układów wojskowych, zawierających klauzule nadające im moc bez

ratyfikacji (gdyż dla USA mieściły się one w ramach „doktryny Eisenhowera"). Było to wzmac-

nianiem Paktu Bagdadzkiego, który musiał po 24 marca dokonać przeprowadzki do Ankary i

został przemianowany (25 VII 1959 r.) na Organizację Paktu Centralnego (CENTO), która to

nazwa miała oznaczać centralne położenie tego bloku między NATO i SEATO.

Autorytaryzm Nasera i jego dekrety nacjonalizacyjne (VII 1961 r.) wywołały niezadowolenie w

Syrii. Niebawem grupa oficerów dokonała (29 IX) zamachu stanu, ogłosiła wystąpienie Syrii z

ZRA i reprywatyzację przedsiębiorstw. Naser utrzymał dla samego Egiptu nazwę ZRA i

zradykalizował swoją politykę. Obawiając się spisku również w Egipcie wszczął falę aresztowań i

utworzył masową organizację polityczną domagającą się sekwestrów majątkowych wobec bogaczy

pod nazwą Arabskiego Związku Socjalistycznego. Przygotowany przez nią Narodowy Kongres

Mas Ludowych uchwalił (21 X 1962 r.) Kartę Narodowego Działania, która przyspieszyła

industrializację ZRA i pogłębiła procesy nacjonalizacyjne (obejmując m.in. średnie i drobne

przedsiębiorstwa).

Radykalizując swą-politykę Naser popierał powstańców algierskich, potępiał interwencję

imperialistyczną w Kongo i uczestniczył w założycielskiej konferencji ruchu krajów nie-

zaangażowanych w Belgradzie w 1961 r. Natychmiast poparł też obalenie monarchii i utworzenie

Republiki Jemeńskiej przez rewolucyjnych oficerów tego kraju (27 IX 1962 r.). Fakt ten, który

przypominał rewolucję egipską z 1952 r., bardzo zaniepokoił Londyn, Waszyngton oraz

monarchie Półwyspu Arabskiego. W październiku 1962 r. do Republiki Jemeńskiej wtargnęły

wojska saudyjskie i jordańskie, które zmierzały do przywrócenia absolutystycznych rządów

królewskich. Rząd rewolucyjny zwrócił się o pomoc do ZRA. 10 listopada zawarty został egip-sko-

jemeński sojusz obronny i utworzono wspólne dowództwo. Interwentom nie udało się obalić rządu

rewolucyjnego. Jordania zdecydowała wycofać się z wojny w kwietniu 1963 r., zaś Arabia

Saudyjska we wrześniu roku następnego, nie przestając jednakże udzielać materiałowej pomocy

rojalistom jemeńskim. Zmuszało to ZRA do utrzymywania w Jemenie pewnej liczby oddziałów

wojskowych i udzielania mu pomocy gospodarczej.

Naser był zwolennikiem lewicowej koncepcji jedności arabskiej, lecz w innych krajach

przeważały koncepcje odmienne. Nastawienie antykomunistyczne reprezentowała partia Baas

(Odrodzenie), która mając duże wpływy w Syrii i Iraku, chciała rozciągnąć je na inne państwa

arabskie. Na drodze zamachów wojskowych partia Baas doszła do władzy w Iraku (8II1963 r.) i

Syrii (8 III 1963 r.). Chociaż jej program był równie antynaserowski co antykomunistyczny, już w

tydzień po zamachu w Syrii utworzony przez nią rząd wysłał do Kairu delegację w sprawie

utworzenia federacji trzech państw. Rozmowy zakończyły się 16 kwietnia przyjęciem deklaracji w

sprawie utworzenia Zjednoczonej Republiki Arabskiej. Nie została ona jednak wprowadzona w

życie, ponieważ Naser wypowiedział ją (22 VII 1963 r.) ze względu na antylewicowe posunięcia

wewnętrzne obu rządów baasistowskich. Wkrótce w Iraku rząd baasistowski został obalony

195

XII. Wstrząsy i napięcia w Azji (1955-1969)

(18 XI 1963 r.). Tymczasem w Syrii zaczęło stopniowo zwyciężać lewicowe skrzydło Baas, co

umożliwiło ponowną współpracę ze ZRA.

Z inicjatywy Nasera odbyła się w Kairze (13-17 I 1964 r.) konferencja szefów 13 państw

arabskich. Pretekstem były izraelskie przygotowania do skierowania wód Jordanu na pustynię

Negew. Przy okazji załagodzono kilka sporów międzyarabskich, wznowiono stosunki dyploma-

tyczne między kilku państwami, a także postanowiono zakończyć toczące się wojny lokalne w

Jemenie i przeciwko Kurdom w Iraku itd. W styczniu następnego roku odbyła się w Kairze druga

konferencja podobnego typu, która zajmowała się walką państw arabskich o swe wyzwolenie

ekonomiczne i wzajemną współpracę w tym celu (zdecydowano m.in., że od l I 1965 r. zacznie

funkcjonować arabski wspólny rynek). Argumentem było otwarcie Tamy Asuańskiej w 1964 r.

Naserowska polityka pojednania między Arabami wypływała też ze względów politycz-no-

strategicznych. Od wizyty premiera Lewi Eshkola w Waszyngtonie (VI1964 r.) Izrael przy

pomocy USA wzmógł swe zbrojenia. Rok wcześniej Naser udał się do Rijadu, aby przezwyciężyć

rozbieżności poglądów na tle wojny domowej w Jemenie. Poparł też działającą od l stycznia 1965 r.

Organizację Wyzwolenia Palestyny (OWP). Głosiła ona program likwidacji państwa Izrael i

„zepchnięcia osadników żydowskich do morza". W jej ramach zaczęły działać oddziały bojowe

fedainów (tzn. tych, którzy się poświęcają). Ekstremalnym dążeniom sprzyjał fakt, że w latach

1948-1967 Izrael zagarnął 125 tyś. spośród 187 tyś. ha ziemi chłopów palestyńskich.

Prezydentowi ZRA udało się w latach 1964-1965 przekonać szefów wielu innych państw

arabskich w czasie spotkań w ramach Ligi Państw Arabskich, iż jej członkowie powinni koordy-

nować wysiłki obronne. Nowy konflikt zbrojny wisiał w powietrzu. Od lutego 1967 r. Izrael roz-

począł przygotowania wojskowe. Mnożyły się napady i incydenty służące sprawdzaniu zdolno-s'ci

bojowej przyszłych przeciwników. W połowie maja Izrael skoncentrował 13 brygad na granicy z

Syrią, a ZRA ogłosiła stan pogotowia w swoich siłach na Synaju i wyraziła gotowość przyjścia z

pomocą Syrii (16 V). Szef Sztabu Generalnego ZRA zwrócił się do dowódcy „niebieskich

hełmów" ONZ z prośbą o wycofanie z rejonu Gazy posterunków, aby nie poniosły strat w razie

walk. Sekretarz generalny ONZ U Thant odpowiedział jednak, iż możliwe jest jedynie całkowite

wycofanie „niebieskich hełmów". Naser pogodził się z tym i minister Mahmud Riad zwrócił się w

tej sprawie do U Thanta (18 V).

Po konsultacjach z państwami uczestniczącymi w siłach ONZ (Indie, Kanada, Jugosławia,

Szwecja, Brazylia, Dania, Norwegia) U Thant oddziały ONZ odwołał. Izrael zaprotestował, nie

chciał jednak zgodzić się na ich rozlokowanie po swojej stronie linii rozejmowej. Miejsce sił

ONZ zajęły oddziały egipskie.

23 maja prezydent ogłosił zamknięcie cieśniny Tiran i zatoki Akaba dla izraelskich oraz

obcych statków, przewożących zaopatrzenie wojskowe dla Izraela, który ogłosił powszechną

mobilizację. W odpowiedzi również Jordania ogłosiła mobilizację (24 V), zezwoliła na stacjono-

wanie wojsk irackich i saudyjskich na swoim terytorium; król Hussein wznowił stosunki dyplo-

matyczne z ZRA i podpisał z Naserem traktat o wzajemnej obronie (30 V). Następnie do tego

traktatu przyłączył się Irak (4 VI).

Na pytanie, kto uderzy pierwszy, odpowiedź padła 5 czerwca. Rankiem tego dnia Izrael

zaatakował z powietrza ZRA i w ciągu kilku godzin zniszczył jej lotnictwo (300 samolotów, w

większości na ziemi). Rozpoczęła się też ofensywa na lądzie. 9 czerwca wojska izraelskie

znalazły się nad Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym. 7 czerwca Izraelczycy zajęli zachodni

brzeg Jordanu. 9 zaatakowali koncentrującą swe wojska Syrię i wkrótce dotarli do wzgórz Go-lan.

Zwycięstwo zawdzięczali lepszemu dowodzeniu i uzbrojeniu oraz postawie żołnierzy. Izrael

196

*!•:

korzystając z pomocy USA miał znacznie lepsze rozpoznanie wywiadowcze. Odegrała^ pewną

role nieobecność 30 tyś. żołnierzy egipskich, którzy znajdowali się w Jemenie. W wyniku wojny

Izrael zagarnął ponad 60 tyś. km2 z ponadmilionową ludnos'cią.

Izrael nie podporządkował się początkowo rezolucjom Rady Bezpieczeństwa w sprawie za-

przestania działań wojennych (6,7 i 9 VI). Obciążając Izrael wyłączną winą za wojnę, potępili go

przywódcy państw bloku wschodniego na naradzie w Moskwie (7 VI). Na ostrość tego stanowiska

wywarło wpływ fiasko wzmożonej pomocy wojskowej, udzielanej Naserowi w sprzęcie i

doradcach wojskowych przez ZSRR przed wybuchem wojny. Izrael skrytykował także de Gaulle,

który już wcześniej ostrzegał rząd izraelski przez rozpoczynaniem wojny (24 V). 10 czerwca

Związek Radziecki uprzedził Tel-Awiw i Waszyngton, że jeśli Izrael nie przerwie działań, to

ZSRR zastosuje sankcje wobec niego. Tegoż dnia Moskwa, Warszawa, Belgrad, Praga, Budapeszt

i Sofia jednostronnie zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem.

Wojska izraelskie zaprzestały działań na wszystkich frontach. Wojna 6-dniowa nie dopro-

wadziła do obalenia Nasera. Liczne państwa arabskie wyraziły gotowość udzielenia pomocy

Egiptowi, Syrii i Jordanii (Algieria, Irak, Kuwejt, Libia, Maroko, Sudan, Arabia Saudyjska).

Niektóre zerwały stosunki dyplomatyczne ze Stanami Zjednoczonymi (Algieria, Irak, Jemen,

Sudan, Syria, ZRA). Państwa naftowe (Algieria, Irak, Kuwejt, Libia, Arabia Saudyjską) prze-

rwały dostawy ropy naftowej do USA i Wielkiej Brytanii. Postanowiły dostarczać ją ponownie

dopiero na arabskiej konferencji „na szczycie" w Chartumie (29 VIII 1967 r.). Uzgodniono tam

sposoby działania w celu wyzwolenia okupowanych terytoriów oraz pomoc finansowania ZRA i

Jordanii. Postanowiono zakończyć wojnę w Jemenie (i wycofać wojska egipskie). Państwa arabskie

postanowiły nie uznawać Izraela, nie prowadzić z nim rozmów i nie zawierać porozumień.

Państwa Układu Warszawskiego i Jugosławii (bez Rumunii) głosiły, że dla pokoju na

Bliskim Wschodzie najważniejszą sprawą jest likwidacja następstw agresji Izraela. Na spe-

cjalnych naradach w Budapeszcie (11-12 VII) i Warszawie (19-21 XII 1967 r.) postanowiono

zacieśniać stosunki z postępowymi państwami arabskimi oraz udzielać im gospodarczej i woj-

skowej pomocy. Dzięki temu dość szybko odbudowany został potencjał wojskowy ZRA i Syrii. Na

forum ONZ, a zwłaszcza na sesji nadzwyczajnej Zgromadzenia Ogólnego (17 VI-23 VII 1967

r.) blok radziecki domagał się wycofania wojsk agresora i odszkodowania za straty. Państwa

zachodnie były przeciwne takim rezolucjom. Udało się jedynie uchwalić rezolucję postulującą

nieuznawanie aneksji Jerozolimy (4 i 14 VII).

Ważnym dokumentem w sprawie kryzysu bliskowschodniego stała się dopiero rezolucja

nr 242 Rady Bezpieczeństwa ONZ, przyjęta (22 XI1967 r.) z inicjatywy ZRA. Wśród

warunków ustanowienia sprawiedliwego i trwałego pokoju na Bliskim Wschodzie wymieniała ona

wycofanie wojsk izraelskich z terytoriów okupowanych; uznanie i poszanowanie suwerenności,

integralności terytorialnej i niezależności politycznej wszystkich państw tego rejonu oraz ich

prawa do życia w bezpiecznych i uznanych granicach; zapewnienie swobody żeglugi na

międzynarodowych drogach wodnych; sprawiedliwe rozstrzygnięcie problemu uchodźców; usta-

nowienie strefy zdemilitaryzowanej między stronami wojującymi. Sekretarz generalny został

zobowiązany do wyznaczenia pełnomocnika, który doprowadziłby do porozumienia w duchu

powyższych zasad.

Pełnomocnikiem takim został mianowany szwedzki ambasador w Moskwie, Gunnar Jarring. W

grudniu 1967 r. udał się on na Bliski Wschód, chociaż Syria nie przyjęła rezolucji nr 242.

Przeszkodę w dojściu do porozumienia stanowiło też żądanie Izraela, aby zapewnić sobie „bez-

pieczne granice" w bilateralnych rozmowach, tzn. na zasadzie wymuszenia zmiany legalnych

granic państw arabskich. Kiedy Jordania (7 V 1968 r.) i ZRA (9 V) zobowiązały się przyjąć

197

XII. Wstrząsy i napięcia w Azji (1955-1969)

wszystkie zasady rezolucji, jeśli zostaną ewakuowane obszary okupowane, Tel Awiw zerwał

rozmowy, wysuwając własny plan, czyniący warunkiem rozmów ustanowienie „nowych granic".

Odrzucenie tym samym rezolucji nr 242 rozpoczęło politykę aneksji okupowanych obszarów

(m.in. przez budowę zmilitaryzowanych osiedli). Stany Zjednoczone nadal Izrael dozbraja-ły, gdy

Francja utrzymała embargo na dostawy broni (ogłoszone przez de Gaulle'a po wybuchu wojny 6-

dniowej). Po zbombardowaniu lotniska w Bejrucie przez lotnictwo izraelskie w styczniu 1968 r.

prezydent Francji zakazał nawet dostarczania Izraelowi części zamiennych do samolotów.

Od maja 1968 r. Jarring, ale bez rezultatu, kontynuował swoją misję w Nowym Jorku. Pod

koniec 1968 r. ZSRR przedstawił etapowy plan realizacji rezolucji 242 za pośrednictwem misji

Jarringa. Uwieńczeniem miałoby stać się zagwarantowanie granic państw arabskich z Izraelem

przez Radę Bezpieczeństwa ONZ. Ze strony Zachodu jedynie Paryż zareagował na ten plan,

proponując (1611969 r.) konsultacje czterech mocarstw w ONZ. Spotkania takie rozpoczęły się (7

II) i odbywały epizodycznie, lecz bez rezultatu, ponieważ Amerykanie odrzucali wszelkie

terminy wycofania wojsk izraelskich.

Jednocześnie krystalizował się, a zarazem różnicował wewnętrznie palestyński ruch wy-

zwoleńczy. Akcje fedainów przybierały różne formy. Szef El Fatah Jasir Arafat został wybrany na

przewodniczącego Komitetu Wykonawczego OWP (II1969 r.). Jego dążenia do skonsolidowania

ruchu ścierały się z tendencjami odśrodkowymi. Podobnie pomoc okazywana OWP przez państwa

arabskie splatała się z grą ich interesów, co rzutowało na wewnętrzną sytuację w ruchu

palestyńskim.

CZĘŚĆ TRZECIA

INSTYTUCJONALIZACJA

NEGOCJACJI I ODPRĘŻENIA (1969-1990)

Rozdział XIII

DIALOG RADZIECKO-AMERYKAŃSKI (1969-1979)

1. Przesłanki dialogu

Od końca lat sześćdziesiątych dialog między Związkiem Radzieckim a Stanami Zjedno-

czonymi stanowił główną oś stosunków Wschód-Zachód. Sprawiała to zarówno obiektywna

pozycja obu wielkich mocarstw w świecie, jak też ich świadome dążenie do utrzymania nadrzędności

swych wzajemnych stosunków w ramach globalnych interesów ZSRR i USA. Z tego ostatniego

źródła wypływały globalne koncepcje i plany działań międzynarodowych formułowane w

Waszyngtonie i Moskwie.

W Stanach Zjednoczonych pewien zwrot w polityce zagranicznej spowodowała „dok-

tryna Nixona". Wyrosła ona z uświadomienia sobie przez przywódców republikańskich faktu

osłabienia międzynarodowej pozycji ekonomicznej, finansowej i strategicznej oraz prestiżu mo-

ralnego USA, co uniemożliwiało sprawowanie przywództwa w „wolnym świecie" w dotychcza-

sowej skali oraz za pomocą dotychczasowych metod i środków. Już w toku swojej kampanii

wyborczej w 1968 r. Richard Nixon krytykował nieskuteczność polityki „z pozycji siły" wobec

Związku Radzieckiego i proponował pokojowe współzawodnictwo. Na konwencji Partii Repu-

blikańskiej (VIII 1968 r.) rzucił hasło nawołujące, aby „po erze konfrontacji nastąpiła era nego-

cjacji". Stało się ono następnie naczelnym hasłem „doktryny Nixona" i polityki Waszyngtonu

wobec Moskwy. W przemówieniu inaugurującym pierwszą kadencję swojej prezydentury (201

1969 r.) Nixon powtórzył hasło rzucone na konwencji, uzupełniając je hasłem wymiany ludzi i

idei, jak również propozycją wzmacniania „struktury pokoju" poprzez pokojowe współzawo-

199

XIII. Dialog radziecko-amerykański (1969-1979)

dńictwo. Założenia te zostały uzupełnione proklamowaniem przez Nixona na sesji Rady NATO w

Brukseli (24II1969 r.) polityki „partnerstwa" i „nowego ducha współpracy" z Europą Zachodnią,

aby budować jednos'ć atlantycką w erze negocjacji z ZSRR. Założenia te obowiązywały w

Białym Domu do końca prezydentury Geralda Forda.

Zmieniając hasła i założenia taktyczne polityki amerykańskiej, „doktryna Nixona" nie

zmieniała istoty globalnej koncepcji tej polityki. Zmiana stała się możliwa w rezultacie obiek-

tywnych przemian i przesunięć w strukturze stosunków międzynarodowych, w tym rozszerzenia się

orientacji socjalistycznej w świecie, rosnącej roli państw nowo wyzwolonych, nowych sprzeczności

(USA-Europa Zachodnia-Japonia i ZSRR-Chiny). „Doktrynę Nixona" od wcześniejszych doktryn

polistrategicznych USA różnił głównie stopień pragmatyzmu. Gdy poprzedzające ją doktryny dążyły

do zwiększania roli i wpływów USA równolegle do zmieniających się okoliczności, pragmatyzm

doktryny Nixona cechowało raczej uznawanie zmian i przystosowywanie się do nich. Stąd m.in.

wynikało dążenie do zmniejszenia „brzemienia" dźwiganego przez USA w świecie, do zapewnienia im

swobody działania w każdym momencie i na każdym terenie w celu obrony ich aktualnych

interesów (nawet za cenę niedotrzymywania wcześniejszych zobowiązań). Tendencja taka

powstała z potrzeby przewartościowania międzynarodowych „priorytetów narodowych" na rzecz

problemów wewnętrznych oraz z konieczności uznania wojskowo-strategiczne-go parytetu ZSRR-

USA i rozgrywania współzawodnictwa przy rosnącym udziale instrumentów ekonomicznych,

technologicznych i społecznych.

Od 1977 r. „doktryna Nixona" przestała obowiązywać i nie została zastąpiona przez nową

doktrynę globalną. Toteż politykę zagraniczną USA zaczęły cechować nierówność i nieoczeki-

wane posunięcia. Zaufanie do jej stabilności tracili przeciwnicy i zwolennicy Jimmy Cartera,

zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w innych krajach.

Tymczasem Związek Radziecki w omawianej dekadzie cechowała kontynuacja głównych

elementów koncepcji i praktyki polityki zagranicznej. Wynikała ona zarówno z ciągłości

kierownictwa polityczno-państwowego ZSRR, jak i relatywnej niezmienności doktrynalnych

założeń w kwestii „umacniania światowego systemu socjalistycznego". Najważniejszym członem

radzieckiej polityki zagranicznej było dążenie do utrwalania i rozszerzania zasad pokojowego

współistnienia państw o odmiennych ustrojach, do usuwania wszystkich zagrożeń tych zasad i, tym

samym, ulepszania klimatu dla rozwoju stosunków między Wschodem a Zachodem. Znajdowało to

wyraz w inspirowaniu, podejmowaniu i realizowaniu działań służących odprężeniu, zwłaszcza

przez tworzenie systemów bezpieczeństwa zbiorowego.

Program pokoju (przyjęty przez XXIV Zjazd KPZR - 30 III-9 IV 1971 r.) obejmował sześć

kierunków działań: 1) likwidowanie ognisk wojny, agresji i bezprawia w stosunkach mię-

dzynarodowych; 2) uznanie realiów terytorialnych w Europie oraz dokonanie zwrotu w kierunku

pokoju, odprężenia i bezpieczeństwa zbiorowego na naszym kontynencie; 3) doprowadzenie do

zakazu użycia broni atomowej, biologicznej i chemicznej oraz kroki w kierunku rozbrojenia

jądrowego; 4) prowadzenie walki przeciwko wszelkiemu wyścigowi zbrojeń, obcym bazom woj-

skowym i groźbie przypadkowego wybuchu wojny; 5) likwidowanie resztek kolonializmu, rasizmu

i apartheidu; 6) rozwijanie współpracy międzynarodowej w sprawach ochrony człowieka,

iransportu i łączności, wykorzystania zasobów ziemi i oceanów oraz opanowywania kosmosu.

Był to program rządzącej formacji politycznej, a więc i państwa radzieckiego, którego dzia-

łalność wydawała się przewidywalna dla przyjaciół i przeciwników. Program uchodził za reali-

styczny i praktyczny. Jego uzupełnieniem był dokument uchwalony na XXVI Zjeździe KPZR (24

II-5 III 1976 r.)

200

Między „doktryną Nixona" a radzieckim „programem pokoju" występowały pewne

zbieżności (uznanie parytetu jądrowego dwóch mocarstw oraz konieczności zapobiegania kata-

strofie jądrowej i wytrwałego prowadzenia negocjacji). Zbieżność ta stanowiła istotną przesłankę

subiektywną dialogu radziecko-amerykańskiego. W Moskwie przychylnie przyjęto hasła Ni-xona

o erze negocjacji oraz kroki służące przechodzeniu w tej mierze od słów do czynów.

Dodatkową przesłankę stanowiło zaawansowanie dialogu radziecko-francuskiego i rozpoczęcie

dialogu między ZSRR a RFN, wobec czego Waszyngton nie mógł pozostać obojętny.

Między obu mocarstwami rozwinął się owocny dialog strategiczny. Uległy też wzbogaceniu

ich stosunki bilateralne. ;/:•/;; /

2. SALT I

Dialog radziecko-amerykański objął przede wszystkim kwestie wojskowe. Obie strony

miały bowiem świadomość, że żywiołowy wyścig zbrojeń jądrowych wykracza poza próg racjo-

nalności użycia nagromadzonych arsenałów, ale nie wyklucza wybuchu straszliwej wojny i staje się

coraz bardziej uciążliwy ekonomicznie. „Równowaga strachu" stawała się coraz droższa i

bardziej ryzykowna. Szybko zmieniająca się ilość i jakość bomb jądrowych, rakiet, okrętów

podwodnych i systemów antyrakietowych nie dawała pewności żadnej ze stron. Nie było możli-

wości wzajemnego kontrolowania zapasów jądrowych bomb i głowic, można było jednak kon-

trolować środki ich przenoszenia.

Rozpoczęte 17 listopada 1969 r. w Helsinkach radziecko-amerykańskie rozmowy wstępne w

sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych przekształciły się niebawem w negocjacje, które

odbywały się na przemian w Helsinkach i Wiedniu. Porozumienie osiągnięto dopiero po 30 mie-

siącach rokowań i siedmiu rundach spotkań poufnych. Na marginesie tych rokowań, ale pod

wpływem klimatu wytworzonego przez nie w stosunkach międzynarodowych, doszło do podpisania

przez 67 państw (bez ChRL i Francji) w Londynie 11 lutego 1971 r. traktatu w sprawie

dezatomizacji dna mórz i oceanów. Następnie podpisano wielostronny traktat w sprawie

zakazu broni bakteriologicznej (10 IV 1972 r.), który przewidywał zniszczenie zapasów tej

broni i z tej racji jest uważany za rzeczywiście pierwszy w historii układ rozbrojeniowy. 30

września 1971 r. zostało zawarte w Waszyngtonie bilateralne porozumienie amerykań-sko-

radzieckie w sprawie zmniejszenia ryzyka wybuchu wojny jądrowej między dwoma

państwami. Tegoż dnia podpisano również porozumienie w sprawie udoskonalenia między Moskwą

a Waszyngtonem „czerwonej linii" umożliwiającej natychmiastowe połączenia za pośrednictwem

satelitów i stacji naziemnych.

Podsumowaniem SALT I stały się układy podpisane w Moskwie w trakcie wizyty prezydenta

Nixona (22-30 V 1972 r.). Wśród dziesięciu podpisanych wówczas dokumentów, dwa

bezpośrednio dotyczyły SALT. Układ w sprawie redukcji systemów obrony przeciwrakietowej

(Anti—Ballistic-Missiles — ABM) został zawarty (26 V) na czas nieograniczony i podlegał

przeglądowi co 5 lat. Na jego podstawie ZSRR i USA zobowiązały się utrzymywać tylko po dwa

systemy ABM (jeden wokół stolicy i drugi w wybranym rejonie rozmieszczenia rakiet balistycz-

nych). Ponieważ dotychczas obydwa mocarstwa przygotowywały więcej takich systemów (np.

USA 12), oznaczało to istotne zahamowanie wyścigu. W ramach każdego systemu ograniczono do 100

liczbę wyrzutni przeciwrakiet (do 100 liczbę pocisków na wyrzutnię) oraz do 6 liczbę stacji

radiolokacyjnych. System ABM został ograniczony do koła o promieniu do 150km,leczw systemach

chroniących rakiety balistyczne liczba stacji radiolokacyjnych mogła być większa (do 18). \

——— ^ ——

201

XIII. Dialog radziecko-amerykański (1969-1979)

Sygnatariusze wychodzili z założenia, że ograniczenie systemów przeciwrakietowych będzie

służyć ograniczeniu wyścigu zbrojeń strategicznych i zmniejszeniu ryzyka wybuchu wojny jądrowej.

Motywacje te były uzasadnione, gdyż bezpośrednio po wejściu w życie układu (3 X 1972 r.) ZSRR i

USA odstąpiły od realizacji planów tworzenia wielu systemów przeciwrakietowych.

Tegoż dnia podpisano w Moskwie tymczasowe porozumienie o niektórych środkach

ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych. Zawarto je na lat 5 (o ile przed upływem

tego okresu nie zostanie zastąpione przez porozumienie o dalej posuniętych środkach ograniczenia

strategicznych zbrojeń ofensywnych). Porozumienie zobowiązywało obie strony do nieroz-

poczynania od l lipca 1972 r. budowy dodatkowych stałych naziemnych wyrzutni miedzykonty-

nentalnych rakiet balistycznych (Inter-Continental-Ballistic-Missiles - ICBM), niezastępowania

starych typów wyrzutni sprzed 1964 r. wyrzutniami nowymi (ciężkimi), jak również do ograni-

czenia liczby wyrzutni rakiet balistycznych z okrętów podwodnych. Na podstawie porozumienia,

które weszło w życie wraz z układem ABM, oba państwa zobowiązały się „kontynuować

aktywne rozmowy w sprawie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych" (art. VII). W

celu przestrzegania postanowień obu układów miały być wykorzystane narodowe techniczne środki

kontroli.

Omówione dokumenty stanowiły przełom na drodze wysiłków na rzecz zahamowania wy-

s'cigu zbrojeń, powiązany z osiągnięciem nowej jakości w stosunkach radziecko-amerykańskich i

w procesie odprężenia międzynarodowego. Otwierały one nowe perspektywy dla rozwoju sto-

sunków między i USA oraz między Wschodem a Zachodem, a także dla dalszych dyskusji roz-

brojeniowych.

Niejako potwierdzeniem znaczenia powyższych układów było podpisanie 29 maja 1972 r.

przez Leonida Breżniewa i Richarda Nixona układu o podstawach stosunków wzajemnych

między dwoma państwami. Obie strony podkreśliły potrzebę zapobiegania groźbie wojny, rozła-

dowywania napięć międzynarodowych oraz umocnienia powszechnego bezpieczeństwa i współpracy

rniędzynarodowej. Akcentowały także konieczność rozwijania bilateralnej współpracy ra-dzieckó-

amerykańskiej w dziedzinie gospodarki, nauki i kultury. Za podstawową dla swych stosunków

wzajemnych uznały zasadę pokojowego współistnienia i dlatego zobowiązały się zapobiegać

zaostrzeniu stosunków między nimi, „aby uniknąć konfrontacji wojennych i zapobiec wybuchowi

wojny jądrowej". ZSRR i USA zobowiązały się współdziałać w celu zapobiegania powstawaniu

konfliktowych sytuacji w świecie, jak również zacieśniać stosunki dwustronne, wymieniać

poglądy, zawierać porozumienia i umowy oraz tworzyć wspólne organy współpracy.

Uzupełnieniem układów SALT I było porozumienie bilateralne (25 V 1972 r.) w sprawie

zapobiegania incydentom na morzu otwartym i w przestrzeni powietrznej nad nim. Szło o

zapobieganie sytuacjom konfliktowym oraz zapewnienie bezpieczeństwa żeglugi okrętów

wojennych i lotów samolotów wojskowych. Podpisano także porozumienia w sprawie

współpracy w dziedzinie ochrony naturalnego środowiska człowieka, medycyny i ochrony zdrowia,

badań i pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej, nauki i techniki. Postanowiono też

utworzyć wspólną komisję handlową.

3. SALT n

Wkrótce po wejściu w życie podstawowych dokumentów SALT I obie strony zgodnie z za-

wartymi w nich zobowiązaniami przystąpiły do rozpoczęcia SALT II. Szybko uzgodniono, że

tym razem miejscem spotkań będzie Genewa. Ci sami negocjatorzy obu stron (W. Siemionow

202

i G. Smith) rozpoczęli tam rozmowy (21 VII 1972 r.). Celem było przygotowanie stałego układu w

sprawie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych. Chociaż rozmowy te rozpoczęły się w

dobrym klimacie stosunków dwustronnych i w lepszej sytuacji międzynarodowej (m.in. pod

wpływem zaawansowania procesu normalizacyjnego w Europie), to jednak okazały się trudniejsze

ze względu na bardziej złożoną treść negocjacji. W Stanach Zjednoczonych rozlegały się głosy, że

ilościowe ograniczenia zbrojeń strategicznych w ramach SALT będą wyrównywane w tym kraju

wyścigiem technologicznym w zakresie jakości broni (rakiety wielogłowicowe, większa siła

niszczenia pocisków itp.). W tym kontekście między partnerami rozmów powstawały

rozbieżności na tle odmiennego pojmowania formuły jednakowego bezpieczeństwa i równych

korzyści obu stron.

Z powyższych względów nie mogło dojść, choć się spodziewano, do podpisania SALT II w

czasie rewizyty Breżniewa w Waszyngtonie (18-25 VI 1973 r.). Zdołano przygotować tylko dwa

dokumenty: 1) Podstawowe zasady rokowań w sprawie ograniczenia ofensywnych zbrojeń

strategicznych (podpisane 21VI1973 r.); 2) Porozumienie w sprawie zapobiegania wojnie

jądrowej (22 VI1973 r.). Pierwszy dokument zakładał możliwość przygotowania i podpisania

porozumienia o pełniejszych środkach ograniczenia zbrojeń strategicznych w 1974 r. Zobo-

wiązywał także obie strony do kierowania się w czasie rokowań zasadą równego bezpieczeństwa,

równych korzyści oraz łączenia ilościowych i jakościowych aspektów ograniczeń.

Drugi dokument stanowił rozszerzenie porozumienia z 30 września 1971 r. ZSRR/i USA

oświadczały w nim, że ich celem jest wyeliminowanie niebezpieczeństwa użycia broni jądrowej i

wybuchu wojny jądrowej nie tylko między nimi, lecz także między nimi a innymi państwami (art.

I). Zobowiązywały się nie stosować siły lub groźby jej użycia w stosunkach wzajemnych, a także

przeciwko sojusznikom drugiej strony (art. II). W razie powstania ryzyka wybuchu wojny jądrowej

obie strony miały obowiązek podjęcia pilnych konsultacji i działań zapobiegawczych,

zachowując możliwość informowania o nich ONZ i swoich sojuszników. Porozumienie to zostało

zawarte na czas nieograniczony i weszło w życie w dniu podpisania.

Nie został również dotrzymany termin roku 1974 dla podpisania układu SALT II. Głównym

hamulcem były amerykańskie opory w sprawie objęcia układem rakiet wielogłowicowych z sa-

modzielnym naprowadzaniem (Multiple Independently targetable Re-entry Yehicle - MIRV),

ponieważ USA miały w nich początkowo przewagę. Ponadto Pentagon nie chciał się zgodzić na

objęcie porozumieniem amerykańskiego systemu baz wysuniętych (wokół Związku Radzieckiego).

Dlatego w czasie ponownej wizyty prezydenta Nixona w ZSRR (27 VI-3 VII 1974 r.) podpisano

tylko trzy porozumienia częściowe: 1) Protokół do układu o ograniczeniu systemów obrony

przeciwrakietowej (3 VII 1974 r.) do jednego dla każdego państwa oraz o możliwości przeniesienia

istniejącego systemu na inne miejsce; 2) Układ o ograniczeniu podziemnych doświadczeń z

bronią jądrową (3 VII 1974 r.) do mocy 150 KT (od 31 III 1976 r.), przy czym obie strony

zadeklarowały, że będą zmierzać do zaprzestania wszelkich podziemnych doświadczeń z bronią

jądrową; 3) Oświadczenie w sprawie niewykorzystywania środowiska naturalnego w celach

wojskowych (3 VII 1974 r.), stanowiące próbę wskazania i zarazem zmniejszenia niebezpieczeństwa

pojawienia się nowych sposobów prowadzenia wojny. Podpisano także dwa protokoły: w sprawie

zamiany, demontażu lub zniszczenia strategicznych broni ofensywnych oraz w sprawie zasad

regulujących takie postępowanie. Komunikat z wizyty był bardzo ostrożny, gdyż mówił o potrzebie

opracowania stałego porozumienia w sprawie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych przed

upływem ważności porozumienia tymczasowego (tzn. do 3 X 1977 r.).

Skandal związany z zainstalowaniem (przy udziale funkcjonariuszy Białego Domu) podsłuchu

w pomieszczeniach Partii Demokratycznej w Watergate, rezygnacja na tym tle R. Nixona

203

XIII. Dialog radziecko-amerykański (1969-1979)

z urzędu prezydenta i objecie go przez Geralda Forda (9 VIII 1974 r.) zahamowały nieco rokowania

SALT II, które wkrótce zostały jednak wznowione. Robocze spotkanie nowego prezydenta z

Breżniewem we Wladywostoku (23-24 XI 1974 r.) potwierdziło wolę obu stron

kontynuowania rozmów, a także zwiększania skali i tempa procesu polepszania stosunków

między obydwoma państwami. Znalazło to wyraz w oświadczeniu w sprawie ograniczenia stra-

tegicznych zbrojeń ofensywnych (24 XI 1974 r.), w którym obaj politycy potwierdzili „zamiar

zawarcia (w 1975 r.) nowego porozumienia o ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych na

okres do 1985 r.". Nowe porozumienie miało określić - jednakową dla obu stron - liczbę

środków przenoszenia broni strategicznych, liczbę rakiet balistycznych i rakiet wielogłowicowych

oraz możliwości redukcji zbrojeń strategicznych po 1985 r.

Następujące po tym spotkaniu rozmowy utrudniał spór o objęcie nowym porozumieniem

rakiet samosterujących (Cruise Missiles), w których Stany Zjednoczone miały znowu

przewagę. Do porozumienia w 1975 r. dojść nie mogło. Negatywny wpływ na rokowania wy-

warła też ostra kampania wyborów prezydenckich w USA w 1976 r. Zdołano jedynie (28 V

1976 r.) podpisać układ o ograniczeniu podziemnych wybuchów jądrowych dla celów pokojowych

(co nastąpiło z opóźnieniem, gdyż układ ten miał wejść w życie wraz z układem z 3 VII 1974 r.

od 31 marca 1976 r.). Układ zakazał wszelkich wybuchów powyżej 150 KT mocy, w tym także

grupowych (o ile nie dadzą się oddzielnie zidentyfikować). W protokole do układu sprecyzowano

zasady kontroli wybuchów przez personel drugiej strony.

Prezydent Jimmy Carter na początku 1977 r. deklarował, że zamierza „kontynuować roko-

wania w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych między USA i ZSRR z całą determinacją i

energią". Jednakże dokonana przezeń następnie (doradcą do spraw bezpieczeństwa był wówczas

Zbigniew Brzeziński) ideologizacja polityki zagranicznej i, odbierana przez Moskwę jako atak na

radziecki system polityczny, kampania praw człowieka zahamowała SALT II. Amerykanie

próbowali teraz wyłączyć z porozumienia rakiety samosterujące i zarazem zredukować większą

liczbę radzieckich rakiet balistycznych, aby zapewnić sobie jednostronne korzyści. Trudności

sprawiły, że w tej fazie rozmów coraz częściej musieli angażować się w nie ministrowie spraw

zagranicznych.

Kiedy administracja Cartera zdała sobie sprawę, że bez powrotu do zasad z Władywostoku nie

da się zawrzeć porozumienia, rozmowy nabrały znowu charakteru rzeczowego. Na ich marginesie

doszło do podpisania w Genewie konwencji w sprawie zakazu wykorzystania techniki

modyfikacji środowiska naturalnego w celach wojskowych i wrogich (18 V 1977 r.)- Jednak

ponownie rzuciła cień na SALT II podjęta latem 1977 r. w Stanach Zjednoczonych, a następnie także w

NATO, kampania na rzecz broni neutronowej.

Ponieważ zbliżał się termin wygaśnięcia SALT I (3 X 1977 r.), po rozmowach Andrieja

Gromyki z prezydentem Carterem i sekretarzem stanu Cyrusem Vancem opublikowano (24 IX)

oświadczenie, w którym ZSRR i USA wyrażały zainteresowanie ograniczeniem zbrojeń jądro-

wych na zasadzie równego bezpieczeństwa. Ponadto, dokonując swoistej inwentaryzacji problemów,

w oddzielnym komunikacie wyliczono różne dziedziny rozmów rozbrojeniowych, które były

prowadzone między dwoma państwami (zakaz przeprowadzania doświadczeń z bronią jądrową i jej

nierozpowszechnianie, zakaz broni chemicznej, zakaz broni radiologicznej i innych broni masowej

zagłady, demilitaryzacja Oceanu Indyjskiego). Przyjęte tegoż dnia identyczne oświadczenia obu

rządów stwierdzały, "że do czasu zawarcia nowego porozumienia w sprawie ograniczenia zbrojeń

strategicznych zamierzają one „powstrzymać się od wszelkich kroków niezgodnych

SALT II przychylniejszą atmosferę, aczkolwiek rzeczywiste rokowania trwały jeszcze długo.

204

15-18 czerwca 1979 r. doszło w Wiedniu do dziesiątego od czasów Jałty spotkania ra-

dziecko-amerykańskiego na najwyższym szczeblu. Ostatniego dnia Leonid Breżniewl Jimmy

Carter podpisali układ w sprawie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych i protokół

do tego układu. Był to rzadki w dziejach dyplomacji przypadek opublikowania tekstu układu, w

sposób nieoficjalny, na kilka tygodni wcześniej.

W preambule stwierdzono, że układ ma służyć polepszeniu stosunków miedzy stronami,

umocnieniu pokoju ł bezpieczeństwa na świecie oraz utrwaleniu stabilności strategicznej. Układ

wprowadzał ograniczenia ilościowe wszystkich wyrzutni rakiet jądrowych dla każdej strony do

2400, w tym wyrzutni miedzy kontynentalnych rakiet balistycznych do 1200, a wyrzutni wielo-

głowicowych rakiet niezależnego naprowadzania do 820. Jeśli idzie o ograniczenia jakościowe, to

układ SALT II, zamrażając ciężar i siłę istniejących rakiet, zezwalał na uruchomienie jednego

nowego typu rakiety międzykontynentalnej. Weryfikacja przestrzegania postanowień została

poddana narodowym technicznym środkom kontroli, którym strony nie miały czynić przeszkód.

Podobnie jak w przypadku SALT I, kwestie związane z kontrolą miała rozstrzygać! Stała Komisja

Konsultacyjna, utworzona na mocy porozumienia z 21 grudnia 1972 r.

Protokół do układu SALT II zakazał do końca 1981 r. prób i instalowania miedzykontynen-

talnych rakiet samosterujących, lotniczych rakiet balistycznych o zasięgu powyżej 600 km oraz

samosterujących rakiet lądowych i morskich o analogicznym zasięgu. Wspólne oświadczenie

podkreślało, że obydwa państwa będą zmierzać do dalszego ograniczania i redukcji zbrojeń stra-

tegicznych pod względem ilościowym i jakościowym, przestrzegając przy tym zasad równości i

równego bezpieczeństwa. Obie strony zobowiązały się w tym celu kontynuować rozmowy na

temat ograniczenia broni strategicznych. W oświadczeniu radzieckim, które Breżniew wręczył

Carterowi (16 VI1979 r.), znalazło się stwierdzenie, że kwestionowany samolot TU-22M (nazywany

na Zachodzie „Backfire") jest bombowcem średniego zasięgu, który nie będzie doskonalony do

celów międzykontynentalnych (np. poprzez zaopatrywanie w paliwo w powietrzu), a jego produkcja

nie przekroczy 30 sztuk rocznie.

Układ SALT II i związane z nim dokumenty wzbudziły nowe nadzieje na przyspieszenie

procesu odprężenia międzynarodowego oraz postęp wiedeńskich rokowań w sprawie redukcji sił

zbrojnych i zbrojeń w Europie Środkowej. Wyłoniły się jednak przeszkody; gdy dokument (27

VI1979 r.) został przesłany przez prezydenta do Senatu USA do ratyfikacji, pojawiła się

niepewność związana z brakiem demokratycznej większości i przewagą koalicji konserwatywnej.

Opory wzmogła strategia wyborcza republikanów. Wreszcie ratyfikacji we właściwym czasie

przeszkodził sam Carter, który pod pretekstem wkroczenia wojsk radzieckich do Afganistanu,

wstrzymał ze względów wyborczych proces ratyfikacyjny w Senacie (3 I 1980 r.).

r'J

4. Dialog i rywalizacja

Przygotowanie i podpisanie porozumień SALT I spowodowało gruntowną rekonstrukcję

stosunków radziecko-amerykańskich. Najwięcej nowego wniosły do niej lata 1972-1976. W

tym właśnie okresie odbyła się połowa spośród dziesięciu spotkań i wizyt na najwyższym

szczeblu, jakie odbyły się od czasu ustanowienia stosunków dyplomatycznych między USA a

ZSRR w 1933 r. do 1980 r. W tymże czteroleciu podpisano około 40% układów i porozumień

radziecko-amerykańskich. Odbyło się 18 spotkań Leonida Breżniewa i Andrieja Gromyki z sek-

retarzem stanu USA oraz Andrieja Gromyki z prezydentem bądź sekretarzem stanu USA. Ta

intensywność kontaktów miała na celu wyeliminowanie niebezpieczeństwa wojny jądrowej mię-

205

XIII. Dialog radziecko-amerykański (1969-1979)

-H

dzy dwoma wielkimi mocarstwami, ograniczenie wyścigu zbrojeń i sprzyjanie procesom odprężenia

międzynarodowego. Tworzyła zarazem prawno-umowne podstawy współpracy gospodar-czo-

handlowej, naukowo-technicznej i kulturalnej, w skali nieznanej w dotychczasowych dziejach

stosunków obu państw.

Stany Zjednoczone bardzo długo stosowały restrykcje w wymianie gospodarczej ze Związkiem

Radzieckim. Pod koniec lat sześćdziesiątych spostrzegły, że szybki rozwój wymiany miedzy

Francją, Włochami, Wielką Brytanią i RFN a Związkiem Radzieckim był korzystny nie tylko

dla tego ostatniego, lecz także jego partnerów. W toku przygotowań do pierwszej wizyty

prezydenta Nixona w ZSRR w rozwoju stosunków gospodarczych z tym państwem zaczęto upa-

trywać jeden ze środków ożywienia gospodarki amerykańskiej. Do układu o zasadach stosunków

bilateralnych (29 VI1972 r.) wprowadzono też składnik handlowo-gospodarczy w postaci

uznania potrzeby współpracy odpowiednich organizacji i przedsiębiorstw, zawierania umów i

kontraktów, w tym długoterminowych. Do spraw tych powracano podczas kolejnych spotkań

radziecko-amerykańskich na najwyższym szczeblu; bieżąco zajmowała się nimi dwustronna komisja

do spraw handlu, obradująca na przemian w Moskwie i Waszyngtonie.

Od 1973 r. w stolicy USA zaczęło funkcjonować radzieckie Przedstawicielstwo Handlowe, a w

Moskwie podjęło pracę amerykańskie Biuro Handlowe. Ponadto w Nowym Jorku działała

radziecka Komisja Zakupów i amerykańska spółka pośrednicząca Amtorg Trading Corporation

(utworzona w 1924 r.). W Moskwie do 1976 r. zainstalowały się przedstawicielstwa ponad 20

firm amerykańskich. W rezultacie wizyty Breżniewa w USA w 1973 r., w następnym roku zaczęła

działać Amerykarisko-Radziecka Rada Handlowo-Gospodarcza (składająca się z ponad 300

przedstawicieli życia gospodarczego z obu krajów). Niebawem (24 XI1974 r.) zawarto 10-letnią

umowę o współpracy gospodarczej, przemysłowej i technicznej. W efekcie w latach 1971-1976

obroty radziecko-amerykańskie wzrosły 11-krotnic (z 200 min do 2,2 mld dolarów). ZSRR nabywał

urządzenia do przemysłu naftowego, metalurgicznego, lekkiego i żywnościowego. W związku z tym

wyłoniła się potrzeba utworzenia niemal od nowa sieci komunikacji lotniczej i morskiej. Zawarto

umowy w sprawie kredytowania dostaw i unikania podwójnego opodatkowania, a także ostatecznie

uregulowano rozliczenia dotyczące lend-lease (18 X 1972 r.)

Nie obeszło się jednak bez oporów. Wykazała to debata w Kongresie na tematy ustawy o

handlu w latach 1973-1974. Przyjęta (XII 1972 r.) ustawa o reformie handlu naruszała ducha i

literę radziecko-amerykański ej umowy handlowej z października 1972 r., ponieważ ograniczała

okres, na jaki państwom RWPG przyznawano klauzulę najwyższego uprzywilejowania, określała

maksyrnalną wysokość przyznawanych kredytów i dawała możliwość stawiania przy tym

warunków politycznych. ZSRR odmówił przyjęcia tych ograniczeń i umowa nie mogła wejść w

życie.

Teraz wiele radzieckich zamówień kierowano do innych państw zachodnich i Japonii, które

takich ograniczeń nie stosowały. Za administracji Cartera radziecko-amerykańskie stosunki han-

dlowe nie zostały znormalizowane, raczej charakteryzowała je stagnacja. Decyzja prezydenta w

sprawie embarga na przewidziane 5-letnią umową z 1975 r. dostawy zboża do ZSRR (411980 r.), i

odroczenia programów wymiany gospodarczej jeszcze bardziej te stosunki zakłóciły.

Również w dziedzinie współpracy naukowo-technicznej zaznaczyła się współzależność z

zakresem i intensywnością dialogu połityczno-strategicznego. W okresie rekonstrukcji stosunków

radziecko-amerykańskich współpraca naukowo-techniczna została ustabilizowana i wzbogacona brąz

oparta na długookresowych porozumieniach. W latach 1972-1974 zawarto 10 porozumień o

współpracy w różnych dziedzinach nauki i techniki. Utworzono Radziecko-Amerykańską Komisję do

Spraw Współpracy Naukowo-Technicznej, która wyłoniła wiele mieszanych grup

206

roboczych. W rezultacie uległa intensyfikacji wymiana informacji naukowo-technicznych oraz

uczonych i specjalistów. Jeśli w latach 1956-1972 łączna wymiana uczonych i specjalistów ra-

dzieckich i amerykańskich objęła po każdej stronie około 400 osób, to w 1973 r. przekroczyła 2

tyś. osób, zwiększając się w latach następnych. Umowa o współpracy w badaniu i pokojowym

wykorzystaniu przestrzeni kosmicznej z 1972 r. umożliwiła w lipcu 1975 r. spektakularny lot

statków „Sojuz" i „Apollo", które w połączeniu dokonały 30 okrążeń Ziemi z mieszaną załogą

kosmonautów radzieckich i amerykańskich na pokładzie (A. Leonów, W. Kubasow, T. Stafford, W.

Brand i D. Slayton).

Za kadencji Cartera strona amerykańska zaczęła hamować dalszy rozwój współpracy

naukowo-technicznej. Jej regres zaznaczy} się po decyzji prezydenta w sprawie wstrzymania

realizacji planów współpracy kulturalnej i naukowo-technicznej ze Związkiem Radzieckim

(411980 r.) w związku z interwencją w Afganistanie.

Podobne załamania zaznaczyły się we współpracy kulturalnej. Do 1976 r. dużo uczyniono w

zakresie realizacji ogólnego porozumienia z 1973 r. w sprawie kontaktów, wymiany i współpracy

kulturalnej. Od 1977 r. te współprace zaczęto ograniczać w związku z „trzecim koszykiem", a

następnie zredukowano ją w 1980 r. W ten sposób zakłócenie dialogu politycznego między ZSRR a

USA odbiło się na płaszczyźnie rzeczowych stosunków między nimi.

Rozdział XIV

NORMALIZACJA STOSUNKÓW W EUROPIE (1969-1975)

1. Ewolucja dwóch bloków

Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych blok NATO, z którego wyszła

Francja, stanął przed koniecznością przystosowania się do procesu odprężenia międzyna-

rodowego. USA - najsilniejszy członek tego bloku - były w Indochinach zaangażowane w wojnę,

której pozostali członkowie NATO nie popierali. USA przeżywały także trudności gospodarcze.

Produkt globalny rozszerzonej EWG w 1973 r. (1475 mld dolarów) zbliżył się do produktu

globalnego Stanów Zjednoczonych (1692 mld dolarów), eksport państw europejskich był 3,5-krot-nie

większy od amerykańskiego, a ich zapasy walutowe 4-krotnie większe. Dewaluacja dolara i decyzja w

sprawie jego niewymienialności na złoto z 1971 r. odzwierciedlały kryzys walutowy świata

zachodniego i zakłócały stosunki wewnątrz bloku atlantyckiego.

W ramach „doktryny Nixona" Waszyngton głosił „partnerstwo" z Europą Zachodnią, ale w

praktyce traktował ją jako konkurentkę handlową. Państwa EWG wskazywały, że USA uzyskują

nadwyżkę swego bilansu handlowego głównie dzięki niezrównoważonym obrotom z „szóstką" (w

1960 r. EWG uczestniczyła w tej nadwyżce w 15%, zaś w 1970 r. już w 62%). Spostrzegły też, że w

pojedynkę nie zdołają przeciwstawić się eksportowi deficytu amerykańskiego do Europy

Zachodniej. Takie były motywy projektów unii gospodarczej i walutowej „małej Europy" i działań

na rzecz rozszerzenia EWG. Z tych samych względów brytyjski premier Edward Heath mówił

Nixonowi podczas spotkania na Bermudach (21 XII 1971 r.), że „statek »Anglia« wziął

zdecydowany kurs na Europę". Świadczyło to nie tylko o zerwaniu z zasadą „stosunków

specjalnych" ze Stanami Zjednoczonymi, lecz i o procesie erozji dotychczasowego modelu „wspólnoty

atlantyckiej".

Starania o scementowanie NATO wynikały więc z konieczności przystosowania bloku do

„ery negocjacji" oraz łagodzenia sprzeczności wewnątrzblokowych. Możliwości upatrywano w

rozmaitych, wspominanych już, wymiarach NATO, w jej funkcjach konsultacyjnych i w nowych

strukturach, a także w przemieszczeniu akcentów na płaszczyźnie zadań wojskowych.

208

W ramach dążeń do „europeizacji" NATO w 1969 r. powstała Europejska Grupa NATO,

nazywana później skrótowo Eurogrupą. Ideę utworzenia „odrębnego ugrupowania europej-

skiego" sformułował (VI1966 r.) francuski generał Andre Beaufre na łamach „Le Figaro". Podjął ją

następnie były przewodniczący Komisji EWG Walter Hallstein (I 1968 r.). Wreszcie na forum

NATO zgłosił ją minister obrony brytyjskiego rządu laburzystowskiego Denis Healey (13

XI1968 r.). Szło o to, aby europejscy członkowie NATO odgrywali w bloku rolę aktywniejszą i

bardziej samodzielną niż dotąd. Londyn liczył ponadto na zwiększenie swojej roli w NATO po

wycofaniu się Francji ze struktury wojskowej tej organizacji. Decyzja w sprawie utworzenia

Eurogrupy zapadła (11969 r.) na spotkaniu ministrów obrony 10 europejskich członków NATO

(Belgia, Dania, Grecja, Holandia, Luksemburg, Norwegia, RFN, Turcja, Włochy, Wielka Brytania;

w 1976 r. przystąpiła do niej Portugalia).

Eurogrupą działa jako jednostka nieformalna. Działania te znalazły wyraz w spotkaniach

ministrów obrony, stałych przedstawicieli w NATO lub ich doradców wojskowych (Grupa Szta-

bowa). Przewodnictwo na spotkaniach zmienia się co roku. Nieformalny sekretariat prowadzony jest

przez delegację brytyjską przy NATO, a prace wykonawcze dzielone są między delegacje

wszystkich państw uczestniczących w Eurogrupie. Powołano robocze podgrupy, którymi opiekują

się poszczególni członkowie Eurogrupy.

Tak np. podgrupa EURONAD (European National Armaments Directors) opracowała w 1972 r.

„zasady współpracy zbrojeniowej" pod przewodnictwem belgijskim i przy konsultacjach z Amery-

kanami. Również pod przewodnictwem belgijskim pracuje EUROSCHED (European Schedu-le),

który w latach siedemdziesiątych przygotował kilkanaście projektów wielkich systemów broni.

EUROTRAINING (European Training) pod przewodnictwem przedstawiciela RFN zajmuje się

racjonalnym wykorzystaniem instytucji i systemów szkolenia bojowego. EUROCOM (European

Communicatiori) opracowuje pod przewodnictwem holenderskim systemy łączności dla teatrów

działań wojennych. EUROSTRUCTURE (European Structure) powstała w 1974 r. (pod wpływem

wojny bliskowschodniej z 1973 r.) i pod przewodnictwem przedstawiciela RFN zajmuje się

porównywaniem struktur wojskowych.

Uchwała Eurogrupy z jesieni 1970 r. w sprawie „programu wzmocnienia Europy" ułatwiła

późniejsze przyjęcie dyrektywy AD-70 przez Komitet Planowania Obrony (2 XII 1970 r.) oraz

zatwierdzenie jej przez Radę NATO (4 XII 1970 r.). Czyniła ona obowiązującą na najbliższe

pięciolecie strategię „elastycznego reagowania" oraz akcentowała potrzebę rozbudowy sił kon-

wencjonalnych. W tych okolicznościach Stany Zjednoczone mogły pozwolić sobie (III 1973 r.),

aby na własny użytek proklamować strategię „realistycznego odstraszania". Zakładała ona zwięk-

szony wkład sojuszników we „wspólną obronę", zastąpienie zasady „gwarantowanego zniszczenia"

przez zasady „strategicznej rozwagi" i „strategicznej ruchliwości". Innymi słowy, nowa

doktryna strategiczna dopuszczała wojny lokalne i konwencjonalne, a także „ograniczoną regionalną

wojnę jądrową" w Europie, która będąc wymierzona przeciwko państwom Układu Warszawskiego

narażałaby sojuszników USA, a im samym pozwoliłaby wystąpić w roli arbitra, którego obszar

pozostałby niezagrożony.

W ramach powyższej doktryny Stany Zjednoczone zaczęły rewaloryzować wojnę konwen-

cjonalną. Od 1974 r. minister obrony John Schlesinger zaczął głosić potrzebę zmian w zasadach

stosowania broni jądrowej, aby dostosować je do „realiów Europy Wschodniej". Był to nowy

krok w ewolucji amerykańskiej koncepcji oddalania groźby wojny jądrowej od amerykańskiego

obszaru narodowego. Temu celowi służyło podkreślanie konieczności umacniania sił konwen-

cjonalnych NATO, potrzeby wykorzystywania ich do „manipulowania kryzysami" w państwach

tego bloku oraz możliwości ograniczonego zastosowania taktycznej broni jądrowej. Brały je pod

209

XIV. Normalizacja stosunków w Europie (1969-1975)

uwagę „wytyczne ministerialne 1975", przyjęte przez Komitet Planowania Obrony i zatwierdzone

przez Radę NATO w maju 1975 r. Zawarta w nich „długofalowa koncepcja obrony" zakładała ciągłe

zwiększanie realnych wydatków wojskowych oraz możliwość wykorzystania Hiszpanii przez

NATO (w maju 1975 r. Madryt wyraził zgodę na zawarcie nowego układu wojskowego z USA,

co nastąpiło w styczniu 1976 r.).

Jednym z największych przedsięwzięć Waszyngtonu w sprawie rozszerzenia wszystkich

wymiarów NATO była próba włączenia doń Japonii. Oto (25IV 1973 r.) sekretarz stanu Henry

Kissinger w przemówieniu w Stowarzyszeniu Prasy Amerykańskiej zgłosił projekt „nowej karty

atlantyckiej". Był to projekt zgodny z „doktryną Nixona", gdyż zakładał stworzenie szerszej

wspólnoty atlantyckiej, złożonej z trzech członów (europejskiego, amerykańskiego i

japońskiego) oraz obejmującej główne płaszczyzny ich stosunków wzajemnych (politycznych,

gospodarczych i wojskowych). Mówca podkreślał oczywisty fakt, że NATO nie było już przy-

stosowane do istniejącej rzeczywistości międzynarodowej, ale błędnie przewidywał, że w większej

zbiorowości łatwiej będzie zlikwidować rozbieżności i zapewniać zwartość sojuszu.

Projekt Kissingera został chłodno przyjęty w Europie, zwłaszcza we Francji. Ministrowie

spraw zagranicznych państw EWG zaproponowali na jego miejsce deklarację zasad stosunków

europejsko-amerykańskich. Rozwinęła się przy tym na temat oceny stosunków wewnątrz NATO

wielomiesięczna dyskusja, którą zaostrzyło zachowanie się USA w czasie wojny bli-

skowschodniej w październiku 1973 r. Wreszcie w marcu 1974 r. Kissinger zrezygnował ze swojego

projektu i zgodził się przyjąć propozycję francuskiego ministra Michela Joberta, aby podpisać

jedynie deklarację o stosunkach między członkami NATO. Nie udało się tego zrobić na 25-lecie

podpisania traktatu waszyngtońskiego. Parafowana dopiero na sesji Rady NATO w Otta-wie (18-

19 VI1974 r.) „deklaracja o stosunkach atlantyckich" nie dokonała przewartościowania sojuszu, ani

też nie rozciągnęła jego wymiarów. Zgodnie z tradycją NATO podkreślała jedynie potrzebę

koordynacji strategiczno-wojskowej oraz znaczenie sił jądrowych Wielkiej Brytanii i Francji, jak

również ważność konsultacji politycznych (o charakterze fakultatywnym). Stanom Zjednoczonym

nie udało się wprowadzić zasady obligatoryjności konsultacji, ponieważ same nie konsultowały

wielu swoich posunięć z sojusznikami, chciały natomiast kontrolować ich dialog z państwami bloku

wschodniego. Rozbieżności wewnątrzatlantyckie pojawiały się więc nadal: od lipca 1972 r. w

sprawie kryzysu cypryjskiego, nasilonego latem 1974 r. w związku z turecką inwazją na wyspę,

upadkiem dyktatury „czarnych pułkowników" w Grecji oraz jej wystąpieniem ze struktury

wojskowej NATO (15 VIII 1974 r.). NATO nie było w stanie zająć jednolitego stanowiska

wobec „rewolucji goździków" w Portugalii i w sprawie wyzwalania się Angoli. W 1975 r.

spoistość paktu osłabiała rywalizacja o rynek samolotów i rozbieżności na tle pojmowania

wojskowych środków zaufania w Europie.

Rozszerzenie EWG o Danię, Irlandię i Wielką Brytanię (l stycznia 1973 r.) nie ułatwiło

stosunków między USA a „małą Europą", aczkolwiek skomplikowało sytuację w łonie tej ostatniej.

Okazało się, że czynnik wojskowy pozostał nadal najsilniejszym spoiwem bloku atlantyckiego; w

nim też upatrywał Waszyngton główny instrument swego oddziaływania na Europę Zachodnią w

drugiej połowie lat siedemdziesiątych.

Tymczasem blok radziecki przeżył w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych najbardziej

ustabilizowany a zarazem dynamiczny okres w swojej historii. Po kryzysie czecho-

słowackim, a także pod wpływem innych perturbacji, o których była już mowa, został rozsze-

rzony polityczny wymiar Układu Warszawskiego. Doradczy Komitet Polityczny na sesji w

Budapeszcie (17 III 1969 r.) postanowił utworzyć dwa nowe organy wyspecjalizowane:

Komitet Ministrów Obrony Państw-Stron Układu Warszawskiego oraz Radę Wojskową Zjed-

210

noczonych Sil Zbrojnych. Uchwalił też nowy Statut Zjednoczonych Sil Zbrojnych i Zjedno-

czonego Dowództwa oraz Statut Komitetu Ministrów Obrony. Powołanie tych organów zwięk-

szyło nieco prawo głosu mniejszych państw członkowskich bloku w działalności wojskowej

Układu Warszawskiego, chociaż dominacja przedstawicieli Armii Radzieckiej w układzie do-

wódczym nie została zmniejszona.

Doradczy Komitet Polityczny pozostał centrum koordynacji polityki zagranicznej państw

wspólnoty socjalistycznej i głównym stymulatorem ich udziału w ogólnoeuropejskim procesie

odprężenia międzynarodowego. Odegrał też pozytywną rolę w przygotowaniu Konferencji Bez-

pieczeństwa i Współpracy w Europie w 1975 r. Jego uchwały stanowiły pośrednią formę polemiki i

dialogu z uchwałami Rady NATO, co w szczególności dotyczyło przeciwdziałania dążeniom do

utrwalenia izolacji międzynarodowej NRD i narzucenia „kwarantanny" Czechosłowacji (po

wydarzeniach 1968 r.). Stanowisko Rumunii nie uniemożliwiało przyjmowania wspólnych uchwał,

gdyż podejmowano tylko te, które zdobyły consensus.

Omawiany okres przyniósł także krajom RWPG postęp gospodarczy. W latach 1970-1977

wzrost produkcji przemysłowej w krajach RWPG wyniósł 65% (w krajach EWG - 20%; należy tu

przypomnieć, że porównania nie są w pełni adekwatne ze względu na odmienne metody obliczania

dochodu narodowego). Nadal dawała znać o sobie nierównomierność rozwoju, gdyż największy

skok wykazała produkcja przemysłowa i wytworzony dochód narodowy w Rumunii (131%) i w

Polsce (93%), inwestycje wzrosły najbardziej w Mongolii (o 182%) i w Polsce (o 145,6%,

głównie za cenę olbrzymiego zadłużenia). Skrajne przypadki wielkiej dynamiki wzrostu pogłębiły

dysproporcje rozwojowe poszczególnych krajów RWPG i utrudnienia w stosunkach wewnątrz

bloku państw socjalistycznych.

W stosunkach między państwami bloku wschodniego mnożyły się wizyty i spotkania na

najwyższym szczeblu oraz wizyty i konsultacje ministrów spraw zagranicznych. Cele i sposoby

współdziałania były koordynowane na naradach sekretarzy komitetów centralnych rządzących

partii. Posunięcia dyplomatyczne omawiano na naradach ministrów spraw zagranicznych, a

problemy gospodarcze na sesjach RWPG, z których dwie miały największe znaczenie: sesja XXI (27-

29 VIII 1971 r.) uchwaliła kompleksowy program socjalistycznej integracji gospodarczej, zaś sesja

XXVI (10-12 VII 1972 r.) przyjęła założenia perspektywicznego rozwoju społeczno-gospo-darczego

krajów członkowskich. Z inicjatywy Warszawy podpisane zostały deklaracje o umocnieniu przyjaźni i

pogłębieniu współpracy między PRL a NRD (20 VI 1973 r.) oraz między PRL a Czechosłowacją

(14 III 1974 r.) Novum stanowiły doroczne narady w kwestiach współpracy ideologicznej, w

której ponownie przejawiały się tendencje unifikacyjne, znajdujące m.in. wyraz w deklaracjach

antyrewizjonistycznych oraz (stworzonej po fiasku hasła dogonienia i prześcignięcia Zachodu) teorii

„rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego". Przyszłość miała wykazać, że mimo nawoływań do

wzmożonej pracy ideologicznej i edukacji politycznej na społeczeństwa państw bloku radzieckiego

silnie oddziaływała ofensywa propagandowa Zachodu po 1976 r.

Państwa członkowskie RWPG przywiązywały dużą wagę nie tylko do jej funkcji inte-

gracyjnych, lecz także do jej roli międzynarodowej (jako czynnika rywalizacji i współpracy z

państwami kapitalistycznymi). Przystąpienie Kuby do RWPG (1972 r.) odczytano jako zapowiedź

przyszłego rozszerzenia się tej organizacji. Zawarcie umowy o współpracy między Finlandią a

RWPG (16 V 1973 r.) zachęciło państwa RWPG, aby sondować państwa EWG na temat

możliwości normalizacji stosunków między obiema organizacjami gospodarczymi. Sekretarz

RWPG Nikołaj Fadiejew złożył (20 III 1973 r.) wizytę w Kopenhadze i zaproponował rządowi

duńskiemu, który sprawował wówczas przewodnictwo Rady Ministrów EWG, rozpoczęcie ro-

kowań między nią a RWPG. Na odpowiedź trzeba było czekać długo.

XIV. Normalizacja stosunków w Europie (1969-1975)

2. Normalizacja stosunków RFN z państwami Układu Warszawskiego

Po wyborczej porażce chadecji we wrześniu 1969 r. i utworzeniu koalicji socjaldemo-

kratyczno-liberalnej dokonał się zwrot w koncepcjach i praktyce stosunków Bonn z pań-

stwami Europy Wschodniej. Kanclerz Willy Brandt i wicekanclerz Walter Scheel zdecydowali się

podjąć prowadzenia rzeczywiście „nowej polityki wschodniej". W deklaracji rządowej (28 X 1969

r.) nowy kanclerz wyraził gotowość „do uczciwej próby osiągnięcia zrozumienia wzajemnego" z

narodami „Związku Radzieckiego i ze wszystkimi narodami europejskiego Wschodu". Dokładnie

w miesiąc później ambasador RFN w Moskwie podpisał traktat o nierozpowszechnia-niu broni

jądrowej.

Powyższe zapowiedzi i poczynania zostały uznane przez państwa Układu Warszawskiego za

wyraz realizmu nowej polityki bońskiej. Na naradzie w Moskwie (3—4 XII 1969 r.) ich przed-

stawiciele postanowili podjąć normalizacyjne rokowania z rządem Brandta, wysuwając jednak na

pierwsze miejsce negocjacje między ZSRR a RFN. Dlatego chociaż rząd boński zaproponował

Polsce rokowania jeszcze 25 listopada (proponując je jednocześnie ZSRR), to pozytywna

odpowiedź Warszawy przyszła dopiero 22 grudnia 1969 r., tzn. już po rozpoczęciu rozmów

między ZSRR a RFN (8 XII).

Rokowania radziecko-zachodnioniemieckie trwały w kilku rundach do sierpnia 1970 r. Dla

ich dokończenia i parafowania układu udał się z oficjalną wizytą do Moskwy minister Walter

Scheel (27 VII-7 VIII). Tekst traktatu parafowano (7 VIII), uzgadniając jednocześnie „umowę o

zamiarach stron", która określała wspólne podejście do wielu aktualnych problemów między-

narodowych. Układ został podpisany w Moskwie (12 VIII) przez premiera Aleksieja Kosygina i

kanclerza Willy Brandta oraz przez ministrów spraw zagranicznych - Andrieja Gromykę i Waltera

Scheela. Ogłoszony w dwa dni później wspólny komunikat o pobycie w Moskwie delegacji

rządowej RFN wyrażał nadzieję, że układ będzie służył pokojowej współpracy obu państw oraz

rozwiązywaniu problemów bezpieczeństwa i współpracy w Europie.

W preambule do układu moskiewskiego obie strony deklarowały wolę współdziałania na

rzecz utrwalenia pokoju i bezpieczeństwa w Europie i na całym świecie, jak również zdecydowanie

polepszenia współpracy dwustronnej. We właściwym tekście układu ZSRR i RFN zobowiązały się

do współdziałania w celu normalizacji sytuacji w Europie na zasadzie uznania istniejącego status quo

terytorialnego i politycznego (art. 1), a zwłaszcza nienaruszalności istniejących granic (art. 3).

Zobowiązały się do wyłącznie pokojowego rozstrzygania wzajemnych sporów oraz wstrzymania się

w stosunkach dwustronnych od użycia siły oraz od groźby jej użycia (art. 2).

Układ moskiewski doprowadził do prawnomiędzynarodowego uznania istniejącego w

Europie status quo oraz do rezygnacji RFN z rewizjonistycznych roszczeń terytorialnych

wobec granic pomiędzy Polską i NRD, stworzył więc przesłankę normalizacji stosunków Polski z

RFN. Potwierdzał zarazem fakt istnienia dwóch państw niemieckich, zapowiadając tym samym kres

izolacji międzynarodowej NRD oraz stwarzając istotną przesłankę przyjęcia obu państw

niemieckich do ONZ. Ten wielki krok na drodze odprężenia stosunków między RFN a wspólnotą

państw socjalistycznych oznaczał zarazem nową jakość w stosunkach między obu częściami

podzielonej Europy.

Brandt odczuwał winę Niemców wobec Polski za agresję i okupację. W marcu 1968 r. oświadczył,

iż należy uznać granicę na Odrze i Nysie, dążąc „do uregulowania tego zagadnienia za pomocą

traktatu pokojowego". Już w dwa dni po inicjatywie polskiej (19 V 1969 r.) wyraził gotowość

rozpoczęcia rozmów z Polską. Stały się one realne po zmianie rządu w Bonn. Rozpoczęły się w

lutym 1970 r. W ciągu sześciu rund toczyły się na szczeblu wiceministrów; ostatnią rundę prze-

212

prowadzono na szczeblu ministrów spraw zagranicznych. Ostatnie kwestie rozstrzygnięto w nocy z

13 na 14 listopada. Niebawem ministrowie parafowali (18 XI) tekst układu miedzy PRL a RFN o

podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków. Uroczyste podpisanie układu nastąpiło w

Warszawie 7 grudnia 1970 r. przez premiera Józefa Cyrankiewicza i kanclerza Willy Brandta oraz

przez ministrów spraw zagranicznych - Stefana Jędrychowskiego i Waltera Scheela.

W preambule obie strony uznały, iż nienaruszalność granic i poszanowanie integralności

terytorialnej wszystkich państw stanowi podstawowy warunek pokoju. W art. l potwierdzono, iż

istniejąca, a ustalona w umowie poczdamskiej, granica na Odrze i Nysie Łużyckiej jest nienaru-

szalna teraz i w przyszłości. Obie strony zadeklarowały też, że nie wysuwają i nie będą wysuwać

wzajemnych roszczeń terytorialnych. W art. 2 obydwa państwa zobowiązały się przestrzegać

zasad ONZ w swych stosunkach wzajemnych. Art. 3 zapowiadał pełną normalizację i wszech-

stronny rozwój stosunków wzajemnych.

Znaczenie układu warszawskiego polegało nie tylko na stworzeniu przesłanek normalizacji

stosunków między dwoma państwami, lecz także na prawnomiędzynarodowym uznaniu przez

RFN postanowień terytorialnych umowy poczdamskiej. Tym samym rząd boński uznał za prawny

od początku charakter zachodniej granicy państwa polskiego i przyjął na siebie prawne

zobowiązanie wstrzymania się w przyszłości od wszelkich aktów, które mogłyby oznaczać kwes-

tionowanie suwerenności Polski nad obszarem rozciągającym się do tej granicy. Równocześnie

Polska dała RFN, która uważa się za swoistego sukcesora III Rzeszy, tego rodzaju moralne roz-

grzeszenie, jakiego nie mógłby dać nikt inny.

Układy moskiewski i warszawski podlegały ratyfikacji. Wokół tej kwestii w RFN rozpętała się

ostra walka polityczna między siłami popierającymi „lewicową koalicję" a siłami prawicowymi.

Batalia, na którą złożyły się również masowe manifestacje za ratyfikacją, trwała półtora roku.

Umowy zostały ratyfikowane przez Bundestag dopiero 17 maja 1972 r. i to nieznaczną

większością głosów (za pierwszym padło 248 głosów, przeciwko 10 i wstrzymujących się 238, za

drugim zaś 248 „tak", 17 „nie" i 231 wstrzymujących się). Jednocześnie parlament boński

uchwalił wewnętrzną rezolucję (491 głosów „tak" i 5 wstrzymujących się), która godziła w podstawy

obu układów, chociaż nie miała znaczenia prawnomiędzynarodowego. Wymiany dokumentów

ratyfikacyjnych obu układów dokonano w Bonn 3 czerwca 1972 r. W tym dniu weszły one w

życie. Zgodnie z zapowiedzią wspólnego komunikatu o warszawskiej wizycie kanclerza Brandta

po wejściu układu w życie doszło między PRL a RFN do nawiązania stosunków dyplomatycznych.

Decyzję podjęto w czasie pierwszej wizyty polskiego ministra spraw zagranicznych Stefana

Olszowskiego w Bonn (14IX 1972 r.), ustanawiając z tym dniem wzajemną reprezentację obu

państw na szczeblu ambasad i zapowiadając mianowanie ambasadorów.

Następnie RFN dokonała normalizacji stosunków z NRD, wobec której Bonn przez długie

lata stosowało „doktrynę Hallsteina" i organizowało bojkot międzynarodowy. W okresie

sprawowania władzy przez rząd „wielkiej koalicji" zaczęły narastać dążenia do uznania realnego

faktu istnienia dwóch państw niemieckich. W swojej pierwszej deklaracji rządowej (28 X 1969 r.)

Brandt wyraził gotowość rozpoczęcia z NRD rozmów międzyrządowych w celu uzgodnienia

współpracy na zasadach umownych. Zastrzegł się jednak, że RFN i NRD nie stanowią dla siebie

„zagranicy", toteż ich stosunki powinny być stosunkami „szczególnego rodzaju" i prowadzić do

„jedności narodu". W zastrzeżeniu tym zawarta była koncepcja „zagadnienia niemieckiego" (Deut-

schlandfrage), która legła u podstaw polityki rządu „lewicowej koalicji" wobec NRD.

17 grudnia 1969 r. przewodniczący Rady Państwa NRD Walter Ulbricht skierował do prezy-

denta RFN Gustava Heinemmana orędzie, w którym proponował ułożenie między dwoma pań-

stwami niemieckimi równoprawnych stosunków na zasadach powszechnie uznanych norm prą-

213

XIV. Normalizacja stosunków w Europie (1969-1975)

wa międzynarodowego. W cztery dni później rząd NRD przedstawił projekt odpowiedniego układu.

Następnie (22 I 1970 r.) rząd RFN wyraził zgodę na rozpoczęcie negocjacji „w sprawie

wymiany deklaracji o wyrzeczeniu się użycia siły". Doszło do spotkań premiera NRD Willi

Stopha z kanclerzem Brandtem w Erfurcie (19 III 1970 r.) i Kassel (21 V 1970 r.). W toku dru-

giego spotkania Brandt przeciwstawił projektowi układu z 21 grudnia 20-punktowe „zasady i

elementy układu o uregulowaniu równoprawnych stosunków między RFN a NRD", oparte na

koncepcji „zagadnienia niemieckiego". Do porozumienia dojs'ć nie mogło.

Impas przerwał układ moskiewski. Faktyczne rokowania rozpoczęły się 27 listopada 1970 r. i

trwały ponad dwa lata. W tym czasie NRD i RFN zawierały już umowy o charakterze technicznym.

Pierwsza dotyczyła komunikacji pocztowej i połączeń telefonicznych (IX 1971 r.), następne

regulowały przewóz osób i towarów między dwoma państwami (17 XII 1970 r.), ruch osobowy

między NRD a Berlinem Zachodnim (20 XII 1970 r.) oraz połączenia komunikacyjne i tranzytowe

(kolejowe, samochodowe i wodne) między NRD a RFN (26 V 1972 r.). Wejście w życie układów

moskiewskiego i warszawskiego oraz czterostronnego porozumienia w sprawie Berlina

Zachodniego (z 3 IX 1971 r.) skłoniło rząd federalny do podjęcia rokowań nad przedstawionym

przez NRD projektem układu. Układ o podstawach stosunków między NRD a RFN (zwany

układem zasadniczym) został podpisany w Berlinie 21 grudnia 1972 r. przez jego negocjatorów,

sekretarzy stanu - Michaela Kohla (NRD) i Egona Bahra (RFN).

Preambuła i pierwszych pięć artykułów układu berlińskiego wymieniało zasady wzajemnych

stosunków dwóch państw niemieckich. Zwrócono uwagę na zasady równoprawności, suwerennej

równości, poszanowania niepodległości, integralności terytorialnej i nienaruszalności granic,

samookreślenia, wyrzeczenia się dyskryminacji oraz stosowania siły lub groźby jej użycia, jak

również uzurpowania sobie przez jedno z państw prawa do reprezentowania drugiego. W

następnych artykułach NRD i RFN zobowiązały się wnosić swój wkład do pokoju i bezpie-

czeństwa europejskiego, do redukcji sił zbrojnych i likwidacji broni masowej zagłady (art. 5), do

rozwoju dwustronnej współpracy gospodarczej, naukowej, technicznej, kulturalnej, sportowej, w

dziedzinie ochrony zdrowia i środowiska naturalnego. W dniu parafowania układu w Bonn (8

XI1972 r.) między obu rządami zostały wymienione noty, w których RFN i NRD oświadczały, że

będą ubiegać się o przyjęcie do ONZ. W protokóle dodatkowym do układu zadeklarowano m.in.

gotowość uregulowania w toku normalizacji problemów humanitarnych.

Również układ berliński wywołał sprzeciwy w Bundestagu. Został jednak ratyfikowany i

wszedł w życie (21 VI1973 r.). Dał początek normalizacji stosunków między dwoma państwami

niemieckimi oraz przyczynił się do procesu odprężenia w Europie. NRD i RFN zostały przyjęte do

ONZ (18 IX 1973 r.). Następnie (20 VI 1974 r.) szefowie „stałych przedstawicielstw" obydwu

państw zostali akredytowani na zasadzie wzajemności, zgodnie z art. 9 układu zasadniczego, przy

szefach rządów w Berlinie i Bonn. Po wejściu układu w życie szybko rosła liczba państw

nawiązujących stosunki dyplomatyczne z NRD (z 27 w 1971 r. do 121 w 1976 r.).

W uzgodnionej przez państwa Układu Warszawskiego kolejności normalizacji stosunków ^

RFN przyszedł czas na Czechosłowację. Prezydent Gustav Husak na zebraniu KC KPC z (10 XII

1970 r.) wysunął jako warunek normalizacji stosunków między Czechosłowacją a RFN uznanie

układu monachijskiego z 1938 r. za nieważny od początku, ze wszystkimi wynikającymi stąd

konsekwencjami. Teza ta znalazła poparcie Doradczego Komitetu Politycznego na sesjach w

Berlinie (2 XII 1970 r.) i Pradze (25-26 I 1972 r.). Wymiana poglądów między Pragą a Bonn trwała

jednak długo, przy czym najbardziej sporna była właśnie formuła „nieważności" dyktatu

monachijskiego. Ostatnia faza rokowań odbyła się (V-VI 1974 r.) w stolicy Czechosłowacji,

gdzie układ został podpisany (11 XII 1973 r.). Preambuła układu praskiego potępiała układ

214

monachijski z 29 września 1938 r. jako narzucony Czechosłowacji silą. Oba państwa deklarowały

swą wolę, aby skończyć raz na zawsze z dziedzictwem drugiej wojny światowej i „stworzyć

trwałe podstawy do rozwoju dobrosąsiedzkich stosunków". Uznały nieważność układu w sensie

jego „nieistnienia prawnego", choć nie wprowadzono słów „od początku". Wyrzekły się stoso-

wania siły oraz groźby jej stosowania w stosunkach wzajemnych i w sprawach dotyczących

bezpieczeństwa w Europie (art. 3). Zobowiązały się szanować istniejące granice i integralność tery-

torialną obu państw oraz nie zgłaszać w przyszłości żadnych roszczeń terytorialnych (art. 4). Zade-

klarowały także gotowość wszechstronnego rozwijania wzajemnych stosunków współpracy.

Proces ratyfikacyjny układu praskiego w RFN okazał się trudniejszy niż poprzednich układów

normalizacyjnych. W pierwszym głosowaniu w Buntestagu (VI1974 r.) uzyskał on niewielką

większość głosów (232:190), a następnie był dwukrotnie odrzucany przez Bundesrat. Ostatecznie

(VII 1974 r.) Bundestag bardziej zdecydowanie wypowiedział się za ratyfikacją (262:167). Układ

wszedł w życie z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych (19 VII 1974 r.).

Dzięki podpisaniu i wejściu w życie czterech układów normalizacyjnych z państwami Układu

Warszawskiego, RFN mogła zacieśnić stosunki z państwami, które ze względu na solidarność z

państwami posiadającymi z RFN sporne problemy powstrzymywały się od normalizacji sto-

sunków z RFN, choć same takich problemów nie miały. RFN nawiązała stosunki dyplomatyczne z

Bułgarią i Węgrami (21 XII 1972 r.) oraz z Mongolią (3111974 r.). Neutralna Finlandia nawiązała

stosunki dyplomatyczne z NRD i RFN 7 stycznia 1973 r.

3. Uregulowanie problemu Berlina Zachodniego

W miarę normalizacji stosunków między RFN a państwami Układu Warszawskiego coraz

trudniej było utrzymać położenie Berlina Zachodniego jako „miasta frontowego". Na dłuższą

metę normalne funkcjonowanie tego miasta nie było możliwe bez stosunków z NRD (wewnątrz

obszaru której miasto było położone) i z ZSRR (który był obecny wojskowo na obszarze NRD i w

samym Berlinie). Ponadto odprężenie w stosunkach między wielkimi mocarstwami nie mogło

ominąć Berlina Zachodniego, który znajdował się pod okupacją trzech mocarstw zachodnich.

Ze swej strony ZSRR wielokrotnie wskazywał na potrzebę poszanowania specjalnego statusu

tego miasta i uregulowania zagadnień komunikacyjnych. W klimacie „ery negocjacji" rząd

radziecki zaproponował USA, Wielkiej Brytanii i Francji przeprowadzenie rokowań na temat

uregulowania problemów Berlina Zachodniego. Mocarstwa zachodnie przyjęły propozycję.

Rokowania (rozpoczęte 26 III 1970 r.) prowadził ambasador radziecki w NRD z ambasadorami

trzech mocarstw zachodnich w RFN. Odbywały się one w siedzibie byłej Sojuszniczej Rady

Kontroli w Berlinie Zachodnim. Trwały półtora roku. Prowadzone na wyższym szczeblu rozmowy

radziecko-amerykańskie i radziecko-francuskie pozwoliły przezwyciężyć trudne prawnomię-

dzynarodowe problemy Berlina Zachodniego i sprowadzić negocjacje na jego temat do zaga-

dnień praktycznych. Ich rozwiązanie było możliwe tylko przy założeniu równych korzyści i

równego wkładu w proces odprężenia w Europie. Zgadzając się co do tego, uzgodniono także

zasadę, że cztery mocarstwa powinny zawrzeć porozumienie w rezultacie przysługujących im

praw i odpowiedzialności, zaś obydwa państwa niemieckie i Senat Berlina Zachodniego rnogą

zawierać umowy szczegółowe wedle swoich kompetencji. Na tej zasadzie (od 8II1971 r.) toczyły się

rokowania między rządem NRD a Senatem Berlina Zachodniego.

3 września 1971 r. ambasadorowie czterech mocarstw podpisali czterostronne porozu-

mienie oraz parafowali dwa protokóły i protokół końcowy. Porozumienie czterostronne składało

się ze wstępu i trzech części. We wstępie cztery mocarstwa stwierdziły, że porozumienie to

215

XIV. Normalizacja stosunków w Europie (1969-1975)

nie narusza ich porozumień i decyzji z okresu wojny i okresu powojennego. W części I (postano-

wienia ogólne) sygnatariusze zadeklarowali wolę swoich rządów zapobiegania na obszarze Berlina

napięciom i komplikacjom, stosowaniu siły, naruszaniu swoich indywidualnych i wspólnych

praw oraz zmienianiu istniejącej sytuacji w sposób jednostronny. W części II, dotyczącej

zachodnich sektorów Berlina, cztery mocarstwa zapowiadały ułatwienia dla ruchu tranzytowego

przez terytorium NRD; trzy mocarstwa zachodnie oświadczały, że sektory te nie są częścią RFN, ale

że więzi istniejące między tą ostatnią a owymi sektorami zostaną utrzymane. Cztery załączniki

rozwinęły sformułowania tej części porozumienia.

W załączniku II trzy mocarstwa oświadczały wobec Związku Radzieckiego, że żadne organa

państwowe RFN nie będą podejmować w zachodnich sektorach Berlina jakichkolwiek aktów

konstytucyjnych i urzędowych. Natomiast w nocie skierowanej do rządu RFN te same mocarstwa

wyjaśniły, że w sektorach tych mogą obradować poszczególne komisje Bundestagu (jeśli będą się

zajmować więzami z owymi sektorami, a rząd RFN będzie miał w nich stałą placówkę

łącznikową). W załączniku IV mocarstwa zachodnie informowały rząd radziecki, iż wyraziły

zgodę na rozciąganie przez RFN na sektory Berlina Zachodniego zawieranych przez nią umów

międzynarodowych, na reprezentowanie przez nią tych sektorów w stosunkach międzynarodo-

wych, na sprawowanie opieki konsularnej, a także zgodziły się na utworzenie przez ZSRR swojego

konsulatu generalnego w Berlinie Zachodnim.

Kwestie odwiedzin rodzin i łączności telekomunikacyjnej Berlina Zachodniego zostały ure-

gulowane w załączniku III. W dwóch protokołach uzgodniono zasady radzieckich stosunków

konsularnych i handlowych z Berlinem Zachodnim. Wreszcie w czterostronnym protokole koń-

cowym cztery rządy nadały moc obowiązującą porozumieniu czterostronnemu. Konsulat Generalny

ZSRR w Berlinie Zachodnim został otwarty w końcu maja 1973 r. (Kiedy jednak rząd RFN - za

zgodą mocarstw zachodnich - przeniósł Federalny Urząd Ochrony Środowiska do Berlina

Zachodniego - 22 VII 1974 r. rządy ZSRR i NRD zasadnie uznały ten fakt za naruszenie cztero-

stronnego porozumienia).

Porozumienie w sprawach Berlina Zachodniego wykazało, że cztery mocarstwa dysponują

możliwością konstruktywnego rozwiązywania bardzo trudnych spraw na styku dwóch bloków.

Jednakowe potraktowanie suwerenności dwóch państw niemieckich ułatwiało normalizację ich

wzajemnych stosunków i tym samym wpływało dodatnio na proces odprężenia europejskiego i

przygotowania KBWE.

4. Powodzenie KBWE

Zaproponowany (31 X 1969 r.) przez praską naradę ministrów spraw zagranicznych

porządek dzienny konferencji paneuropejskiej przewidywał omówienie: 1) kwestii zapew-

nienia bezpieczeństwa europejskiego i wyrzeczenia się siły oraz 2) sposobów rozszerzenia sto-

sunków handlowych, gospodarczych i naukowo-technicznych, aby mogły one służyć współpracy

politycznej państw europejskich. Projekt nie spotkał się z zachwytem stolic zachodnich, ale

wywołał tam zainteresowanie, zwłaszcza że jego autorzy z góry wyrazili gotowość rozpatrzenia

innych konstruktywnych propozycji. Pierwszy pozytywnie zareagował Paryż, akcentując na razie

potrzebę dobrego przygotowania konferencji. Wynikało to stąd, że prezydent Georges Po-

mpidou chciał podkreślić kontynuację polityki swego poprzednika i utrzymać pozycję Francji

jako współarchitekta odprężenia europejskiego.

Na przełomie 1969/1970 r. dyplomaci państw inicjatorów konferencji, zwłaszcza dyplomaci

polscy, byli zasypywani pytaniami na temat motywów, intencji i racji zaproponowanego porząd-

216

ku obrad. Tak rozpoczął się inkubacyjny etap konferencji (1969-1973 r.). Szło w nim o jej charakter

i formułę, które wykuwały się w dyskusjach kanałami dyplomatycznymi.

Do 1972 r. równolegle prowadzono konsultacje bilateralne i wielostronne. Pierwsze półrocze

ich przebiegu okazało się zachęcające, toteż na naradzie w Budapeszcie (22 VI1976 r.) ministrowie

spraw zagranicznych państw Układu Warszawskiego postanowili zaktywizować przygotowania do

konferencji europejskiej i w tym celu wciągnąć do nich wszystkie państwa, które powinny wziąć

udział w tym procesie. Tego też dotyczyło memorandum, przekazane następnie rządom wszystkich

zainteresowanych państw. Podsumowało ono wyniki dotychczasowych konsultacji i wymiany

poglądów. Stwierdzało zgodnos'ć poglądu, iż w konferencji powinny uczestniczyć wszystkie

państwa europejskie oraz USA i Kanada. Nie rezygnując z rokowań dwustronnych, proponowało

zarazem przystąpienie do wielostronnych przygotowań konferencji. Sugerowało możliwość

zbudowania w przyszłości „trwałego systemu bezpieczeństwa europejskiego" pod warunkiem

uwzględnienia perspektywy wielu konferencji europejskich. Wyrażało wreszcie gotowość

uwzględnienia w punkcie drugim spraw środowiska ludzkiego ł rozwoju stosunków kulturalnych,

jak również wprowadzenia do porządku dziennego trzeciego punktu, poświęconego powołaniu

„europejskiego organu do spraw bezpieczeństwa i współpracy w Europie". Memorandum wzmogło

rzeczowy charakter konsultacji dyplomatycznych.

Rząd Finlandii wystąpił (25 XI1970 r.) z nową inicjatywą zorganizowania w Helsinkach

przygotowawczych spotkań przedstawicieli dyplomatycznych wszystkich państw zaintereso-

wanych konferencją. Witając tę inicjatywę, państwa bloku wschodniego broniły tezy, że konfe-

rencja powinna podjąć tylko sprawy mogące rzeczywiście służyć odprężeniu i współpracy europejskiej,

natomiast nie powinna włączać do porządku dziennego spraw niedojrzałych lub mogących

zaszkodzić samej konferencji. USA zwlekały z akceptacją zasady wielostronnych przygotowań

konferencji, pragnąc przedtem skłonić ZSRR do ustępstw w rozmowach bilateralnych. Stanowisku

USA przyszedł w sukurs rząd brytyjskich konserwatystów, którzy doszli do władzy latem 1970 r.

Natomiast francuski minister spraw zagranicznych Maurice Schumann na sesji Rady NATO w

Lizbonie (3-4 VI1971 r.) wręcz zaproponował przystąpienie do organizacji konferencji. Wysunął

nawet zrealizowaną później ideę, aby konferencję przeprowadzić w trzech etapach. Rada NATO nie

przyjęła wniosku Schumanna, ale dyplomacja francuska nie pozostała bezczynna.

Prezydent Pompidou zaprosił sekretarza generalnego KC KPZR Leonida Breżniewa do zło-

żenia oficjalnej wizyty we Francji (25-30 X 1971 r.). Była to wizyta precedensowa dla całego

Zachodu, zwłaszcza że zastosowano w toku jej organizacji protokół wizyty państwowej. W pod-

pisanych przy tej okazji „zasadach współpracy" i radziecko-francuskiej deklaracji obydwa państwa

naszkicowały zarys wielu reguł i celów przyszłej konferencji europejskiej. Jednym z naj-

ważniejszych miało być sprzyjanie takiemu przekształcaniu stosunków w Europie, „które pozwoli

przezwyciężyć podział kontynentu na ugrupowania wojskowo-polityczne". Podkreślono też wagę

kontaktów między ludźmi oraz wymiany kulturalnej i naukowej.

Czterostronne porozumienie w sprawie Berlina Zachodniego i wizyta paryska wywarły wpływ na

zmianę stanowiska Waszyngtonu. Rada NATO na sesji w Brukseli (9-10 XII 1971 r.) zdołała

wypowiedzieć się za rozpoczęciem w przyszłości wielostronnych przygotowań do konferencji, a

nawet zaproponowała cztery punkty jej porządku dziennego: 1) zagadnienia bezpieczeństwa, w

tym zasady stosunków między państwami i wojskowe aspekty bezpieczeństwa; 2) zagadnienia

swobodnego przepływu ludzi, idei i informacji; 3) zagadnienia współpracy w dziedzinie gospo-

darki, nauki i techniki oraz nauk teoretycznych; 4) zagadnienia współpracy w celu polepszania

naturalnego środowiska człowieka.

Państwa Układu Warszawskiego z proponowanym porządkiem dziennym nie polemizowały,

natomiast na sesji DKP w Pradze uchwaliły (26 11972 r.) deklarację, w której zapropo-

217

XIV. Normalizacja stosunków w Europie (1969-1975)

nowały przyszłej konferencji siedem zasad bezpieczeństwa i współpracy w Europie. Na trzecim

miejscu znalazło się uznanie zasad pokojowego współistnienia państw obu systemów ustrojowych,

ria czwartym - rozwój dobrosąsiedzkich stosunków i współpracy, a na szóstym -współdziałanie

na rzecz ograniczenia i przerwania wyścigu zbrojeń oraz powszechnego i całkowitego rozbrojenia.

Na pierwszym miejscu usytuowano zasadę nienaruszalności granic, przyjętą już w wielu

dokumentach okresu odprężenia.

W klimacie przygotowań do wizyty Nixona w ZSRR dyplomacja fińska przeprowadziła

(IV-V 1972 r.) wiele konsultacji bilateralnych na temat daty rozpoczęcia zinstytucjonalizowanych

konsultacji wielostronnych przed konferencją. Wyniki wizyty Nixona i ratyfikowanie przez

Bundestag układów moskiewskiego i warszawskiego sprawiły, że pomyślne okazały się nie tylko

wyniki konsultacji fińskich. Także Rada NATO na sesji w Bonn (30-31 V 1972 r.) uchwaliła udział

swoich członków w wielostronnych konsultacjach przygotowawczych do konferencji.

Data rozpoczęcia takich konsultacji - 22 listopada 1972 r. - oraz ich ramowe zasady zostały

pierwotnie sformułowane podczas wrześniowego spotkania Kissingera z Breżniewem. Uzgo-

dniono wówczas oddzielenie od spraw konferencji kwestii wzajemnej redukcji sił zbrojnych i

zbrojeń w Europie (na ten temat odrębne rozmowy rozpoczęto w Wiedniu w styczniu 1973 r.).

Propozycje zostały przyjęte przez inne państwa Europy i Kanadę.

Wielostronne konsultacje przygotowawcze do konferencji europejskiej rozpoczęły się w Hel-

sinkach w uzgodnionym terminie. Udział, poprzez swoich ambasadorów akredytowanych w stolicy

Finlandii, wzięły 32 państwa europejskie (prócz Albanii i Monako) oraz USA i Kanada.

Dyskutowano kwestie organizacji konferencji, składu uczestników, porządku dziennego, miejsca i

czasu obrad, procedury obrad oraz kosztów związanych z konferencją. Opinię światową

informowało o przebiegu konsultacji 300 korespondentów.

Na początku uczestnicy konsultacji uzgodnili, że każde państwo uczestniczy na zasadzie

suwerennej równości i każde reprezentowane jest tylko przez jedną osobę. Wybór przewodni-

czącego i podejmowanie decyzji miały dokonywać się poprzez consensus, tzn. na zasadzie ak-

ceptacji bez sprzeciwu, ale i bez głosowania. O istnieniu zgodności miał oznajmiać jedynie stuk

młotka przewodniczącego obrad. Postanowiono nie prowadzić z posiedzeń protokółu. Techniczną

obsługę konsultacji zobowiązał się zapewnić rząd fiński. Każda osoba mogła przedkładać

merytoryczne wnioski w sprawie konferencji.

W rezultacie ponadpółrocznych konsultacji przyjęto dokument zatytułowany „Zalecenia

końcowe konsultacji w Helsinkach". Uzgodniono w nich, że Konferencja Bezpieczeństwa i

Współpracy w Europie (KBWE) odbędzie się w trzech fazach: I) na szczeblu ministrów spraw

zagranicznych; II) prac wyspecjalizowanych komisji i podkomisji; III) na szczeblu uroczystym.

Porządek dzienny przewidywał: 1) Zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa w Europie, w tym 10

zasad stosunków między państwami i środków budowy zaufania; 2) Współpraca w dziedzinie

gospodarki, nauki i techniki oraz środowiska, w tym wymiany handlowej, kooperacji przemy-

słowej oraz transportu i komunikacji; 3) Współpraca w dziedzinie humanitarnej i innych, w tym

kontaktów między ludźmi, współpracy i wymiany w dziedzinie kultury oraz oświaty; 4) Następstwa

konferencji. Państwa nie uczestniczące w KBWE uzyskały możność przedstawienia na niej swych

poglądów wobec poszczególnych punktów porządku dziennego. Przewodnictwa I i III fazy miały

być rotacyjne, podczas gdy II fazą miał kierować Komitet Koordynacyjny. I faza KBWE miała

rozpocząć się w Helsinkach 3 lipca 1973 r. (inne daty miały być ustalone przez fazy

poprzedzające).

I fazę KBWE otworzyły przemówienia prezydenta Urho Kekkonena i sekretarza gene-

ralnego ONZ Kurta Waldheima. Obrady ministrów trwały do 7 lipca. Zatwierdzili oni „Żale-

218

cenią końcowe", wyznaczyli datę rozpoczęcia II fazy w Genewie na 18 września i zaproponowali

projekty dokumentów do rozpatrzenia w toku tej fazy. Np. Gromyko przedstawił projekt „Deklaracji

ogólnej o podstawach bezpieczeństwa europejskiego i zasadach stosunków miedzy państwami w

Europie", a Olszowski w imieniu Polski i Bułgarii uzasadnił projekt dokumentu w sprawie

„Podstawowych kierunków rozwoju współpracy w dziedzinie kultury, kontaktów i wymiany

informacji".

Dla realizacji idei KBWE duże znaczenie miała II faza, która odbywała się w Genewie od 18

września 1973 do 21 lipca 1975 r. Jej zadaniem było przygotowanie dokumentów na III fazę.

Obrady w Genewie przygotował wcześniej Komitet Koordynacyjny w składzie 35 szefów delegacji

(29 YIII-3 IX 1973 r.), który następnie koordynował pracę komisji i podkomisji oraz akceptował

opracowane przez nie dokumenty. Komitet powołał komisje, którym powierzył rozpatrzenie trzech

„koszyków" spraw objętych trzema punktami porządku dziennego: Komisję I (bezpieczeństwo),

Komisję II (zagadnienia gospodarcze), Komisję III (współpraca w sprawach humanitarnych i

innych). Nieco później przy Komitecie Koordynacyjnym utworzono grupę roboczą, która zajęła się

dalszymi krokami. Utworzono także 12 podkomisji i kilka innych organów roboczych oraz

postanowiono umożliwić przedstawianie swych poglądów części pozaeuropejskich państw

śródziemnomorskich. Jako podstawową metodę podejmowania decyzji przyjęto consensus. W

czasie obrad genewskich najmniej sporów wywoływały sprawy drugiego „koszyka", najwięcej zaś

„koszyk" trzeci. Postępowi w toku obrad genewskich sprzyjały spotkania przywódców państw

obu bloków i dokumenty podpisywane w ich trakcie. Tak np. Polska i Francja antycypowały cele i

zasady Aktu Końcowego KBWE w podpisanych w Warszawie z okazji wizyty prezydenta

Yalery Giscard d'Estaing'a (20 V 1975 r.) dwóch dokumentach: „Karcie zasad przyjaznej

współpracy między PRL a Republiką Francuską" i „Deklaracji o zasadach i środkach rozwoju

współpracy kulturalnej i naukowej, informacji i stosunków międzyludzkich".

Faza III etapu realizacyjnego KBWE odbyła się w Helsinkach (30 VII-1 VIII 1975 r.).

Delegacjom 35 państw Europy i Ameryki Północnej przewodniczyli prezydenci, przywódcy partyjni,

premierzy lub ministrowie spraw zagranicznych. Przedstawili oni zwięźle pogląd swych państw

o treści i znaczeniu Aktu Końcowego KBWE (jedynie Nicolae Ceausescu przekroczył w

dwójnasób ustalony przez Komitet Koordynacyjny czas przemówienia). Fazę tę zakończyła l

sierpnia uroczystość podpisania Aktu Końcowego przez szefów delegacji 35 państw. W ciągu

sierpnia ambasadorowie Finlandii przekazali drogą dyplomatyczną uwierzytelnione kopie Aktu

Końcowego wszystkim państwom, które uczestniczyły w KBWE. 24 września minister spraw

zagranicznych Finlandii wręczył taką kopię Kurtowi Waldheimowi z prośbą o rozpowszechnienie

tekstu jako oficjalnego dokumentu ONZ.

Akt Końcowy stanowił w stosunkach międzynarodowych dokument precedensowy nie

tyle ze względu na objętość (znane są dokumenty obszerniejsze), ale z uwagi na zakres proble-

mowy. Akt obejmuje bowiem wszystkie podstawowe dziedziny stosunków między państwami,

zmierzając do przystosowania ich struktur i form do dynamiki współczesnych przemian. Dokument

składa się z pięciu części: I. Zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa w Europie; II. Współpraca w

dziedzinie gospodarki, nauki i techniki oraz środowiska naturalnego; III. Sprawy dotyczące

bezpieczeństwa i współpracy w rejonie Morza Śródziemnego; IV. Współpraca w dziedzinie hu-

manitarnej i w innych dziedzinach; V. Dalsze kroki po konferencji.

W części I najważniejsza jest „Deklaracja zasad rządzących wzajemnymi stosunkami miedzy

państwami uczestniczącymi". Wymienia ona i omawia 10 zasad: 1) Suwerenna równość,

poszanowanie praw wynikających z suwerenności; 2) Powstrzymanie się od groźby użycia siły lub

jej użycia; 3) Nienaruszalność granic; 4) Integralność terytorialna państw; 5) Pokojowe zała-

219

XIV. Normalizacja stosunków w Europie (1969—1975)

twianie sporów; 6) Nieingerencja w sprawy wewnętrzne; 7) Poszanowanie praw człowieka i pod-

stawowych wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań; 8) Równo-

uprawnienie i prawo narodów do samostanowienia; 9) Współpraca miedzy państwami; 10) Wy-

konywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego.

We fragmencie tej części znalazł się także dokument w sprawie budowania środków zaufania i

niektórych aspektów bezpieczeństwa i rozbrojenia; państwa zgodziły się tu na: uprzednie

powiadamianie o wielkich (powyżej 25 tyś. żołnierzy) manewrach wojskowych; wymianę ob-

serwatorów na manewry wojskowe; powiadamianie z wyprzedzeniem o wielkich ruchach wojsk i

wymianę wizyt delegacji wojskowych.

W części II Aktu Końcowego uczestnicy KBWE zobowiązali się polepszać kontakty i moż-

liwości handlowe, rozwijać informację handlową i gospodarczą, opracowywać metody skutecznego

marketingu, sprzyjać kooperacji przemysłowej oraz popierać projekty stanowiące przedmiot

wspólnego zainteresowania (surowcowe, energetyczne, transportowe i inne). Wyraziły także za-

interesowanie zharmonizowaniem norm i przepisów technicznych oraz przepisów arbitrażowych, jak

również doskonaleniem różnych form i metod współpracy naukowo-technicznej. W sprawach

środowiska naturalnego postanowiono rozwijać współpracę w walce przeciw zanieczyszczaniu

powietrza, wody słodkiej i mórz, w lepszym wykorzystaniu ziemi i gleb, w ochronie przyrody

oraz w badaniach nad zmianami środowiska naturalnego. Uzgodniono także współdziałanie w

rozwoju transportu i turystyki, w regulowaniu migracji i kształceniu kadr.

W części III uczestnicy KBWE wyrazili zamiar popierania rozwoju stosunków i wzajemnie

korzystnej współpracy z nie uczestniczącymi państwami śródziemnomorskimi.

W części IV Aktu Końcowego KBWE stwierdzono, że współpraca w dziedzinie humanitarnej

„powinna być realizowana przy pełnym poszanowaniu zasad regulujących stosunki między

państwami" oraz wnosić wkład „na rzecz duchowego wzbogacania osobowości ludzkiej". Stwier-

dzono więc, że „na wzajemnie uzgodnionych zasadach" państwa uczestniczące będą popierać

kontakty i regularne spotkania na podstawie więzów rodzinnych, łączenie rodzin, małżeństwa

między obywatelami różnych państw, podróże w celach osobistych lub zawodowych, turystykę

indywidualną i zbiorową, spotkania młodzieżowe i wymianę sportową. Przyjęto jako cel poprawę

rozpowszechniania i wymiany informacji polepszanie warunków pracy dziennikarzy, roz-

szerzenie współpracy i wymiany kulturalnej, oświatowej i naukowej.

W części V Akt Końcowy zapowiadał organizowanie spotkań międzynarodowych w sprawie

wprowadzania w życie celów i zasad KBWE. Pierwsze takie spotkanie wyznaczono w Belgradzie

w 1977 r.

Akt Końcowy był rezultatem licznych kompromisów. Zapisano w nim to, co udało się

uzgodnić. Nie jest to dokument jednorodny i uporządkowany. Znajdują się w nim różne po-

wtórzenia, fragmenty o odmiennych podejściach, na których zależało poszczególnym uczestnikom

owego forum, a nawet pewne sprzeczności. Niemniej jest to dokument w najnowszych dziejach

Europy unikatowy i bardzo ważny. Z jego cech wynikała jednak konieczność traktowania go

całościowo, a nie fragmentarycznie. Wszelkie cząstkowe potraktowanie Aktu Końcowego

musiałoby bowiem sprzeniewierzać się jego całości.

5. Początek rokowań wiedeńskich

Niektóre państwa i siły polityczne już od połowy lat pięćdziesiątych zwracały uwagę opinii

międzynarodowej na potrzebę ustanowienia w Europie strefy o umownie określonej liczebności

220

i rozmieszczeniu sil zbrojnych. W rozwiniętej formie powrócono do tej idei w deklaracji bukare-

szteńskiej DKP (5 VIII 1966 r.) w kontekście walki o idee konferencji europejskiej. Tym razem

propozycja spotkała się z odzewem. 25 VI1968 r. Rada NATO na sesji w Reykjaviku postanowiła

podjąć ją zarówno w komunikacie końcowym, jak i w załączonej do niego deklaracji o

wzajemnej zrównoważonej redukcji sił zbrojnych (Mutual and Balanced Force Reductions -

MBFR). Podobne stanowisko znalazło się w komunikacie po sesji Rady NATO w Rzymle^27 V

1970 r.) i w załączonej do niego deklaracji.

Tymczasem państwa Układu Warszawskiego, które pracowały intensywnie nad sprawą

zwołania konferencji europejskiej, doszły do wniosku, że kwestia redukcji sił zbrojnych po-

winna być rozpatrywana łącznie z innymi elementami bezpieczeństwa europejskiego. Sądziły

bowiem, że wyizolowanie tej płaszczyzny mogłoby służyć jedynie zapobieżeniu realizacji

zapowiedzianych w ramach „doktryny Nixona" redukcji sił amerykańskich w Europie. Dlatego w

budapeszteńskim memorandum (22 VI1970 r.) ministrowie spraw zagranicznych państw Układu

Warszawskiego zaproponowali rozpatrzenie sprawy redukcji obcych sił zbrojnych na terytorium

państw europejskich w odrębnym organie, który powołano by na konferencji lub w innym trybie.

Państwa NATO powyższą propozycję przyjęły, ale na kolejnych sesjach Rady NATO powtarzały w

komunikatach (4 XII 1970 r., 4 VI1971 r.,10 XII 1971 r. i 31 V 1972 r.) propozycję odbycia

odrębnych rozmów sondażowych. Propozycji rozmów na ten temat nie popierała jedynie Francja.

W deklaracji praskiej DKP (2611972 r.) wysunięto trzy postulaty: a) sprawa redukcji powinna objąć

zarówno siły obce, jak i narodowe; b) rozwiązywanie tej sprawy „nie powinno być domeną

istniejących sojuszów polityczno-wojskowych w Europie"; c) tryb prowadzenia rozmów na ten

temat powinien być oparty na odpowiednim porozumieniu.

SALT I i komunikat radziecko-amerykański (30 V 1972 r.) wskazywały, że porozumienie w

sprawie procedury rokowań na temat wzajemnego ograniczenia sił zbrojnych i zbrojeń będzie

możliwe. W cztery miesiące później, po spotkaniu Breżniewa z Kissingerem, zaproponowano

(jak już wspomniano) oddzielenie rokowań tego rodzaju od toku przygotowań do konferencji

europejskiej. Propozycję tę przyjęły inne państwa obu bloków. Na tej podstawie w komunikacie po

sesji Rady NATO w Brukseli (8 XII 1972 r.) dwanaście państw członkowskich bloku (Belgia,

Dania, Grecja, Holandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Stany Zjednoczone, Turcja, RFN,

Wielka Brytania i Włochy) zwróciło się do pięciu państwa członkowskich Układu Warszawskiego

(Czechosłowacji, NRD, Polski, Węgier i ZSRR) z propozycją rozpoczęcia 31 stycznia 1973 r. w

Genewie sondażowych rozmów w sprawie MBFR w Europie Środkowej. Wyraziły też nadzieję, że

właściwe rokowania rozpoczną się jesienią tegoż roku i będą przebiegać równolegle z

konferencją europejską. Propozycję przesłano kanałami dyplomatycznymi. Państwa Układu

Warszawskiego przyjęły (między 18 a 23 11973 r.) propozycję wstępnych konsultacji przygoto-

wawczych. Ze swej strony na ich miejsce zaproponowały Wiedeń. Postulowały także rozszerzenie

składu uczestników na wszystkie zainteresowane państwa europejskie. Państwa NATO zaak-

ceptowały Wiedeń, lecz nie zgodziły się na rozszerzenie składu uczestników prócz Węgier i

Rumunii.

W konsultacjach przygotowawczych w Wiedniu wzięło więc udział 12 państw NATO i 7

państw Układu Warszawskiego. Trwały one od 31 stycznia do 28 czerwca 1973 r. Opublikowany

protokół z plenarnego posiedzenia konsultacji przygotowawczych (tylko z 14 V 1973 r.) i komunikat

końcowy określiły zakres osiągniętych ustaleń: rozpoczęcie właściwych rokowań ustalono na 30

października 1973 r. w Wiedniu; państwa podzielono na uczestników przyszłych porozumień

(Belgia, Holandia, Luksemburg, Wielka Brytania, Kanada, USA, RFN, NRD, PRL, CSRS, ZSRR))

i na obserwatorów (Bułgaria, Dania, Grecja, Norwegia, Rumunia, Turcja, Węgry, Włochy); strefa

redukcji miała objąć państwa Beneluksu, RFN, NRD, PRL i CSRS.

221

XIV. Normalizacja stosunków w Europie (1969-1975)

Przedmiotem rokowań miała być wzajemna redukcja (bez „zbalansowania", lansowanego

przez państwa NATO) sił zbrojnych i zbrojeń w Europie Środkowej. Zasadą rokowań miało być

nienaruszanie bezpieczeństwa każdej ze stron. Zakres redukcji obejmował wszystkie rodzaje sił

zbrojnych i ich uzbrojenie. Uzgodnienia proceduralne przewidziały podejmowanie decyzji przez

bezpośrednich uczestników przez consensus, przewodniczenie na zasadzie rotacji alfabetycznej,

rozmieszczenie przy stole obrad według alfabetu angielskiego oraz nieprowadzenie oficjalnych

protokołów z posiedzeń, które będą miały charakter poufny.

W toku konsultacji przygotowawczych najbardziej upierał się przy określeniu „redukcja zrów-

noważona" przedstawiciel RFN. Od jesieni 1973 r. powyższa tendencja znalazła wyraz w doma-

ganiu się przez RFN redukcji „asymetrycznej", aczkolwiek deklarowała ona „dążenie do zacho-

wania równowagi". Nalegał także na nadanie statusu pełnego uczestnika Węgrom, lecz nie chciał

zgodzić się na taki sam status Włoch. Motywacja takiego stanowiska wynikała z chęci utrzymania

obecnos'ci militarnej USA na obszarze RFN.

Rozpoczęte 30 października 1973 r. rokowania wiedeńskie przebiegały w rytmie trzech

rund w roku. 8 listopada 1973 r. cztery państwa Układu Warszawskiego (CSRS, NRD, PRL,

ZSRR) przedstawiły projekt 3-etapowej redukcji obcych oraz narodowych sił zbrojnych i zbrojeń w

państwach objętych strefą redukcji. Przez obce siły zbrojne rozumiano siły USA, Wielkiej Brytanii,

Kanady, Belgii i Holandii na terytorium RFN oraz oddziały radzieckie na terytoriach NRD,

Czechosłowacji i Polski. W 1975 r. po zachodniej i wschodniej stronie należało zredukować po 20

tyś. żołnierzy (udział poszczególnych państw w tej liczbie byłby proporcjonalny do sił posiadanych

w strefie redukcji). W 1976 r. siedem państw zachodnich i cztery państwa wschodnie powinny były

zredukować swoje siły zbrojne i zbrojenia w tej strefie o 5%, a w 1977 r. o dalsze 10%, dbając przy

tym o likwidację kompletnych jednostek. Po obu stronach redukcja miała obejmować równocześnie

siły lądowe, lotnictwo i pododdziały wyposażone w broń jądrową.

Projekt państw bloku radzieckiego wychodził z założenia istnienia równowagi sił NATO i

Układu Warszawskiego w Europie Środkowej. Latem i jesienią 1973 r. o takiej równowadze

mówili publicznie zarówno amerykański sekretarz obrony John Schlesinger, jak i minister spraw

zagranicznych RFN Walter Scheel. Propozycja redukcji symetrycznej nie zagrażała więc tej rów-

nowadze. Tymczasem państwa zachodnie (już w październiku 1973 r.) zaproponowały „asymetrię

redukcji". Propozycje zgłoszone przez „Dwunastkę" zachodnią dotyczyły tylko sił lądowych.

W pierwszej fazie proponowano zredukować 2,5 razy więcej sił radzieckich niż

amerykańskich, uzasadniając to przewagą liczbową wojsk radzieckich. Druga faza miała objąć

redukcję sił lądowych innych państw - bezpośrednich uczestników rokowań, redukcję uzależnioną

wszakże od realizacji pierwszej fazy. Propozycja „Dwunastki" zmierzała wyraźnie do zmiany

„proporcji" między siłami lądowymi obu stron i dlatego wywołała długą dyskusję na temat poj-

mowania równego bezpieczeństwa oraz obliczania pułapów sił zbrojnych.

Zarysowane przy okazji pierwszych projektów rozbieżności między państwami NATO a

Układu Warszawskiego zaciążyły, jak się okazało, na przebiegu całych rokowań wiedeńskich.

Rozbieżności tych nie zmniejszyła następna propozycja państw „Siódemki" (z 31 X 1974 r.), aby

wycofać z Europy Środkowej po 10 tyś. żołnierzy amerykańskich i radzieckich oraz po 20 tyś.

żołnierzy łącznie pozostałych 9 państw po obu stronach. Nie została również pozytywnie przyjęta

propozycja zamrożenia stanów osobowych sił zbrojnych państw uczestniczących bezpośrednio w

rokowaniach. Sposobu pogodzenia zasady równego bezpieczeństwa z „asymetrią redukcji" nie

znaleziono. -\

220

i rozmieszczeniu sił zbrojnych. W rozwiniętej formie powrócono do tej idei w deklaracji bukare-

szteńskiej DKP (5 VIII 1966 r.) w konteks'cie walki o idee konferencji europejskiej. Tym razem

propozycja spotkała się z odzewem. 25 VI 1968 r. Rada NATO na sesji w Reykjaviku postanowiła

podjąć ją zarówno w komunikacie końcowym, jak i w załączonej do niej.,o deklaracji o

wzajemnej zrównoważonej redukcji sil zbrojnych (Mutual and Balanced Force Reductions -

MBFR). Podobne stanowisko znalazło się w komunikacie po sesji Rady NATO w Rzymie (27 V