Mały słownik zoologiczny Ryby Krystyna Kowalska

MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY

BEZKRĘGOWCE

GADY i PLAZY

OWADY i PTAKI

RYBY

SSAKI

MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY

WIEDZA POWSZECHNA

Warszawa 1973

Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skróty nazwisk)

KRYSTYNA KOWALSKA [K.K.]

JAN MACIEJ BEMBISZEWSKI [J.M.R.]

HALINA ROLIK [H.R.]

PRZEDMOWA

Najstarsza i najliczniejsza grupa kręgowców, nazywana tradycyjnie rybami (choć w skład jej wchodzi kilka odrębnych gromad, z których tylko jedną stanowią ryby właściwe), obejmuje ok. 20 000 gatunków współcześnie żyjących oraz wiele kopalnych.

Jest to grupa niezmiernie ważna i interesująca z wielu punktów widzenia. Przede wszystkim zapoczątkowała ona ewolucję kręgowców, z niej bowiem wywodzą się pierwsze kręgowce ziemnowodne. W żadnej innej grupie nie spotyka się tak różnorodnych przystosowań do życia w diametralnie różnych środowiskach: w głębinach oceanicznych i w pelagialu, w lodowatych wodach polarnych i w gorących źródłach, w wysychających okresowo bagnistych zbiornikach i w czystych, dobrze natlenionych potokach górskich. Są tu "żywe skamieniałości", jak latimeria, prymitywne dwudyszne, gatunki przystosowane do dłuższego przebywania w środowisku atmosferycznym, jak poskoczki i żmijogłowce, a równocześnie gatunki, które osiągnęły najwyższy poziom "rybiego" etapu rozwoju, których przykładem są tuńczyki i żaglicowate. Ryby są zatem ważnym obiektem badań w dziedzinie ewolucji kręgowców, mechanizmu procesów przystosowawczych, gatunkotwórczych oraz badań nad zachowaniem się zwierząt.

Wzrost zainteresowania rybami spowodowała także literatura popularnonaukowa i przygodowa, zwłaszcza zaś reportaże z podwodnych wypraw płetwonurków i badań głębin morskich. Równocześnie wzrasta w szybkim tempie zainteresowanie gospodarcze rybami jako źródłem pełnowartościowego białka zwierzęcego.

Ryby, jak świadczą resztki kuchenne znajdowane w stanowiskach człowieka pierwotnego, były zawsze źródłem łatwo dostępnego i wartościowego pokarmu. Obecnie, w związku

Przedmowa

z klęskami głodu trapiącymi znaczną część ludności oraz stałym niedoborem białka zwierzęcego, zwrócono baczną uwagę na możliwości intensyfikacji połowów, eksploatację nowych łowisk, zwłaszcza na półkuli południowej, na zagadnienia aklimatyzacji nowych, szybko wyrastających gatunków (przykładem aklimatyzacja w naszych wodach amura, tołpygi, pelugi). Zajęto się intensyfikacją hodowli ryb, zwłaszcza w krajach nawiedzanych przez głód. Poza hodowlą w zbiornikach śródlądowych rodzi się konieczność hodowli w morskich wodach przybrzeżnych. Ponadto znaczne zwiększenie zasięgu połowów naszych statków rybackich oraz zwiększony import przetworów rybnych sprawia, iż w handlu pojawiają się ryby o egzotycznych nazwach, nigdy dotychczas nie spotykane na naszych stołach, jak np. lichia, pałasz, sajra, zębacz, o których konsumenci chcieliby się czegoś dowiedzieć.

Niepośledniego znaczenia nabiera również wędkarstwo oraz inne formy rybołówstwa sportowego. W dobie coraz bardziej odczuwanych ujemnych skutków uprzemysłowienia i technicyzacji życia wędkarstwo, odpoczynek nad nie skażonymi jeszcze wodami, ma dużą przyszłość jako zajęcie regenerujące siły fizyczne i duchowe. Liczba miłośników sportu wędkarskiego stale u nas wzrasta i tym zainteresowaniom należy także wyjść naprzeciw.

Wzrasta również liczba miłośników akwarystyki, dającej wypoczynek psychiczny, a równocześnie często jedyną możliwość obcowania ze zwierzętami, obserwacji ich biologii i obyczajów nawet w warunkach zagęszczonego mieszkania w wielkim mieście.

Konieczność zaspoKojenia z tak różnorodnych źródeł płynących zainteresowań rybami sprawiła trudności w odpowiednim doborze haseł. Słownik zawiera ich ok. 700. Uwzględniono wszystkie gatunki krajowe (w wodach śródlądowych Polski oraz w Bałtyku żyje ich niewiele ponad 100) i aklimatyzowane lub przewidziane do aklimatyzacji. Znalazły się tu również opisy gatunków oraz wyższych jednostek systematycznych, omawianych w podręcznikach i cytowanych w literaturze popularnonaukowej. Obok gatunków znanych w światowym rybołówstwie trzeba było również omówić nowe, które dopiero wchodzą na rynek handlowy, w przyszłości jednak, w związku ze zmniejszaniem się zasobów ryb poławianych tradycyjnie i w wielkich ilościach, będą stanowiły znacznie większy niż obecnie odsetek w połowach. Uwzględniono także gatunki najczęściej u nas spotykane w hodowli akwariowej. Stąd też wybór z ok.

Przedmowa

20 000 gatunków ryb był dość utrudniony i Czytelnik nie zawsze znajdzie w Słowniku interesujący go obiekt.

Trudności sprawiała również polska nomenklatura ryb, gdyż wiele gatunków często opisywano pod różnymi nazwami polskimi. Autorzy starali się wybrać najpowszechniej używane, umieszczając inne, również znane, w synonimach, od których odnośniki kierują do właściwej nazwy. W przypadku gdy dany gatunek stał się już asortymentem handlowym pod inną nazwą niż dotychczas używana, dawano przeważnie pierwszeństwo nazwie handlowej, ze względu na upowszechnienie jej wśród konsumentów.

W Słowniku poza hasłami gatunkowymi omówiono również tam, gdzie to było niezbędne, rodzaje, w większości przypadków również rodziny (do których należą objęte Słownikiem gatunki), rzędy i wyższe jednostki systematyczne oraz niektóre podrzędy. Konieczne to było w rzędach obejmujących czasem setki gatunków o bardzo różnym wyglądzie zewnętrznym, trybie życia, przystosowaniach, o których przynależności do danego rzędu świadczą tylko cechy anatomiczne trudno uchwytne dla niespecjalisty. Na przykład w rzędzie okoniokształtnych niezbędne było omówienie wyraźnie wyodrębniających się okoniowców, wargaczowców, głowaczowców itp. Było to tym bardziej konieczne, że systematyka ryb znajduje się wciąż jeszcze w stadium doskonalenia; istnieje na jej temat wśród specjalistów wiele rozbieżności. Niektórzy z nich uważają owe podrzędy za samodzielne rzędy, gdy inni przeciwnie - wymienione w Słowniku rzędy traktują jako podrzędy. Ten ostatni pogląd reprezentują już zresztą nieliczni ichtiologowie.

Poza hasłami z zakresu systematyki uwzględniono również pewną liczbę haseł z morfologii, fizjologii, biologii, ekologii, rozrodu i rozmieszczenia geograficznego ryb, a także ich użytkowania gospodarczego.

Układ haseł w Słowniku jest alfabetyczny. Hasła powtarzające się w tekście noty encyklopedycznej oznaczono pierwszą literą; w przypadku haseł wielowyrazowych - pierwszymi literami (niezależnie od przypadku i liczby). Pozioma strzałka ->-sygnalizuje, że pojęcie następujące po niej stanowi samodzielne hasło w Słowniku. Skorowidz zawiera tylko nazwy łacińskie.

Słownik wyposażono w pocztówkę dźwiękową z nagraniami głosów ryb oraz w komplet 6 barwnych slajdów (patrz str. 311).

Słownik został opracowany przez zespół pracowników Instytutu Zoologicznego PAN w Warszawie. Autorzy wyrażają

Przedmowa

wdzięczność dr Matyldzie Gąsowskiej i prof. dr Kazimierzowi Kowalskiemu za krytyczną ocenę tekstu i wnikliwe uwagi, które umożliwiły usunięcie szeregu niejasności. Dziękujemy również p. Marii Kamieńskiej i p. Józefowi Konarzewskiemu z PPH Centrala Rybna w Warszawie za udostępnienie materiałów własnych, dotyczących polskiego nazewnictwa ryb.

AUTORZY

akantody -^ fałdopłetwe.

akarka paskowana (Nannacara anomalii) - gatunek z rodziny -s-pielęgnicowatych. Samiec ma wydłużoną tylną część płetwy grzbietowej i odbytowej. Ciało ma barwę oliwkowozieloną z rozrzuconymi gdzieniegdzie błękitnymi plamkami, a krawędź płetwy grzbietowej czerwoną; samica jest mniej barwna od samca. A.p. osiąga długość 7 cm. Samica składa ok. 100 jaj, których strzeże przeważnie tylko samiec. A.p. występuje w wodach Ameryki Południowej. Bywa często hodowana w akwariach, także u nas w Polsce. [J.M.R.]

akary (Aequidens) - rodzaj z rodziny ->pielęgnicowatych. Samce różnią się od samic wydłużeniem tylnej górnej części płetwy grzbietowej i odbytowej oraz żywszym ubarwieniem. Należące tu gatunki osiągają długość od 7 do 20 cm. Są drapieżne. Rodzice opiekują się ikrą i wylęgłym potomstwem. Zamieszkują wody Ameryki Środkowej i północnej części Ameryki Południowej. Niektóre gatunki bywają często hodowane w akwariach (w Polsce m. in. a. błękitna (Aequidens pulcher),

a. karłowata (Aequidens curviceps) i a. z Maroni (Aequidens marani). [J.M.K.]

aklimatyzacja - całokształt procesów zachodzących w organizmach w związku z przystosowywaniem się ich do zmienionych warunków środowiska. A. może w konsekwencji doprowadzić do zmian morfologicznych. Wyróżnia się a. naturalną i sztuczną. A. naturalna bywa wynikiem migracji ryb bądź też ich zawleczenia do innej krainy zoogeograficznej. Może też być wynikiem istotnych zmian środowiskowych, zachodzących na terenie występowania danego gatunku. A. sztuczna jest efektem celowej gospodarki człowieka. Umożliwia hodowlę ryb na nowych terenach, różniących się warunkami życia od dotychczasowych. Aby proces a. przebiegał prawidłowo, należy uprzednio rozważyć wszelkie hydrobiologiczne i fizyczne aspekty nowego zbiornika. A. ryb często przynosi doskonałe efekty. Na przykład w 1860 r. przewieziono pstrąga z Anglii do Nowej Zelandii. Dziś NowaZelandia słynie z najobfitszych na świecie połowów tego gatunku. Z dobrymi wynikami aklimatyzowano pstrąga.

Akwarystyka 10

na Cejlonie, Tasmanii, w Kaszmirze i w południowej Afryce. W Chile i w Nowej Zelandii oraz na Tasmanii zaaklimatyzowano czawyczę. Jej a. nie udała się natomiast w Europie. W Polsce próbowano zaaklimatyzować m.in. bassa wielkogębowego i sumika karłowatego. Ten ostatni wprawdzie dobrze przystosował się do nowych warunków, ale jego przeniesienie do naszych wód należy uważać za niepożądane, gdyż jest to szkodnik wyjadający ikrę i narybek innych, cennych gospodarczo gatunków. Obecnie prowadzone są próby a. amura, tołpygi i głowacicy. Aklimatyzuje się także gatunki mające inne niż konsumpcyjne znaczenie. Do takich należy m.in. gambuzja, którą zarybiano wiele rejonów w krajach tropikalnych w celu walki z malarią. [J.M.R.]

akwarystyka - wiedza obejmująca hodowlę i pielęgnację wodnych gatunków zwierząt i roślin. Miłośnicy a. dokonują wielu drobnych spostrzeżeń, które pomagają w zdobyciu i szerzeniu informacji biologicznych. Współczesna a. stanowi dużą pomoc dla rozmaitych badań naukowych, rozwija zamiłowania przyrodnicze, estetyczne, pogłębia wiadomości nie tylko biologiczne, ale także chemiczne, fizyczne i techniczne. Pierwsze hodowle ryb w celach rozrywkowych bądź też dla celów konsumpcyjnych zaczęli prowadzić już co najmniej 2500 lat p.n.e. starożytni Sumerowie. Ryby morskie chowali na początku n.e. Rzymianie w basenach domowych, często połączonych bezpośrednio z morzem. Rozwój a. związany jest z rozkwitem nauk przyrodniczych w połowie ubiegłego

wieku. Pojawiło się wówczas słowo akwarium, którego użył po raz pierwszy w 1853 r. przyrodnik angielski P.H. Gosse. W tym samym roku otwarte zostało pierwsze publiczne akwarium w Regent Park w Londynie. W trzy lata później przyrodnik niemiecki E.A. Rossmassier napisał głośny artykuł "Jezioro w szkle". Artykuł ten zapoczątkował szeroki rozwój a. w Europie środkowej, a jego autor nazwany został ojcem a. Wkrótce potem zostają sprowadzone do Europy pierwsze ryby egzotyczne - wielkopłetw i bojownik, które dzięki swym pięknym kształtom, barwom i niezwykle ciekawemu trybowi życia szybko zdobyły popularność. Miłośnicy hodowli rybek akwariowych zaczęli stowarzyszać się w kołach, związkach, zaczęto wydawać czasopisma o problematyce akwarystycznej. W 1954 r. powstała w Amsterdamie Światowa Federacja Akwarystów, której celem jest międzynarodowa współpraca wszystkich miłośników a. W Polsce istnieje Polski Związek Miłośników Akwarium i Terrarium z siedzibą główną w Chorzowie, z okręgami i kołami w wielu miastach Polski. Związek wydaje czasopismo "Akwarium". Istnieje też w Polsce szereg wystaw, umożliwiających publiczności oglądanie wodnych organizmów. Są to stałe ekspozycje w ogrodach zoologicznych Poznania, Wrocławia, Łodzi, Opola, Warszawy, Płocka oraz w palmiarniach Poznania, Sosnowca i Gliwic. Przy Morskim Instytucie Rybackim w Gdyni powstało ostatnio dość duże akwarium morskie. Największe akwarium morskie (-^-oceanarium) założono w 1955 na

11 aloza

Florydzie, w pobliżu Miami. Inne, bardziej znane akwaria, znajdują się: w Neapolu, Monako, w Płymouth i na Hawajach. [J.M.R.]

albakora (Germo alalungd) - gatunek z rodziny ->-makrelowatych, blisko spokrewniony z tuńczykiem i patudą. Specyficzne dla a. są płetwy piersiowe: szablastego kształtu, bardzo wydłużone, sięgające poza połowę ciała. Posiada ona grzbiet i boki niebieskie o metalicznym połysku, a brzuch srebrzystobiały; płetwy grzbietowe i ogonowa mają barwę brązową. A. osiąga długość 1,5 m. Szeroko rozprzestrzeniona w tropikalnej strefie mórz. Ma duże znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

albakora żółtopletwa (Germo albacora) - gatunek z rodziny -»-makrelowatych, blisko spokrewniony z tuńczykiem. Ciało jej jest bardziej wydłużone niż tuńczyka; druga płetwa grzbietowa i odbytowa są

bardzo wysokie, ostro zakończone. Małe płetwy grzbietowe

i odbytowe mają barwę jasnożółtą; reszta ciała jest ubarwiona jak u albakory. A.ż. to największy gatunek z rodzaju Germo; osiąga długość ponad

2 m. Zamieszkuje pelagial mórz i oceanów strefy tropikalnej i subtropikalnej. Ze względu na bardzo smaczne

mięso jest ceniona w przemyśle spożywczym. [J.M.R.]

albula (Albula yulpes) - gatunek z rodziny albulowatych (Albulidae), z rzędu - śledziokształtnych, blisko spokrewniony z tarponem i elopsem. Ma ciało wydłużone, wrzecionowate, nieco bocznie spłaszczone; otwór gębowy dolny uzbrojony w drobne ząbki. Grzbiet jest oliwkowaty, boki srebrzyste, brzuch biały, a płetwy szarawe. A. osiąga długość ok. 1 m. Jej larwy są zupełnie przezroczyste, tasiemcowate, upodabniające się do rodziców dopiero przy długości ok. 8 cm. A. zamieszkuje wody strefy gorącej. Zwykle przebywa w morzu, wchodzi jednak też do wód słonawych i śródlądowych. Ma mięso smaczne, ale ościste. Jest ceniona jako atrakcyjna ryba sportowa. [J.M.R.]

alestes Chapera, szaper (Ales-tes chaperi) - gatunek z rodziny -^kąsaczowatych. Samiec jest zwykle nieco większy i ma bardziej zaostrzoną płetwę grzbietową niż samica. A.Ch. osiąga 10 cm długości. Lubi wodę lekko kwaśną, miękką o temperaturze od 20° do 30°C. Najchętniej zjada larwy owadów; może też wyskakiwać nad powierzchnią wody i chwytać przelatujące owady. Jest rozprzestrzeniony w wodach zachodniej Afryki. Bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]

aloza (Alosa alosa) - gatunek z rodziny -^śledziowatych, blisko spokrewniony z parposzem, od którego jest nieco większy. Osiąga 75 cm długości i 4 kg wagi. Żyje w pelagicznej strefie morza. Na tarło wędruje do rzek, niekiedy

aloza amerykańska 12

bardzo daleko od ujścia. Wędrówki te rozpoczyna w marcu lub kwietniu; przestaje wówczas pobierać pokarm. Samica składa do 150 tyś. ziarn ikry. Wylęg następuje po upływie 4 do 5 dni. Larwy rosną bardzo szybko, spływając z prądem do morza. Głównym pokarmem a. są drobne organizmy planktonowe, które ryba ta cedzi przez swoje liczne, długie wyrostki filtracyjne; dodatkowym pokarmem bywają larwy owadów i małe ryby, głównie stynki. A. występuje wzdłuż atlantyckich wybrzeży Europy od Półwyspu Skandynawskiego po Pirenejski, wzdłuż zachodnich wybrzeży Afryki do Przylądka Blanc, w Morzu Śródziemnym i w zachodniej części Morza Czarnego; jest też sporadycznie spotykana w zachodnim Bałtyku; u wybrzeży Polski trafiają się pojedyncze okazy. A. poławia się w miejscach liczniejszego występowania; bywa spożywana na świeżo lub solona. U wybrzeży amerykańskich żyje pokrewny a. gatunek, szed. [J.M.R.]

aloza amerykańska ->szed.

amerykański sumik karłowaty

--sumik karłowaty.

amfiprion, ryba ukwialowa (Amphiprion percula) - gatunek z rodziny amtiprionowatych (Amphipriomdae), z rzędu ->okoniokształtnych. Jest jaskrawo ubarwiony. Zamieszkuje strefę raf koralowych Indomalajów. Przebywa w pobliżu wielkich ukwiałów i nie tylko chroni się w przypadku niebezpieczeństwa wśród ich potężnych, parzących czułków, ale również wpływa do wnętrza jamy chłonącotrawiącej, gdzie wyżera resztki pokarmu

złożonego przeważnie z ryb. Według ostatnich badań a. wydziela śluz, który uniemożliwia ukwiałowi wystrzelenie parzydełkowej baterii. Stwierdzono również, że a. izolowany od ukwiału łatwo pada ofiarą drapieżców. Jest on zatem inkwilinem, czyli lokatorem. Być może zachodzi tu nawet przypadek ściślejszej symbiozy: ukwiał daje schronienie i pokarm, a ryba wpadająca gwałtownie jak strzała między czułki i do jamy chłonącotrawiącej stwarza prądy wody ułatwiające gospodarzowi funkcje oddechowe. Być może również, mimo woli, napędza goniące ją drapieżniki w zasięg śmiercionośnych czułków jamochłona. [K.K.]

amia, mękławka {Amia calva)

-gatunek z rodziny Amiidae, z rzędu -»-amiokształtnych, reprezentujący jedyne obok łus-kostów współczesne formy ganoidów kostnych. A. osiąga długość 1 m; samce są nieco

mniejsze od samic i w odróżnieniu od nich zaopatrzone w czarną plamę, znajdującą się w górnej części nasady ogona.

A. może żyć w zbiornikach, w których często daje się odczuć niedobór tlenu, posługując się wówczas przy oddychaniu pęcherzem pławnym jako narządem pomocniczym. Przy jego pomocy oddycha powietrzem atmosferycznym, dzięki czemu wyjęta z wody może żyć kilka dni. Tarło a. przypada w okresie wiosennym (kwiecień, maj) przy temperaturze wody ok. 25°C. U samców w tym

13 amur biały

okresie pojawia się szata godowa. Do tarła wybierane są miejsca płytkie (25 do 40 cm), porośnięte roślinnością. Samiec buduje gniazdo z resztek roślin. Często gniazda tworzą kolonie, co ułatwia samcom wspólną ochronę gniazd i świeżo wylęgłych młodych. Jedna samica składa od 20 tyś. do 70 tyś. jaj. Samiec opiekuje się młodymi aż do uzyskania przez nie ok. 10 cm długości. A. odżywia się na ogół rybami, czasem skorupiakami i mięczakami. Prowadzi zwykle nocny tryb życia. W zimie przebywa w miejscach głębszych częściowo zagrzebana w mule, popadając w stan odrętwienia. Zamieszkuje płytkie, mocno zarośnięte zbiorniki śródlądowe Ameryki Północnej. W dorzeczu Wielkich Jezior, które są północną granicą jej zasięgu, występuje pospolicie z wyjątkiem Jeziora Górnego. Znaczenie gospodarcze a. jest niewielkie z powodu niezbyt smacznego mięsa. Młode okazy (bardzo żywotne) służą za przynętę przy wędkarskich połowach innych ryb drapieżnych. [J.M.R.]

amiokształtne (Amiiformes) - rząd z nadrzędu ->-ganoi-dów kostnych. Pierwsi przedstawiciele tego rzędu pojawili się w pokładach górnego permu. Jedynym dziś żyjącym przedstawicielem jest amia. Rząd ten obejmuje kilka wymarłych rodzin ryb słodkowodnych, będących pod koniec okresu kredowego dominującą grupą ryb. A. zamieszkiwały wody strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej Europy, Azji i obu Ameryk. [J.M.R.]

amur biały (Ctenopharyngodon

idella) - gatunek z rodziny

--karpiowatych. Sylwetką przypomina klenia. Ma ciało wydłużone, niskie, walcowate, pokryte dużą łuską; szeroka głowa zaopatrzona jest w otwór gębowy końcowy; występują dwa szeregi zębów gardłowych. Grzbiet jest brunatnozielony, a boki srebrzyste.

A.b. rośnie bardzo szybko, osiągając ponad 1 m długości i 32 kg ciężaru. Żywi się pokarmem roślinnym. Osobniki młodociane do osiągnięcia 2,5 cm długości zjadają plankton zwierzęcy, a potem stają się roślinożerne. A.b. dojrzewa w 6 lub 7 roku życia. Ma ikrę pelagiczną, która rozwija się spływając z prądem rzeki. Wymaga podczas tarła temperatury wody od 20° do 23°C. Występuje w Chinach i dorzeczu Amuru. W Chinach bywa często hodowany w stawach. Obecnie (ze względu na duże walory użytkowe a.b.) prowadzi się prace nad jego aklimatyzacją na wszystkich kontynentach, zarówno w strefach zwrotnikowej i podzwrotnikowej, jak i umiarkowanej. Przed kilkunastu laty podjęto próby jego aklimatyzacji w radzieckiej Azji środkowej, w europejskiej części Związku Radzieckiego oraz w niektórych krajach Europy środkowej, a od 1964 r. także w Polsce. Udało się na razie zaaklimatyzować a.b. tylko w dorzeczu rzek Amu-Darii i Kubania. W Polsce bywa z powodzeniem hodowany w wielu gospodarstwach stawo

amur czarny 14

wych. Szczególnie dobrze rośnie w zbiornikach zasilanych w podgrzaną wodę, jak np. przy elektrowniach wodnych w Pątnowie i Koninie. Jednak w naszych warunkach nie rozmnaża się, w związku z czym materiał zarybieniowy sprowadzamy z ZSRR. Pod względem smakowym a.b. nie ustępuje karpiowi. Bywa spożywany w stanie świeżym i wędzonym. [H.R.]

amur czarny (Mylopharyngodon piceus) - gatunek z rodziny ^karpiowatych. Kształtem ciała przypomina amura białego, z którym nie jest jednak bliżej spokrewniony.

Ma zęby gardłowe jedno lub dwuszeregowe, bardzo mocne, przystosowane do miażdżenia skorup mięczaków, którymi się odżywia. Posiada ciemne ubarwienie ciała. Wyrasta ponad 1 m długości. Występuje w Chinach i w dorzeczu Amuru. Znaczenie gospodarcze ma tylko w Chinach, gdzie jest także hodowany w stawach. Przed kilkunastu laty podjęto próby aklimatyzacji a.cz. w europejskiej części Związku Radzieckiego, w Rumunii i Izraelu. [H.R.]

anabioza - maksymalne obniżenie aktywności życiowej, stanowiące przystosowanie do nie sprzyjających warunków środowiska. U ryb występuje w okresie zimowym oraz w okresie letniej suszy. Wiele

gatunków ryb strefy umiarkowanej zapada w sen zimowy. Ryby gromadzą się wówczas w głębszych, nie zamarzających partiach jezior, rzek i zalewów, zalegając nieraz w kilku warstwach, nie pobierają w tym czasie pokarmu oraz mają zwolniony proces oddychania i przemiany materii. W sen zimowy zapadają w naszym klimacie ryby karpiokształtne, gdyż jest to grupa o pochodzeniu południowym. Niektóre ryby, jak karaś, lin i muławka, zagrzebują się na zimę w muł, ulegając przy płytkiej wodzie przemarznięciu. Nie giną jednak, jeśli nie zamarzną krew i płyny wewnątrzkomórkowe ciała, które mają nieco niższą temperaturę zamarzania niż woda. Skrajnym przykładem wytrzymałości na zimno jest dalia. W strefie międzyzwrotnikowej ryby wysychających zbiorników wodnych zapadają w sen letni (->.dwudyszne). Jedne z nich otaczają się kokonem z mułu i śluzu, pozostawiając wąski kanał u szczytu głowy, przez który przenika powietrze atmosferyczne, inne ryją nory kontaktujące się zamaskowanym otworem z zewnętrznym środowiskiem. Oddychają w tym okresie za pomocą -^pęcherza pławnego, który ma u nich budowę zbliżoną do płuc (-^-oddechowy układ), i mogą przebywać w stanie a. do pół roku. Dopiero woda po przedostaniu się do kokona czy nory wywołuje duszenie się i pobudza rybę do wyjścia. Zdumiewającą żywotność wykazuje prapłetwiec, który w warunkach eksperymentalnych może przetrwać w stanie a. nawet do 4 lat. Z naszych ryb piskorz jest w stanie przetrwać przez dłuższy okres całkowite wyschnięcie zbiornika, spędzając go zagrzebany w mule. [H.R.]

15 argus

anchovis (znana też pod francuską nazwą anchois) - konserwa produkowana ze specjalnie spreparowanych sardeli europejskich, czasem ze szprotów, a także sardynek. Konserwa ta jest na ogół bardzo ostra w smaku, sporządzana w formie filetów w oleju, rozmaitych past i korków z kaparkami. [J.M.R.]

anioł morski ->raszpla.

anoplopoma, dorszyk czarny (Anoplopoma fimbria) - gatunek z rodziny ->terpugowatych spokrewniony z terpugą białoplamą. Osiąga długość 60 cm. Występuje w północnym Pacyfiku, przy czym szczególnie obficie w Morzu Beringa i przy wybrzeżach Alaski. Wysokie wartości odżywcze mięsa i wyborny smak nadały a. miano "sterleta Pacyfiku". Odłowy na skalę przemysłową trwają dopiero od kilku lat. [K.K.]

apogon (Apoffon imberbis) - gatunek morski z rodziny -»-strzępielowatych (zaliczany przez niektórych autorów do odrębnej rodziny Apogonidae). Znany jest z opieki nad potomstwem: samiec i samica wylęgają ikrę w swoich jamach gębowych. [K.K.]

arapaima (Arapaima gigas) - gatunek z rodziny Osteoglossidae, z rzędu -»-śledziokształtnych. Ma ciało pokryte dużymi łuskami oraz płetwę grzbietową przesuniętą na ogon; pęcherz pławny o gąbczastych ścianach służy jej do oddychania powietrzem atmosferycznym; czerpanie powietrza znad powierzchni wody

odbywa się z głośnym mlaskaniem. A. jest jedną z największych ryb słodkowodnych;

osiąga długość 5 m i ciężar 200 kg. Żywi się rybami, które rozciera drobnymi ząbkami, znajdującymi się na kościach językowej i podniebiennych. Dojrzałość płciową osiąga w wieku 5 lat przy długości ok. 1,7 m. Tarło odbywa

w głębszych partiach rzek. Ma niewielką płodność. Wylęgające się młode o długości 12 mm przez jakiś czas przebywają pod opieką samca. Po kilku dniach zaczynają się samodzielnie odżywiać. Wbrew rozpowszechnionej opinii a. nie trzyma młodych w jamie gębowej. Żyje w Ameryce Południowej w dorzeczu Amazonki. Miejscowa nazwa a. brzmi: piraruku, tzn. ryba czerwona. Nazwa ta pochodzi od zabarwionych na czerwono krawędzi łusek w niektórych rejonach ciała. A. jest cenioną rybą sportową. Ma mięso smaczne, chętnie spożywane przez miejscową ludność. [J.M.R.]

argentyny --srebrzykowate.

argus (Scatophagus argus) - gatunek z rodziny Scatophagidae, z podrzędu -»-okoniowców. Ma zmienne ubarwienie ciała, najczęściej szarozielonkawe z odcieniem fioletu, a grzbiet często pomarańczowy. Osiąga długość 25 cm. W jego pokarmie znaczny składnik stanowią rośliny. Rozprzestrzeniony jest w słonych i słonawych wodach tro

ariusowate 16

pikalnej strefy Oceanu Indyjskiego i Spokojnego. Bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]

@ariusowate (Ariidae) - rodzina z podrzędu -gumowców. Nazwa rodziny pochodzi od greckiego boga wojny Aresa, gdyż sumy te są uzbrojone w mocny, przypominający lancę kolec w płetwach grzbietowej oraz odbytowej, a na głowie mają pancerz kostny, dochodzący do początku płetwy grzbietowej. Większość

Sumik krzyżowy

przedstawicieli tej rodziny żyje w oceanach i morzach strefy zwrotnikowej u wybrzeży Ameryki Południowej, Afryki, Madagaskaru i Azji. Z potężnego pancerza sumika krzyżowego (Arius proops), na którym widoczny jest rysunek przypominający krzyż, wykonywane są w Ameryce Południowej amulety. [H.R.]

aterynowate (Atherinidae) - rodzina z rzędu -»okoniokształtnych, blisko spokrewniona z cefalowatymi. Mają ciało wydłużone, prawie walcowate lub nieco bocznie spłaszczone; łuska bywa drobna, cykloidalna, u niektórych rodzajów ktenoidalna; brak linii bocznej. Większość a. ma drobne rozmiary. Są one mięsożerne. Występują w wielkich stadach przy wybrzeżach mórz tropikalnych, subtropikalnych i umiarkowanych;

kilka gatunków żyje w wodach słodkich. Niektóre, jak np. księżycówka, odznaczają się bardzo ciekawą biologią rozrodu. Większe gatunki, jak np. ateryna (Atherina presby-

Ateryna

ter) ze wschodniego Atlantyku i smugobok (Atherina hepsetus) występujący przy wybrzeżach zachodniej Europy i Afryki oraz w Morzu Śródziemnym, mają pewne znaczenie gospodarcze. Mniejsze gatunki słodkowodne, m.in. tęczanka mniejsza (Melanotaenia mac-cullocłli), promieniczka (Tel-matherina ladigesi) i bedocja (Bedotia geayi), bywają hodo

Tęczanka mniejsza

wane w akwariach; dochodzą one do 9 cm długości, są łatwe w hodowli, a karmione obficie dostatecznie urozmaiconym pokarmem nie zjadają jaj ani młodych. [J.M.R.]

aucha, jazgarz chiński (Siniperca chuatsi) - jeden z nielicznych gatunków rodziny -••strzępielowatych, który

babka kalifornijska

przeszedł do życia w wodach słodkich. Osiąga długość 65 cm. Jest drapieżnikiem, szkodnikiem ikry i narybku. Występuje w dorzeczu Amuru i

Sungary, w Korei i północnych Chinach. Ma dość duże znaczenie w lokalnym rybołówstwie, zwłaszcza w Chinach. [K.K.]

babka czarna (Gobius niger) - gatunek z rodziny ->.bab-kowatych. Ma zmienne ubarwienie ciała - od ciemnobrązowego przez oliwkowobru-natne do żółtobrunatnego, z dużymi, zlewającymi się ze sobą plamami na bokach; strona brzuszna jest żółtawa; u samców w okresie godowym czernieją błony podskrzelowe, płetwy brzuszne i część brzucha. B.cz. osiąga długość 15 cm

Babka czarna

i jest największą z babek występujących w Bałtyku. Żyje w strefie przybrzeżnej mórz na podłożu miękkim lub pokrytym roślinnością; czasem spotyka się ją w ujściach rzecznych. Porusza się skokami, często odpoczywając. Ma zwyczaj czepiania się pionowych pali lub zanurzonych w wodzie ścian betonowych. Odżywia się fauną denną - ślimakami, krewetkami, krabami i wieloszczetami. Daje się łatwo chwytać na wędkę. Tarło odbywa od kwietnia do września. Kleiste jaja składa na roślinach w liczbie do 25 tyś. ziarri. Świeżo wylęgłe larwy wiodą początkowo pelagiczny tryb życia, a po osiąg-

9 RłtMIT^ilJ- r»/ł/^l^lrfi/ii7fi^r _

nięciu ok. 10 mm długości schodzą na dno. B.cz. występuje w Oceanie Atlantyckim od Maroka do Wybrzeży Norwegii, w Morzu Śródziemnym i Czarnym oraz w całym prawie Bałtyku z wyjątkiem Zatoki Botnickiej. Ze względu na nieliczne występowanie (najczęściej spotykana jest parami) nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

babka czarnoplamka - (Cor-y-phopterus flavescens) - gatunek z rodziny ->babkowatych. Ma ubarwienie żółtoczerwone lub oliwkowobru-natne; na grzbiecie występuje kilka jaśniejszych plam. Osiąga 6 cm długości. Zamieszkuje płytkie wody przybrzeżne o porośniętym dnie. W zimie schodzi głębiej, do 15 m. W porównaniu z innymi babkami prowadzi bardziej pelagiczny tryb życia. Unika wód wyśledzonych. Tarło odbywa w czerwcu i w lipcu. Ikrę składa na pędach roślin. Występuje w Bałtyku środkowym i zachodnim, gdzie dorasta zaledwie do 4 cm długości oraz wokół Wysp Brytyjskich, sięgając w Atlantyku na południe do północnozachodnich wybrzeży Hiszpanii. [J.M.R.]

babka filipińska -^wiek i wzrost ryb.

babka kalifornijska (Typhlo

goTaius californiensis) - gatu-

babka mała

nek z rodziny -Aabkowatych. Dorasta do 5 cm długości. Dorosłe osobniki żyją parami w norach skorupiaków, drążonych w skałach nadmorskich. Są prawie zupełnie pozbawione pigmentu i ślepe. Świeżo wylęgłe z jaj larwy mają zarówno pigment, jak i oczy, które jednak w miarę wzrostu zwierząt stopniowo zarastają skórą. Żyje u wybrzeży dolnej Kalifornii. [J.M.R.]

babka mała (Pomatoschistus minutus) - gatunek z rodziny -4-babkowatych. Ciało jej pokrywa łuska ktenoidalna. Ubarwienie jest bladobrunatnopomarąńczowe z pięcioma ciemnymi plamami wzdłuż boków ciała. B.m. osiąga maksymalnie 11 cm, w Bałtyku tylko 7 cm. Występuje masowo na odkrytym piaszczystym dnie. W lecie pojawia się w wodach zupełnie płytkich, zimą wywędrowuje na wody głębsze. Unika wód wysłodzonych. Prowadzi wyjątkowo jak na babki ruchliwy tryb życia, poruszając się charakterystycznymi skokami. Często zagrzebuje się w piasku. Pokarm jej stanowi drobna fauna denna i plankton (głównie małże i skorupiaki). Tarło odbywa w marcu i kwietniu. Ikra składana jest pod lub do wnętrza pustych muszli małżów. Samce opiekują się ikrą do chwili wylęgu. B.m. występuje wzdłuż europejskich wybrzeży Oceanu Atlantyckiego, w Morzu Śródziemnym, Północnym i w Bałtyku, gdzie jest najpospolitszym przedstawicielem babkowatych. Jej znaczenie gospodarcze polega na tym, że stanowi ważny składnik pokarmu wielu ryb - płastug, siei, śledzi, okoni, węgorzy, a nawet żerujących w morzu płoci. [J.M.R.]

babka piaskowa (Pomatoschźs-tus microps) - gatunek z rodziny -.•babkowatych. Jej barwa ciała jest szaropopielata, dobrze dostosowana do koloru piasku; grzbiet bywa lekko pigmentowany, podbrzusze białe, nieco opalizujące. B.p. osiąga długość ok. 5 cm, w Bałtyku tylko 3 do 4 cm. Występuje w licznych stadach. Dobrze znosi silne nawet wy-słodzenie wód. Tarło odbywa w lecie. Jaja składa do pustych muszli małżów. Samiec opiekuje się ikrą. Pokarm stanowi drobna fauna denna. B.p. występuje w przybrzeżnych wodach Morza Północnego, przy europejskich brzegach Oceanu Atlantyckiego, w Morzu Śródziemnym oraz w Bałtyku, gdzie spotykana jest głównie w jego zachodniej i środkowej części. Znaczenie gospodarcze b.p. polega na tym, że stanowi ona pokarm dla wielu pożytecznych gatunków ryb. [J.M.R.]

babka potokowa (Gobźus kes-sleri) - gatunek z rodziny

-^-babkowatych. Barwa jej ciała jest czerwonobrunatna;

na bokach głowy występują jasne, okrągłe plamy z ciemną obwódką. B.p. osiąga długość 22 cm. Żyje na podłożu kamienistym. Żywi się drobnymi rybami, ikrą ryb, ślimakami, skorupiakami i larwami owadów. Zamieszkuje Morze Czarne oraz dolny bieg Dniepru, Dniestru i Dunaju;

spotykana bywa także w okolicznych jeziorach. Występuje zwykle pojedynczo i dlatego nie ma znaczenia gospodarczego [J.M.R.]

babka przeźroczysta (Aphya minuta) - gatunek z rodziny

->babkowatych. Posiada ciało białe, półprzeźroczyste; u oso

bników dojrzałych na wargach, na wierzchu głowy, między oczami i na gardle przed płetwami brzusznymi pojawiają się małe czarne plamki, na grzbiecie i wzdłuż boków - rząd plamek czarnozielonych, wzdłuż płetwy odbytowej - plamki czerwonobrunatne. Samce osiągają długość 6 cm, samice 5 cm. B.p. prowadzi częściowo przybrzeżny, częściowo pelagiczny tryb życia.

Babka przeźroczysta

Dojrzałość płciową osiąga z końcem pierwszego roku życia. Trze się od maja do sierpnia. W porze godowej samcom wypadają stare zęby, a na ich miejsce wyrastają nieliczne nowe. Ikra składana jest na podwodnych roślinach, do pustych muszelek małżów lub bezpośrednio na dnie. Larwy wiodą pelagiczny tryb życia. Pierwsza płetwa grzbietowa pojawia się u nich dopiero po osiągnięciu 20 mm długości. B.p. występuje w Morzu Śródziemnym i przyległych doń wodach Oceanu Atlantyckiego, w Morzu Czarnym i Azowskim oraz w zachodniej części Bałtyku. Odgrywa pewną rolę w łańcuchu pokarmowym wód jako pokarm niektórych ryb. [J.M.B.]

babka rzeczna (Gobźus fluviatilis) - gatunek z rodziny ->-babkowatych. Ma ubarwienie ciała brunatnoszare, czasem żółtawoszare, zwykle z licznymi ciemniejszymi plamami; samce w okresie tarła stają się niemal czarne. B.rz. osiąga długość 20 cm. Zwykle

przebywa na i tym. Młode c się w piasek, v jego powierz oczy i pysk. Te od kwietnia d( liczbie 730 do strzeżona prze rzałość płciową drugim roku 2 gości 9 do 12 skorupiakami, wami owadów, nymi rybami. pokarm dla wi nych. Żyje w słonawych -v, Czarnego i A w dolnych parł dających do t poławiana dli sumpcyjnych. |

babkowate, bc

- rodzina z kowców (Gobii

-^-okoniokształt bardzo liczne i ki (ok. 600) ( żonym, pokryt lub ktenoidain;

uzbrojonym w nagim; na tul bocznej, dobrzt winiety jest j nalików i por rozmieszczenie zmysłowego m nie przy okre gólnych rodzaj płetwy brzuszr zrośnięte są z( rodzaj przyssa jącej przyczepi maitych przedl komicie ułatw wanie się przs silniejszego fali w okresach PI odpływów. D:

przekracza 50 i znajduje się n;

gowiec świata, ca pygmaea

badian________________

wodach Wysp Filipińskich, której samiec osiąga długość 9 mm, samica zaś 11 mm. Większość gatunków prowadzi mało ruchliwy tryb życia i w nieznacznym stopniu przemieszcza się z miejsca na miejsce; b. latem zwykle zbliżają się do brzegów, zimą nieco się oddalają. Pokarm okazów dorosłych stanowią denne bezkręgowce (mięczaki, skorupiaki, robaki); osobniki młode i nieliczne gatunki pelagiczne żywią się planktonem; niektóre b. zjadają drobne rybki, same stanowiąc pokarm dla wielu drapieżców. Liczne gatunki wykazują dobrze rozwinięty -^-dymorfizm płciowy - samce są na ogół większe i jaskrawiej ubarwione od samic; różnice uwydatniają się zwłaszcza w okresie tarła. Wszystkie b. składają jaja przy dnie. Samce prawie wszystkich gatunków opiekują się ikrą, budując dla jej zabezpieczenia gniazda lub kopiąc specjalne norki. B. rozprzestrzenione są w wodach morskich i śródlądowych strefy subtropikalnej, tropikalnej i umiarkowanej. Ich występowanie w wodach słodkich jest zjawiskiem wtórnym. Cztery gatunki spotykane są w przybrzeżnych wodach Bałtyku. Niektóre większe gatunki mają duże znaczenie gospodarcze. Przyrządza się z nich konserwy, zwane popularnie byczkami. [J.M.R.]

badian (Badianus rufus) - gatunek z rodziny Badiani-dae, z rzędu -^okoniokształt-nych. Ma drobne wymiary i jaskrawożółtą barwę ze szkarłatnymi, zielonymi i błękitnymi wzorami. Znany jest jako komensal barrakudy. Wpływa nie doznając szwanku do jej paszczy i wyskubuje spośród

____________________20

zębów resztki pokarmu. Występuje w strefie przybrzeżnej i wśród raf koralowych Morza Karaibskiego. [K.K.]

badis blękitnopletwy (Badis badźs) - gatunek z rodziny

-i-wielocierniowatych. Jest u-barwiony niezwykle jaskrawo, przy czym potrafi szybko zmieniać koloryt swego ciała. Osiąga długość 9 cm. Jest mięsożerny, chętnie zjada drobny plankton i larwy owadów. Ryb na ogół nie atakuje. Jego biologia rozrodu jest podobna jak u pielęgnicowatych. Ikrą i wylęgłym narybkiem opiekuje się samiec. B.b. występuje w stojących wodach Indii i Birmy. Bywa chętnie hodowany w akwariach. [J.M.R.]

bagrowate -»kosatkowate balistydy -rfogatnicowate.

balyki - solona, a następnie suszona, niekiedy także wędzona część grzbietowa niektórych dużych i tłustych gatunków ryb. B. wytwarza się głównie z białorybicy. Znacznie mniej produkuje się b. z ryb jesiotrowatych (bieługi, siewrugi, szypa), z nelmy a bardzo rzadko z brzany aralskiej. Sporządza się je głównie w okresie wiosennym [J.M.R.]

bambuza (Elopichthys bambusa) - gatunek z rodziny

-Aarpiowatych. Ma ciało wydłużone, pokryte drobnymi łuskami, otwór gębowy końcowy i zęby gardłowe w trzech szeregach. B. jest drapieżnikiem. Osiąga 2 m długości i 40 kg ciężaru. Występuje w Chinach i dorzeczu Amuru. Jest rybą cenioną, lecz niełatwą do złowienia, wyskakuje bowiem często z sieci lub rozrywa je. [H.R.]

21___________________

barrakuda ->-barrakudowate.

barrakudowate (Sphyraenidae) - rodzina z rzędu -»-okoniokształtnych, blisko spokrewniona z cefalami i aterynowatymi. Są to wielkie, żarłoczne, bardzo drapieżne ryby, budową swą przypominające szczupaki. Mają ciało bardzo wydłużone, głowę długą, zaostrzoną, szczęki uzbrojone w duże, ostre zęby, łuskę drobną, cykloidalną oraz dwie płetwy grzbietowe, przy czym pierwsza zaopatrzona jest w pięć mocnych kolców. B. dorastają 3 m długości. Przebywają zwykle w małych stadkach. Zamieszkują morza tropikalne i subtropikalne. Żyją w symbiozie z badianem, który jest ich komensalem. Mogą być niebezpieczne nawet dla człowieka. Mięso ich jest bardzo smaczne, niesłusznie w niektórych okolicach uważane przez tubylców za trujące. B. są cenione jako przedmiot rybołówstwa sportowego. Do najbardziej znanych należy barrakuda (Sphyraena barracuda), osiągająca 2 do 3 m długości, występująca w tropikalnej strefie Atlantyku, oraz świre-na (Sphyraena sphyraena), dorastająca do 1 m długości i występująca we wschodnim Atlantyku oraz w Morzu Śródziemnym. [J.M.R.]

barramunda ->-rogoząb.

barwa ryb. Ubarwienie ryb jest niezwykle bogate i różnorodne. Jest ono różne u poszczególnych gatunków, a ponadto może się zmieniać u tego samego osobnika pod wpływem czynników zewnętrznych (np. barwy podłoża - szczególnie u ryb przyden-

nych, a pośród kształtnych - wody i jej nas ilości pokarmu wnętrznych (np nalnych, które jawienie się sz samców, i stam Substancje ba:

się wewnątrz mentowych (c Rozróżnia się i dzaje komórek melanofor;

barwnik czarn:

r y - barw ksantofory żółty i g u a n o zawierają subs lecz kryształki jące światło i i połysk. Barwn pochodzenia bi znaczą się duzi wniki czerwon:

żące do lipoehi dzo nietrwałe. ków znajdując;

matoforach ski! których gatuni rają barwniki na drodze dyf nozielony pigr ny z barwnikie werdyną, stwit ciach, łusce płetw belony < innych ryb na na barwy c wskutek skupit proszenia pign matoforach. A:

ściśle wiąże sii wzrokowymi. '. tracą zdolność wy. Regulacja bywa się u r za pośrednicty u ryb kostnyci twem układu przypadku nłei wodzie skóra b szenie tempers ściemnienie sh

barwena______________

barwena (Mullus barbatus) - gatunek z rodziny -s-bar-wenowatych. Ma barwę grzbietu i boków różowawą z ciemniejszymi, czerwonymi, poprzecznymi pasami, brzuch srebrzysty, a płetwy żółte.

Barwena

Osiąga 20 cm długości, wyjątkowo, w południowej części zasięgu, 33 cm. Tarło odbywa od maja do września przy temperaturze wody ok. 20°C. Ikrę składa w kilku porcjach w pewnych odstępach czasu, nocą, w strefie przybrzeżnej. Płodność poszczególnych samic waha się w granicach 4 do 90 tyś. ziarn ikry. Młode wylęgają się po dwóch dniach i wiodą początkowo pelagiczny tryb życia. Nie mają wówczas ubarwienia dorosłych, lecz są całe srebrzyste. Po osiągnięciu 3 do 6 cm, tzn. po 6-8 tygodniach od momentu wylęgu, zbliżają się stopniowo do brzegów, ciało ich nabiera czerwonego odcienia i przechodzą do przydennego trybu życia. B. przebywa zwykle na głębokości 20 do 100 m. Odżywia się drobnymi bezkręgowcami dennymi. Prowadzi życie stadne. W czasie poszukiwania pokarmu rozgrzebuje muł, mącąc w znacznym stopniu wodę. Dzięki temu rybacy mogą łatwo zlokalizować "pasące się" stada. B. występuje we wschodnim Atlantyku, w Morzu Śródziemnym i Bałtyku, a także pospolicie w Morzu Azowskim i Czarnym, gdzie tworzy kilka lokal

___________________22

nych stad. Mięso b. jest smaczne i poszukiwane na rynku. Nadaje się do bezpośredniego spożycia bądź też w postaci solonej, wędzonej i w postaci konserw. [J.M.R.]

barwenowate (Mullidae) - rodzina z rzędu -^okoniokształtnych. Obejmuje ok. 5 rodzajów, z których najbardziej znany jest rodzaj Mullus i jego przedstawiciel - barwena. B. mają ciało wydłużone, bocznie spłaszczone, pokryte dużą łuską o budowie pośredniej między łuską cy-kloidalną i ktenoidalną (-»-łus-ki). U b. występują dwie płetwy grzbietowe, a na podbródku dwa wąsiki odgrywające zapewne rolę narządu dotyku przy wyszukiwaniu w dnie pokarmu. Ciało b. ma zwykle odcień różowy. Niektóre okazy osiągają długość 40 cm. Pokarm stanowi fauna denna. Ikra i narybek prowadzą tryb życia pelagiczny, okazy dorosłe - denny. B. są przybrzeżnymi rybami morskimi zamieszkującymi wody tropikalne, subtropikalne oraz klimatu umiarkowanego. Mają duże znaczenie gospodarcze, a mięso ich uchodzi za bardzo smaczne. [J.M.R.]

barwniaki -^-pielęgnice.

bass słoneczny (Lepomis gib-bosus) - gatunek z rodziny ->bassowatych. Osiąga długość

Bass słoneczny

bastard

22 cm. Najdogodniejsze warunki życia znajduje w płytkich, zarośniętych stawach i jeziorach. Przebywa jednak także w dolnych partiach wolno płynących rzek. Lubi wody chłodne ł umiarkowanie ciepłe. Naturalnym miejscem jego występowania są wody centralnej i wschodniej Ameryki Północnej. B.s. był z powodzeniem aklimatyzowany w Europie. W Polsce pojedyncze egzemplarze spotykano w dorzeczu Odry. [J.M.R.]

bass wielkogębowy (Micropte-rus salmoides) - gatunek z rodziny -»-bassowatych (czasem niewłaściwie nazywany okoniopstrągiem). W wodach swego naturalnego rozmieszczenia osiąga wagę 10 do 12 kg; w Europie poszczególne

Bass wielkogębowy

okazy nie przekraczają 0,5 kg ciężaru. B. w. odbywa tarło od maja do czerwca. Ikra składana jest w gnieździe wykopanym w podłożu. Samiec strzeże złożonych jaj. B.w. występuje w rzekach i jeziorach Ameryki Północnej od Rzeki Św. Wawrzyńca i Wielkich Jezior aż po Florydę, Teksas i Rio Grandę w Meksyku. W 1885 r. sprowadzony został do Europy. Aklimatyzowano go też w Polsce, jednak w wodach otwartych dotychczas się nie przyjął i występuje jedynie w stawach niektórych gospodarstw rybackich. Mięso Jego jest bardzo smaczne. W Ameryce i w krabach, gdzie dobrze się zaaklimatyzował,

ma duże znaczenie gospodarcze i sportowe. [J.M.R.]

bassowate (Centrarchidae) rodzina z rzędu ->-okoniokształt-nych (czasem niewłaściwie nazywana okoniami słonecznymi). Obejmuje ok. 40 gatunków odznaczających się pojedynczą płetwą grzbietową, złożoną z dwóch części; pierwszej uzbrojonej w twarde promienie i drugiej miękkiej;

łuska u większości gatunków ktenoidalną, rzadko cykloidalna. Ciało jest dość krępe, silnie bocznie spłaszczone. B. dorastają do 60 cm długości i mogą osiągać ciężar 10 kg. Tarło odbywają wiosną. Jaja składane są do płytkiego zagłębienia, wykopanego w podłożu przez samca, który następnie strzeże jaj i świeżo wylęgłych larw. Większość b. odżywia się drobnymi zwierzętami; gatunki osiągające większe rozmiary zjadają także ryby. Naturalnym miejscem występowania b. są wody Ameryki Północnej. Wiele gatunków było z powodzeniem aklimatyzowanych w wodach europejskich, m.in. w Polsce bass wielkogębowy. B. są bardzo cenione nie tylko ze względu na doskonałe mięso, lecz także (przez wędkarzy) jako atrakcyjne ryby sportowe. Kilka drobniejszych gatunków o jaskrawym ubarwieniu (m.in. okończyka diamentowego i karzełka tarczowego) hoduje się w akwariach. [J.M.R.]

bastard, hybryd, krzyżówka, mieszaniec - potomek powstały ze skrzyżowania dwóch różnych gatunków. Wśród b. często występują cechy dege-neracyjne, np. bezpłodność i duża śmiertelność. Zdarza się jednak także, że właśnie b. wykazują większą żywotność niż.

batrachowce

niemieszańce, uzyskują lepszy wzrost oraz wydają potomstwo, jak np. b. karpiowatych czy piękniczkowatych. B. mogą nosić cechy pośrednie obu form rodzicielskich lub też zewnętrznie upodabniać się do jednego z rodziców. [J.M.R.]

batrachowce, żaboryby (Batrachoidei) - podrząd z rzędu ->okoniokształtnych, wykazujący w budowie pewne podobieństwo z żabnicokształtnymi

1 dawniej łączony z nimi w jeden rząd. Obejmuje tylko jedną rodzinę batrachowcowatych (Batrachidae) z ok. 20 gatunkami. Cechuje je duża, spłaszczona głowa, wielki otwór gębowy oraz mocne zęby, miażdżące z łatwością twarde skorupy bezkręgowców; wokół otworu gębowego i na pokrywach skrzelowych znajdują się liczne wypustki skórne z frę-dzelkami; ciało jest nagie lub pokryte luźno rozmieszczonymi łuskami; pokrywy skrzelowe są zakończone kolcem, przez który u wielu gatunków przebiega kanał łączący się z gruczołem jadowym; u niektórych gatunków gruczoły jadowe znajdują się u podstawy

2 lub 3 twardych kolców pierwszej płetwy grzbietowej. Jad

Tau

b. wywołuje objawy zatrucia, nie jest jednak niebezpieczny dla życia ludzkiego. B. znane są z opieki nad potomstwem i z wydawania donośnych dźwięków. Złożonej w zagłębieniu dna ikry strzeże samiec odstraszający wrogów

donośnym rykiem lub warczeniem. Podobne odgłosy wydają również samce w okresie godowym. Dźwięk powstaje w wyniku szybkiego wibrowania pęcherza pławnego, które wywołują szybkie skurcze znajdującego się w jego ściankach mięśnia poprzecznie prążkowanego (-4-głos ryb). Zdarzały się przypadki, iż ryki lub warczenie większej liczby b. zgromadzonych w okresie godowym wprowadzały w błąd nasłuch hydroakustyczny marynarki wojennej. B. są rybami strefy przybrzeżnej mórz tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego. Żyją wśród kamieni i w zaroślach glonów. Są bardzo żarłoczne i w zasadzie wszystkożerne. Występują przy atlantyckich wybrzeżach Ameryki, w Indopacyfiku i Pacyfiku. Najbardziej z nich znane są:

tau (Opsanus tau) o długości do 45 cm, występujący od wybrzeży stanu Maine do Kuby, szczególnie spopularyzowany w literaturze z racji opieki nad potomstwem i wydawania donośnego ryku; Thalassophryne aculeata z Zatoki Meksykańskiej mający gruczoły jadowe przy podstawie pierwszych kolców płetwy grzbietowej; jadowity batrach kwiczący (Batrachus grunniens) z przybrzeżnych wód Indii; Porichthys porosissimus z Zatoki Meksykańskiej mający wzdłuż boków szeregi narządów świetlnych rozbłyskujących w postaci jasnych plamek. Mięso b. jest lokalnie jadalne z wyjątkiem wątroby, która uchodzi za trującą. [K.K.]

bedocja -»-aterynowate.

bekaśniki (.Mucrorhamphosidae i Centriscidae) - przedstawi-

belonoksztattnc

ciele dwóch rodzin z rzędu -»• igliczniokształtnych. Są one blisko spokrewnione z rurecz-nicami i fistulkami, mają jednak znacznie skrócone w porównaniu z tymi ostatnimi ciało, pokryte całkowicie lub tylko w partii tułowiowej

Bekaśnik

płytkami kostnymi. Z kilkunastu należących do b. gatunków szczególnie interesujący jest Aeoliscus strigatus z Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku o ciele zamkniętym całkowicie w pancerzu kostnym, przechodzącym ku tyłowi w kolec końcowy. Przedstawiciele tego gatunku pływają w stadkach po kilka lub kilkanaście sztuk w pozycji pionowej, kierując ku przodowi ostrą jak brzytwa krawędź brzucha (stąd w Australii bywają zwane "razorfishes" - ryby-brzytwy). W Atlantyku tropikalnym, zachodząc czasem ku wybrzeżom Wielkiej Brytanii i do Morza Północnego, występuje bekaś-nik (Macrorhnmphosus scoloparc) o ciele krótkim, pysku wyciągniętym w rurkę, mający pokrywę z płytek kostnych tylko w części tułowiowej. [K.K.]

belona (Belone belone) - gatunek z rodziny belonowatych (Belonidae), z rzędu -Aelonokształtnych, o ciele niskim, strzałowato wydłużonym. Szczęki wyciągnięte są w długi ostry dziób, przy czym szczęka dolna u osobników dorosłych bywa mało, u młodocianych znacznie wysunięta

ku przodowi; na szczękach występują drobne, słabo zróżnicowane zęby; drobne ząbki znajdują się również na lemieszu; płetwy grzbietowa i brzuszne przesunięte są ku tyłowi, a płetwa ogonowa jest głęboko wcięta. B. ma barwę-grzbietu ciemnobłękitnozieloną, boki zielonkawe, a brzuch srebrny. Dochodzi do 90 cm długości. Pędzi pelagiczny tryb życia, przebywając przeważnie w strefie przybrzeżnej. W pogoni za pokarmem odbywa dość rozległe wędrówki, również na pełne morze. Żeruje przeważnie nocą, podpływając wtedy ku powierzchni. Żywi" się drobnymi rybami (w Bałtyku głównie śledziami, szprotami i dobi jakami), chwyta również owady znad powierzchni wody. Występuje w wodach europejskich od Morza

Belona

Czarnego po wyspy Brytyjskie i Norwegię, zachodząc w latach cieplejszych jeszcze bardziej na północ. W Bałtyku' południowym występuje stale, a do bardziej północnych jego rejonów zapuszcza się rzadko. Ma niewielkie znaczenie-gospodarcze, gdyż zielone zabarwienie jej kości odstręczawielu konsumentów. Bywa używana również jako przynęta przy połowach dorszowatych. [K.K.]

belonoksztaitne (Beloniformes)' - rząd z nadrzędu -Aościs-tych ryb, obejmujący 5 rodzira zgrupowanych w 2 podrzędy. Odznaczają się ciałem wydłużonym, przeważnie bocznie' spłaszczonym, z płetwami bez promieni twardych, i drobną, łatwo odpadającą łuską cyklo

bentozaury

idalną; linia boczna przebiega nisko; szczęki opatrzone są głównie drobnymi i w mniejszej ilości większymi ząbkami;

pęcherz pławny jest zamknięty; ości mają zabarwienie zielonkawe wskutek obecności 'barwnika żółciowego, biliwer'dyny. B. występują głównie w tropikalnej i subtropikalnej strefie wszechoceanu, rzadziej

•w strefach umiarkowanych, a kilka gatunków przystosowało się do życia w wodach słodkich. Przedstawiciele podrzę-

•du makreloszowców. (Scombe-resocoidei) mają szczęki wydłużone w ostry dziób z mniej lub bardziej wysuniętą szczęką dolną (belona, makrelosz, sajra). U przedstawicieli podrzędu ptaszorowców (E.rocoetoidei) szczęki są skrócone i występują silnie rozwinięte płetwy, zwłaszcza piersiowe, przystosowane do lotu ślizgowego nad powierzchnią wody '(ptaszorowate). Wiele gatunków b., np. sajra, ma duże znaczenie gospodarcze. [K.K.]

'bentozaury (Benthosaurus) - rodzaj z rodziny Bathypte-roidae, z podrzędu ->świetli-ikowców, blisko spokrewniony

{Przedstawiciel rodzaju bentozaury

-ze świetlikowatymi, bardziej jednak przystosowany do ży-'cia na dnie w większych głębokościach. B. mają oczy szczątkowe, pysk wydłużony, a zewnętrzne promienie płetw

brzusznych i dolne płetwy ogonowej są kilkakrotnie dłuższe od pozostałych oraz elastyczne i ruchome. Ryby stoją na nich jak na statywie wspartym o dno. Obserwowano je dotąd tylko z batyskafów, stąd znaczenie przystosowawcze tych płetw nie jest znane. Być może są narządami ruchu po grząskim, mulis-tym dnie. [K.K.]

bersz, sekret (Stizostedion vol-gense) - gatunek z rodziny

->okoniowatych. Jest blisko spokrewniony z sandaczem. Ma podobne do niego ubarwienie i bardzo zbliżoną biologię. Różni się od sandacza brakiem "kłów" i mniejszymi rozmiarami; ma także nieco wyższe płetwy grzbietowe. Osiąga długość 45 cm i ciężar 1,4 kg. Zasiedla północne zlewiska Morza Czarnego, Kaspijskiego i Azowskiego. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

beryksoksztaitne (Berycifor-

•mes) - rząd z nadrzędu

-^kościstych ryb, stanowiący grupę przejściową między prymitywnymi śledziokształtnymi a bardziej progresywnymi okoniokształtnymi i obejmujący kilkanaście rodzin z kilkudziesięcioma gatunkami. B. mają płetwy zaopatrzone w ciernie;

płetwy brzuszne znajdują się pod piersiowymi lub nieco za nimi; niektóre gatunki posiadają drożne połączenie pęcherza pławnego z jelitem. Większość zasiedla wody przybrzeżne i głębinowe wód tropikalnych, wiele z nich przebywa wśród raf koralowych (haj-dukowate), a niektóre zachodzą dość daleko na północ (beryksy). Mięso b. jest dość smaczne i lokalnie bywa spożywane. [K.K.]

bielmik

beryksy (Beryx) rodzaj z rzędu -»beryksokształtnych. Mają ciało krótkie i krępe, oczy duże, w płetwach promienie miękkie i twarde oraz pęcherz pławny drożny. Przebywają w batypelagialu do głębokości 800 m. Jednym z przedstawicieli tego rodzaju jest b. wspaniały (Beryx splendens)

- gatunek kosmopolityczny, dochodzący w Atlantyku z Prądem Zatokowym do wybrzeży Norwegii, podobnie jak b. krępy (Beryx decapterus). B. mają mięso wyborne w smaku, jednak w połowach trafiają się tylko przypadkowo. [K.K.]

bezszczękowce, bezżuchwowce

(Agnatha) - nadgromada z podtypu kręgowców (Verte-brata), obejmująca najprymitywniejsze kręgowce wodne. B. są pozbawione szczęk; mają nie zróżnicowane łuki skrze-Iowe, workowate jamy skrze-Iowe, a w uchu wewnętrznym tylko 2 kanały półkoliste; u większości b. brak typowych kończyn parzystych; z reguły występuje tylko jeden otwór nosowy, umieszczony na szczycie głowy; struna grzbietowa utrzymuje się przez całe życie. B. na ogół nie przekraczają 1 m długości. Pojawiły się w ordowiku. Obejmują wymarłe, silnie opancerzone ostrakodermy i formy żyjące współcześnie, nagie, zwane krągłoustymi. [J.M.R.]

bialokrwiste (Chaenichthyidae)

- rodzina z rzędu ->-okoniokształtnych, licząca 10 rodzajów z 17 gatunkami. Odznaczają się brakiem krwinek czerwonych oraz hemoglobiny. B. osiągają do 67 cm długości (Chaenocephalus aceratus). Występują w wodach Antar-ktyki i tylko jeden gatunek

- Ch.aTOpsoceph.alus esoa: - w Subantarktyce. Większość gatunków b. to ryby typowo denne, mało ruchliwe. Żyją na różnych głębokościach do ok. 700 m. Z rodziną b. jest spokrewnionych kilka innych rodzin (Nototheniidae, Bathydraconidae i Harpagiferidae), wykazujących zredukowaną liczbę krwinek czerwonych. Występują w Antarktyce lub Subantarktyce. Wszystkie b. i pokrewne rodziny mają smaczne mięso i stanowią przedmiot rybołówstwa. Niektórymi gatunkami żywią się walenie i foki. [H.R.]

bialorybica (iStenodus leucich-thys) - gatunek z podrodziny

-i-siejowatych. Osiąga 1 m długości i ciężar 20 kg. Pokarm jej stanowią głównie ryby (głowacz, płoć, młody sandacz);

b. żerują w środkowej części Morza Kaspijskiego. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej w 5 do 7 roku życia podążają na północ. Wchodzą głównie do Wołgi, a część z nich do rzeki Uralu. Większość tarlisk znajduje się w dopływie Wołgi - Ufie, w odległości ponad 3 tyś. km od ujścia Wołgi do Morza Kaspijskiego. W okresie wędrówki b. nie pobiera pokarmu. Ikrę składa w październiku i listopadzie w liczbie ok. 250 tyś. ziarn. Odbywa tarło dwu-, wyjątkowo trzykrotnie. Powtarzane jest ono po dwu lub trzyletniej przerwie. Larwy wykluwają się na wiosnę i po krótkim pobycie w rzece rozpoczynają spływ do morza. Już w drugim miesiącu życia stają się drapieżne. B. ma doskonałe mięso i jest ważnym przedmiotem rybołówstwa. [J.M.R.]

bielmik (Trisopterus luscus)

- gatunek z rodziny -^dor-

bieluga________________

szowatych, występujący w europejskiej części Atlantyku od Maroka do Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz w zachodniej części Morza Śródziemnego, na głębokości do 300 m. Bywa spożywany głównie w Hiszpanii i Francji. Poławiają go również nasze statki dalekomorskie. [K.K.]

bieluga, wyż (Huso huso) - gatunek z rodziny -^jesiotrowatych, blisko spokrewniony z kaługą i jesiotrami. B. to jedna z największych ryb wód słodkich. Dochodzi do 5 m długości i 1500 kg ciężaru. Jest rybą wędrowną. Część życia spędza w morzu, a na tarło podąża w górę rzek. Rozróżnia się rasę ozimą, wchodzącą z morza do rzek jesienią

- od września do listopada, i rasę jarą, wstępującą do rzek wczesną wiosną. Dojrzałość płciową osiąga b. w wieku od 12 do 18 lat. Tarło odbywa w nurcie rzeki, na podłożu kamienistym. Liczba składanych jaj waha się w zależności od wielkości ryby w granicach od 360 tyś. do 7700 tyś. ziarn. Ikra przykleja się do podłoża. Młode wylęgają się po 6

-10 dniach i natychmiast rozpoczynają spływ do morza. Młode b. żywią się głównie bezkręgowcami, starsze polują na ryby (babki, śledzie i in.). Większe okazy mogą pożerać także młode foki. B. najintensywniej żeruje w morzu w lecie. Osiąga wiek 100 lat. Jest mieszkanką Morza Kaspijskiego, Czarnego, Azowskiego, wschodniej części Morza Śródziemnego oraz zlewisk tych mórz. B. jest poławiana dla uzyskania mięsa i czarnego kawioru. W wyniku wprowadzenia przepisów i zabiegów ochronnych jej połowy nieco zmniejszyły się w

____________________28

ostatnich latach. Obecnie opracowuje się metody sztucznej hodowli tego gatunku. [J.M.R.]

bioluminescencja - zdolność organizmów do wydzielania światła. B. u ryb jest powodowana przez narządy-4-świe-tlne lub niektóre gatunki bakterii. Przy bakteryjnym świeceniu światło jest wydzielane stale; także po śmierci ryby świeci jeszcze ona przez dłuższy czas (dorszowate, buławi-kowate i in.). Ryby mające narządy świetlne nie świecą stale, lecz ich fotofory zapalają się co pewien czas i gasną. [H.R.]

blaszkoshrzelne ->-spodouste. błędnikowate -^-łaźcowate. błękitek -^putasu.

błyszczyki, mekhauzje (Moen-khausia) - rodzaj z rodziny ->kąsaczowatych. Poszczególne gatunki osiągają długość 12 cm. Ich ubarwienie jest zwykle lśniącosrebrzyste, często z zielonkawym lub niebieskim, iskrzącym się odcieniem; oczy są jaskrawo czerwone. B. występują w rzekach i jeziorach Brazylii, Gujany i Wenezueli;

często są hodowane w akwariach. W Polsce hoduje się m. in. b. Pittiera, nazywanego też b. brylantowym (Moenkhausia pittieri), i b. ogonoplamego (Moenkhausia oligolepis), zwanego czasem szklaną tetrą. Do rozmnażania wymagają b. wody dość miękkiej, lekko kwaśnej, o temperaturze 25° do 28°C. [J.M.R.]

bogar ->morlesz.

bojownik syjamski (Betta splendens) - gatunek z rodziny ->-łaźcowatych. Ubarwienie

bonito

samców bywa bardzo różnorodne: brunatne, zielone, czerwone, czarne, niebieskie, a samic - żółtawobrunatne z podłużnymi, ciemniejszymi pręgami. Samce tego gatunku są z reguły większe od samic.

Bojownik syjamski

W warunkach swego naturalnego rozmieszczenia osiągają długość do 5 cm, a w akwariach - do 8 cm. Samce są niezwykle waleczne. W Syjamie często urządza się zawody walczących b.s., cieszące się tam niezwykłą popularnością. B.s. występuje w wodach Syjamu - w wolno płynących niewielkich rzeczkach, stawach, kanałach melioracyjnych itd. Do Europy został sprowadzony po raz pierwszy w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia i od tego czasu jest jedną z najchętniej hodowanych przez miłośników rybek akwariowych. [J.M.R.]

bokopływy -i-płastugokształt-ne.

boleń, rap (Aspius aspżus) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych. Ma ciało wydłużone, niskie i bocznie spłaszczone, a otwór gębowy duży, pół-górny; szczęka dolna jest zakończona trójkątną wypukłością, która przy zamknięciu pyska wchodzi do odpowiedniego wcięcia w szczęce górnej;

zęby gardłowe osadzone są w dwu szeregach. Ubarwienie

grzbietu jest stalowo srebrzyste, boki są jaśniejsze, brzuch białosrebrzysty, a płetwy piersiowe i brzuszne słabo zaczerwienione. B. osiąga 80 cm długości i 5 kg ciężaru. W wieku dorosłym jest typowym drapieżnikiem - żywi się wówczas wyłącznie rybami, co pośród europejskich gatunków ryb karpiowatych stanowi wyjątek. B., nawet dużych rozmiarów, zjada stosunkowo drobne ryby; wielkość ofiary nie przekracza 1/5 długości drapieżnika. Tarło odbywa w kwietniu lub w maju, w wodzie bieżącej, w miejscach o dnie żwirowatym. B. występuje w Europie środkowej i wschodniej. Bytuje w dużych rzekach, rzadziej w jeziorach;

trzyma się nurtu, unikając miejsc płytkich i zarośniętych. W Polsce występuje we wszystkich dużych rzekach, sięgając karpackich dopływów Wisły. Nigdzie nie jest liczny. W środkowym biegu Wisły stanowi od 2 do 5°/o odławianych ryb. Jedynie nad Morzem Kaspijskim i Jeziorem Arals-kim ma dosyć duże znaczenie gospodarcze. [H.R.]

boleń szczupakopodobny (Aspiolucius harmandi) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych. Budową ciała przypomina bolenia, od którego różni się mocno spłaszczoną grzbietowo-brzusznie głową. W wieku dorosłym wiedzie drapieżny tryb życia. Występuje w południowych Chinach i północnym Wietnamie. Pokrewny z b.sz. gatunek - łysacz (Aspźolucius esocinus) występuje w rzekach azjatyckich - w Amu-Darii i w Syr-Darii. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze [H.R.]

bonito ->-pelamida.

bops________________

bops, złotokres (Boops boops) - gatunek z rodziny -^-praż-mowatych. Ma złotawozieloną barwę ciała z 4 metalicznie-złotymi pasami podłużnymi;

Bops

pod płetwami piersiowymi występuje ciemnobrązowa plama; płetwy są żółte lub zie-lonawe. Długość ciała dochodzi do 40 cm. B. występuje pospolicie w Morzu Śródziemnym oraz przy atlantyckich wybrzeżach Hiszpanii i Portugalii; bywa czasem spotykany przy wybrzeżach brytyjskich. Użytkuje się go jak inne prażmowate, ale jest mniej od nich ceniony. [K.K.]

bradiodonty -^tępozębne.

brama (Brama rayi) - gatunek z rodziny bramowatych (Bramidae), z rzędu -»-okoniokształtnych, spokrewniony ze smagłą. Ma ciało silnie bocznie spłaszczone, wygrzbiecone, barwy ciemnoniebieskiej przechodzącej ku brzuchowi w srebrną, z metalicznopurpuro

Brama

wym odcieniem wzdłuż boków; pokryty jest łuską kte-noidalną oraz posiada w szczękach ostre zęby chwytne. Długość b. dochodzi do 70 cm.

___________________30

Odżywia się ona głównie rybami i skorupiakami. Występuje w batypelagialu Atlantyku strefy tropikalnej i ciepłej oraz w Morzu Śródziemnym. Ku powierzchni podpływa nocą lub podczas sztormów. Mimo smacznego mięsa gatunek ten ma małe znaczenie gospodarcze, ze względu na sporadyczność odłowów. [K.K.]

brodaczyk (Monocirrhus poly-acanthus) - gatunek z rodziny ->wielocierniowatych. U dołu przedniego krańca dolnej szczęki znajduje się mały wąsik. Ogólne ubarwienie ciała jest żółtawobrunatne, zmieniające się w pewnym stopniu i dostosowujące do otoczenia.

Brodaczyk

B. osiąga długość 8 cm. Pływając bardzo wolno i będąc z kształtu i barwy podobny nieco do liścia, upodabnia się dzięki temu do naturalnych liści, poruszanych biernie przez prąd wody. Jest bardzo drapieżny. Tarło odbywa na sztywnych liściach podwodnych roślin. Rodzice opiekują się ikrą i młodymi. Młode są początkowo zupełnie przezroczyste. Mniej więcej po 2 - 3 tygodniach od chwili wylęgu na ciele młodych b. pojawiają się białe plamki, które znikają dopiero po kilku miesiącach. Przy nierównomiernym wzroście młode mogą nawzajem się pożerać. B. występuje w wodach północnej części Ameryki Południowej. W hodowli

brzana

akwaryjnej należy mu zabezpieczyć odpowiednią ilość pokarmu: musi zjadać dziennie trzy wyrośnięte gupiki, inaczej ginie z głodu. [J.M.R.]

brosma (Brosme brosme) - - gatunek z rodziny ->-dor-szowatych. Ma ciało wrzecionowate wydłużone, płetwy grzbietową i odbytową bardzo długie, obrzeżone wraz z płetwą ogonową jasnożółtym i czarnym pasem. Jest bardzo płodna - składa w okresie tarła l do 3 min ziarn ikry. Pokarmem jej są bezkręgowce i drobne rybki. Stanowi gatunek borealny, występujący w Atlantyku północnym od Cape Cod do Nowej Fundlan-dii i Labradoru na zachodzie i do Skagerraku, Morza Północnego, Norweskiego, Irlandzkiego i zachodniej części Morza Barentsa na wschodzie, zwykle na większych głębokościach, choć nie unika wód płytszych. Mięso b. przypomina nieco w smaku homara, a wątroba zawiera znaczne ilości tranu. [K.K.]

brotulowate (Brotulidae) - rodzina z podrzędu -»wyśliz-gowców, obejmująca przeważnie ryby głębinowe (odławiane na głębokości od 3 tyś. do 6,5 tyś. m), gatunki występujące w wodach wielkich jaskiń oraz kilka gatunków przybrzeżnych. Gatunki głębinowe cechuje długa, masywna głowa i krótkie ciało, przechodzące stopniowo w coraz cieńszy ogon. Płetwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa łączą się tworząc ciągłe obrzeżenie ciała od głowy do otworu odbytowego. W miarę zwiększania się głębokości zanikają stopniowo u poszczególnych gatunków oczy (od głębokości 3 tyś. m spotyka się już tylko

formy ślepe i bezbarwne), wzrasta natomiast wrażliwość zmysłu dotyku i węchu skoncentrowanych w narządach linii bocznej oraz w wąsikach wokół otworu gębowego. Długość ciała poszczególnych gatunków b. wynosi od 10 do100 cm. Nie mają one narządów świetlnych. Większość form głębinowych i wszystkie jaskiniowe są żyworodne. Z głębinowych znana jest m.in. Grimaldichthys profun-dissima (odłowiona z głębokości 6035 m przez wyprawę oceanograficzną Alberta I ks. Monako), a z podziemnych, form jaskiniowych Lud fuga subterranea i Stygicola dentata z Kuby, Typhlias z Jukatanu oraz gatunki z rodzaju. Dipulus z grot Australii. Rodzaj Brotula zamieszkuje-strefę przybrzeżną. [K.K.]

brzana (Barbus barbus) - gatunek z rodziny -»karpiowatych (przez wędkarzy i rybaków w okolicach Warszawy niewłaściwie nazywany śli-zem). Ma ciało wydłużone, niskie, wrzecionowate, pokryte łuskami średniej wielkości, przy czym na łuskach grzbietu widoczne są podłużne prążki, powstałe przez sfałdowanie-naskórka; pysk z otworem gębowym dolnym ma szerokie-wargi i dwie pary wąsików:

Brzana

w kącikach ust jedną parę, a na końcu pyska - drugą;

płetwa grzbietowa jest mocno wcięta, a jej ostatni twardy promień bardzo zgrubiały,,

brzana aralska

zaopatrzony w ząbki; płetwa odbytowa samic prawie że sięga nasady płetwy ogonowej. Ubarwienie grzbietu jest oliwkowozielone, boki u okazów mniejszych złociste i nakrapiane, natomiast u dużych osobników kropek na ciele brak, a boki są srebrzyste;

płetwy brzuszne, odbytowa i dolny płat płetwy ogonowej mają barwę pomarańczowo-czerwoną. B. osiąga zwykle nie więcej niż 55 cm długości i wagę do 2 kg; wyjątkowo dochodzi do 90 cm długości i 15 kg ciężaru. Żywi się fauną denną. Duże okazy są wszystkożerne. Tarło trwa od maja do lipca (u pojedynczych okazów do sierpnia). Otoczka dojrzałej ikry jest trochę kleista i lekko trująca. Podczas tarła ikra początkowo przykleja się do kamieni, a następnie, po zapłodnieniu, bywa znoszona przez prąd wody pod kamienie. Trujące właściwości jaj spełniają rolę ochronną. Po złożeniu ich trucizna szybko się spłukuje, ale jaja wówczas są już ukryte przed drapieżnikami. Jednej samicy towarzyszy podczas tarła od kilku do kilkunastu samców. Zwiększa to szansę zapłodnienia w warunkach szybkiego prądu. Typowa forma b. występuje w rzekach Europy środkowej, Francji i południowowschodniej Anglii. W Alpach bywa spotykana także w jeziorach. Rzeki południowej Europy zamieszkuje kilka pokrewnych podgatun-ków. W Polsce spotyka się b. w dorzeczu Wisły i Odry oraz w Pasiece, przy czym najliczniej w podgórskich odcinkach dopływów Wisły oraz w dopływach Noteci - Drawie i Głdzie. Jest bardzo wrażliwa na zanieczyszczenia przemysłowe wody, wskutek czego zarówno liczebność, jak i zasięg brzany w wielu rzekach Europy, w tym i Polski, znacznie się ostatnio zmniejszyły i zmniejszają się nadal. Znaczenie gospodarcze b. jest obecnie niewielkie. Zob. też:

brzany. [H.B.]

brzana aralska (Barbus brachycephalus) - gatunek z rodziny ->-karpiowatych. Jest największą z brzan; długość jej ciała dochodzi do 105 cm, a ciężar do 22 kg. Występuje w Jeziorze Aralskim. Na tarło wstępuje do Amu-Darii i Syr--Darii. Ma dosyć duże znaczenie gospodarcze. Z części grzbietowej tej ryby sporządza się bałyki. [H.R.]

brzana karpacka (Barbus cy-clolepis waleckii) - podgatu-nek brzany krągłołuskiej (Barbus cyclolepis), występującej w rzekach Półwyspu Bałkańskiego, z rodziny ->-karpiowatych. Ma ciało wydłużone, niskie, wrzecionowate, pokryte łuską średniej wielkości, przy czym na łuskach grzbietu występują brodaweczki naskórkowe; pysk i wargi są mięsiste; na końcu pyska z otworem gębowym dolnym znajdują się dwie pary wąsików; płetwa grzbietowa jest nieznacznie wcięta, a ostatni jej twardy promień nieco zgrubiały, lecz nie tak mocno jak u brzany, i zaopatrzony w bardzo drobne ząbki; płetwa odbytowa samic sięga płetwy ogonowej. B.k. posiada ubarwienie grzbietu brunatne, a boki złociste z brunatnymi plamkami, które występują także na pokrywach skrzelowych, płetwie grzbietowej i płetwie ogonowej; płetwy brzuszne, odbytowa i dolny płat ogonowej są pomarańczowe. B.k. osiąga 40 cm

brzanki

długości. Pokarm jej stanowi drobna fauna denna. Ma biologię rozrodu podobną jak brzana. Występuje w dorzeczu Wisły, Dniestru oraz prawdopodobnie Dunaju. W Polsce znana jest z karpackich i niektórych nizinnych dopływów Wisły oraz ze Strwiąża. Przebywa w miejscach o dnie kamienistym i szybkim prądzie. Nie spotyka się jej tak licznie jak brzanę i brzankę. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]

brzanka (Barbus petenyi) - gatunek z rodziny --karpiowatych. Ma ciało wydłużone, niskie, wrzecionowate, pokryte łuskami średniej wielkości;

pysk z otworem gębowym dolnym i mięsistymi wargami posiada dwie pary wąsików;

niska płetwa grzbietowa nie jest wcięta jak u brzany, a ostatni jej promień nie wykazuje zgrubienia ani ząbków;

płetwa odbytowa samic sięga poza nasadę płetwy ogonowej.

Brzanka

Ubarwienie grzbietu jest brunatne, boki są złociste, przy czym całe ciało pokrywają brunatne plamki; płetwy brzuszne, odbytowe i dolny płat płetwy ogonowej mają ubarwienie żółte z lekkim pomarańczowym odcieniem. B. dochodzi do długości 25 cm. Pokarm jej stanowi drobna fauna denna, rzadziej rośliny. Ma biologię rozrodu podobną Jak u brzany. Występuje w dorzeczu Wisły, Dunaju, Dniestru i w rzekach Półwyspu

Bałkańskiego. Zamieszkuje wyłącznie rzeki górskie. Jest bardzo liczna w górnych odcinkach karpackich dopływów Wisły. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]

brzanka latająca (Esomus dan-rica) - gatunek z rodziny

->karpiowatych. Ciało ma wydłużone z długimi, cienkimi wąsikami, odchodzącymi z brzegu otworu gębowego i sięgającymi polowy długości ciała; płetwy piersiowe są bardzo rozwinięte, podobne do skrzydeł, przezroczyste. Ubarwienie jest srebrzyste; od pokrywy skrzelowej do końca płetwy ogonowej, po obu stronach ciała, ciągnie się czarno

-złota smuga. B.l. osiąga długość 12,5 cm. Pływa bardzo szybko i potrafi wyskakiwać nad wodę. Jest jajorodna. Najchętniej żywi się owadami. Występuje w Indiach i na Cejlonie; w akwariach wymaga wody o temperaturze od 22° do 32°C. [J.M.R.]

brzanki (Puntius) - rodzaj z rodziny -fcarpiowatych. Poszczególne jego gatunki osiągają długość od 4 do 20 cm. Są jajorodne; narybek wylęga się po upływie 24 godz. od chwili złożenia jaj. B. są wszystkożerne. Ze względu na swe stosunkowo niewielkie rozmiary i piękne ubarwienie bywają chętnie hodowane w akwariach, gdzie muszą mieć wodę o temperaturze 22° do 28°C, lekko kwaśną (pH 6,8), dobrze natlenioną i oświetloną. Akwarium dla nich powinno być gęsto obsadzone roślinami. B. występują w słodkich wodach południowowschodniej Azji i zachodniej Afryki. W Polsce hodowane są m.in. b. różowa (Puntius conchonius), b. pięciopręga (Puntius

brzany________________

pentazona), b. purpurowa (Puntius nigrofasciatus), b. zielona (Puntius semifasciolatus), b. Stoliczki (Puntius stoliczkai), b. sumatrzańska (Puntius tetrazona), b. Titteya (Puntius titteya), b. pręgowana (Puntius fasciatus) i b. wielkołuska (Puntius oligole-pis). [J.M.R.]

brzany (Barbus) - bardzo liczebny i różnorodny rodzaj z rodziny -^karpiowatych, liczący ok. 500 gatunków. B. mają wydłużone ciało i końcowy lub dolny otwór gębowy; są pozbawione wąsików lub mają ich dwie pary, rzadziej jedną; zęby gardłowe ustawione są w trzech szeregach; u wielu gatunków ostatni twardy promień płetwy grzbietowej jest zgrubiały i po stronie tylnej ząbkowany. Wielkość brzan jest bardzo różna - od 3,5 cm do ponad 1 m długości. Tarło odbywa się kilkakrotnie w ciągu lata bądź - w strefie zwrotnikowej - ikra składana bywa przez cały rok. Nasze b. (brzana, brzana karpacka i brzanka) trą się od maja do lipca, a ikrę składają w miejscach o dnie kamienistym i szybkim prądzie wody. B. zamieszkują wody słodkie południowej Azji, Afryki ł Europy. Większość gatunków występuje w południowowschodniej Azji i centralnej Afryce. Zdaniem niektórych ichtiologów, gatunki te należy zaliczyć do innych pokrewnych rodzajów (np. do brzanek). W Europie znanych jest 11 gatunków. B. mają lokalnie duże znaczenie gospodarcze. Wiele gatunków zwrotnikowych hoduje się w akwariach. [H.R.]

brzeszczotkowate, nożowce, śle-dziówki (Notopteridae) - rodzina z rzędu -^śledziokształt-

___________________34

nych. Obejmuje 2 lub 3 rodzaje. Ciało b. jest wydłużone, spłaszczone z boków, pokryte drobną, cykloidalną łuską, a krawędź brzucha piłkowana;

wszystkie płetwy mają wyłącznie promienie miękkie; bardzo

Przedstawiciel brzeszczotkowatych Wotopterus afer

długa płetwa odbytowa przechodzi w ogonową, brzuszne są • szczątkowe lub ich brak;

płetwa grzbietowa bywa mała, a u rodzaju Xenomystus w ogóle nie występuje; otwór gębowy jest stosunkowo duży;

szczęki posiadają drobne ząbki. Grzbiet i górne części boków ciała są koloru oliwkowoszarego aż do czarnego, z bardziej lub mniej wyraźnymi plamkami, a dolna część ciała srebrzysta. B. najchętniej przebywają w dennych partiach wolno płynących rzek. Odżywiają się mięczakami, robakami i rybami. Niektóre gatunki dorastają do 1 m długości. Rozprzestrzenione są w słodkich, czasem słonawych wodach Afryki tropikalnej i w wodach południowowschodniej Azji. Mięso mają doskonałe w smaku i z tego względu są chętnie poławiane przez miejscową ludność, głównie na wędkę. Niektóre gatunki, jak np. brzeszczotek czarny (Xenomystus nigri), zwany także brzeszczotkiem afrykańskim, bywają hodowane w akwariach. [J.M.R.]

bulawikowate (Macrouridae) - rodzina z rzędu ->dorszokształtnych (przez niektórych badaczy wyodrębniana w osob-

calusek

ny rząd ze względu na znaczne różnice w budowie między nimi a dorszowatymi). Cechuje je stosunkowo duża głowa i krótki korpus, przechodzący w długi, zwężający się ogon, pozbawiony płetwy ogonowej;

ciało pokrywa łuska, zwykle ktenoidalna; pierwsza płetwa grzbietowa, wysoka, o krótkiej podstawie, wyposażona jest w długi, mocny kolec;

druga płetwa, niska, posiada miękkie promienie; występuje dolny otwór gębowy; przy dolnej szczęce znajduje się wąsik; dobrze rozwinięte oczy

Przedstawiciel buławikowatych Corypłtaenotdes murrayi

są większe u gatunków żyjących na znaczniejszych głębokościach i powiększają się w miarę wzrostu ryby i jej starzenia się; niektóre gatunki mają narząd świetlny tuż przed otworem odbytowym. B. osiągają wielkość od 10 do 100 cm. Prowadzą przydenny tryb życia. Pokarm wygrzebują z mułu. Głównym składnikiem tego pokarmu są skorupiaki, rozgwiazdy i ryby. B. występują we wszystkich głębokich morzach. Znajdywane były nawet na głębokościach sięgających 5 tyś. m. [J.M.R.]

byczki - nazwa konserwy przyrządzanej w ostrym sosie

pomidorowym z różnych gatunków ryb słodkowodnych, m.in. z drobnicy okoni, płoci, wzdręg i jazgarzy oraz z niektórych gatunków morskich, głównie z babek. [J.M.R.]

bystrzyki (Hyphessobrycon) - rodzaj z rodziny -^kąsaczowatych. Należące tu gatunki są niezwykle barwne, zwinne, szybko pływające. Osiągają długość w granicach 3,5 do 8 cm. Wszystkie mają bardzo podobny kształt ciała i podobną biologię, różnią się natomiast od siebie ubarwieniem. W okresie tarła ubarwienie ciała staje się szczególnie intensywne, zwłaszcza u samców. Optymalna temperatura przy tarle wynosi 24°C. W hodowli akwariowej b. rozmnażają się na ogół łatwo; po tarle należy usunąć rodziców, gdyż chętnie zjadają ikrę. W Polsce hodowanych jest ok. 10 gatunków b., m.in. b. czerwony, zwany także czerwoną tetrą (Hyphessobrycon flammeus}, b. żółtopłetwy (Hyphessobrycon bifasciatus), b. barwny, czyli piękny (Hyphessobrycon calli-stus), b. trójpręgi (Hyphessobrycon heterorhabdus), b. cytrynowy, in. pięknopłetwy (Hyphessobrycon pulchripin-nis), oraz b. czarny (Hyphessobrycon herbertaxelrodi), zwany też czarnym -^-neonem. B. są wszystkożerne. Ich naturalnym miejscem występowania są dorzecza Amazonki i Panamy. [J.M.R.]

calusek (Helostoma temmin-cki) - gatunek z rodziny -> łaźcowatych. Dorasta do 30 cm długości i jest jednym z największych gatunków w tej rodzinie. W okresie tarła nie buduje gniazda z piany jak inne łaźcowate. Złożone jaja, łżej-

cefal cienkowargi

sze od wody, pływają po jej powierzchni. Rodzice nie wykazują żadnej troski o przyszłe potomstwo, a często pożerają własną ikrę i wylęgły z niej narybek. C. bywa hodowany w akwariach. Naturalnym miejscem jego występowania są wody śródlądowe Syjamu, Półwyspu Malajskie-go i Archipelagu Sundajskie-go. [J.M.R,]

cefal cienkowargi (Mugil ra

•mada) - gatunek z rodziny

-^cefalowatych. Ma szarobłękitne ubarwienie grzbietu, boki srebrzyste z kilkoma szarymi smugami, brzuch sre-brzystobiały, płetwy żółtawe

Cefal cienkowargi

lub jasnoszare. Osiąga długość 35 cm. Przebywa zwykle w strefie przydennej wyszukując tam pożywienie, jednak w wodach słonawych często pływa także niewielkimi stadkami tuż pod powierzchnią wody. Występuje w przybrzeżnej strefie wód północnozachodniej Europy i w Morzu Śródziemnym. [J.M.R.]

cefal złocisty, singil {Mugil auratus) - gatunek z rodziny ->-cefalowatych. Jego ubarwienie jest bardzo podobne do ubarwienia c. cienkowargiego, z tą różnicą, że boki ciała c.z. mają wyraźnie złoty odcień, a na pokrywach skrzelowych występują rzucające się w oczy złote plamy. C.z. osiąga do 44 cm długości. Występuje w wodach przybrzeżnych pół-nocnozachodniej Europy oraz

w Morzu Śródziemnym i Czarnym, gdzie jest ważnym obiektem połowów. [J.M.R.]

cetalaspidy (Cephalaspżdes) - wymarły szczep z podgromady ->ostrakodermów, żyjący od środkowego syluru do górnego dewonu. Uważane są za przodków współcześnie żyjących minogów. Głowa c. pokryta była silnym pancerzem kostnym, a resztę ciała pokrywały płytki kostne ułożone w kilku rzędach; na głowie istniały specyficzne narządy czuciowe, które mogły być narządami elektrycznymi służącymi do odstraszania wodnych drapieżników; na szczycie głowy znajdowały się oczy i nieparzysty otwór nosowy; po obu bokach ciała występowały twory przypominające parzyste płetwy piersiowe i brzuszne, pozbawione jednak promieni i pokryte łuskami; płetwa ogonowa była typu heterocerkalne-go (-^-płetwy); z grzbietu wyrastała jedna lub dwie płetwy grzbietowe. C. reprezentowały zwierzęta drobne, osiągające najwyżej długość 60 cm. Żyły w wodach słodkich. Żywiły się prawdopodobnie różnymi drobnymi zwierzętami bezkręgowymi. [J.M.R.]

cefalowate (Mugilidae) - rodzina z rzędu -»okoniokształt-nych, obejmująca ok. 16 rodzajów. Są to ryby małych lub średnich rozmiarów, o ciele okrągławym, mniej lub więcej bocznie spłaszczonym;

pysk c. jest mały, wyposażony w słabe ząbki lub nie uzębiony; łuska duża, cykloidalna;

brak linii bocznej; ogólnym pokrojem ciała przypominają nieco ryby karpiowate. Pokarm c. stanowią drobne rośliny oraz jaja i larwy niewielkich zwierząt morskich. Na jesieni

chimera

odbywają wędrówki w kierunku otwartego morza, gdzie odbywają tarło. Po tarle wracają w kierunku brzegów, natomiast jaja, a następnie larwy wiodą pelagiczny tryb życia - stopniowo, w miarę wzrastania, przybliżając się do brzegów. C. zamieszkują przybrzeżne obszary mórz tropikalnych i strefy umiarkowanej. Mają dość poważne znaczenie gospodarcze. W niektórych krajach prowadzi się ich chów, wykorzystując do tego celu laguny. [J.M.R.]

certa CVimba vimba) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych. Ma ciało wydłużone i lekko bocznie spłaszczone; wystający, mięsisty pysk posiada otwór gębowy o położeniu dolnym; wargom brak pokrywy rogowej; zęby gardłowe są ustawione w jednym szeregu. Ubarwienie grzbietu jest staIowozielone, boków - srebrzyste; w okresie tarła niektóre samce stają się prawie czarne. C. osiąga 40 cm długości i 0,6 kg ciężaru. Odżywia się drobną fauną denną oraz resztkami roślin. Tarło odbywa w czerwcu i na początku lipca w miejscach o dnie kamienistym i szybko bieżącej wodzie.

Certa

Występuje w Europie środkowej. Należy do gatunków wędrownych. Odbywa wędrówki rozrodcze z przybrzeżnych słonawych wód morskich, które stanowią jej obszar żerowisko

wy, do rzek. Po tarle powraca do morza. Również narybek spływa do morza. Część populacji c. wiedzie osiadły tryb życia, nie opuszczając nigdy rzeki. Powstawaniu osiadłych stad sprzyja budownictwo wodne na rzekach, uniemożliwiające częstokroć powrót do morza. W Polsce c. występuje wzdłuż wybrzeży Bałtyku i wstępuje na tarło do Wisły, Odry oraz niewielkich rzek pomorskich. Wędrówka rozrodcza c. z Zatoki Gdańskiej do Wisły rozpoczyna się w połowie sierpnia i trwa do połowy października. Jak wykazały najnowsze badania (prowadzone metodą znakowania przez Instytut Rybactwa Śródlądowego), większość tej populacji c. (ok. 90°/o) podąża z różną szybkością (od l do 17 km na dobę) do tarlisk położonych w karpackich dopływach Wisły (San z Wisłokiem, Wisłoka, Dunajec, Raba), docierając do tych rzek pod koniec grudnia. Najdalsza przebyta przez c. droga wynosi 865 km (do środkowego biegu Sanu). C. jest gatunkiem wysoko cenionym i ma duże znaczenie gospodarcze. Przez nas bywa eksportowana w postaci wędzonej. Poławia się ją zarówno w zatokach morskich, jak i rzekach. W Polsce najwięcej c. wyławia się w Zatoce Gdańskiej i przy ujściu Wisły. [H.R.]

chamsa -^-sardela europejska.

chimera, przeraża (Chimaera monstrosa) - gatunek z rodziny chimerowatych (Chi-maeridae), z rzędu chimerokształtnych (.Chimaeriformes), z podgromady -^-chimer. Ciało jej ma kształt wrzecionowaty z bardzo długim ogonem, prze-

chimery _____

chodzącym w cienki bicz;

uzbrojenie otworu gębowego stanowią trzy pary płytek zębowych: dwie górne i jedna dolna; pierwsza płetwa grzbietowa jest wysoka, uzbrojona w silny kolec, druga niską, długa, przechodzi na ogon;

Chimera

płetwa odbytowa jest bardzo mała; na głowie mieści się ruchomy chrząstkowy wyrostek, stanowiący pomocniczy narząd kopulacyjny. Ch. osiąga długość 1 m; samce są nieco mniejsze od samic. Ch. jest rybą głębinową, występującą na głębokości od 100 do 1500 m. U ch. zachodzi zapłodnienie wewnętrzne. Jaja składane są przez cały rok po dwa na raz. Po wydostaniu się z otworu odbytowego samicy wiszą one przez pewien czas przyczepione w jego okolicy. Są niezwykle duże, zamknięte w rogowej otoczce. Osiągają długość od 16 do 18 cm wraz z wyrostkami o długości 3-1 cm. Rozwój jaj trwa od 12 do 18 miesięcy. Pokarm ch. stanowią głównie skorupiaki i mięczaki; w żołądkach znajdowano także resztki jamochłonów, szkarłupni i ryb. Ch. zamieszkuje wody północnowschodniego Atlantyku i zachodnią część Morza Śródziemnego. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze. Mięso jej nie jest smaczne. Tran uzyskiwany z wątroby ma znaczenie lecznicze i podawany bywa przy zapaleniu migdałków, reumatyzmie oraz chorobach narządów oddechowych. [J.M.R.]

___________________38

chimery, zrosłogłowe (Holocephali) - podgromada z gromady ryb -^chrzestnych. 0-bejmują ok. 24 współcześnie żyjących gatunków. Przodkami ich były prawdopodobnie pierwotne ryby chrzestne, wymarłe w permie, zwane tępozębnymi. W odróżnieniu od spodustych ch. mają cztery szczeliny skrzelowe bardzo do siebie zbliżone i przykryte fałdem skórnym, tak że od zewnątrz widać tylko jedną szczelinę skrzelową z każdej strony głowy; kość podnie-biennokwadratowa jest zrośnięta. z czaszką; pozbawione szkliwa zęby zlane są w płytki żujące: dwie w górnej szczęce i jedną w dolnej;

brak steku; skóra bywa naga lub częściowo pokryta drobnymi plakoidalnymi łuskami. Współcześnie żyjące gatunki występują w chłodnych i głębokich wodach morskich. [J.M.R.]

chirurg -^cyrulik.

chłonny układ, czyli limfaty-czny - układ związany z układem -^-krwionośnym, stanowiący swoiste jego uzupełnienie w dostarczaniu tkankom tlenu i substancji odżywczych i odprowadzaniu produktów przemiany materii. Składa się u ryb z kilku parzystych i nieparzystych pni chłonnych (biegnących w tułowiu i w głowie wzdłuż podłużnej osi ciała i zbierających chłonkę z narządów wewnętrznych, mięśni i skóry), które uchodzą do końcowych odcinków żył głównych w okolicy serca. Prócz tego połączenia z żyłami głównymi u wielu ryb kościstych istnieje połączenie z żyłą ogonową za pośrednictwem serca limfaty-

chropik

cznego, znajdującego się pod ostatnim kręgiem ogonowym i składającego się z dwu pęcherzyków. Przesuwanie się limfy w kierunku ku żyłom i uniemożliwienie przedostania się krwi z żył do ch.u. zapewnione jest dzięki systemowi odpowiednich zastawek zarówno w sercu limfatycznym, jak i w naczyniach chłonnych. Skład chemiczny limfy jest podobny do składu osocza krwi. Znajdują się w niej limfocyty - jedna z postaci krwinek białych. [H.R.]

choroby ryb. Ch. r. często powodują, zwłaszcza w zbiornikach, gdzie ryby przebywają w dużym zagęszczeniu (stawy hodowlane, akwaria), znaczne straty w pogłowiu ryb. Sprawcami ch.r. są przede wszystkim wirusy, bakterie, grzyby chorobotwórcze i pasożyty. Choroby mogą być spowodowane także zmianami klimatycznymi, zaburzeniami równowagi biologicznej w zbiornikach wodnych, nieodpowiednim pokarmem, zanieczyszczeniami itd. Do najgroźniejszych ch.r. należą: posocznica karpi, pleśniawki, grzybice, ichtioftiriaza, ichtiofonaza oraz choroby pasożytnicze wywoływane przez przywry, tasiemce i nicienie. Niektóre ryby bywają żywicielami pośrednimi pasożytów ludzi i zwierząt, np. tasiemca bruzdogłowca szerokiego i przywry kociej. W hodowlach stawowych i akwariowych zwraca się przede wszystkim uwagę na profilaktykę, stwarzając najkorzystniejsze warunki bytowania. Leczenie polega na stosowaniu odpowiednich środków chemicznych, biologicznych, a czasem - zwłaszcza w akwarysty -ce - chirurgicznych. [J.M.R.]

chramula pospolita (Varicorhi-

nus capoeta) - gatunek z rodziny -»karpiowatych. Ma jedną parę wąsików oraz mocny i ząbkowany ostatni twardy promień płetwy grzbietowej. Osiąga do 60 cm długości i do 1,5 kg ciężaru. Zamieszkuje wody wschodniego Zakaukazia, zachodniej Turkmenii oraz dorzecze jeziora Sewan. W tym ostatnim ma pewne znaczenie gospodarcze. Zob. też: chramule. [H.R.]

chramule (Varicorhinus] - rodzaj z rodziny ->karpiowatych, blisko spokrewniony z brzanami. Znanych jest ok. 25 gatunków ch. Mają one ciało wrzecionowate, otwór gębowy o położeniu dolnym oraz zrogowaciałą dolną wargę; zęby gardłowe występują w 3 szeregach; ostatni twardy promień płetwy grzbietowej bywa ząbkowany lub zamieniony w gładki kolec; otrzewna jest czarna. Długość ciała ch. dochodzi do 60 cm, ciężar do 2,5 kg. Wszystkie ch. są roślinożerne, żywiące się głównie glonami, które zeskrobują z kamieni za pomocą szczęki dolnej. Długość przewodu pokarmowego w związku z odżywianiem się pokarmem roślinnym przekracza od 7 do 10 razy długość ciała. Ikra jest lekko trująca. Ch. zamieszkują górskie rzeki i jeziora południowej Azji i Afryki. Są przedmiotem lokalnego rybołówstwa. [H.R.]

chropik (Carowa: ronchus) - gatunek z rodziny ->ostrobokowatych. Ma ciało wydłużone, nieco bocznie spłaszczone, grzbiet oliwkowobrązowy, a boki i brzuch białawe; płetwy grzbietowa i ogonowa są zielonkawe, pozostałe - bledsze;

na krawędzi pokrywy skrzelo

chrzestne ryby

wej występuje czarna plama. Ch. osiąga maksymalnie długość 35 cm. Występuje w ciepłych wodach wschodniego Atlantyku. Jest jadalny. Bywa poławiany m.in. przez polskie statki rybackie. [J.M.R.]

chrzestne ryby (Chondrich-thyes) - jedna z 8 gromad nadgromady szczękowców (Gnathostomata). Ch. r. pojawiły się w środkowym de-wonie. Największy rozkwit tej gromady przypadł na karbon. Z końcem permu wymarły pierwotne ch.r. - prażarłacze i tępozębne. Ich potomkami są współcześnie żyjące rekiny, płaszczki i chimery. Formy żyjące obecnie są zwierzętami głównie morskimi. Gromada ch.r. obejmuje prymitywne ryby o chrzestnym, miejscami zwapniałym szkielecie; struna grzbietowa zachowuje się u nich w ciągu całego życia;

łuski (nie zawsze obecne) są typu plakoidalnego; w jelicie występuje zastawka spiralna zwiększająca powierzchnię trawienia; brak pęcherza pławne-go; na bokach ciała występuje l do 7 par zewnętrznych otworów skrzelowych; pokrywy skrzelowej brak. U ch.r. istnieje z reguły zapłodnienie wewnętrzne; samce (oprócz prażarłaczy) mają narząd kopulacyjny utworzony z przekształconych płetw brzusznych, tzw. -s-gonopodium. Samice składają jaja w rogowych, twardych otoczkach lub też wydają na świat żywe młode. Zob. też: ryby właściwe, systematyka. [J.M.R.]

chrzęstniki ->-ganoidy chrzestne.

cierniczek (Pungitius pungi-tius) - gatunek z rodziny ->-ciernikowatych. Przed płetwą grzbietową ma 8 do 12 wolno stojących kolców. Jest szaro ubarwiony; w okresie tarła samiec staje się prawie czarny, natomiast kolce brzuszne bieleją. C. osiąga długość 5 do 6, wyjątkowo 9 cm. Trze się od maja do czerwca. Podobnie jak ciernik buduje

Cierniczek

gniazdo i opiekuje się potomstwem. Pokarm jego stanowią kiełże i larwy owadów. C. rozprzestrzeniony ' jest wokół-biegunowo. Żyje w Morzu Północnym, Bałtyckim, Białym oraz w Morzu Arktycznym aż po Pacyfik (gdzie występuje wzdłuż wybrzeży Morza Ochockiego po Sachalin), a także w zlewiskach uprzednio wymienionych mórz. Spotyka go się też na Alasce i wzdłuż północnowschodnich wybrzeży Ameryki Północnej aż po okolice Nowego Jorku. W Polsce rozprzestrzeniony jest w północnej i środkowej części kraju. Znaczenia gospodarczego nie ma. [J.M.R.]

ciernik, kat, kolka (Gasterosteus aculeatus) - gatunek z rodziny ->-ciernikowatych. Tworzy szereg form różniących się od siebie liczbą płytek kostnych na bokach ciała. Zwykle ma ubarwienie stalowoszare, ciemniejsze na grzbiecie; w okresie tarła grzbiet samca staje się prawie czarny z zielononiebieskimi odcieniami, a gardło i podbrzusze jaskrawoczerwone. C. osiąga długość 5 do 6 cm, wyjątkowo nieco więcej. Tarło odbywa kilkakrotnie, od wiosny do końca lata. Samiec buduje gniazdo

ciernikowate

ze szczątków roślinnych, do którego zapędza samicę (czasem kilka samic), składającą tam 60 do 70 jaj. Samiec strzeże pilnie ikry i świeżo wyklutych larw. Poszczególne okazy osiągają wiek 3 lat. C. żywi się larwami owadów, ikrą i larwami innych gatunków ryb oraz drobnymi skorupiakami. Jest rozprzestrzeniony u wybrzeży wschodniej, zachodniej i północnej części Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego i w rzekach wpadających do tych oceanów. W Europie sięga od północnych wybrzeży Morza Czarnego do Nowej Ziemi i Dźwiny Północnej, w Azji od Korei i Japonii do Cieśniny Beringa, w Ameryce Północnej od wybrzeży Alaski do Kalifornii i

Ciernik

od Grenlandii po okolice Nowego Jorku; występuje też w północnej Afryce i u południowych wybrzeży Morza Śródziemnego. W Polsce wszędzie pospolity. Nie ma znaczenia konsumpcyjnego; bywa tępiony jako uciążliwy chwast rybi. [J.M.R.]

cicrnikoksztaitne (Gasterosteź-formes) - rząd należący do nadrzędu ryb -^-kościstych. 0-bejmuje 3 rodziny z 8 rodzajami. Są to niewielkie ryby o ciele pokrytym w mniejszym lub większym stopniu płytkami kostnymi; przed płetwą grzbietową znajdują się luźno stojące kolce. C. zamieszkują słodkie, słone i słonawe wody Półkuli północnej. W wodach

Polski występują przedstawiciele jednej rodziny, ciernikowatych. [J.M.R.]

ciernikowate (Gasterosteidae) - rodzina z rzędu -s-ciernikokształtnych, obejmująca 3 rodzaje z 7 gatunkami. Na ogół nie przekraczają 8 cm długości i jedynie gatunki z rodzaju Spinachia (pocierniec) mogą osiągać długość 20 cm. C. mają kształt ciała wrzecionowaty, smukły; otwór gębowy jest stosunkowo mały; ciało bywa nagie lub pokryte płytkami kostnymi; przed płetwą grzbietową osadzonych jest 2 do 17 mocnych, ostrych, luźno stojących kolców; płetwa odbytowa i piersiowe zawierają po jednym twardym promieniu; płetwy brzuszne mają kształt kolca z l do 2 promieni miękkich lub są pozbawione tych promieni. Sposób rozmnażania się c. jest wysoce wyspecjalizowany. W okresie tarła samiec przybiera jaskrawe ubarwienie, wybiera odpowiednie miejsce i buduje gniazdo z jednym (czasem z. dwoma) małym otworem wejściowym. Zapędza następnie do gniazda jedną, częściej kilka samic, a potem pilnie strzeże złożonej przez nie ikry. Również świeżo wyklute młode przez pewien czas pozostają pod opieką samca. W Polsce występują 3 gatunki rodziny c., po jednym z każdego rodzaju (ciernik, cierniczek, pocierniec). C. są szeroko rozprzestrzenione w słodkich i słonawych, płytkich wodach półkuli północnej. Znaczenia konsumpcyjnego nie mają; są tępione jako chwast rybi ze względu na wyjadanie ikry innych gatunków i ze względu na konkurencję pokarmową, jaką stanowią dla gatunków użytecznych. [J.M.R.]

cierniogtowacz

ciernioglowacz -^.głowaczowce Bajkału.

ciosa (Pelecus cultratus) - gatunek z rodziny -»karpiowatych. Ma wydłużone, pokryte drobną, łatwo odpadającą łuską, mocno spłaszczone bocznie ciało oraz prosty

ciosa

grzbiet; linia boczna przebiega faliście; otwór gębowy ma położenie górne; zęby gardłowe ustawione są w 2 szeregach. Ubarwienie grzbietu jest zielonkawe a boki są srebrzyste. C. osiąga do 40 cm, rzadko do 60 cm długości. Odżywia się planktonem zwierzęcym, narybkiem i drobnymi rybami. Tarło odbywa prawdopodobnie wielokrotnie. Ma ikrę pelagiczną, która rozwija się spływając z prądem. Większą część życia spędza na ogół w wyśledzonych obszarach mórz: Bałtyckiego, Czarnego, Azowskiego i Kaspijskiego oraz w Jeziorze Aralskim. Na tarło wstępuje do rzek. Część jednak ryb tego gatunku pozostaje stale w rzekach. W Polsce c. jest bardzo rzadka. Częściej trafia się w Zalewie Wiślanym przy ujściu Wisły, gdzie rybacy nazywają ją kozą. Na tarło wstępuje do Wisły. Pojedyncze okazy docierają do karpackich dopływów Wisły (m.in. do Sanu). Lokalne znaczenie gospodarcze ma jedynie nad Morzem Kaspijskim i Jeziorem Aralskim. [H.R.]

ciosankowate, języczkowate (Cynoglossidae) - rodzina z rzędu ->.płastugokształtnych, blisko spokrewniona z solowatymi. Ciało c. jest wydłużone i silnie bocznie spłaszczone;

oczy występują na lewej stronie ciała; płetwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa są złączone w jedną całość; płetwy piersiowe nie występują. C. obejmują gatunki niewielkie, rzadko osiągające 40 cm długości. Są rozprzestrzenione w wodach Oceanu Spokojnego, Indyjskiego i wschodniego Atlantyku; nieliczne gatunki zamieszkują wody słodkie. Przebywają najczęściej na dnie piaszczystym i- piaszczy-stomulistym. Mają mięso bardzo smaczne, poszukiwane na rynku. Przez polskie statki rybackie poławiana jest m.in. ciosanka (Cynoglossus goreen-sźs), zwana także języczkiem, oraz kanaryjka (Cynoglossus canariensis). [J.M.R.]

cyklotona -^wężorowce.

cyrulik, rybachirurg (Hepatus hepatus) - gatunek z rodziny Acanthuridae, z rzędu ->-okoniokształtnych. Nazwę swą zawdzięcza dużemu, ostremu kolcowi, umieszczonemu w zagłębieniu na trzonie ogonowym. Kolec ten jest ruchomy i służy do obrony. C. ma owalne, bocznie spłaszczone ciało koloru ciemnobrązowego z ciemniejszymi pionowymi liniami; spód przedniej części ciała jest jasnoniebieski; płetwy parzyste, grzbietowa i ogonowa są prawie czarne, odbytowa niebieskawa; wokół kolca na trzonie ogonowym występuje błękitna plama;

błękitne są również oczy z kanarkowożółtą obwódką; czasem za oczami znajdują się 2 lub 3 pomarańczowe plamki.

czebaczek amurski

Młode są barwy oliwkowej z kilkoma błękitnymi, pionowymi liniami. C. osiąga długość 35 cm. Odżywia się głównie pokarmem roślinnym. Jest mieszkańcem raf koralowych. Biologia rozrodu nie jest jeszcze poznana. C. występuje w tropikalnej strefie wód zachodniego Atlantyku. [J.M.R.]

czarna ryba -^dalia. czarna tetra ->-żałobniczka.

czarniak (Pollachźus mrens) - gatunek z rodziny -»-dorszowatych, blisko spokrewniony z witlinkiem i rdzawcem. Ma barwę grzbietu ciemnooliwkowozieloną oraz charakterystyczne czarniawe wnętrze jamy gębowej. Osiąga długość 120 cm (średnio 60 do 90 cm). Pędzi pelagiczny i drapieżny tryb życia. Występuje w północnym Atlantyku od Florydy do Cieśniny Dayisa i od Zatoki Biskajskiej do Spitsbergenu;

jest spotykany w dużych ilościach w Morzu Północnym i w pobliżu Irlandii; czasem zachodzi do zachodniego Bałtyku. W europejskich połowach dorszowatych zajmuje trzecie miejsce po dorszu i plamiaku. Jest użytkowany jak inne dor-szowate, a w NRD i NRF bywa prócz tego wędzony podobnie jak łosoś, jako tzw. łosoś morski. [K.K.]

czarnogrzbietka (Alosa kessie-ri) gatunek z rodzaju ->-pu-zanków. Może osiągać 50 cm długości i ciężar 1,8 kg. Zimę spędza w południowej części Morza Kaspijskiego, na wiosnę przemieszcza się na północ. W kwietniu i maju wpływa do Wołgi na tarło i trze się na odcinku od Saratowa do Kujbyszewa przy temperaturze 18° do 20°C. Larwy wylęgają się po dwóch, trzech

dniach i spływają do morza. Żerować zaczynają po upływie 4 do 6 dni od wyklucia się. Pokarm larw stanowią wrotki, widłonogi i larwy owadów. Dorosłe cz. są drapieżnikami. Samce ich uzyskują dojrzałość płciową w wieku 3 lat, samice - 4 lat. Cz. rośnie bardzo szybko i mając 4 lata osiąga długość ponad 30 cm. Ze względu na swą wielkość i znaczną zawartość tłuszczu jest najcenniejszym przedstawicielem puzanków w rejonie Morza Kaspijskiego. [J.M.R.]

czawycza (Oncorhynchus tschawytscha) - gatunek z rodziny -^łososiowatych, największy przedstawiciel łososi pacyficznych. Osiąga ponad 1 m długości i ciężar 45 kg. Jest gatunkiem wędrownym - większą część życia spędza w morzu, a tarło odbywa w rzekach. W czasie wędrówek na tarło pokonuje nieraz olbrzymie odległości, oddalając się od morza (np. rzeką Jukon) o kilka tysięcy kilometrów. Cz. rozsiedlona jest wzdłuż amerykańskiego wybrzeża pacy-ficznego od Alaski do Kalifornii; po stronie azjatyckiej bywa spotykana tylko u wybrzeży Kamczatki. Mięso jej jest wysoko cenione. [J.M.R.]

czebaczek amurski (Pseudorasbora parva) - gatunek z rodziny ->-karpiowatych. Ma ciało wydłużone, pokryte dużą łuską, oraz górne położenie otworu gębowego. Osiąga Iłem długości. W odróżnieniu od pozostałych ryb karpiowatych samce są większe niż samice, co wiąże się z pełnieniem przez samce funkcji ochrony ikry. Cz. a. odżywia się drobną fauną denną i glonami. Ikrę składa w miejscach zacisznych, na kamieniach lub

czebak amurski

korzeniach drzew. Występuje w dorzeczu Amuru, w Japonii, Korei, Chinach i północnym Wietnamie. W 1960 r. został zawleczony do Rumunii, gdzie zaaklimatyzował się. Nie ma wcale gospodarczego znaczenia. [H.R.]

czebak amurski, jaz amurski (Leuciscus waleckii) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych, bliski jaziowi. Występuje w dorzeczu Amuru, w rzekach północnej Korei, Sachalinu i północnych Chin. Mniejszy niż jaz, osiąga zwykle do 32, rzadko do 37 cm długości. Bywa poławiany w dorzeczu Amuru i w Chinach. [H.R.]

czeczuga -^sterlet.

czerwieniak (Hemichromis bi-maculatus) - gatunek z rodziny ->-pielęgnicowatych. 0-siąga długość 10 cm. Żywi się wszelkim pokarmem mięsnym, napadając także na ryby. Jak inne pielęgnicowate opiekuje się ikrą i świeżo wylęgłym narybkiem. Występuje w dorzeczach wielkich rzek afrykańskich (Nil, Kongo, Niger). Hodowany przez miłośników w akwariach. [J.M.R.]

czewica (Hucho perryi) - gatunek z rodziny -^łososiowatych, blisko spokrewniony z głowacicą. Osiąga długość l m. Jest gatunkiem wędrownym, ale wchodzi do rzek niezbyt daleko od ich ujścia. Tarło odbywa w rzekach, po czym natychmiast spływa do morza. Za rodzicami podąża świeżo wykluty z jaj narybek. Cz. rozprzestrzeniona jest głównie w przybrzeżnej strefie Morza Japońskiego. Ze względu na nieliczne występowanie nie ma dużego znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

czopogtowacz ->-głowaczowce Bajkału.

czopy (Zingel) - rodzaj z rodziny -»-okoniowatych, obejmujący 2 gatunki blisko spokrewnione z jazgarzem i okoniem; zbliżone są też do nich pod względem biologii. Cz.

Czop czarny

występują w dorzeczach Rodanu, Dunaju, Dniestru i Wardaru. Cz. czarny (Zingel zingel) występuje w Dunaju, Prucie i Dniestrze; osiąga 50 cm długości i ciężar l kg;

ma minimalne znaczenie gospodarcze. Cz. żółty (Zingel streber) osiąga zaledwie 17,5 cm długości; występuje w Dunaju, Prucie i Wardarze; jego znaczenie gospodarcze jest również niewielkie. [J.M.R.]

czukuczan syberyjski (Catostomus catostomus rostratus) - podgatunek cz. pospolitego (Catostomus catostomus), zamieszkującego rzeki Ameryki Północnej, z rodziny ->czuku-czanowatych. Zasiedla wartkie rzeki wschodniej Syberii, o kamienistym dnie. Osiąga długość 55 cm i 1,5 kg ciężaru. Bywa użytkowany głównie na pokarm dla psów. [H.R.]

czukuczanowatc (Catostomi-dae) - duża i różnorodna rodzina z podrzędu -^-karpiow-ców, licząca ponad 20 rodzajów i ok. 100 gatunków. Cz. mają ciało wydłużone, wrzecionowate; odznaczają się obecnością bardzo licznych, drobnych zębów gardłowych zawsze ustawionych w jed

czyr

nym szeregu. Żarnówki (-^gardłowe zęby) i wąsików brak. Wielkość maksymalna wynosi 55 cm, przy czym samce są zwykle mniejsze od samic. Pokarm cz. stanowią przede wszystkim drobne denne bezkręgowce, a ponadto rośliny. Ikrę składają na dnie, gdzie przykleja się ona do kamieni bądź roślin. Występują głównie w Ameryce Północnej od Morza Arktycznego do Meksyku;

tylko jeden podgatunek zamieszkuje wschodnią Syberię (-^czukuczan syberyjski) i jeden gatunek z dwoma podgatunkami - północne Chiny. Cz. nie mają znaczenia gospodarczego, gdyż ich mięso jest suche i obfituje w kosteczki międzymięśniowe (ości). [H.R.]

czupurka (Arnoglossus impe-rialis) - gatunek z rodziny -4-skarpiowatych. Ma stosunkowo duże oczy; promienie w liczbie 2 do 5 w płetwie

14 cm. Występuje przy wybrzeżach zachodniej Afryki i Europy, sięgając na północy do Irlandii, oraz w wodach zachodniej części Morza Śródziemnego. [J.M.R.]

czworook (Ałiableps tetropłi-thalmus)-gatunek z rodziny Anablepidae, z rzędu -»kar-pieńcokształtnych. Ciało cz. jest wydłużone i ma wyraźną

Czupurka

grzbietowej są bardzo wydłużone, zgrubiałe, połączone błoną tylko u podstawy; ciało pokryte jest dużą, łatwo odpadającą łuską. Cz. osiąga długość 25 cm. Najczęściej spotyka się ją na głębokości 60 do 70 m; pojedyncze okazy łowiono też na głębokości 350 m. Tarło odbywa wiosną. Larwy wiodą pelagiczny tryb życia; metamorfozę przechodzą przy długości ciała 3 do 5 cm. Cz. osiąga dojrzałość płciową przy długości 13 do

Czworook

ciemną smugę, biegnącą wzdłuż boków; oczy wystają nad linię głowy i grzbietu; każde oko jest podzielone przegrodą poziomą - podzielona jest zarówno rogówka, jak i tęczówka, przy czym górna część soczewki wykazuje przystosowanie do widzenia w środowisku powietrznym i bywa bardziej spłaszczona niż część dolna, służąca do widzenia w wodzie. Cz. płynąc pod samą powierzchnią wody ma część oka wystawioną nad wodę i może śledzić jednocześnie, co dzieje się nad i pod powierzchnią wody. W pogoni za owadami, stanowiącymi jego zasadniczy pokarm, może wyskakiwać z wody na wysokość l m. Jest jajożyworodny. Zamieszkuje słodkie, płytkie wody podzwrotnikowej części Ameryki. [J.M.R.]

czyr, szczokur (Coregonus nasus) - gatunek z podrodziny -^siejowatych, osiągający ze wszystkich przedstawicieli tej podrodziny największe rozmiary. Dorasta do ponad 1 m długości, osiągając przy tym wagę 16 kg. Jest w zasadzie gatunkiem jeziornorzecznym,

dalia

zachodzi jednak także do wód słonawych. Żywi się dennymi skorupiakami, mięczakami, larwami owadów. Tarło odbywa jesienią. Trze się corocznie.

Żyje do 20 lat. Rozprzestrzeniony jest w zlewisku Morza Arktycznego, od Peczory do Anadyru i w wodach Ameryki Północnej. [J.M.R.]

dalia, czarna ryba (Dallia pectoralis) - gatunek z rodziny daliowatych (Dalliidae} z podrzędu -^-szczupakowców. Ma bardzo ciemne ubarwienie z czarnymi plamami na płetwach i bokach ciała. Osiąga długość 20 cm. Występuje masowo w niewielkich rzeczkach, w jeziorach i bagnistych bajorach tundry. Żyje w niezwykle surowych warunkach klimatycznych z bardzo krótkim okresem wegetacyjnym. Zimą zagrzebuje się w muł, a nawet wmarza w lód, aby z wiosną, po odtajeniu lodów, znów powrócić do czynnego życia. Ikrę składa w czerwcu i lipcu, kiedy zbiorniki są częściowo wolne od lodów. Rozprzestrzeniona jest w wodach północnowschodniej Alaski i Syberii. Ma lokalne znaczenie gospodarcze; od maja do grudnia bywa poławiana za po

Dalla

mocą więcierzy. Jest używana jako pokarm dla ludzi i psów. [J.M.R.]

danio (Danio i Brachydanio) - nazwa obejmująca gatunki należące do 2 rodzajów z rodziny -»-karpiowatych. W rodzaju Danio zgrupowane są

gatunki większe, osiągające długość od 10 do 15 cm. Gatunki mniejsze, do 6,5 cm długości, tworzą rodzaj Bra

Danio malabarski

chydanio. Wszystkie gatunki d. składają ikrę niekleistą, lubią pływać stadami i dobrze się czują w wodzie o odczynie obojętnym (pH 7), o temperaturze od 20° do 30°C. Są wszy-stkożerne. W warunkach naturalnych występują w wodach poludniowowschodniej Azji; często bywają hodowane w akwariach. W Polsce hodowany jest d. malabarski (Damo malabarźcus), d. krępaczek (Danio deyario), d. pręgowany (Brachydanio rerio), d. tęczowy (Brachydanio albolineatus) i d. kropkowany (Brachydanio nigrofasciatus). [J.M.R.]

dennik (Liparis liparis) - gatunek z rodziny ->.dennikowatych, blisko spokrewnionej z taszowatymi. Jest bocznie spłaszczony, ma otwór gębowy końcowy i nagą skórę, płetwy piersiowe bardzo szerokie, a brzuszne zrośnięte w przyssawkę. Ciało bywa zwykle brunatnożółte, a niekiedy występują na nim ciemniejsze

diugoszpar

smugi; osobniki stare są ciemniejsze od młodych i często nakrapiane w odcieniu czerwonym lub niebieskim. Ma

Dennik

ksymalna długość d. wynosi 30 cm, zwykle jednak nie przekracza 15 cm długości. Tarło odbywa w miesiącach zimowych, składając ikrę w sporych grudkach. Larwy wylęgają się po 6-8 tygodniach i wiodą początkowo pelagicz-ny tryb życia; z prądami morskimi bywają przenoszone na znaczne nieraz odległości. Pokarm d. stanowią głównie skorupiaki, pierścienice i drobne ryby. D. zamieszkuje przydenne strefy wód północnego Atlantyku i mórz przyległych; w Bałtyku bywa rzadko spotykany, najliczniej w jego wschodniej części. Znaczenia gospodarczego nie ma. [J.M.R.]

dennikowate (Liparidae) - rodzina z podrzędu ->-głowaczowców, blisko spokrewniona z taszowatymi. Obejmuje ok. 40 gatunków, przeważnie głębinowych. D. mają bardziej wydłużone ciało niż taszowate. Występuje u nich tylko jedna, długa płetwa grzbietowa; skóra, czasem uzbrojona w drobne kolce, pozbawiona jest gruzełkowatych narośli. Przedstawiciele niektórych pe-lagicznych rodzajów mają zredukowaną przyssawkę, a w jej miejsce rozwinięte długie, nitkowate twory, powstałe z wydłużenia płetw piersiowych. Gatunki należące do rodzaju Care-proctus, zamieszkujące

wody Dalekiego Wschodu, składają ikrę pod pancerzem kraba kamczackiego, w związku z czym u samic rozwija się rodzaj pokładełka umożliwiającego złożenie ikry w określonym miejscu. Większość d. występuje w północnym Pacyfiku. Spotykane są na głębokościach do 4 tyś. m. [J.M.R.]

diabeł morski -i-manta. diodon -^najeżka.

diugoszpar, rekin olbrzymi, żarłacz olbrzymi (Cetorhinus maxtmus) - gatunek z rodziny długoszparowatych (Cetor-hinidae), z rzędu -^rekinokształtnych. Ciało jego jest owalnego kształtu, wrzecionowate; po obu stronach trzonu ogonowego występuje kil; ogromna paszcza ma liczne, drobne ząbki, ustawione w 4 do 7 rzędów; d. posiada 5 bardzo wydłużonych szczelin skrzelowych, zachodzących aż na brzuszną stronę ciała; wyrostki filtracyjne na łukach skrzelowych osiągają długość 10 do 14 cm i służą do przefiltrowywania planktonu. Ubarwienie jest szarobrązowe do ciemnoszarego i prawie

Długoszpar

czarnego na grzbiecie; spód ciała zwykle biały, ale spotykano także okazy ze spodnią częścią ciała tylko nieznacznie jaśniejszą od grzbietu. D. osiąga długość 15 m i ciężar ponad 4 tyś. kg. Jest jajożyworodny. Odżywia się, podobnie jak inny gigant morski - re-

diugowąsowate

kin wieloryb!, wyłącznie plan-ktonem, zagarniając go ogromną paszczą wraz z wodą morską, którą odcedza przez gęsto rozmieszczone wyrostki filtracyjne. W ciągu godziny może przefiltrować ok. 2 tyś. m8 wody. Jest zwierzęciem niegroźnym, dość spokojnym, pozwala płetwonurkom dosiadać swego grzbietu. Często podczas słonecznej pogody stada liczące do 100 okazów leżą tuż pod powierzchnią wody, grzejąc się na słońcu. Z tego zapewne powodu Anglicy nazywają go rekinem słonecznym. Na ogół powolny, potrafi jednak rozwijać dużą prędkość i wyskakiwać nad powierzchnię wody. Plusk upadającego następnie do wody czterotonowego ciała porównać można z hukiem wystrzału armatniego. D. może odbywać dalekie wędrówki. Jest gatunkiem kosmopolitycznym, rozprzestrzenionym na całej prawie półkuli północnej z wyjątkiem strefy tropikalnej. Ze względu na coraz mniej liczne występowanie nie ma już dużego znaczenia gospodarczego, aczkolwiek jego mięso, zwłaszcza wędzone, jest bardzo smaczne. Dawniej używano oleju wątrobowego d. (jego wątroba może osiągać nawet 1/5 ciężaru ciała) do celów oświetleniowych. [J.M.R.]

diugowąsowate (Ciariidae) - rodzina z podrzędu ->-sumow-ców, licząca ok. 10 rodzajów. Odznaczają się obecnością 4 par długich wąsów, mocnym kolcem w płetwach piersiowych oraz długą płetwą grzbietową i odbytową. Niektóre gatunki osiągają znaczne rozmiary. Na przykład tawada (Ciarźas lazera), żyjąca w Afryce i w Azji, osiąga ponad 20 kg ciężaru, długowąs

senegalski (Ciarźas sefiegalen-sis) - do 9 kg. D. w/ystępują w Afryce zwrotnikowej, południowowschodnie] Azji i

Tawada

we wschodnich Chinach. Zasiedlają wody stojące. Są odporne na niedobór tlenu dzięki obecności narządu -»-nadskrzelowego, umożliwiającego oddychanie tlenem atmosferycznym. Przy nie sprzyjających warunkach hydrologicznych odbywają nocą wędrówki lądowe z jednego zbiornika wody do drugiego lub zagrze-bują się w muł. Mają smaczne mięso i lokalnie duże znaczenie gospodarcze. [H.R.]

dobijak (Hyperoplus lanceolatus) - największy gatunek z rodziny -»-dobijakowatych. 0-siąga 30 cm długości. Żyje najczęściej na głębokości 50 do 60 m. W Bałtyku i Morzu Północnym spotykany jest razem z tobiaszem, który bywa często przez d. zjadany. Zamieszkuje strefę przybrzeżną kontynentu Europejskiego od Zatoki Biskajskiej do Morza Bałtyckiego, strefę przybrzeżną Anglii, Islandii oraz Norwegii aż do wschodniego Murmańska. Jest pospolity przy polskich wybrzeżach Bałtyku. D. stanowi pokarm wielu drapieżnych ryb. Z tego głównie względu jest masowo poławiany jako przynęta do połowów na haczyki. [J.M.R.]

dobijakowate (Ammodytidae) - rodzina z rzędu ->-okoniokształtnych, obejmująca ok. 6 rodzajów. Kształtem ciała i sposobem poruszania się przy-

dorsz

pominą j ą nieco węgorze; ciało ich jest wydłużone, nagie lub pokryte drobną, cykloidalną łuską, a głowa zakończona ostro i zaopatrzona w wysuniętą dolną szczękę; zębów szczękowych najczęściej brak;

brak również pęcherza pław-nego; płetwa grzbietowa i odbytowa są silnie wydłużone;

płetwy brzuszne zwykle nie występują, a jeśli są zachowane, to w zredukowanej postaci i umieszczone na gardle. D. osiągają do 30 cm długości. Zamieszkują głównie piaszczyste strefy przybrzeżne oceanów. Przedstawiciele dwóch rodzajów występują w wodach mórz europejskich, także u wybrzeży Polski. Rozprzestrzenienie d. jest bardzo szerokie i obejmuje strefy przybrzeżne oceanów Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego. Pośrednio mają duże znaczenie gospodarcze jako przynęta używana powszechnie do połowów haczykowych wielu gatunków ryb. [J.M.R].

dorada (Aurata aurata) - gatunek z rodziny -»prażmowatych. Spośród innych gatunków wyróżnia się wspaniałym ubarwieniem: na srebrnozielonawym tle znajduje się do 20 podłużnych złotych pasów, a na pokrywie skrzelowej duża złota plama; płetwa ogonowa jest czarna, piersiowe i brzuszne fioletowe, grzbietowa i odbytowa błękitnawe. D. osiąga długość 40 cm, wyjątkowo 60 cm. Żywi się bezkręgowcami, głównie małżami, przy czym najulubieńszym jej pokarmem są omułki. Od wiosny do jesieni wchodzi często do słonych lagun, masowo pożerając omułki, których skorupy miażdży silnymi, stożkowatymi zębami. Jest spotykana przy wybrzeżach Morza Czarnego, Śródziemnego oraz przy afrykańskich wybrzeżach Atlantyku do Przylądka Dobrej Nadziei. Na północ zachodzi rzadziej, spotykano ją jednak nawet przy wybrzeżach Wielkiej Brytanii. Od czasów starożytnych stanowi przedmiot połowów. Ma mięso bardzo cenione, nadające się na wszelkie przetwory. Asortyment handlowy "dorada" zawiera jednak poza d. również inne gatunki prażmowatych, odpowiadające jej wielkością. [K.K.]

dorsz (Gadus morhua) - najważniejszy gatunek użytkowy z rodziny ->.dorszowatych. Ma ciało wydłużone, głowę dużą z zaostrzonym pyskiem, na podbródku wąsik oraz 3 płetwy grzbietowe i 2 odbytowe. Barwa grzbietu jest marmur -kowa z odcieniem szarym, oliwkowym, czerwonawym, -boki jaśniejsze, linia boczna szeroka, jasna, nad płetwami piersiowymi łukowato wygięta. D. osiąga najwyżej długość 1,5 m, przeważnie jednak odławia się osobniki do 1 m długości. D. jest bardzo drapieżny i żarłoczny. Odżywia się bezkręgowcami dennymi oraz rybami, nie wyłączając młodych okazów własnego gatunku. Płodność jego waha się od 0,5 do 9 min ziaren ikry. Występuje w wodach szelfowych północnego Atlantyku i Pacyfiku, tworząc w obszernym zasięgu występowania liczne podgatunki, a w ich obrębie rasy lokalne i stada różniące się cechami anatomicznymi, zwłaszcza liczbą kręgów, oraz terminami i trasami wędrówek rozrodczych i pokarmowych. W cyklu życiowym d. występują 4 zasadnicze typy wędrówek: bierna wędrówka larwy i narybku z prądem,

dorszoksztaitne

wędrówka pokarmowa osobników młodocianych na płytkie ławice, wędrówka rozrodcza osobników dojrzałych na tarliska i wędrówka potarłowa z tarlisk na żerowiska. Trasy wędrówek d. nie są jednak tak rozległe jak właściwych ryb wędrownych. D. atlantycki (Gadus morhua morhua) jest podgatunkiem o największym ze wszystkich d. znaczeniu gospodarczym. Występuje na wschód od Zatoki Biskajskiej, w Morzu Północnym, Norweskim i Barentsa po Nową Ziemię, wokół W. Brytanii i Islandii oraz u wybrzeży południowej Grenlandii, a na zachodzie przy wschodnich wybrzeżach Labradoru i Nowej Fundlandii po Przylądek Hatteras. Główne łowiska (ławice z dużymi skupieniami bezkręgowców i d. atlantyckiego) znajdują się w wodach w pobliżu Islandii, przy Wyspach Niedźwiedzich, Lofotach, Wyspach Owczych i przy wybrzeżach Norwegii, a po stronie amerykańskiej - na ławicach w pobliżu Nowej Fundlandii. Główne tarliska atlantyckie mieszczą się przy wybrzeżach Norwegii, wokół Wysp Owczych i w Morzu Północnym. D. pacyficzny (Gadus morhua macrocephalus), osiągający długość do 1,2 m, występuje w wodach północnego Pacyfiku i mórz Dalekiego Wschodu. D. bałtycki (Gadus morhua callarias), zwany przez Kaszubów pomuchlą, osiąga maksymalną długość 1,2 m, przeważnie jednak jest znacznie drobniejszy (w Bałtyku północnym dochodzi do 40 cm długości). Występuje w całym Bałtyku, ale najobficiej w jego części południowej oraz na głębiach Bornhoimskiej, Gdańskiej i Gotlandzkiej, gdzie odbywa tarło. D.b. stanowi najważniejszą rybę użytkową Bałtyku. [K.K.] /

dorszoksztaltae (Gadiformes) - rząd z nadrzędu ryb -.kościstych, obejmujący 4 rodziny z 41 rodzajami, 135 gatunkami i kilkudziesięcioma podgatunkami. Jego przedstawiciele żyją w morzu, z jednym wyjątkiem, występującym także w wodach Polski - słodkowodnym miętusem. D. są miękkopłetwe, mają pęcherz pławny zamknięty, płetwy brzuszne osadzone przed piersiowymi, pas miednicowy połączony wiązadłem z obojczykami oraz płetwę ogonową izocerkalną; pierwszy kręg połączony jest z czaszką;

istnieje jedna do trzech płetw grzbietowych oraz jedna lub dwie płetwy odbytowe; ogon, tułów i część głowy pokryte są drobną, cykloidalną łuską;

z podbródka często wyrasta wąsik. Stanowisko systematyczne dorszokształtnych nie jest jeszcze ostatecznie wyjaśnione. Posiadają one cechy świadczące zarówno o wysokiej organizacji (gardłowe osadzenie płetw brzusznych, brak przewodu powietrznego łączącego pęcherz pławny ze środowiskiem zewnętrznym), jak i cechy mające charakter pierwotny (łuskę cykloidalną, położenie płatów węchowych w bezpośrednim sąsiedztwie opuszki węchowej i in). Rodziny d. są dość wyraźnie zróżnicowane ekologicznie. Przedstawiciele jednej z nich (Moridae) to kosmopolici żyjący na znacznych głębokościach we wszystkich głębokich morzach; przedstawiciele rodziny Bregmacerotidae to typowo ciepłolubne gatunki, występujące wyłącznie w morzach tropikalnych i subtropikalnych;

rodzina dorszowatych, najważ-

dorszowate

niejsza ze względów gospodarczych, zajmuje miejsce ekologicznie pośrednie i ma bardzo szerokie rozprzestrzenienie. Prawie wszyscy przedstawiciele d. to ryby wędrowne. Wędrówki związane są z odżywianiem się i rozmnażaniem oraz zależą od sezonowych zmian temperatury. Okres tarła większości d. to koniec lata i początek wiosny. Niektóre gatunki składają ikrę tylko w lecie, inne trą się przez cały rok. Prawie każdy z gatunków składa ikrę przy innej temperaturze, na innej głębokości i przy różnym zasoleniu wody. Płodność d. jest olbrzymia. Dorsz np. składa 4 do 6, a czasem do 9 min ziarn ikry (w zależności od wielkości ryby), molwa - do 60 min ziarn. Zarówno ikra, larwy, jak i młodzież wiodą pelagłczny tryb życia, nieliczne gatunki - batypelagiczny. D. osiągają dojrzałość płciową w wieku od 2 do 15 lat. Znaczenie gospodarcze ma w zasadzie tylko rodzina dorszowatych, a z niej największe dorsz, którego udział w połowach d. wynosi 60 do 70°/o. Produktem ubocznym otrzymywanym z dorszy jest tran oraz mączka rybia produkowana z głów. [J.M.R.]

dorszowate (Gadźdne) - rodzina morska (z jednym tylko gatunkiem słodkowodnym - miętusem) z rzędu -^dorszokształtnych, o cechach budowy odpowiadających charakterystyce rzędu. D. występują głównie na półkuli północnej w wodach borealnych, rzadziej arktycznych, Atlantyku i Pacyfiku, a tylko nieliczne gatunki przeniknęły na półkulę południową, sięgając aż do wód antarktycznych. Jest to rodzina o dużym znaczeniu użytkowym - w odłowach

światowych zajmuje drugie miejsce (ponad 7 min t rocznie) po śledziowatych (ok. 20 min t). Mięso d. jest "chude" (do l°/o tłuszczu), lecz bogate w białko (do 19°/o). Połowu d. na łowiskach północnego Atlantyku i Nowej Fundlandii dokonywały flotylle rybackie Basków, Holendrów i Skandy-nawów jeszcze przed podróżą Kolumba. Stare tradycje ma również przetwórstwo dorszowe. Do najstarszych i dziś jeszcze używanych, zwłaszcza w krajach skandynawskich, sposobów przechowywania należy magazynowanie rozciętych podłużnie odfiletowanych i suszonych d. (sztokfisz), suszonych i solonych na powietrzu przy niskiej temperaturze (klipfisz) oraz solonych w beczkach (laberdan). Mniejsze osobniki przeznacza się na wędzenie. Najpowszechniejszą obecnie formą przetwórstwa d. są filety mrożone i świeże. Spory również procent odłowów przeznacza się na konserwy. Bogata w tłuszcz o znacznej zawartości witaminy A i D wątroba jest surowcem do produkcji tranu leczniczego i oleju technicznego, a ponadto służy do wyrobu specjalnych konserw. Skórę po wyprawieniu przeznacza się na wyroby galanteryjne, a odpadki przerabia się na mączkę stanowiącą dodatek do karmy zwierząt. Ostatnio wyrabia się także z mięsa mączkę jadalną, używaną w piekarnictwie do polepszenia składu białkowego pieczywa. Z kilkudziesięciu gatunków rodziny d. występują w polskich wodach Bałtyku 4 gatunki (dorsz bałtycki, motela, rdzawiec, witlinek), a w wodach śródlądowych Polski l gatunek (miętus). Do innych bardziej znanych gatunków należą: bielmik, brosma,

dorszyk czarny

czarniak, dorsz atlantycki, kar-lik, molwa, molwiniec, morszczuk, nawaga, okowiel, plamiak, putasu, ślepior, wach-nia, mintaj i żabogłów. [K.K.]

dorszyk czarny -^-anoplopoma.

dorszyk polarny, sajka (Boreogadus salda) - gatunek z rodziny -»-dorszowatych. Dochodzi do 30 cm długości. Jest rozmieszczony wokółpolarnie, z granicą południową uzależnioną od sezonowego zasięgu lodów polarnych. Najchętniej przebywa wśród kier lodowych, kryjąc się w szczelinach między nimi lub wśród paku lodowego. Trzyma się górnych, wyśledzonych pod wpływem topnienia lodu warstw wody o temperaturze 0° lub nieco niższej; podchodzi również do ujść rzek. Zasoby jego w wodach arktycznych są znaczne i mało jeszcze wykorzystane, choć od wieków bywał łowiony przez miejscową ludność, następnie suszony i solony, z przeznaczeniem głównie na pokarm dla psów zaprzęgowych. Dopiero w ostatnich czasach wykorzystuje się go dla celów przemysłowych, przede wszystkim na mączkę rybną. Służy również jako przynęta przy połowie innych ryb. D.p. spełnia w przyrodzie niezmiernie ważną rolę jako pokarm wala białego ipłetwonogich arktycznych, jak również większych ryb użytkowych. [K.K.]

doruta (Trisopterus capelanus) - gatunek z rodziny -^dor-szowatych. Dochodzi do 20 cm długości. Występuje tuż przy wybrzeżach Atlantyku, w pobliżu Cieśniny Gibraltarskiej, oraz w zachodniej części Morza Śródziemnego z Adriatykiem włącznie. Mimo smacznego mięsa znaczenie gospodarcze d. jest niewielkie z powodu małych połowów. [K.K.]

drakonetowate, drakonetki -^•lirowce.

drętwowate (Torpedinidae) - rodzina z rzędu ->.płaszczkokształtnych, obejmująca kilkadziesiąt gatunków. D. znane są od eocenu. Między głową a płetwami piersiowymi mają dwie wydłużone, fasolowatego kształtu "baterie elektryczne". Stanowią one mniej więcej 1/6 ciężaru ciała i mogą wytwarzać napięcie sięgające 220 V. W odróżnieniu od innych płaszczek prowadzących denny tryb życia d. są jaskrawo ubarwione. U wielu na jasnym tle występują czarne lub granatowe, często z pomarańczowym środkiem plamy. Rozmiary ciała mieszczą się w bardzo szerokich granicach. Największą długość i ciężar osiągają d. należące do typowego rodzaju Torpedo. Należy tu m.in. drętwa europejska, nazywana też śródziemnomorską (Torpedo mar-

Drętwa Torpedo ocellata

morata), i drętwa brunatna, zwana również czarną (Torpedo nobiliana). Mogą one dorastać do 2 m długości i osiągać

dwydyszne

ciężar 100 kg. Baterie elektryczne u takich kolosów ważą ok. 15 kg i zdolne są porazić śmiertelnie nie tylko duże ryby, ale także człowieka. D. są powolne i bardzo słabo pływają. Większość czasu spędzają na dnie zakopane częściowo w piasku lub mule, czatując na zdobycz. Odżywiają się skorupiakami, ślimakami, robakami i innymi bezkręgowcami. Mogą też zjadać drobne ryby. Jak większość płaszczek są jajożyworodne. Występują we wszystkich prawie ciepłych morzach, głównie w strefie przybrzeżnej. Znaczenia gospodarczego nie mają. Starożytni Rzymianie stosowali z pozytywnym skutkiem okładanie małymi drętwami kończyn i głów w przypadkach bólu głowy i artretyzmu. [J.M.R.]

drobniezka jednodniówka (He-terandria formosa) - gatunek z rodziny -»-piękniczkowatych. Samice osiągają 3 cm długości, samce tylko 1,5 cm. Samica "rodzi" 3 do 4 młodych dziennie przez kilka kolejnych dni. D.j. jest bardzo żarłoczna; w ciągu dnia potrafi zjeść pokarm o wadze równej ciężarowi jej ciała. Jest jajożyworodna. Występuje w słodkich i słonawych wodach zlewiska atlantyckiego od północnej Karoliny do Florydy; często bywa hodowana w akwariach, także w Polsce. [J.M.R.]

drobnoustki (Nannostomus) - rodzaj z rodziny ->kąsaczowatych. Ubarwienie ich ciała jest najczęściej brązowobru-natne z podłużnymi żółtymi pasami, a płetwy mają czerwone plamy. Poszczególne gatunki dochodzą do długości 5 cm. D. żywią się planktonem. Są rozprzestrzenione w

dorzeczu Amazonki. Bywają hodowane w akwariach. W Polsce hodowany jest m.in. drobnoustek Beckforda (Nannostomus beckfordi) i drobnoustek obrzeżony (Nannostomus marginatus). [J.M.R.]

dwudyszne (Dipnoi) - podgromada z gromady ryb -^kostnych. Przedstawiciele tej podgromady znani są od dolnego dewonu, a tylko nieliczne gatunki przetrwały po dzień dzisiejszy. Szkieletem osiowym d. jest niesegmentowana struna grzbietowa; kręgi zaznaczone są tylko przez łuki, które mogą być chrzestne lub kostne; trzonów kręgowych brak lub jeśli są, to bardzo słabo zaznaczone; płetwa ogonowa u form wymarłych jest heterocerkalna, u współczesnych di-ficerkalna; skrzela są częściowo uwstecznione; pęcherz pławny przekształcony w swoiste płuco łączy się z przełykiem za pomocą przewodu odchodzącego od brzusznej strony przełyku. U d. istnieje odrębny krwiobieg płucny; komora sercowa jest częściowo przedzielona na dwie części;

występuje stożek tętniczy; w przewodzie pokarmowym brak wyodrębnionego żołądka, a w jelicie u form współczesnych znajduje się zastawka spiralna i stek. Niektórymi cechami (krążenie płucne, przegroda w sercu, podział stożka tętniczego) d. przypominają płazy, innymi (budowa szkieletu, łusek i mięsistych, płatowatych płetw) ryby trzonopłetwe. Badania nad d. i trzonopłetwymi mają duże znaczenie dla poznania dróg ewolucji kręgowców. D. są rybami wyłącznie słodkowodnymi. Obecnie żyje ich kilka gatunków. W Australii spotykany jest rogoząb, w Afryce prapłetwiec, w

dymorfizm płciowy

Rozmieszczenie dzisiejszych dwudysznych - praplaźca; B - prapłetwca; C - rogozęba

Ameryce Południowej prapłaziec. Ten rozerwany zasięg geograficzny d., szeroko niegdyś rozprzestrzenionych, często podaje się jako jeden z dowodów istnienia hipotetycznego lądu Gondwana. Ląd ten w erze paleozoicznej miał tworzyć wielki kontynent półkuli południowej, obejmujący m.in. dzisiejszą Australię, Afrykę i Amerykę Południową. [J.M.R.]

dymorfizm płciowy - morfologiczne i fizjologiczne różnice, zaznaczające się między osobnikami obojga płci należącymi do tego samego gatunku i występującymi na tym samym obszarze. Różnice te zwykle uwidaczniają się dopiero po osiągnięciu dojrzałości płciowej i tylko u stosunkowo niewielkiej liczby gatunków utrzymują się następnie przez całe życie; u większości gatunków zaznaczone są tylko w okresie godowym, tzn. w czasie dojrzewania produktów płciowych, tarła i jeszcze w okresie ewentualnej opieki nad potomstwem. Do cech różniących obie płcie, a pojawiających się tylko w okresie godowym, należy np. wysypka godowa. Przejawia się ona w postaci drobnych,

białych wzgórków, rozsianych po całym ciele, a czasem skoncentrowanych tylko na głowie. Wysypka ta jest znacznie intensywniejsza u samców, u samic często w ogóle nie występuje. Innym przejawem d.

Dymorfizm płciowy u smagli A - samiec; B - samica

p. jest pojawianie się u samców niektórych gatunków jaskrawego ubarwienia, jak np. u ciernika, różanki i strzebli potokowej. Bardzo daleko idące zmiany zachodzą w okresie godowym u samców ryb łososiowatych. Na przykład u troci i łososia wydłuża się wówczas i wygina hakowate ku górze koniec dolnej szczęki, a u samców kety i gorbuszy szczęka górna ulega ponadto zakrzywieniu do dołu. U tych ostatnich zmiany w budowie ciała stają się tak duże, że ryby te, zwłaszcza samce, sta

ekologiczne grupy

ją się niezdolne do dalszego pobierania pokarmu i giną po pierwszym tarle. Z kolei przykładem cech różniących obie płcie przez okres całego życia danego osobnika jest występo

Gorbusza w okresie godowym A - samiec; B - samica

wanie ->gonopodium. Samce popularnych rybek akwariowych mieczyków oprócz gonopodium mają także charakterystyczny miecz, będący wydłużeniem dolnego płata płetwy ogonowej. Samce gromadnika w odróżnieniu od samic mają wyższą płetwę odbytową i grzbietową. Bardzo

daleko idące z u pewnych gatui binowych, kto;

znacznie mniejsz ne do samic, pas' ciele. Zmiany ba:

godowym mają czenie przy dob< gonopodium je;

przy zaplemnien nym; wysoka p3 wa może odgryy rozrzucaniu ikr zaplemniania; ] samców na sam wane jest najpra koniecznością sta go przebywania względu na ogrc ciemność głębin uniemożliwiający odnajdywanie si Jakie jest biolog nie wielu innyci chodzących w ró;

u obu płci, a prz się w drugorzędo ciorzędowych ce wych, trudno je chwili wyjaśnić.

dyskowce ->palet)

eba -^-sardynki. echiodon ->-fierasferowate.

ekologiczne grupy rozrodcze

ryb - zespoły ryb wyodrębnione na podstawie miejsca składania ikry. Dzieli się je na ryby litofilne, fitofilne, psammofilne, pelagofilne, ostrakofilne i ryby ochraniające ikrę. Ryby litofilne składają jaja na podłożu twardym, piaszczystokamienistym, w miejscach płytkich, dobrze natlenionych. Należą do nich m.

in. brzany, jelce, ki, bolenie, jesiot:

niowate, siejowatt te. Ryby fitofilne ! na roślinach, k gałęziach w woda tych, stojących. T:

przedstawicielami karasie, liny, płoi nice i strzeble b psaromofilne skł przy brzegach po ślinnością, na zwis dnem korzeniach czasem wprost n piasku. Należą t

ekologiczne grupy ryb

niektóre piskorzowate. Ryby pelagofilne odbywają tarło w toni wodnej. Ciężar właściwy ich jaj jest prawie równy ciężarowi wody, dlatego ikra swobodnie unosi się w wodzie. Należy tu m.in. ciosa, półpe-lagofilny miętus i stynka. Ryby ostrakofilne składają jaja do jamy skrzelowej małży. Grupę tę w naszych wodach reprezentuje różanka. Ryby ochraniające ikrę budują gniazda lub pilnują ikry złożonej na kamieniach, albo noszą jaja w torbie lęgowej. Zalicza się do nich m.in. ciernikowate, ślizgowate, pielęgnicowate i igliczniowate. [J.M.R.]

ekologiczne grupy ryb - zespoły ryb wyróżniane w zależności od tolerancji w stosunku do pewnych czynników środowiska. W wodach odznaczających się zbliżonymi warunkami życia grupują się gatunki o podobnych cechach morfologicznofizjologicznych niezależnie od rozmieszczenia geograficznego. Tolerancja w stosunku do czynników środowiska może być szeroka lub wąska. Na tej podstawie wyróżnia się np. ryby nie znoszące dużych zmian temperatury - stenotermiczne, a wśród nich zimno i ciepłolubne, w przeciwieństwie do ryb eury-termicznych. Ryby oceniane według ich tolerancji zasolenia środowiska dzieli się na stenohaliczne i euryhaliczne itd. Najogólniej podzielić można ryby na dwie wielkie grupy ekologiczne: ryby morskie i słodkowodne. Podział bardziej szczegółowy wyróżnia ryby morskie, słodkowodne, wędrowne (dwuśrodowiskowe) oraz żyjące w strefach ujściowych rzek, a więc w środowisku pośrednim, słonawym.

Z kolei wyodrębnić można e.g. r. w zależności od zespołu takich czynników, jak temperatura, światło, falowanie wód, stężenie soli rozpuszczonych w wodzie, głębokość wód i inne. Na tej podstawie dzieli się ryby na głębinowe (żyjące w równomiernych warunkach termicznych, w ciemności i przy jednakowym zasoleniu wody), ryby wód podziemnych, ryby ciepłych źródeł, ryby pelagiczne (żyjące w wolnej strefie wody mórz i jezior), ryby literalne (żyjące w strefie brzegowej w różnych warunkach temperatury, zasolenia i ruchu wody). Zob. też: strefowe rozmieszczenie ryb. [J.M.R.]

elektronarkoza - stan odrętwienia ryb wywołany skutkiem przepuszczania przez środowisko wodne prądu elektrycznego o odpowiednich parametrach. Po wyłączeniu prądu ryba natychmiast lub po kilku minutach przychodzi do siebie, nie wykazując żadnych ujemnych objawów jego działania. Zjawisko elektronarkozy wykorzystuje się coraz powszechniej do połowów ryb w rzekach, stawach i w morzu, zarówno w badaniach naukowych, jak i odłowach gospodarczych. Stosuje się do tego celu specjalne agregaty prądotwórcze na prąd stały lub zmienny. Przy przepuszczaniu słabego prądu przez wodę ryba ustawia się mniej więcej równolegle do kierunku jego przepływu, przy czym głową zwraca się zawsze w kierunku elektrody dodatniej. Przy większym natężeniu prądu ryba wpada w elektronarkozę - traci zdolność utrzymywania równowagi, opada na dno lub zawisa pod powierzchnią. Łowienie ryb prądem ma szereg

embrionalny rozwój

zalet: nie kaleczy ryb, co jest szczególnie istotne przy odławianiu tarlaków (dotychczas stosowane odłowy tradycyjne, sieciowe, powodowały wśród tarlaków znaczne straty), pozwala na odłowy określonych gatunków i o określonej wielkości oraz umożliwia połowy w miejscach niedostępnych dla innych metod. [J.M.R.]

elektryczne narządy. Zdolność do wytwarzania słabego prądu elektrycznego ma szereg gatunków ryb, m.in. niektóre płaszczki, skaber i mruki. Silne wyładowania, mogące ogłuszać i zabijać ryby i inne drobne zwierzęta, a u człowieka i wyższych zwierząt powodować wrażenia bólu bądź wyjątkowo nawet porażenie śmiertelne, mogą wytwarzać tylko: węgorz elektryczny, drętwy oraz sum elektryczny. E.n. węgorza elektrycznego i drętw powstają z mięśni prążkowanych i składają się ze stosu płytek oddzielonych od siebie substancją galaretowatą. U węgorza elektrycznego, który posiada 6 tyś. płytek, poziome przegródki łącznotkankowe dzielą e.n. na płaskie taśmy, w których poustawiane są pionowo płytki elektryczne. U drętw przegródki łącznotkankowe dzielą e.n. na pięciolub sześcioboczne słupki (od 150 do 1000 sztuk), ustawione pionowo, z których każdy składa się ze stosu poziomo ułożonych płytek (w liczbie do 400). Do każdej płytki stanowiącej swego rodzaju ogniwo baterii dochodzi gałązka nerwu. U suma elektrycznego e.n. składają się głównie z masy galaretowatej i są prawdopodobnie pochodzenia nie mięśniowego, lecz skórnego. Mechanizm powstawania prądu elektrycznego ma charakter chemiczny.

E.n. pełnią funkcję obronną, zaczepną, rozpoznania we-wnątrzgatunkowego oraz wykrywania i lokalizacji przeszkód. [H.R.]

elopsy, oszczery (Elops) - rodzaj z rodziny tarponowatych (Elopidae), z rzędu ->śledziokształtnych. Należące tu gatunki mają silnie wydłużone ciało, pokryte drobną łuską oraz dużą paszczę uzbrojoną w drobne ząbki; płetwa ogonowa jest bardzo silnie wcięta. E. osiągają maksymalnie długość 1 m (zwykle 60 do 70 cm) i ciężar 15 kg. Są pelagiczne. Zamieszkują tropikalne i subtropikalne wody morskie;

wstępują niekiedy do rzek prawdopodobnie w celu odbycia tarła. Ich larwy o wydłużonym ciele przypominają nieco larwy węgorza. Zarówno larwy, jak i okazy dorosłe występują w ławicach. E. odżywiają się planktonem i drobnymi rybami. Mięso ich jest dość ościste. Mają niewielkie znaczenie gospodarcze. Rodzaj Elops obejmuje ok. 7 gatunków. Najbardziej znanym z nich jest elops nazywany też oszczerem złotawym (Elops saurus), ceniony jako bardzo atrakcyjna ryba sportowa, występująca w większości ciepłych mórz. [J.M.R.]

embrionalny rozwój - okres rozwoju jaja od chwili jego zapłodnienia do momentu wylęgnięcia się z jaja larwy. W rozwoju embrionalnym można wyróżnić trzy zasadnicze fazy:

bruzdkowanie, gastrulację i powstawanie narządów osiowych. Okres bruzdkowania zainicjowany przez zapłodnienie obejmuje stopniowy podział jaja na coraz większą liczbę komórek potomnych, zwanych blastomerami. W wyniku tych

endemiczne gatunki

podziałów powstaje blastula lub dyskoblastula. Powstanie blastuli bądź dyskoblastuli uzależnione jest od sposobu podziału komórki jajowej na blastomery, który z kolei uwarunkowany jest zawartością żółtka w komórce jajowej. Przy dużej zawartości żółtka podział jaja ogranicza się tylko do plazmy i jądra (bruzdkowanie częściowe). Żółtko tworzy wówczas nie podzieloną kulę, która zostaje otoczona częścią blastomerów, tworząc woreczek żółtkowy. Tak powstaje dyskoblastula, występująca w e.r. ryb spodoustych i kostnych. U amii, ryb dwu-dysznych i jesiotrowatych zachodzi bruzdkowanie całkowite, w wyniku którego tworzy się blastula. Następnym etapem e.r. jest gastrulacja. Komórki o podobnych możliwościach fizjologicznych grupują się razem, powstają tzw. listki zarodkowe -ektoderma, mezoderma i endoderma, z których stopniowo tworzą się poszczególne narządy zarodka. U ryb kostnych listki zarodkowe układają się od razu tak, że powstają narządy osiowe zarodka: zawiązek struny grzbietowej, nad nim zawiązek układu nerwowego, a z boku miomery. Do tych zawiązków od tyłu dołącza wciąż nowy materiał, przedłużający ciało zarodka. W dalszym rozwoju stopniowo wyodrębniają się poszczególne narządy. Wykształcony zarodek opuszcza błonę jajową dzięki jednokomórkowym gruczołom lęgowym. Gruczoły te pojawiają się pod koniec e.r. w przedniej części ciała zarodka. Ich wydzielina trawi błonę jajową, czyniąc ją kruchą, cienką, podatną na rozerwanie. Wydzielina gruczołów lęgowych podrażnia także ciało zarodka,

zmuszając je do gwałtownych ruchów, ułatwiających wydostanie się z błony jajowej. Działanie tej wydzieliny potęguje się przy podwyższonej temperaturze, dlatego też wyższa temperatura powoduje przyspieszenie wylęgu. [J.M.R.]

endemiczne gatunki - gatunki występujące na małych, określonych obszarach i w zasadzie nie mające możliwości penetracji innych regionów geograficznych. Są one przystosowane do specjalnych warunków i nie znoszą większych wahań czynników środowiska. Często noszą cechy wąskiej specjalizacji, jak np. ryby raf koralowych, mogące przebywać tylko w środowisku raf koralowych w strefie tropikalnej, charakteryzującej się znacznym poziomem zasolenia wody oraz wysoką temperaturą, ulegającą niewielkim wahaniom w ciągu roku. Nie wszystkie gatunki ryb raf koralowych są gatunkami endemicznymi, wiele z nich ma dość szerokie rozprzestrzenienie w obrębie strefy tropikalnej; są one jedynie przykładem ryb o bardzo wąskiej specjalizacji. Do typowych endemitów zaliczyć można np. muławkę rozprzestrzenioną w dorzeczu Dunaju i Dniestru, dalię zasiedlającą północnowschodnią Syberię i Alaskę oraz poszczególne gatunki ryb dwudysz-nych. E.g. ryb są bądź formami starymi, o ograniczonym zasięgu na skutek zaistniałych zmian warunków ekologicznych, jak np. głowaczowce Bajkału, bądź też formami ewolucyjnie młodymi, które nie zdążyły się jeszcze rozprzestrzenić. Bywają też gatunki ryb które są endemitami z konieczności. Są to ryby słodkowodne zamieszkujące wody

tierasferowate

wysp i nie mające praktycznie możliwości dalszego rozprzestrzeniania się. Przeciwieństwem e.g. ryb są gatunki kosmopolityczne, a więc o szerokim zasięgu. [J.M.R.]

faldopletwe, akantody (Acan-thodi) - wymarła gromada nadgromady szczękowców (Gnathostomata) (-»ryby właściwe). F. pojawiły się prawdopodobnie już w górnym ordowiku, a większy ich rozkwit przypada w górnym sylurze, dewonie i karbonie; przetrwały do dolnego permu. Ze względu na pewne elementy budowy uważane są za grupę wyjściową zarówno dla ryb chrzestnych (uzębienie, struktura płetw), jak i kostnych (ganoidalne łuski, skostnienie czaszki, obecność otolitów). Ciało f. było pokryte ganoi-dalną łuską; miały one głowę krótką, osłoniętą pancerzem z płytek kostnych; na przednim brzegu płetw (z wyjątkiem płetwy ogonowej) występowały duże, mocne kolce,

'^anB.^__________ /

'^-'"W^^^"^'

Przedstawiciel fałdopłetwych Cllmatius reticuldtus

zbudowane z dentyny; przynajmniej u niektórych rodzajów płetwy grzbietową, piersiową i ogonową podpierał szkielet wewnętrzny; płetwa ogonowa była typu heterocerkalnego, a płetw parzystych co najmniej dwie pary; niektóre gatunki f. miały ich po 7 par. Struna grzbietowa zachowywała się przez całe życie, a u niektórych rodzajów ulegała skostnieniu. [J.M.R.]

fierasferowate (Fierasferidae) - rodzina z podrzędu ->-wy-ślizgowców, obejmująca ponad 25 gatunków. Mają ciało wężykowato wydłużone, przeświecające, nagie; brak im płetw brzusznych i ogonowej, a u niektórych gatunków także piersiowych; płetwa grzbietowa i odbytowa są długie i miękkie," a otwór odbytowy przesunięty pod gardło. Większość gatunków osiąga długość od 10 do 20 cm. F. wykazują przystosowania do życia we wnętrzu bezkręgowców: głównie strzykw, ale również małży, a wśród nich zwłaszcza perłopławów. F. występują w morzach tropikalnych, subtropikalnych, rzadziej strefy umiarkowanej. Najbardziej znany fierasfer śródziemnomorski (Carapus acus) po ukończeniu pelagicznego stadium larwalnego opuszcza się na dno w poszukiwaniu strzyk-wy, po czym wdraża się działającym jak korkociąg ogonem w jej otwór stekowy i przenika całkowicie do jej wnętrza, najczęściej do jamy mieszczącej płuca wodne. Odtąd opuszcza gospodarza tylko nocą w poszukiwaniu żeru oraz w okresie rozrodu. Ten inkwilinizm, czyli lokatorstwo, przeradza się jednak często w pasożytnictwo: w przewodach pokarmowych niektórych gatunków f. znajdowano resztki płuc wodnych i narządów rozrodczych strzykw, które te ostatnie ponownie regenerują. Czasem spotyka się

filtracyjne wyrostki

u jednego gospodarza kilka osobników f. Z innych gatunków f., osiągający 36 cm długości echiodon (.Echiodon drummondi) bywa spotykany przy wybrzeżach brytyjskich i norweskich. [K.K.]

filtracyjne wyrostki - małe, sztywne wyrostki, osadzone na wewnętrznej stronie łuków

-oskrzelowych. Ich występowanie stwierdzono u wielu gatunków. Służą, zwłaszcza u ryb planktonożernych, jako aparat cedzący, umożliwiający wychwytywanie drobnych organizmów wodnych. U ryb drapieżnych, takich jak np. szczupak czy pstrąg, f.w. są silnie zredukowane i występują jedynie w postaci nielicznych kostnych guzków, natomiast u ryb roślinożernych są bardzo długie i gęsto osadzone. Dla wielu gatunków ryb, np. dla siejowatych, liczba, a także długość wyrostków filtracyjnych stanowi ważną cechę systematyczną. [J.M.R.]

fistulki, piszczałki (Fistularia)

- jedyny rodzaj z rodziny Fistulariidae z rzędu -rigli-czniokształtnych. Kształt ciała, tryb życia i występowanie jest u nich podobne jak u rure-cznic. Różnią się od nich zewnętrznie wydłużeniem środkowych promieni płetwy ogonowej w biczowała wić oraz szczątkową pokrywą ciała w postaci nieregularnie rozsianych płytek kostnych. W tropikalnych wodach atlantyckich występuje gatunek Fistularia tabaccaria o barwie zielonawobrązowej z ciemnymi plamkami i ciemnobłękitną wicią ogonową, osiągający 1 m długości. [K.K.]

fltofilne ryby -^-ekologiczne grupy rozrodcze ryb.

fląderka -»stornia.

flądrowate (Pleuronectidae} - najliczniejsza rodzina z rzędu -^płastugokształtnych, obejmująca kilkadziesiąt rodzajów i kilkaset gatunków. Cechuje je długa, zachodząca na głowę płetwa grzbietowa, symetryczne płetwy parzyste i oczy położone zwykle na prawej stronie głowy, wyjątkowo na lewej. F. zasiedlają wszystkie obszary wszechoceanu, od płytkich wód przybrzeżnych do głębokości kilkuset i więcej metrów; niektóre gatunki żyją w wodach wyśledzonych, a nawet w dolnych i środkowych biegach rzek. W wodach morskich półkuli północnej występuje 10 rodzajów, m.in. halibuty, lodzice, szkarłacice, złocice (w Sałtyku 4 rodzaje, każdy reprezentowany przez l gatunek: gładzicę, niegładzi-cę, stornię i zimnicę). Ze względu na szeroki zasięg i masowość występowania f. mają największe znaczenie gospodarcze z całego rzędu płastugokształtnych. [K.K.]

flety -^rurecznice. fotofory -^-świetlne narządy.

fulkra - swoisty typ łuski, utwór zgrubiały i twardy, zgięty dachówkowato, zazwyczaj osadzony na przedniej krawędzi płetwy. Spotyka się go tylko u ganoidów chrzestnych (u jesiotra na górnej krawędzi płetwy ogonowej) i kostnych (u niszczuki na płetwach parzystych i nieparzystych). U ryb kościstych f. nie występują. Tylko u niektórych sumowców, afrykańskich su-mików z rodzajów żebrowieni (Doras) i giętkozębów (Synodontis) istnieją analogiczne utwory na górnej i dolnej

garbatka

krawędzi ogona, nazywane pseudofulkrami. Dawniej Turkmeni i Kazachowie wycinali z f. ogonów jesiotrowatych prymitywne haczyki do połowu ryb. [H.R.]

gambuzje (Gambitsia) - rodzaj z rodziny -^piękniczkowatych. Obejmuje 34 gatunki, stanowiące formy jajożyworodne. Samiec bywa zazwyczaj mniejszy od samicy i posiada gonopodium. G. są ogromnie żarłoczne, potrafią zjeść w ciągu doby tyle pokarmu, ile same ważą; ulubionym ich pokarmem są larwy komarów. G. zamieszkują zlewisko Oceanu Atlantyckiego od południowowschodniej części Stanów Zjednoczonych przez wschodnie wybrzeża Ameryki Środkowej do północnej Kolumbii; występują także na Wielkich Antylach. G. były aklimatyzowane w wielu krajach (Birma, Syjam, Indie, wyspa Tahiti, Filipiny, Japonia, ZSRR, Jugosławia, Stany Zjednoczone A.P.)

Gambuzja Gambusid ajfinis

w celu walki z malarią. Niektóre gatunki, jak np. Gam-busźo affinis czy Gambusia punctata, są hodowane w akwariach. [J.M.R.]

ganoidy chrzestne, chrzęstniki, kostołuskie (Chondrostei) - nadrząd z podgromady -».promieniopłetwych. Pierwsze g. ch. pojawiły się zapewne już w dolnym dewonie. Odznaczają się wydłużonym, wrzecionowatym ciałem; są nagie lub pokryte pięcioma rzędami tarcz kostnych; łuska ganoidalna występuje tylko na ogonie;

szkielet bywa w znacznej mierze chrząstkowy; brak trzonów kręgowych; płetwa ogonowa typu heterocerkalnego; w jelicie występuje zastawka spiralna; otwór gębowy ma położenie dolne, a górna część pyska jest bardziej lub mniej wydłużona. Do obecnych czasów z g.ch. przetrwały tylko jesiotrowate i wiosłonosowate. [J.M.R.]

ganoidy kostne, przejściowce, kostołuskie, pełnokostne (Holostei) - nadrząd z podgromady -i-promieniopłetwych. G. k. pojawiły się po raz pierwszy w permie, a największy rozkwit przeżywały w jurze. Z końcem jury ilość ich maleje. Do dzisiaj przetrwały tylko nieliczne (amia, niszczu-ka). Ciało g.k. jest wydłużone, pokryte ganoidalna lub cykloidalną łuską; mają one szkielet prawie całkowicie skostniały; w sercu występuje stożek tętniczy, a w jelicie szczątkowa zastawka spiralna. Wymarli przedstawiciele g.k. osiągali 2 m długości, a jeden ze współczesnych gatunków może osiągać 3 m długości (-^-łus-kosty). Współczesne g.k. obejmują ok. 10 gatunków występujących wyłącznie w wodach słodkich Ameryki Północnej i Środkowej. [J.M.R.]

garbatka ->.limki.

gardłowe zęby

gardłowe zęby, gardzielowe zęby - kostne twory związane z kośćmi gardłowymi (-oskrzelowe łuki), występujące u niektórych grup ryb. Najsilniej rozwinięte są u kar-

Zęby gardłowe klenia

piowatych, u których ze względu na dużą różnorodność budowy stanowią ważną cechę systematyczną. Ryby karpiowate mają g.z. tylko na dolnych kościach gardłowych, gdzie ułożone są w l, 2 lub w 3 szeregach; szereg wewnętrzny tworzy największe i najsilniejsze zęby. Naprzeciw g.z. znajduje się u karpiowatych płytka rogowa (żarno), o którą rozcierany jest pokarm (ryby karpiowate nie mają właściwych zębów). U wargaczowatych dolne kości gardłowe zrośnięte są w trójkątną płytkę, górne - w prostokątną. Na płytkach tych znajdują się tępe, guzkowate zęby, służące do rozcierania krabów i mięczaków. W pierwszym roku życia ryby g.z. zmieniane są dwukrotnie, a w następnych latach tylko raz na rok. [J.M.R.]

gardzielcoksztattne (Saccopharyngiformes) - rząd z nadrzędu ryb -^kościstych. Znane są dotąd 2 rodziny, każda z l rodzajem. G. mają kształt ciała węgorzowato wydłużony, silnie zwężający się w części ogonowej i przechodzący w długi bicz; najbardziej rzuca się w oczy olbrzymi otwór gębowy, powstały w wyniku wydłużenia kości gnykowożuchwowych i kwadratowej, 7 do 9 razy przekraczających długość drobnej stosunkowo czaszki; w ten sposób powstaje wielka, rozciągliwa gardziel; ciało jest nagie; wzdłuż długiej płetwy grzbietowej ciągną się w postaci bruzdy narządy świetlne;

brak płetw brzusznych, a płetwa ogonowa jest w zaniku lub nie występuje; brak też kości pokryw skrzelowych, żeber i pęcherza pławnego; aparat skrzelowy nie jest połączony z czaszką, łuki skrzelowe są zredukowane, a otwory skrzelowe w postaci owalnych szczelin przesunięte do partii brzusznej. G. są drapieżne i żarłoczne. Odżywiają się rybami i dużymi skorupiakami. W rozwoju przechodzą metamorfozę przypominającą metamorfozę węgorzokształtnych, co może świadczyć o wspólnym pochodzeniu, ale również o konwergencji cech. Zasiedlają batypelagial od 500 m głębokości, jednak odłowione dotąd egzemplarze pochodzą przeważnie z głębokości 2 tyś. do 5 tyś. m. Rozsiedlenie ich mało jest jeszcze znane, wiadomo tylko, że występują głównie w głębinach strefy tropikalnej Pacyfiku, Oceanu Indyjskiego i Atlantyku; w tym ostatnim odławiane są najczęściej. Spotyka się je jednak i na wyższych szerokościach geograficznych (np. jeden okaz z gatunku Saccopharynx ampullaceus wydobyto z głębi w pobliżu zachodnich wybrzeży Grenlandii). Przedstawiciele rodziny gardzielcowatych (Saccopharyngidae) osiągają niemal 2 m długości i żywią się głównie rybami. Rodzina połykaczo

geograficzne rozmieszczenie ryb

watych (Ewypharyngidae) osiąga mniejsze rozmiary - do 60 cm. Przedstawicielem jej jest połykacz. [K.K.]

geograficzne rozmieszczenie

ryb - rozsiedlenie i zróżnicowanie przestrzenne poszczególnych gatunków czy grup gatunków ryb. Ryby, podobnie jak wszelkie żywe organizmy, stale ewoluują, w pewnych miejscach nadmiernie się rozmnażają i rozprzestrzeniają, gdzie indziej wymierają. Rozmieszczenie ryb uzależnione jest od czasu, w jakim rozpatrujemy ich zasięg, od topografii i typu środowiska; na rozsiedlenie ryb ma także wpływ człowiek, aklimatyzu-jąc pewne gatunki poza naturalnym miejscem ich rozprzestrzenienia bądź niszcząc przez nadmierne połowy, zatruwanie wód oraz przez niewłaściwie dokonywane zabiegi regulacyjne, melioracyjne i in. W ciągu swego długiego istnienia ryby przystosowały się do życia w rozmaitych warunkach. Występują w o

twartych, nasłonecznionych wodach oceanów i w jego pozbawionych światła głębinach, w wartkich potokach górskich i w wolno płynących rzekach, w małych, całkowicie nieraz wysychających zbiornikach, w wysoko położonych jeziorach górskich, w rzekach podziemnych, w gorących źródłach i w zimnych wodach podbiegunowych. Wytworzyły olbrzymią, największą spośród kręgowców, liczbę ok. 20 tyś. współcześnie żyjących gatunków.

Rozmieszczenie ryb słodko wodnych. Na obecne rozsiedlenie ryb słodkowodnych duży wpływ miała przeszłość geologiczna lądów i wielkie zlodowacenia na półkuli północnej. Ichtiofauna słodkowodna obejmuje ok. 6 tyś. gatunków ryb, z czego najliczniej reprezentowane są karpiokształtne. Z 35 rodzin tego rzędu tylko dwie żyją w morzach. Podział zoogeograficzny dzieli kontynenty wraz z rzekami i jeziorami na trzy wielkie państwa: Arktogeę,

Rozprzestrzenienie karpiowatych

Rozprzestrzenienie karpieńcowatych

Neogeę, i Notogeę, dzielone z kolei na krainy i podkrainy. Największy obszar zajmuje Arktogea. Wyróżnia się w niej krainę Holarktyczną, Etiopską i Orientalną. Kraina Holarktyczną obejmuje Europę, północną Afrykę, Amerykę Północną oraz środkową i północną Azję. Występuje tu szereg endemicznych rodzin, jak jesiotrowate, szczupakowate i łososiowate, oraz licznie reprezentowane karpiowate i nielicznie sumowate. Ganoidy kostne (amia, niszczuka) występują tylko w Ameryce Północnej, tworzącej podkrainę Nearktyczną. Wyraźnie odrębną w krainie Holarktycznej jest podkraina Bajkalska, obejmująca wyłącznie jezioro Baj-kał. Na kilkadziesiąt występujących w Bajkale gatunków połowa jest endemitami. Do tych endemitów należą m.in. głowaczowce Bajkału. Kraina Etiopska obejmuje większą część Afryki i Madagaskar. Posiada najbogatszą faunę ryb. Najbardziej charakterystyczne są dla niej wielopłetwce i

mruki, występują tu też gatunki ryb dwudysznych, liczne karpiowate i pielęgnicowate, z których wiele jest endemitami. Niektóre spotykane tu gatunki świadczą o bliskim powiązaniu krainy Etiopskiej zarówno z krainą Orientalną, jak i Holarktyczną. Najbogatszą jakościowo ichtiofaunę w krainie Etiopskiej ma dorzecze Konga. Stosunkowo ubogi W liczbę gatunków jest Madagaskar; ryby słodkowodne są tu pochodzenia morskiego, wtórnie przystosowane do życia w wodach słodkich; ok. 32''/o gatunków madagaskar-skich jest endemitami. Kraina Orientalna, obejmująca południową Azję, jest ośrodkiem powstania wielu gatunków słodkowodnych, głównie kar-piowatych, które stąd rozprzestrzeniły się na pozostałe kontynenty. Państwo Neogei obejmuje Amerykę Południową. Najliczniej reprezentowani są tutaj przedstawiciele kąsaczowatych (ok. 600 gatunków) i sumowatych (ok. 200 gatunków). Charakterystyczne dla

gębacze

Rozprzestrzenienie szczupakowatych

tego państwa jest występowanie węgorzy elektrycznych oraz brak ryb karpiowatych i łaźcowatych. Państwo Notogei obejmuje Australię, Nową Gwineę i część Archipelagu Malajskiego. Posiada stosunkowo nieliczne prawdziwie słodkowodne formy, do których należy np. rogoząb. Większość gatunków występujących w wodach słodkich tych obszarów przebywa także w morzu (śledziowate, babkowate, strzępielowate, minogowate, węgorzowate). Przystosowały się one wtórnie do życia w wodach słodkich. W Notogei nie występują karpiokształtne. Rozmieszczenie ryb morskich. Dużą rolę odgrywa tutaj temperatura. W zależności od niej morskie obszary dzieli się na trzy krainy: Arktyczną, Antarktyczną i Tropikalną. W skład krainy Arktycznej wchodzą 3 podkrainy: Wokółbiegunowa Północna (o temperaturze ok. 0°C), Borealna (do 12°C) i Subtropikalna Północna (z temperaturą do 20°C). Kraina

Antarktyczną składa się z podkrain: Subtropikalnej Południowej, Antyborealnej i Wokółbiegunowej Południowej z analogicznymi do poprzednich temperaturami. Kraina Tropikalna leży między podkrainami subtropikalnymi, posiada średnią temperaturę roczną ok. 20°C i najbogatszą, najbardziej zróżnicowaną ichtiofaunę. Ryby występujące w każdej z krain oceanicznych zalicza się do trzech grup: do grupy ryb strefy przybrzeżnej, czyli literalnej (związanych z brzegami kontynentów i występujących do głębokości ok. 200 m), ryb strefy pelagicznej (żyjących w otwartej przestrzeni wodnej, bez kontaktu z podłożem, występujących również do głębokości 200 m) i ryb strefy głębinowej (żyjących na głębokościach poniżej 200 m). Zob. też: ekologiczne grupy ryb, strefowe rozmieszczenie ryb. [J.M.R.]

gębacze (Haplochromis) - rodzaj z rodziny -.pielęgnicowatych. Większość należących tu

giętkoząb

gatunków jest bardzo żywo ubarwiona. W zależności od gatunku mogą osiągać od 8 do 20 cm długości. G. mają bardzo ciekawą biologię rozrodu. Przed tarłem para rodziców wykonuje niezwykle efektowny taniec godowy. Po jego skończeniu zostaje złożona ikra w niewielkim zagłębieniu w piasku, którą następnie samica bierze do pyska. Jaja, a potem młode, dopóki nie osiągną l do 1,5 cm długości, są noszone przez matkę w pysku. Często swobodnie już pływające potomstwo w razie niebezpieczeństwa szuka schronienia w jamie gębowej matki. Samica przez okres ok. l miesiąca od momentu złożenia jaj zupełnie nie pobiera pokarmu. Wszyscy przedstawiciele g. rozprzestrzenieni są w słodkich wodach południowej Afryki. Ze względu na swą ciekawą biologię i niewielkie rozmiary niektóre gatunki hoduje się w akwariach. W Polsce znany jest w hodowli g. wielobarwny (Haplochromis multicolor) i g. egipski (Haplochromis strigigena) [J.M.R.]

giętkoząb (Synodontis baten-soda) - gatunek z rodziny Mocłlocidae, z podrzędu -gumowców. Ma ciało silnie bocznie spłaszczone, a powierzchnię międzyoczną lekko wypukłą;

kolec płetwy grzbietowej jest prosty, z przodu gładki i lekko ząbkowany od tyłu. G. posiada szare ubarwienie, mniej lub więcej przyciemnione na bokach i czarniawe na brzuchu; płetwy brzuszne, odbytowa i ogonowa są pokryte czarnymi kropkami. Barwa młodych okazów jest bardzo charakterystyczna. Na białożółtawym tle widnieją u nich brunatne lub szare plamy, które na płetwach układają

się w poprzeczne pasy; barwa ta zanika, gdy młode dochodzą do 7 cm długości. G. osiąga maksymalnie długość 27 cm. Występuje w rzekach

Giętkoząb

A - okaz młodociany; B - okaz dorosły

o dnie mulistym; spotyka się go także w popowodziowych kałużach. Żeruje w mule. Często pływa w pozycji odwróconej (brzuchem do góry). Rozród odbywa jesienią przy wysokim stanie wód. Rośnie powoli. Występuje w dorzeczach Nilu, Czadu, Nigru, Senegalu i Gambii. [J.M.R.]

gładzica (Platessa platessa) - gatunek z rodziny -Jlądrowatych. Drobna, szczelnie przylegająca łuska sprawia, że ciało g. jest w dotyku gładkie;

oczy znajdują się po prawej stronie ciała; za oczami kilka zgrubień kostnych formuje tzw. grzebień zaoczny; gęste zęby na szczękach tworzą krawędź tnącą, która pozwala na miażdżenie muszli mięczaków. Barwa strony ocznej jest oli-wkowobrunatna z pomarańczowymi lub czerwonymi plamami, które w okresie rozrodu

gtowacica

stają się jaskrawsze i obrzeżone ciemnym pierścieniem. Długość ciała dochodzi do 1 m (przeciętnie w odłowach spotyka się osobniki o długości 60 do 70 cm); skarlała forma bałtycka (Platessa platessa baltica) osiąga do 45 cm długości. G. żywi się bezkręgowcami dennymi i małymi rybkami. Przechodzi rozwój z metamorfozą jak u innych płastug. Występuje w wodach przybrzeżnych Europy od Zatoki Biskajskiej do Islandii, Morza Barentsa i Białego, w zachodniej części Morza Śródziemnego oraz w Bałtyku (liczniej w części zachodniej i środkowej). Jest ceniona dla smacznego mięsa i użytkowana jak inne płastugokształtne. W Holandii, Danii, a w ostatnich latach również przy wybrzeżach szkockich stała się obiektem chowu: narybkiem otrzymanym z wylęgarni obsadza się sztucznie izolowane od morza zatoczki i fiordy. Użyźnianie tych wód sprzyja rozwojowi planktonu i z kolei fauny bezkręgowców. Stwarza to optymalne warunki siedliskowe i pokarmowe, które sprawiają, że sześciomiesięczne

Gładzica

gładzice osiągają tu rozmiary osobników dwuletnich, wzrastających w warunkach naturalnych. [K.K.]

gtąbiel wsieją. gtębiki -»głowiki.

giębioglowacz -^głowaczowce Bajkału.

glos ryb. Ryby uchodzą powszechnie za zwierzęta, które są nieme. Jedynie kułbinowate znane były od dawna ze swych zdolności wydawania donośnych dźwięków, słyszalnych •nad wodą ze znacznych głębokości. Dopiero zastosowanie do badań nad głosem ryb specjalnej aparatury rejestrującej wykazało, że znacznie więcej gatunków ryb niż przypuszczano wydaje głosy, tylko że nie są one dostępne bezpośrednio dla ucha ludzkiego. Najbardziej wyspecjalizowanym narządem głosowym jest --pęcherz pławny wspomnianych kułbinowatych oraz batrachowców. Szybkie skurcze mięśni otaczających ten narząd powodują u nich drgania ścianki pęcherza pławnego i zawartych w nim gazów. Powstające dźwięki są potęgowane przez drgania powietrza w pęcherzu pławnym i w jego wyrostkach. Do wydawania dźwięków służą też inne u-rządzenia: kur diabeł np. u-zyskuje je, wprowadzając w ruch pas barkowy za pomocą odpowiednich mięśni; ostrobok i samogłów pocierają -^-gardłowymi zębami dolnymi o górne; ciernik i wiele sumowców pocierają o siebie twarde promienie płetw. G.r. przypomina brzęczenie, gwizdanie, bębnienie, trzaskanie, furczenie lub mlaskanie. Pośród dźwięków wydawanych przez ryby wyróżnia się głosy nawołujące, odstraszające, wyrażające strach, jak również inne nastroje ryb. [H.R.]

glowacica (Hucho hucho} - gatunek z rodziny -»łososiowatych o wydłużonym, walcowatym ciele. Ma bardzo dużą

glowacz bialopletwy

płetwę tłuszczową. Ubarwienie grzbietu jest ciemne, zielonawobrunatne, brzuch jasny, szarobrunatny, często srebrzysty. G. osiąga długość 2 m i

Glowacica, samiec

maksymalny ciężar 52 kg. Jest gatunkiem niewędrownym, żyje w większych, stosunkowo głębokich rzekach o kamienistym dnie i bystrym prądzie. Żeruje intensywnie przez cały rok z małą przerwą w czasie tarła. Głównym pokarmem g. są ryby, zwłaszcza strzeble i głowacze. Tarło odbywa od końca lutego do kwietnia. Przybiera wówczas szatę godową: ciało nabiera barwy miedzianoczerwonej, a u samców ponadto występuje wysypka godowa na głowie i łuskach. W tarle biorą udział samce w wieku od trzech lat oraz co najmniej czteroletnie samice. G. występują w swym naturalnym rozmieszczeniu wyłącznie w Dunaju i w jego dopływach. W Polsce jedynym stanowiskiem naturalnym g. jest Czarna Orawa w Beskidzie Zachodnim. Pojedyncze okazy (z zarybień) spotyka się w Dunajcu, Popradzie i innych większych rzekach karpackich. Jakością mięsa dorównuje g. troci i łososiowi, jednak ze względu na nieliczne występowanie nie ma znaczenia gospodarczego. Jest jedną z najdzikszych ryb; złowiona na wędkę broni się niezwykle zaciekle, jest bardzo silna i wytrzymała. Z tego powodu jest ogromnie ceniona przez wędkarzy. W Dunajcu k.Łopusz-nej złowiono raz na wędkę

okaz 19-kilogramowy. W 1968 według ustnych informacji słowacki wędkarz złowił w Popradzie głowacicę o wadze 25 kg. [J.M.R.]

glowacz bialopletwy (Cottus gobio) - gatunek z rodziny ->głowaczowatych. Ma ciało nagie, dość gładkie, silnie zwężające się ku tyłowi, głowę szeroką i płaską. Osiąga długość do 15 cm, wyjątkowo nieco więcej. Pokarm jego stanowi drobna fauna denna, zwłaszcza larwy owadów, oraz ikra łososiowatych. Tarło odbywa od lutego do maja. Przyklejonej do kamieni ikry pilnuje samiec. G.b. przebywa w wodach czystych o dnie kamienistym lub piaszczystym, najchętniej w bystrym prądzie. W dzień kryje się pod kamieniami, a żeruje w nocy. Zasiedla głównie rzeczki górskie na odcinku krainy pstrąga. Występuje w rzekach Europy z wyjątkiem jej południowych i północnych krańców. W Polsce zamieszkuje głównie rzeczki górskie i podgórskie, spotyka się go jednak również w środkowym biegu rzek nizinnych. G. b. używa się jako przynęty na ryby drapieżne. Jest on szkodnikiem ikry na tarliskach łososiowatych. [K.K.]

glowacz pręgopletwy (Cottus poecilopus) - gatunek z rodziny ->głowaczowatych. Od głowacza białopłetwego różni się zewnętrznie niepełną linią boczną, dłuższymi płetwami brzusznymi oraz krótszym i grubszym trzonem ogonowym. Osiąga długość 10 do 12, wyjątkowo do 15 cm. Żywi się drobną fauną denną. Zasiedla górskie potoki krainy pstrąga oraz niektóre jeziora oligotroticzne. Występuje w północnej Eurazji (w Europie do Duna

glowaczowce Bajkalu

ju); spotykany jest w Polsce w górnym biegu Wisły i Odry oraz w górskich dopływach tych rzek. Bywa używany jako przynęta przy połowie innych ryb. [K.K.]

glowaczowate (Cottidae) -rodzina z podrzędu ->glowaczow-ców, obejmująca ponad 200 rodzajów i kilkaset gatunków. Przedstawiciele jej mają kształt ciała maczugowaty, skórę nagą bądź częściowo pokrytą łuskami i szorstką wskutek obecności licznych, nieregularnie rozmieszczonych płytek i kolców kostnych; posiadają dwie płetwy grzbietowe, czasem złączone ze sobą, przy czym pierwsza z nich jest kolczasta; płetwy piersiowe są zwykle duże; małe płetwy brzuszne, o ile występują, mają położenie piersiowe; płetwa ogonowa jest zaokrąglona lub równo ścięta; na dużej, nieco spłaszczonej głowie znajdują się zwykle liczne kolce i guzy kostne; szeroka jama gębowa zawiera drobne ząbki na szczękach, lemieszu i czasem na podniebieniu; błony podskrze-Iowe tworzą charakterystyczną falbankę albo są przyrośnięte;

pęcherza pławnego brak. G. są rodziną pierwotnie morską, typową dla wód arktycznych i klimatu umiarkowanego. Część gatunków przeszła wtórnie do życia w wodach słodkich; proces tej adaptacji rozpoczął się prawdopodobnie już w trzeciorzędzie. Większość gatunków morskich to formy litoraine, wiele zasiedla strefę pływów, niektóre przystosowały się do życia w większych głębiach. G. są bardzo plastyczne i wytworzyły wiele form (-»głowaczowce Bajkału, -^-kur rogacz). W wodach polskich występują z g. 3 gatunki morskie (kur diabeł, kur głowacz

i kur rogacz) i 2 słodkowodne (głowacz białopłetwy i głowacz pręgopłetwy). [K.K.]

glowaczowce (Cottoidei) - podrząd z rzędu -»okoniokształt-nych, obejmujący ok. 20 rodzin z kilkuset gatunkami. W zasadzie spośród innych podrzędów wyodrębniają go jedynie szczegóły budowy anatomicznej czaszki: brak kości podstawowoklinowej, małe kości poduszne oddzielone od przednich podusznych kością skrzydłowouszną i potyliczną boczną. G. znane są już z dolnego trzeciorzędu; wyodrębniły się prawdopodobnie z prymitywnych okoniokształtnych w ciepłych wodach morskich i ewolucja ich poszła w dwóch zasadniczych kierunkach: l) przystosowanie się do życia przydennego, wyrażające się głównie w zwiększeniu uzbrojenia ciała, zwłaszcza głowy, i znacznego zwiększenia tej ostatniej; 2) przystosowanie się do życia w pelagialu, co wyraziło się powstaniem kształtów opływowych i redukcją u-zbrojenia zewnętrznego. Wśród form dennych spotyka się formy zarówno z płytkiego litoraiu, jak i z większych głębin. Niektóre gatunki przeniknęły do wód słodkich. Znaczne różnice występują w rodzaju pokarmu (istnieją wśród g. formy drapieżne, bentosożerne i planktonożerne) oraz w biologii rozrodu (ikra bywa pelagiczna lub denna, niektóre gatunki wykazują opiekę nad potomstwem). W grupie tej występują ważne gatunki użytkowe, zwłaszcza w rodzinie skorpenowatych. G. zamieszkują wody morskie i słodkie całej Ziemi. [K.K.]

glowaczowce Bajkalu. Reliktowe jezioro Bajkał, uformowa

glowiki

ne na przełomie paleogenu i neogenu, o [powierzchni niemal 32 tyś. km2, największej głębokości 1620 m i temperaturze głębin w granicach od 4° do 5°C, stało się w związku ze swoistą izolacją, spowodowaną czynnikami hydrologicznymi, klimatycznymi i orograficznymi, obszarem intensywnych procesów gatunkotwórczych. W ich wyniku niemal 2/3 jego fauny stanowią gatunki i formy endemiczne, przy czym największą liczbę endemitów wykazują skorupiaki z grupy kiełży (Gam-maroidei), po nich zaś ryby z podrzędu głowaczowców. Głowaczowce wytworzyły tu 35 znanych dotąd gatunków i form, zgrupowanych w 10 rodzajów (z czego 9 jest endemicznych) i w 2 rodziny (z jedną endemiczną). Na ende-mizm tych głowaczowców pierwszy zwrócił uwagę w latach 1868-1872 polski zoolog Benedykt Dybowski (1833- -1930). Początek tej faunie dały prawdopodobnie 3 lub 4 formy wyjściowe morskie, które po wielokrotnych transgresjach i regresjach mórz okalających północnowschodnią Azję pozostały w wysładzają-cych się stopniowo reliktowych zbiornikach i w miarę ich zanikania przeniknęły do Bajkału, przechodząc w trakcie przenikania procesy gatunkotwórcze, które znacznie zintensyfikowały się w tym izolowanym zbiorniku. Ewolucja szła w kierunku przystosowania się do różnych głębokości, różnych warunków hydrologicznych, różnego podłoża i pokarmu. W strefie przybrzeżnej Bajkału występują endemiczne gatunki nieendemicznego rodzaju Cottus: głowacz Kes-slera (Cottus kessieri) i głowacz Knera (Cottus kneri) o

raz endemiczny rodzaj i gatunek Procottus yeittelesii - wszystkie po raz pierwszy opisane przez B. Dybowskiego. Przy dnie do głębokości ok. 500 m występują przedstawiciele endemicznego rodzaju żabogłowacza (Batrachocottus), w tym opisany przez B. Dybowskiego żabogłowacz baj-kalski (Batrachocottus baicalensis). Jeszcze głębiej spotyka się endemiczne gatunki z rodzaju cierniogłowacza (Asprocottus), głębiogłowacza (Abys-socottus), czopogłowacza (Lim-nocottus) i kotineli (Cottinella). Przedstawiciele rodzajów głębiogłowacza i kotineli, najbardziej głębinowe ryby słodkowodne świata, nabrały pewnych cech morskich ryb głębinowych: mają bladożółtawe, półprzeźroczyste ubarwienie i zanikające albo bardzo duże, niemal teleskopowe oczy. Inne głowaczowce, gołomianki, przystosowały się do życia w toni wodnej. Zasoby głowaczowców Bajkału są obfite i grupa ta ma duże znaczenie gospodarcze zarówno w wyżywieniu ludności, jak i w produkcji tłuszczów dla celów leczniczych i technicznych (ciało ich zawiera 10 do 35% tłuszczu). [K.K.]

glowiki, głębiki (Lycodes) - rodzaj z rodziny ->-węgorzycowatych, obejmujący ok. 50 gatunków, zbliżony do płetwoplamków. Mają one szczątkowe płetwy brzuszne, osadzone przed piersiowymi; ciało jest wydłużone, głowa duża, płetwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa tworzą jednolite obramowanie. G. przebywają głównie w literału i warstwach głębszych wód zimnych, arktycznych i subarktycznych. Żywią się bezkręgowcami dennymi. G. falisty (Lycodes reti-

gonopodium

culatus) dochodzi do 40 cm długości. Występuje w morzach arktycznych i subarktycznych od Zatoki Hudsońskiej do Morza Karskiego. G. głębinowy (Lycodes esmarki) dochodzi do 75 cm długości. Żywi się głównie szkarłupniami. Występuje do głębokości ponad l tyś. m w północnym Atlantyku i przyległych do niego morzach arktycznych. [K.K.]

golec (Salvelinus alpinus) - gatunek z rodziny-łososiowatych, często zaliczany do grupy pstrągów. Może osiągać najwyżej 1 m długości i ciężar 15 kg, jednak już nawet okazy o długości 70 cm i ciężarze 4 kg należą do rzadkości. G. tworzy zarówno formy wędrowne, zmiennośrodowis-kowe, jak i stacjonarne (stanowiskowe), przebywające wyłącznie w jeziorach. Jest szeroko rozprzestrzeniony u wybrzeży i w wodach całego północnego wybrzeża Morza Arktycznego oraz w zbiornikach wodnych licznych wysp arktycznych. Stanowi ważny przedmiot miejscowego rybołówstwa. [J.M.R.]

goiomiankowate, gołomianki (Comephoridae) - rodzina z podrzędu -i-głowaczowców, z endemicznej grupy głowaczowców Bajkału. W procesie ewolucji w Bajkale przystosowały się wtórnie do życia w głębszych warstwach toni wodnej (w batylimnalu) od 100 do poniżej 1000 m, stąd w odróżnieniu od innych głowaczowców przybrały bardziej opływowy kształt ciała; spłaszczona nieco głowa nie ma wyrostków kostnych; szerokie i długie płetwy piersiowe spełniają rolę jakby płaszczyzn nośnych, co przy braku pęcherza pław-nego ułatwia poruszanie się w

toni wodnej. Barwa na pół przezroczystego ciała jest ró-żowawa. G. są żyworodne, rodzą 2 tyś. do 3 tyś. larw, które dniem przebywają na dużych głębokościach, nocą zaś wznoszą się ku powierzchni. Po odbyciu lęgu samice przeważnie giną i są masowo wyrzucane falami na brzeg. Najbardziej znanymi gatunkami są gołomianka mała (Comephorus bai-calensis) o długości do 20 cm oraz gołomianka Dybowskiego (Comephorus dybowskii) o długości do 13 cm. Biologię ich rozrodu zbadał po raz pierwszy B. Dybowski. Ze względu na dużą zawartość tłuszczu w ciele (25-35%) g. stanowią cenny surowiec do produkcji tłuszczu leczniczego i technicznego, są także pokarmem foki bajkalskiej. [K.K.]

gonady - gruczoły rozrodcze, w których wytwarzane są plemniki (w jądrach) lub jaja (w jajnikach). G. zawiązują się już u narybku i następnie stopniowo powiększają się wraz ze wzrostem ryby. Ciężar dojrzałych g. samców osiąga niekiedy 25%, a samic 40% ciężaru ciała ryby. [J.M.R.]

gonopodium - występujący u samców niektórych ryb ze-

Gonopodlum rekina; B - przedstawiciela piękniczkowatych

gorbusza_______________

wnętrzny narząd płciowy, służący do wprowadzania nasienia do otworu płciowego samicy. U spodoustych g. (zwane czasem pterygopodium) powstaje na skutek wydłużenia się u samców wewnętrznej części płetwy brzusznej. U piękniczkowatych g. stanowi przekształconą płetwę odbytową. [J.M.R.]

gorbusza (Oncorhynchus gor-

buscha) - wędrowny gatunek z rodzaju -^łososi pacyticz-nych. Osiąga długość 70 cm (przeciętnie ok. 50 cm) i ciężar ok. 2 kg. G. rozprzestrzeniona jest w Oceanie Spokojnym oraz w Morzu Arktycznym i w ich zlewiskach; po stronie azjatyckiej spotykana jest od rzeki Leny i dalej na wschód i na południe do Hokkaido i do Korei, a po stronie amerykańskiej - od rzeki Colville wpadającej do Morza Arktycz-nego do rzeki San Lorenzo w Kalifornii. [J.M.R.]

gospodarcze znaczenie ryb. Ryby stanowiły i stanowią bardzo istotny składnik pożywienia człowieka. Mięso ryb ma wysoką wartość odżywczą i kaloryczną. Zawiera 12 do 20% białka o wysokiej strawności i przyswajalności, 0,3 do 30% tłuszczu zawierającego znaczne ilości witaminy A i D oraz ok. 1% soli mineralnych, w skład których wchodzi m.in. wapń i fosfor. Woda w organizmie ryb stanowi 58 do 84%. Źródłem pozyskiwania mięsa rybiego są przede wszystkim morza (^rybołówstwo morskie), a ponadto naturalne zbiorniki słodkowodne oraz hodowla stawowa (--^rybactwo śródlądowe). Spożycie ryb w Polsce w 1969 r. wyniosło na jednego mieszkańca 5,8 kg, w

____________________72

tym ryb morskich 5,1 kg, a więc ryby morskie zdecydowanie w nim dominują. Dzieje się to dzięki rozwojowi rybołówstwa morskiego z jednej strony, a z drugiej - na skutek rozwoju przemysłu (którego następstwem jest m.in. regulacja rzek, budowa zapór, elektrowni, zwiększanie się ilości ścieków przemysłowych). Pierwszy czynnik powoduje pozyskiwanie coraz bardziej obfitego i tańszego surowca, natomiast rozwój przemysłu sprowadza uszczuplenie pogłowia wartościowych gatunków ryb słodkowodnych przez niszczenie hydrobiologicznych warunków środowiska. W Polsce np. prawie zupełnie wyginął jesiotr, zmniejszyło się znacznie pogłowie łososia, który w wielu rzekach wyginął całkowicie. Polska eksportuje ryby (50,7 tyś. t w 1969) w postaci konserw, ryb surowych i wędzonych, głównie łososie, węgorze, certy i karpie. Eksport stanowi ok. 10% ogólnych połowów. Głównymi odbiorcami są Liberia, Nigeria, CSRS i NRD. Importujemy natomiast pewne ilości śledzi, sardynek i tuńczyków. W 1969 r. import wyniósł 11,5 tyś. t. W związku ze wzrostem połowów ogromnie rozrósł się ostatnio przemysł rybny; rozwinęła się technika produkcji marynat rybnych, konserw trwałych sterylizowanych i półtrwałych, nie sterylizowanych; rozwinął się przemysł skórzany i przemysł tłuszczowy (oleje lecznicze i techniczne), produkowane są koncentraty witaminowe, mączki rybne jadalne i pastewne, itd. Oprócz wielkich dla człowieka walorów konsumpcyjnych nie mniejsze znaczenie mają także ryby pod względem rekreacyjnym (-^-wędkarstwo). [J.M.R.]

gurami

granik -»-strzępielowate.

gromadnik, kapelan (Mallotus villosus) - gatunek z rodziny -^stynkowatych. Różni się od innych gatunków należących do tej samej rodziny bardzo

Gromadnik

wysoką liczbą łusek wzdłuż linii bocznej, dochodzącą do 220. Osiąga długość 22 cm. Żyje wyłącznie w środowisku morskim. Tarło odbywa od kwietnia do października na głębokości 40 do 80 m. Dojrzałość płciową osiąga w pierwszym roku życia. Rośnie bardzo szybko. Zeruje zwykle daleko od brzegów w przy-dennych warstwach wody. Zamieszkuje Morze Arktyczne i północne strefy Atlantyku i Pacyfiku. Ma duże znaczenie jako ogniwo w łańcuchu odżywczym, gdyż stanowi pożywienie dla wielu ryb drapieżnych, a przede wszystkim dla dorsza. [J.M.R.]

grotnikowate (Gobźesocźdae) - rodzina z rzędu ->okoniokształtnych. Jej przedstawiciele mają ciało z przodu grzbietowobrzusznie spłaszczone, skórę pozbawioną łusek i otwór gębowy końcowy; promienie cierniste występują tylko w płetwach brzusznych;

pęcherza pławnego brak; między płetwami brzusznymi znajduje się duża przyssawka. Rodzina g. obejmuje niewielkie drapieżniki, spotykane najczęściej pod kamieniami i muszlami większych ślimaków. Często przyczepiają się do nich za pomocą przyssawki. Rozprzestrzenione są w większości ciepłych morskich wód. [J.M.R.]

gupik, pawie oczko (Poecilia (Lebistes) reticulata) - gatunek z rodziny-^piękniczkowatych. Samica jest zwykle szaro ubarwiona z oliwkowozielonym odcieniem grzbietu i bezbarwnymi płetwami, samce natomiast są niezwykle kolorowe. Samica może dorastać 6,5 cm długości, samiec - 4 cm. W akwariach wyhodowano szereg odmian różniących się kształtem i długością płetwy ogonowej i grzbietowej oraz odmian różniących się ubarwieniem (odmiana czerwona, zielona, niebieska, czarna i in.). G. cechuje duża płodność - samica może rodzić co 4 tygodnie średnio ok. 45 młodych. Z tego powodu g. były i są częstym obiektem badań nad dziedzicznością. Naturalnym miejscem ich występowania są zbiorniki wodne położone na północ od Amazonki - północna Brazylia, Wenezuela, Gujana oraz wyspy Trinidad i Barbados. [J.M.R.]

gurami - nazwa popularnych rybek akwariowych, którą objętych jest kilkanaście gatunków z rodzajów Trichogaster, Sphaerichthys i Osphronemus, należących do rodziny -»-łaźcowatych. Wszystkie gatunki g. mają płetwy brzuszne w postaci długich, cienkich, nitkowatych wyrostków stanowiących dodatkowe narządy czuciowe. Niektóre z nich, jak np. gurami olbrzymi (Osphronemus goramy), osiągają długość 60 cm, inne, jak gurami czekoladowy (Sphaerichthys osphromenoides), tylko 6 do 7 cm. G. budują w okresie tarła gniazda, do których składają jaja. Troskliwie opieku-

gymnarchus

ją się ikrą i wylęgiem. Są wszystkożerne. Występują w wodach Indii, południowo-wschodnich Chin, Półwyspu Malajskiego i Archipelagu

Gurami księżycowy

Sundajskiego. Oprócz g. olbrzymiego i g. czekoladowego

•w akwariach hodowany jest także g. niebieski, zwany także dwuplamistym (Trichogaster trichopterus), g. syjamski (Tri-chogaster pectoralis), g. perłowy (Trichogaster leeri) i g. księżycowy (Trichogaster mi-crolepis). [J.M.R.]

gymnarchus (Gymnarchus niloticus) - gatunek z rodziny Gymnarchidae, z podrzędu

->-mruków. Ma mocno wydłużone, zwężające się ku końcowi ciało, pokryte bardzo drobną łuską i pozbawione płetwy odbytowej, ogonowej oraz płetw brzusznych; płetwa grzbietowa zajmuje prawie cały grzbiet; oczy są małe, pęcherz pławny służy jako dodatkowy narząd oddychania. G. osiąga 5 m długości. W wieku dojrzałym żywi się rybami. Przed złożeniem ikry buduje z roślin pływające gniazdo, do którego samica

składa ok. 1000 ziarn ikry wyjątkowo dużych rozmiarów (ok. 10 mm średnicy). Samiec pilnuje ikry, a także larw do czasu wessania się pęcherzyka żółtkowego oraz zniknięcia skrzeli zewnętrznych. G. występuje w Nilu i w rzekach zachodniej Afryki. Zasiedla głębokie, spokojne wody. Ma smaczne mięso i w wielu rejonach swego występowania bywa spożywany przez tubylców. [H.R.]

gymnotowce (Gymnotoićlei) - podrząd z rzędu -Aarpiokształtnych, obejmujący 4 rodziny z ponad 35 gatunkami. Mają ciało wydłużone, węgorzowate, u wielu gatunków nagie; brak im płetw brzusznych, a u części gatunków także grzbietowej i ogonowej;

płetwa odbytowa jest bardzo długa i dzięki specjalnemu umięśnieniu stanowi główny narząd ruchu postępowego;

cechę charakterystyczną, wyróżniającą g. od innych karpiokształtnych, stanowi przesunięcie otworu odbytowego w okolicę gardła. G. zasiedlają wody słodkie stojące i wolno płynące Ameryki Środkowej i Południowej, sięgając na południe do La Pląta. Przebywanie w zbiornikach, w których często występuje niedobór tlenu, wykształciło zdolność pobierania powietrza -atmosferycznego za pomocą silnie unaczynionego nabłonka jamy gębowej i gardzieli. Niektóre gatunki mają narząd elektryczny, najlepiej wyrażony u węgorza elektrycznego. G. obejmują gatunki małe, od 20 cm długości oraz wielkie, do 2 m długości. Żywią się fauną denną i rybami. Tłuste i smaczne mięso spożywa ludność miejscowa po wycięciu narządu elektrycznego. [K.K.]

halibuty

hajdukowate, szorstniki (Holocentridae} - rodzina z rzędu --beryksokształtnych, obejmująca ok. 70 gatunków, należących przeważnie do rodzaju Holocentrus. Mają ciało dość wydłużone z bardzo ostrymi promieniami płetw i szorstkimi, ktenoidalnymi łuskami;

ostre wyrostki kostne znajdują się na głowie; oczy są wielkie i wypukłe. H. szczególnie obficie występują wśród raf koralowych (-^koralowe ryby), będąc doskonale zharmonizowane jaskrawymi barwami z otoczeniem, dzięki czemu za dnia są niemal niewidoczne. Nocą żerują aktywnie i wtedy bywają poławiane przez krajowców. W tropikalnej części Atlantyku występuje m.in. hajduk rdzawy (Holocentrus rufus). [K.K.]

hajtej (Mesocottus hajtej) - gatunek z rodziny -..głowaczowatych, jedyny przedstawiciel rodzaju Mesocottus opisany przez B. Dybowskiego, występujący w dorzeczu Amuru od źródeł do ujścia, oraz w rzeczkach Sachalinu. Osiąga długość 20 cm. W swej budowie łączy cechy głowaczowców Dalekiego Wschodu, zwłaszcza rodzaju Trachidermus, z cechami czopogłowacza (-»-głowaczowce Bajkału). Z tego względu uważany jest za jedno z ogniw ewolucji, jaką przechodziły głowaczowce mórz Dalekiego Wschodu, przenikające w ubiegłych epokach geologicznych do jeziora Baj-kał. [K.K.]

hakonosy (Callorhinchus) - rodzaj z rodziny Callorhinchi-

dae, z rzędu chimerokształt-nych (Chimaeriformes) należącego do podgromady ->chi-mer. Do dzisiaj wśród badaczy istnieją rozbieżności, czy rodzaj ten obejmuje jeden tylko, bardzo zmienny gatunek, czy też pięć różnych. Pysk h. zakończony jest bardzo charakterystycznym, miękkim, hakowatym wyrostkiem; na grzbiecie znajdują się dwie płetwy grzbietowe, pierwsza z nich - z ostrym, silnie rozwiniętym kolcem. Największy do tej pory złowiony h. miał długość 96 cm. Przypuszcza się jednak, że mogą one osiągać większe rozmiary, gdyż jedno ze znalezionych jaj - według wszelkiego prawdopodobieństwa jajo h. - miało długość 42 cm. Jaja h. są pokryte

Głowa hakonosa Callorhinchus mali

licznymi, podobnymi do włosów wyrostkami i tak jak jaja większości rekinów są prostokątnego kształtu oraz mają twardą rogową skorupkę. H. występują w chłodniejszych wodach półkuli południowej - przy wybrzeżach Ameryki Południowej, Afryki, Australii i Tasmanii. [J.M.R.]

halibuty, kułbaki (Hippoglossus, Reinhardtius) - dwa rodzaje ryb z rodziny -»-flądrowatych, największe ze wszyst-

heterotis______________

kich płastug. H. odżywiają się głównie dorszowatymi, gromadnikami oraz większymi bezkręgowcami. Będąc bardziej aktywne od innych płastug, u-ganiają się za zdobyczą płynąc falistymi ruchami całego

Kolejne postacie larw halibuta (A, B, C). W trakcie rozwoju pierwotna dwuboczna symetria ciała ulega coraz większemu zniekształceniu

ciała z głębi aż do powierzchni oceanu. Są bardzo płodne. Na przykład h. atlantycki i pacyficzny składają w jednym miocie do 3,5 min ziarn ikry. Mięso ich jest wyborne w smaku, zawiera ok. 5% tłuszczu oraz znaczne ilości witaminy A 4 D, Bywa spożywane przeważnie świeże, mrożone i wędzone. H. występują w północnym Atlantyku i Pacyfiku. H. atlantycki (Hippoglossus

Halibut atlantycki

hippoglossus) może osiągać 4,7 m długości i 3 t ciężaru. Ma ciało pokryte drobną łuską, owalnie wydłużone, głowę

___________________76

małą oraz zęby na obu szczękach. Barwa strony ocznej (prawej) jest intensywnie szarobrunatna, ślepej - biała. H.a. zasiedla północny Atlantyk od Zatoki Biskajskiej do południowej Norwegii oraz okolice wybrzeży amerykańskich. W wodach pacyficznych zastępuje go h. pacyficzny (Hippoglossus hippoglossus stenole-pis), mniejszy, osiągający 2,5 m długości i 350 kg ciężaru. Podgatunek ten gra 'znaczną rolę w rybołówstwie USA, Kanady, ZSRR i Japonii. W wodach europejskich (głównie przy wybrzeżach Grenlandii i Islandii) występuje h. czarny (Rein-hardtius hippoglossoides) o niemal czarnej barwie strony ocznej i niewiele jaśniejszej strony ślepej. Osiąga on 1,2 m długości. W Pacyfiku, od Morza Beringa do Morza Japońskiego, zastępuje go Reinhardtius hippoglossoides matsuu-rae. [K.K.]

heterotis (Heterotis niloticus) - gatunek z rodziny Osteoglossidae, z rzędu -i-śledziokształtnych. Ma ciało mocno spłaszczone bocznie, pokryte dużymi łuskami; płetwa grzbietowa jest przesunięta do tyłu i znajduje się nad płetwą odbytową; pęcherz pław-ny służy jako dodatkowy narząd oddychania. H. osiąga 75 cm długości. Żywi się prawdopodobnie bezkręgowcami. Rodzice przejawiają troskę o potomstwo. Budują w okresie rozrodu z roślin wodnych pływające gniazdo o średnicy ok. 12 cm, znajdujące się na głębokości ok. 6 cm pod powierzchnią wody. Pilnują ikry, a następnie larw, które wylęgają się po dwu dniach od momentu złożenia jaj. • Larwy mające skrzela

ichtiologia

zewnętrzne (-oskrzela) znajdują się w gnieździe do osiągnięcia 3 cm długości. H. występuje w Afryce zwrotnikowej, Ameryce Południowej, Australii i na Archipelagu Malajskim. Żyje w rzekach i jeziorach, a na płytkie i zabagnione rozlewiska wychodzi tylko podczas rozrodu. Ma lokalne znaczenie gospodarcze. [H.R.]

histrion -^sargassowa rybka.

hokejówka (Thayeria boehikei) - gatunek z rodziny ->kąsa

czowatych. Ma grzbiet brązowy, a brzuch srebrzysty; od pokrywy skrzelowej aż do końca dolnego płata płetwy ogonowej biegnie wzdłuż ciała, po obu jego stronach, ciemna, prawie czarna smuga. H. osiąga 9 cm długości. Jest wszystkożerna. Występuje w dorzeczu Amazonki; często bywa hodowana w akwariach. Rozmnaża się łatwo w temperaturze od 24° do 28°C, w wodzie miękkiej i lekko zakwaszonej. [J.M.R.]

hybryd -i-bastard.

ichtiofauna - zespół wszystkich gatunków ryb, występujących w określonym zbiorniku wodnym lub na określonym obszarze danego zbiornika wodnego. [J.M.R.]

ichtiologia - gałąź zoologii, obejmująca całokształt wiedzy o rybach, ich biologii, systematyce, ekologii, morfologii, fizjologii, zoogeografii i paleontologii. Początki i. datują się od Arystotelesa (384-322 p.n.e.), który opisał ok. 116 gatunków ryb, uwzględniając częściowo ich budowę i biologię. Następne stulecia nie wzbogaciły w zasadzie niczym wiedzy ichtiologicznej i dopiero w. XVI, okres wielkich odkryć geograficznych, wnosi sporo ożywienia w działalność badawczą dotyczącą ryb. Pojawia się szereg oryginalnych prac. P. Belon (1517-1575) w De aquatilibus libri duo opisuje 110 gatunków ryb, klasyfikując je według cech budowy szkieletu, liczby kończyn i sposobów rozmnażania się. Włoch

H. Salviani (1514-1572) w pracy Aąuatiiium animalium historia opisuje 92 gatunki ryb Włoch, zamieszcza ich szczegółowe rysunki. Francuz G. Rondelet (1507-1566) w swej Libri de piscibus mari-•nis opisał i narysował z wieloma szczegółami anatomicznymi 200 gatunków ryb morskich, głównie śródziemnomorskich, oraz 50 europejskich gatunków słodkowodnych. J. Ray (1628-1705) i F. Willoughby (1635-1672) publikują Hźstoriae piscium libri ąuattuor. Ta ostatnia pozycja była przełomowym momentem w rozwoju systematyki zoologicznej. Została w niej wprowadzona już częściowo nomenklatura dwuimienna. System Raya (Willoughby zmarł wcześniej, przed opracowaniem systematyki ryb) pod wieloma względami okazał się lepszy od późniejszego systemu Linneusza. Oparty był on w znacznej mierze na anatomii wewnętrznej. Ray rozpatrzył i opisał łącznie ok. 420 gatunków ryb.

ichtiologia______

Nową z kolei epokę w rozwoju i. rozpoczyna Szwed, przyjaciel Linneusza, P. Artedi (1705-1735). Nazwano go ojcem i. W ciągu krótkiego życia wykonał on olbrzymią pracę. Sprecyzował wyraźnie pojęcie gatunku i odmiany oraz połączył gatunki w rodzaje, dając im oddzielne nazwy. Ogółem opisał bardzo dokładnie 47 rodzajów i 230 gatunków ryb. Podane przez niego nazwy rzędów są powszechnie używane do naszych czasów. Jego pozostawiona w rękopisie praca, Ichthyologia, została wykończona, uzupełniona i opublikowana przez Linneusza w 1738. K. Linneusz (1707-

-1778) dopiero w X wydaniu (1758) swej Systema Naturae, uważanej w systematyce zoologicznej za podstawę, zmienił system Artediego. Wprowadził powszechnie do systematyki zoologicznej nomenklaturę podwójną. Opisał 2600 gatunków ryb. Po raz pierwszy wydzielił z ryb wieloryby, łącząc je ze ssakami. Próby dalszego udoskonalenia systematyki ryb dokonywali dalej P. Forskal (1744-1822), P.S. Pallas (1741-

-1811), A. Risso (1777-1845) i S. Rafinesque (1783-1840). Na trwałe zapisały się też w i. nazwiska: M.E. Blocha (1723-1799), B.G.E. Lacepede'a (1756-1825), G. Cuviera (1769-

-1832) i A. Valenciennes'a (1794-1865).

Pierwsze wiadomości o rybach wód Polski zawdzięczamy J. Długoszowi (1415-1480), który w swej Chorographia Regni Poloniae wymienia niektóre gatunki ryb, charakterystyczne dla pewnych rzek i jezior. Jednak początki i. w Polsce jako nauki datują się dopiero od prac J. Jonstona (1603-

-1673), zwanego także Janem z Szamotuł, oraz prac J.T.

___________________78

Kleina (1685-1759), który w swym pięciotomowym dziele poświęconym rybom obszernie wyłożył ich systematykę, uważaną nawet swego czasu za doskonalszą od linneuszow-skiej. W pracy z 1721 r. i w wydanej już pośmiertnie w 1742 r. ks. G. Rzączyński (1664-1737) podaje fizjografię ryb Polski i spis występujących gatunków. K. Kluk (1739-1796) w opracowaniu ichtiofauny rzek i jezior polskich oraz Bałtyku kładzie główny nacisk na gospodarkę rybacką. W 1822 r. F.P. Jarecki (1790-1865) ulepsza systematyczny układ ryb Linneusza. Zasadniczy jednak rozwój i. w Polsce rozpoczyna się dopiero w drugiej połowie XIX w. A. Wałecki (1815-

-1897), nazwany "ojcem polskiej ichtiologii", publikuje w 1863 i 1864 r. Materiały do fauny ichtiologicznej kraju i Systematyczny przegląd ryb krajowych. Zwraca uwagę na konieczność wprowadzenia do badań zoogeograficznych nowych metod. W tym samym mniej więcej czasie (1862) B. Dybowski (1833-1930) wydaje swe studia systematyczne nad rodziną karpiowatych Inflant;

w latach 1868-1875 na zesłaniu prowadzi badania fauny ryb Bajkału oraz dorzecza Amuru. Szczególne zasługi położył Dybowski dla poznania endemicznych gatunków baj-kalskich. M. Nowicki (1824-

-1890) stwarza racjonalne podstawy gospodarki rybnej, opracowuje fizjografię rybacką kraju. Sz. Syrski (1829-

-1882) zajmuje się anatomią ryb, wykrywając narządy rozrodcze samców węgorzy. Duże zasługi dla poznania anatomii ryb ma też J. Nusbaum-Hilarowicz (1859-1917) i jego szkoła. Po krótkim zastoju badań

iglicznie

ichtiologicznych na początku XX w. następuje ponowny ich rozwój w latach międzywojennych i późniejszych. Wówczas duży wkład do i. wnieśli zmarli niedawno F. Staff (1885-1965) i St. Sakowicz (1895-1969). Po drugiej wojnie światowej badania te kontynuowane są w Polsce bardzo intensywnie w wielu kierunkach. Powstaje szereg ośrodków naukowobadawczych (m.in. Morski Instytut Rybacki w Gdyni, Instytut Zoologiczny w Warszawie, Zakład Biologii Wód w Krakowie, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie) z wieloma placówkami rozsianymi po wielu miastach Polski. Prowadzą one szeroko zakrojone, perspektywiczne badania, m.in. także z zakresu i. stosowanej. I. stosowana jest to dział ichtiologii obejmujący gospodarkę rybną, a zajmujący się biologią rozrodu ryb, ich rozwojem, wzrostem, ustalaniem okresów ochronnych, aklimatyzowaniem nowych gatunków ryb użytkowych, zwalczaniem pasożytów, chorób ryb itd. I. stosowana zajmuje się także naukowymi podstawami szeregu czynności gospodarczych, jak zarybianie zbiorników starych i nowo powstających oraz tępienie tzw. chwastu rybiego, stanowiącego konkurencję pokarmową dla innych gatunków ryb. [J.M.R.]

idiakanty (Idiacanthus) - rodzaj z rodziny Idiacanthidae, z podrzędu -»-wężorowców. Wykazują wyraźny dymorfizm płciowy: u samców osiągających 4 cm długości przewód trawienny ulega zanikowi, szczęki pozostają bezzębne, a na głowie rozwija się długi wyrostek opatrzony narządem świetlnym. Samice dochodzą do 27 cm długości. U i. nie stwierdzono pasożytowania na samicach, jak to ma miejsce u matronicowców. Samce prawdopodobnie giną po kopulacji. W warunkach częstych niedoborów pokarmu w batypelagialu stanowi to maksymalne przystosowanie do zachowania gatunku. Larwy i. mają słupkowało oczy, umieszczone na wydłużonych podstawach, i są tak odmiennego wyglądu, że opisano je jako odrębny rodzaj - Stylophthalmus. Przebywają one gromadnie i na mniejszych głębokościach niż osobniki dorosłe. I. występują w wodach wszechoceanu stref umiarkowanych i gorącej. [K.K.]

iglicznie (Syngnathus) - rodzaj z rodziny ->igliczniowatych, obejmujący ok. 50 gatunków. Mają rurkę gębową z boku ścieśnioną z otworem gębowym skierowanym ku górze. Ciało przeważnie zielone upodabnia się do barwy glonów, wśród których przebywają poszczególne gatunki. Pokarm i rozród jak u wszystkich igliczniowatych. Torba lęgowa samca nie jest całkowicie zamknięta, lecz pozostaje w niej podłużna szczelina. Młode wydostają się z torby osiągnąwszy wielkość 2 do 3 cm. Dorosłe osobniki dochodzą do długości 30 cm, przy czym samiec jest mniejszy od samicy. I. występują we wszystkich morzach strefy gorącej i umiarkowanych. Syngnathus typhle jest pospolita wśród zarośli podwodnych strefy przybrzeżnej Europy od Morza Czarnego po północną Norwegię. W Bałtyku spotyka się ją zwłaszcza na łąkach podwodnych Zatoki Puckiej i wśród obrośniętych glonami urządzeń pod

iglicznioksztahnc

wodnych. Jednym z bardziej oryginalnych gatunków i. jest i. sargassowa (Syngnathus pe-lagicus) ż Morza Sargassowe-go doskonale harmonizująca

Iglicznia Syngnathus typhle

brązowawozieloną barwą z licznymi ciemniejszymi plamami na ciele z barwą gronorostów. Ma ona liczne wypustki skórne, upodobnione do strzępów plech tych glonów. [K.K.]

iglicznioksztaitne (Syngnathi-formes) - rząd ryb z nadrzędu -^kościstych, mający wspólnych przodków z cierni-kokształtnymi. Obejmuje 6 rodzin, m.in. igliczniowate, rure-cznicowate, fistulkowate i be-kaśniki. I. mają pysk wyciągnięty w rurkę z końcowym otworem gębowym, a skrzela w postaci pędzelków lub pęczków, skąd wywodzi się dawna ich nazwa - pędzloskrzel-ne (Lophobranchii); pierwsze 2 do 6 kręgów złączone są nieruchomo; pęcherz pławny jest zamknięty. Przedstawiciele i. to ryby przeważnie morskie, literalne, rzadziej pelagiczne lub słodkowodne. [K.K.]

igliczniowate (Syngnathidae) - rodzina z rzędu -i-igliczniokształtnych. Przedstawiciele jej mają ciało wysmukłe, wężykowate lub skręcone w kształcie konika szachowego, pokryte pancerzem skórnym utworzonym przez ściśle do siebie przylegające płytki kostne; pysk jest wyciągnięty w rurkę; brak płetwy brzusznej, a u niektórych gatunków także ogonowej i odbytowej; z obu boków głowy wyrastają po 4 pędzlowate skrzela. I. słabo pływają i przebywają w strefie literalnej, wśród zarośli glo / nów morskich, do których przyczepiają się chwytnymi końcami ogonów. Wykazują wysoki stopień mimetyzmu w upodobnieniu się do glonów, wśród których żyją, przyjmując nie tylko ich barwę ze wszystkimi odcieniami, ale •wyr-twarzając nawet wypustki skórne, upodobnione do plech. Odżywiają się planktonem i zawieszonymi w wodzie substancjami organicznymi, które wchłaniają wraz z wodą sposobem pipetkowym przez rurkę gębową. W przebiegu ewolucji wytworzyły się u przedstawicieli tej rodziny swoiste przystosowania morfologiczne, fizjologiczne i etologiczne w związku z obyczajami godowymi i opieką nad potomstwem. Funkcje macierzyńskie przejął całkowicie samiec, u którego w okresie tarłowym wytwarzają się w części ogonowej fałdy skórne, tworzące mniej lub bardziej zamkniętą torbę lęgową. We wnętrzu torby powstaje obficie unaczy-niona wyściółka nabłonkowa, która zabezpiecza jajom i larwom wymianę gazową. Po skomplikowanym tańcu godowym samiec i samica splatają się w ósemkę w pozycji pionowej, przy czym samica wkłada wydłużoną jak pokładełko brodawkę płciową do torby samca, składa jaja, które zostają natychmiast zapłodnione. U nie wytwarzającej torby lęgowej wężynki samica przykleja ikrę wprost do skóry samca. Po ok. 4 tygodniach wyklute młode, które już we -ssały pęcherzyk żółtkowy, zaczynają gwałtownie rozpychać torbę, w czym samiec pomaga gwałtownymi skurczami ciała. Wreszcie torba pęka i potomstwo rozpoczyna samodzielne życie. Przedstawiciele rodziny

jaskiniowe ryby

i. obejmującej wiele rodzajów, gatunków i ras, występują w literału mórz strefy gorącej i umiarkowanej całego wszech-oceanu. Z bardziej znanych gatunków należą tu: iglicznie, wężynki i pławikoniki. Wszystkie one wykazują różne stadia ewolucyjnej adaptacji do swego środowiska i funkcji rozrodczych. [K.K.]

ikra - komórki jajowe ryb. I. nazywa się też niekiedy jaja pewnych wodnych stawonogów, mięczaków i szkarłu-pni. Pojedyncza komórka jajowa składa się z otoczki jajowej, plazmy, jądra i żółtka, przy czym największą zmiennością odznaczają się otoczka jajowa i żółtko. Od otoczki zależy kształt jaja oraz jego twardość, od żółtka - wielkość jaja. Największe jaja spotyka się u spodoustych. Wymiary jaj niektórych gatunków płaszczek wynoszą 180 X X 140 mm (dla porównania: jajo strusia - 150X130 mm, łososia 6 mm średnicy, karasia l mm, barweny 0,8 mm). Większość ryb składa i. cięższą od wody, opadającą na dno (i. demersalna), inne, zwykle morskie gatunki - i. unoszącą się swobodnie w wodzie (i. pe-lagiczna), jeszcze inne - i. kleistą, przyczepiającą się do roślin lub do podłoża. I. bywa rozproszona (składana w osobnych, nie sklejających się ze sobą ziarnach) lub też zlepiona śluzem w grudki, sznury itp. I. jesiotrowatych (czarna) i niektórych gatunków łososi (czerwona) jest surowcem do otrzymywania kawioru. [J.M.R.]

ikrzak -»tarlaki. ikrzyca ->tarlaki.

iwasi -^sardynki.

jadowite ryby - grupa gatunków ryb mogących spowodować zatrucie innych organizmów przez wstrzyknięcie im jadu za pomocą zębów, kolców lub innych wyrostków ciała. Trucizna wydzielana przez j.r. bywa niebezpieczna nawet dla człowieka (literatura ich-tiologiczna odnotowała kilka przypadków zatruć śmiertelnych wśród ludzi). J.r. występują zarówno w wodach słodkich, głównie w Ameryce Południowej, jak i w słonych. Gatunki morskie są bardziej niebezpieczne. Należą do nich przedstawiciele rodzin ogoń-czowatych, szczeciozębów, ostroszowatych oraz skorpenowatych. Mięso wielu j.r. jest

bardzo smaczne, bez właściwości trujących. Zob. też: trujące ryby. [J.M.R.]

jajoryb -»-złota rybka. japończyk -»karaś srebrzysty.

jaskiniowe ryby (Amblyopsi-dae) - rodzina z rzędu -s-kar-pieńcokształtnych, obejmująca znaczną liczbę gatunków ryb żyjących głównie w jaskiniach. Ich cechą charakterystyczną jest przesunięcie otworu płciowego w okolicę gardła; niektóre mają wprawdzie maleńkie, ale dobrze rozwinięte oczy, inne zachowują wzrok tylko w okresie larwalnym, później oczy zarastają błoną;

jaskółczy ogon

wiele gatunków wykształciło dodatkowe narządy zmysłów (głównie dotyku) w postaci długich, ruchomych wąsików. J.r. osiągają w zależności od gatunku 5 do 12 cm długości. Są jajożyworodne. Zamieszkują wody Stanów Zjednoczonych A.P. Gatunki żyjące w wodach bagnistych (na terenach Wirginii i Florydy) zachowują zwykle oczy i ubarwienie ciała, natomiast żyjące w jaskiniach (w stanach: Ten-nesee, Illinois i Missouri) są ślepe, mają białą skórę, przez którą przeświecają narządy wewnętrzne. [J.M.R.]

jaskółczy ogon -^złota rybka

jazgarz (Acerina cernua) - gatunek z rodziny -i-okoniowatych. Barwa jego ciała jest szarozielona z wyraźnie ciemniejszym grzbietem i jaśniejszym brzuchem; grzbiet i boki ciała oraz płetwy grzbietowe i ogonowe są usiane ciemnymi, drobnymi plamkami. J. zazwyczaj osiąga długość 10 do 15 cm i ciężar 20 do 50 g; w bardzo sprzyjających warunkach może dorastać do 30 cm, a w wodach Syberii spotykano nawet okazy 50-centymetrowe. Zamieszkuje dobrze natlenione, śródlądowe wody stojące i płynące oraz wody słonawe. Prowadzi najczęściej stadny tryb życia w pobliżu dna. Dojrzewa płciowo w drugim roku życia. Trze się w kwietniu i maju. Składa 30 tyś. do 200 tyś. ziarn ikry, z której lęgną się młode po 5 lub 6 dniach. Początkowo j. żywi się planktonem, później fauną denną (małymi mięczakami i skorupiakami) oraz ikrą i narybkiem innych gatunków. J. występuje w północnej i środkowej Europie po północno-wschodnią Francję i południo

wowschodnią Anglię (brak go w Szkocji i Irlandii), w Europie wschodniej, w rzekach Syberii z wyjątkiem dorzecza Amuru oraz w zlewisku Morza

Jazgarz

Czarnego; w Polsce jest wszędzie pospolity. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze. Traktowany jest jako uciążliwy chwast rybi i nie podlega ochronie. W rzekach wpadających do północnej części Morza Czarnego i Azowskiego występuje pokrewny gatunek, zwany sirotką (Acerina aceri-na), osiągający długość 20 cm. Biologia tego gatunku jest bardzo zbliżona do biologii j. Sirotką nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

jazgarz chiński -»aucha.

jaz (Leuciscus idus) - gatunek z rodzaju -^-jelców. Ma ciało lekko spłaszczone bocznie, wysokie; mała głowa posiada niewielki otwór gębowy końcowy; zęby gardłowe występują w dwóch szeregach.

Jaz

Ubarwienie grzbietu i częściowo boków ciała jest ciemne, stalowogranatowe, a brzuch srebrzysty; płetwy brzuszne i

jelec syberyjski

odbytowe są czerwone. Znana jest odmiana j. o pomarańczowozłotym zabarwieniu, zwana o r f ą. Długość ciała nie przekracza zwykle 50 cm, a waga - 1,2 kg; rzadko trafiają się okazy większe, dochodzące do 1 m i wagi 8 kg. J. żywi się fauną denną, czasem roślinami. Rozród odbywa w marcu lub kwietniu przy bardzo niskiej jeszcze temperaturze wody (od 7° do 8°C); trwa on do 10 dni. Ikra przykleja się do zeszłorocznej roślinności, do liści i gałęzi znajdujących się w wodzie. J. występuje w środkowej i wschodniej Europie oraz na Syberii. Na ogół przebywa w rzekach, w wodzie zimnej i czystej. Do jezior i rozlewisk rzecznych wstępuje na tarło. W Polsce występuje we wszystkich większych rzekach oraz w jeziorach mazurskich i augustowskich. Ma tylko niewielkie znaczenie gospodarcze. [H.R.]

jaz amurski -^czebak amurski.

jednoplamek (Phalloceros cau-dimaculatus) - gatunek z rodziny ->piękniczkowatych. Ma ubarwienie grzbietu i boków jasnooliwkowozielone, a brzuch srebrzysty. Samica osiąga długość 6 cm, samiec - 3,5 cm. J. jest gatunkiem jajożyworodnym, wszystkożernym. Zamieszkuje południowowschodnie obszary Ameryki Południowej. Bywa hodowany w akwariach, także w Polsce. W akwariach najpowszechniej spotyka się wieloplamkę (Phalloceros caudimaculatus reticu-latus). Znaczna część ciała u tego podgatunku jest pokryta czarnymi plamami. Znana jest także odmiana złota j. [J.M.R.]

jelce (Leucźscus) - rodzaj z rodziny -Aarpiowatych. Obejmuje ok. 25 gatunków (z licznymi podgatunkami), zamieszkujących rzeki i jeziora Europy i Azji. W Ameryce Północnej żyje kilka pokrewnych rodzajów, zaliczanych dawniej do europejskoazjatyckich jelców. Zob. też: kleń, jelec, jelec syberyjski, jaz, czebak amurski, ugaj. [H.R.]

jelec (Leuciscus leuciscus) - gatunek z rodzaju -jelców. Ma ciało lekko spłaszczone bocznie, wydłużone, otwór gębowy dolny, a zęby gardłowe w dwu szeregach; płetwa odbytowa wykazuje lekkie wcięcie. Ubarwienie grzbietu jest ołowianosrebrzyste, a boków srebrzyste; płetwy brzuszne i odbytowa są żółtawe. J. maksymalnie osiąga 28 cm długości i 250 g ciężaru; najczęściej spotyka się okazy o długości 15 do 20 cm i wadze do 150 g. J. żywi się roślinami, drobnymi bezkręgowcami dennymi i czasem ikrą innych ryb. Odbywa rozród w kwietniu, przy temperaturze wody ok. 8°C, w szybko płynącej wodzie. Ikra przykleja się do kamieni. J. występuje w środkowej i wschodniej Europie. Żyje w górnym i środkowym biegu rzek, w miejscach o szybkim prądzie. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]

jelec syberyjski (Leuciscus leuciscus baicalensis) - podgatunek ->jelca. Jest nieco większy od jelca, dochodzi bowiem do 33 cm długości. Stanowi jedną z najpospolitszych ryb Syberii. Zasiedla rzeki od Obu na zachodzie do Kołymy na wschodzie (w których występuje od górnego ich biegu prawie po ujście), a także duże jeziora z czystą wodą, takie jak Bajkał, Zajsan i in. Na Syberii ma dosyć poważne

jesiotr zachodni

znaczenie gospodarcze. Po raz pierwszy został opisany przez B. Dybowskiego. [H.R.]

jesiotr zachodni (Acipenser sturio} -- gatunek z rodzaju -^jesiotrów. Ubarwienie jego jest szarobrunatne na grzbiecie, srebrzystoszare po bokach i białawe od spodu. J.z. to największa ryba spotykana w wodach Polski. Osiąga długość 4 m i ciężar 300 kg. Na tarło wchodzi do rzek, niekiedy bardzo daleko od ujścia. Odbywa je od kwietnia do końca sierpnia, na twardym gruncie, przy wartkim prądzie, w miejscach głębokich i chłodnych. Ikra j.z. jest dość drobna, o średnicy ziarna 2 do 3 mm, ciemnobrunatna, składana w liczbie 800 tyś. do 2500 tyś. ziarn, co stanowi ok. 1/5 wagi ciała matki. Okres wylęgu trwa w zależności od temperatury od 3 do 6 dni. Po tarle j.z. wracają do morza, a za nimi podąża narybek, który przebywa następnie w morzu (samce od 9 do 16 lat, samice od 16 do 18 lat) aż do osiągnięcia dojrzałości płciowej. J.z. żywi się fauną denną, wygrzebując ją z miękkiego podłoża za pomocą ryja; podstawowym pokarmem są robaki, mięczaki, skorupiaki, czasem drobne rybki (dobijaki) i larwy owadów. J.z. będąc rybą wędrowną spędza większą część życia w przybrzeżnej

Jesiotr zachodni

strefie mórz. Rozsiedlony jest u europejskich wybrzeży Atlantyku od Morza Czarnego przez Adriatyk, Morze Śródziemne aż po Przylądek Północny oraz w całym Bałtyku;

spotykany jest też u wybrzeży amerykańskich od Zatoki Hudsona po Karolinę Północną. W Polsce, gdzie jest jedynym przedstawicielem ganoi-dów chrzestnych, występuje obecnie bardzo rzadko. Pojedyncze okazy trafiają się w przyujściowym rejonie Odry oraz w Zatoce Gdańskiej, skąd wchodzą do Wisły, a z niej sporadycznie do jej dopływów - Narwi, Sanu i Dunajca. J.z. jest gatunkiem wymierającym w wyniku zaistniałych niekorzystnych dla jego życia zmian środowiska oraz w wyniku kłusowniczych połowów, prowadzonych ze względu na jego wielkie walory konsumpcyjne (doskonałe mięso i kawior). W Polsce j.z. znajduje się pod całkowitą ochroną. [J.M.B.]

jesiotrowate (Acipenseridae) - rodzina z rzędu jesiotrokształt-nych (Acipenseriformes), która wraz z wiosłonosami stanowi jedynych żyjących przedstawicieli nadrzędu -^ganoidów chrzestnych. J. znane są od górnej kredy. Należy do nich kilka rodzajów (m.in. jesiotry i łopatonosy) z ok. 20 gatunkami. Ciało j. jest wydłużone, walcowate, prawie okrągłe w przekroju poprzecznym; pokrywa je 5 rzędów tarczek kostnych; głowa całkowicie pokryta płytkami kostnymi bywa wyciągnięta w ryj, czasami bardzo długi; otwór gębowy umieszczony na spodniej części głowy zaopatrzony jest w mięsiste wargi i wysu-walne szczęki, pozbawione u dorosłych okazów zębów; przed otworem gębowym wyrastają cztery wąsiki; występuje pojedyncza płetwa grzbietowa, przy czym jest ona przesunięta daleko ku tyłowi; pierwszy promień w płetwach piersiowych ma kształt silnego kol-

jordanelka

ca; płetwa ogonowa jest typu heterocerkalnego; struna grzbietowa zachowuje się przez całe życie; w jelicie występuje zastawka spiralna, a w sercu stożek tętniczy. J. mają barwę oliwkowozieloną, szarawą lub brązowawą na grzbiecie i prawie białą na brzuchu, a u młodych okazów występują czasami ciemne plamy. J. osiągają długość kilku metrów i ciężar do 1500 kg. Dożywają dość sędziwego wieku ok. 100 lat. Prowadzą denny tryb życia. Odżywiają się głównie bezkręgowcami. Dojrzałość płciową uzyskują na ogół w wieku 4 do 8 lat, niektóre gatunki w wieku 15 do 18 lat. Ikrę składają w rzekach, w liczbie do kilku milionów jaj. Zamieszkują morskie, słodkie i słonawe wody Europy, północnej Azji i Ameryki Północnej. Są bardzo cenione z gospodarczego punktu widzenia. Mają mięso niezwykle smaczne i delikatne. Z ich ikry wyrabia się czarny kawior, a pęcherz pławny służy do wyrobu kleju. W Polsce występuje jeden gatunek j. - jesiotr zachodni. Do bardziej znanych gatunków j. należy bieługa i kału-ga. [J.M.R.]

jesiotry (Acipenser) -' rodzaj z rodziny ->jesiotrowatych, obejmujący 16 gatunków. 0-siągają do kilku metrów długości i ciężar do kilkuset kilogramów. Największym gatunkiem jest j. amerykański (Acipenser transmontanus), rozprzestrzeniony w wodach Ameryki Północnej - od Alaski do Kalifornii - i osiągający ciężar 800 kg. Najmniejsze wymiary posiada j. krótkonosy (Acipenser hrevi-rostris), występujący wzdłuż atlantyckich wybrzeży Ameryki Północnej - od Nowego Brunszwiku w Kanadzie do Florydy; największy złowiony okaz tego gatunku mierzył 89,9 cm długości, a najcięższe okazy osiągają ciężar kilku kilogramów. J. sachaliński (Acipenser medirostris) zamieszkuje północne rejony amerykańskiego i azjatyckiego wybrzeża Oceanu Spokojnego i dorasta do 2 m długości. J. rosyjski (Acipenser gueldenstaedti) żyje w Morzu Czarnym, Azowskim i Kaspijskim i ich zlewiskach;

osiąga długość 2,5 m oraz ciężar 100 kg; ma największe znaczenie gospodarcze spośród jesiotrowatych na tym obszarze; w poszczególnych zlewiskach tworzy rasy lokalne. J. amurski (Acipenser schren-cki) zamieszkuje dorzecze Amuru; osiąga 3 m długości i ciężar 200 kg. J. syberyjski (Acipenser baerź) zamieszkuje rzeki syberyjskie od Obu do Kołymy; czasem spotyka się go też w Peczorze; osiąga 2 m długości i ciężar 200 kg; tworzy nieraz formy niewędrowne (w jeziorach Bajkale i Zajsanie), nie wchodzące do morza. Biologia wszystkich wymienionych gatunków jest zbliżona do biologii j. zachodniego. [J.M.R.]

jeżówka -rnajeżka. języczkowate -^ciosankowate.

jordanelka (Jordanella flori-dae) - gatunek z rodziny ->karpieńcowatych. Ma ubarwienie ciała bardzo żywe, zie-lononiebieskie z licznymi czerwonymi plamkami, uwydatniającymi się zwłaszcza u samców. Osiąga długość 6 cm. Żywi się przede wszystkim roślinami, głównie glonami. Tarło odbywa podobnie jak

kaluga

przedstawiciele pielęgnicowatych. Rodzice kopią niewielkie zagłębienie w piasku, gdzie następnie zostaje złożona ikra. Samiec strzeże jaj aż

do chwili wylęgu, tzn. ok. l tygodnia. J. rozprzestrzenione są w słodkich wodach Florydy; bywają hodowane w akwariach, także u nas. [J.M.R.]

kaluga (Huso dauricus} - gatunek z rodziny -jesiotrowatych, blisko spokrewniony z bieługą. Różni się od niej tym, że przednia tarczka grzbietowa jest u niego największa, a wąsiki nie mają listkowatych wyrostków. K. osiąga ponad 4 m długości. Największy dotychczas złowiony okaz mierzył 5,6 m. Ciężar ciała przekracza jedną tonę. K. jest bardziej rybą słodkowodną niż wędrowną i w morzu żyje tylko w strefie przyujściowej Amuru. Rośnie wolniej od bieługi. Dojrzałość płciową osiąga w wieku 17 do 20 lat przy długości ok. 230 cm i ciężarze 80 do 100 kg. Samce dojrzewają 3 do 4 lat wcześniej od samic. Tarło odbywa się w rzekach od maja do czerwca przy temperaturze od od 12° do 14°C, na głębokości 2 do 4 m, na dnie piaszczystym lub żwirowatym. Płodność waha się w granicach 600 tyś. do 5 min. ziarn ikry. Ciężar ikry dochodzi do 30°/o ciężaru ciała. Młode kaługi natychmiast po wylęgu rozpoczynają spływ w kierunku morza. W pierwszym roku życia żywią się bezkręgowcami, poczynając od drugiego - rybami (kielbiami, minogami, karpiami, siejami, łososiami). Kaługa występuje w Amurze i jego dopływach. Jest ceniona ze względu na doskonałe mięso i ikrę, z której produkuje się czarny kawior. [J.M.R.]

kanaryjka -^ciosankowalte. kandyra ^wandelia.

kantar (Cantharus lineatus} - gatunek z rodziny -^prażmowatych. Podobny w kształcie i ubarwieniu do bopsa. Osiąga 45 cm długości. Zasiedla prawie te same tereny co bops, sięga jednak dalej na północ, czasem aż do Norwegii. Ma mięso niezbyt cenione, użytkowane jak mięso innych prażmowatych. [K.K.]

kapelan -^gromadnik.

kaprosz (Capros aper) - gatunek z rodziny kaproszowatych (Caproidae), z rzędu -^•piotroszokształtnych, blisko spokrewniony z piotroszem. Różni się od niego różowoczerwonawą barwą ciała, u samców z ciemniejszymi poprzecznymi pasami, brakiem ciemnej plamy na bokach ciała, serii kolczastych wyrostków skórnych wzdłuż płetwy odbytowej oraz kształtem wydłużonego pyska przypominającym świński ryjek. Skórę pokrywają małe szorstkie łuski ktenoidalne. K. jest dość pospolity przy wybrzeżach europejskich, od Morza Śródziemnego aż po Morze Północne. [K.K.]

karaś (Carassius carassius} - gatunek z rodziny -karpiowatych. Ma ciało bocznie spłaszczone, wysokie, krótkie, po

karaś srebrzysty

kryte dużą łuską; mały otwór gębowy znajduje się na końcu pyska, a zęby gardłowe ustawione są w jednym szeregu;

ostatni twardy promień płetwy grzbietowej posiada ząb-

Karaś

kowanie, lecz znacznie drobniejsze niż u karasia srebrzystego. Ubarwienie grzbietu i boków brunatnozłociste z zielonkawym połyskiem; płetwy piersiowe i brzuszne są przy nasadzie lekko zaczerwienione. K. dochodzi zazwyczaj do 20 cm długości, rzadko do 50 cm. Rośnie bardzo powoli. Żywi się fauną denną oraz roślinami. Rozmnaża się od maja do lipca, składając w tym czasie ikrę kilkakrotnie. Ikra przykleja się do roślin. K. występuje w całej Europie z wyjątkiem zachodniej i południowej Francji, Szwajcarii i Włoch. Przebywa we wszelkiego rodzaju drobnych i płytkich zbiornikach wodnych:

starorzeczach, torfiankach i gliniankach. Jest bardzo odporny na niedobór tlenu w wodzie. W Polsce pospolity w nizinnych rzekach i niedużych zbiornikach o wodzie stojącej. Spotyka się go także w karpackich dopływach Wisły - w starorzeczach i w miejscach o wodzie wolno płynącej i porośniętym podłożu. Ma smaczne mięso i bywa poławiany

przez wędkarzy. Jednak ze względu na powolny wzrost znaczenie gospodarcze k. jest minimalne. [H.R.]

karaś srebrzysty, japończyk (Carassius awatus gibelio) - podgatunek --karasia srebrzystego chińskiego z rodziny -^karpiowatych. Ma ciało lekko bocznie spłaszczone, wysokie, a ostatni twardy promień płetwy grzbietowej ząbkowany; posiada otwór gębowy mały, końcowy, oraz zęby gardłowe ustawione w jednym szeregu. Ubarwienie grzbietu stalowogranatowe, boki srebrzyste. K.s. osiąga w dorzeczu Amuru wielkość maksymalną 45 cm, a w dorzeczu Dunaju - 35 cm. Zwykle spotyka się okazy znacznie drobniejsze. K.s. odbywa rozród od maja do lipca, kilkakrotnie w ciągu lata. Wśród populacji europejskiej części zasięgu bardzo rzadko spotyka się samce, w związku z czym rozmnaża się on wraz z karpiem lub karasiem na drodze gynogenezy (-^rozród ryb). K. s. żywi się drobną fauną denną i roślinami. Występuje w środkowej i wschodniej Europie, w zlewisku Jeziora Aralskiego, na Syberii i w dorzeczu Amuru. Autochtoniczny jest tylko w dorzeczu Amuru, a w pozostałej części zasięgu został zaaklimatyzowany przez człowieka. Zamieszkuje wody tego samego typu co karaś. W Polsce spotykany bywa rzadziej niż ten ostatni. W dorzeczu Wisły sięga jej karpackich dopływów. Poławia się go w niewielkich ilościach w dorzeczu Amuru. W gospodarstwach stawowych w Polsce jest uważany za niepożądany chwast rybi jako konkurent pokarmowy karpia. Ma mięso suche i niesmaczne. [H.R.]

karaś srebrzysty chiński

karaś srebrzysty chiński (Ca

rassius auratus) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych. Od karasia srebrzystego różni się głównie tym, że ma większą łuskę. Występuje w Chinach, Japonii, Korei i Wietnamie. Dał początek licznym odmianom złotej rybki. [H.R.]

kardynalek (Tanichthys albonubes) - gatunek z rodziny -rkarpiowatych. Ma ubarwienie grzbietu zielonkawobrunatne, brzuch białoszary;

od oka do nasady ogona biegnie czerwonożółta smuga (u młodych niebieskawa, lśniąca), a pod nią pas purpurowomie-dziany; płetwy są zielonkawożółte z czerwoną plamą na płetwach grzbietowej i ogonowej. K. osiąga długość 4 cm. Dobrze znosi temperaturę wody od 8° do 30°C. Rozród następuje przy 20° do 21°. W tej temperaturze młode wylęgają się po 2-3 dniach, a po następnych 3 dniach zaczynają samodzielnie pływać i żerować. K. żywi się planktonem roślinnym i zwierzęcym. Zamieszkuje małe strumienie południowowschodnich Chin. Bywa często hodowany w akwariach. [J.M.R.]

karita -^makrela hiszpańska.

karlik (Trisopterus minutus)

- gatunek z rodziny ->-dor-szowatych, dochodzący do długości 26 cm, występujący przy europejskich wybrzeżach od Trondheimu w Norwegii do południowego krańca Półwyspu Pirenejskiego. Ze względu na małe rozmiary nie ma znaczenia gospodarczego. [K.K.]

karmazyn (Sebastes marinus)

- gatunek z rodziny ->-skor-penowatych. Odznacza się mocnymi i gęsto osadzonymi łuskami, lekkim wydłużeniem szczęki dolnej, ostrymi kolcami pierwszej płetwy grzbietowej i ostrymi zgrubieniami

Karmazyn

kostnymi na głowie i pokrywach skrzelowych. Ukłucie kolców jest bolesne i ranki długo się goją. Barwa ciała osobników dorosłych jest jaskrawoczerwona ze złotym odcieniem, ubarwienie okazów młodocianych - szare. K. dochodzi do 1 m długości, natomiast w połowach długość jego wynosi przeciętnie od 30 do 60 cm. Odżywia się małymi rybami, narybkiem i bezkręgowcami. Dojrzałość płciową osiąga po 10 latach. Jest jajożyworodny. Zamieszkuje północny Atlantyk od Cape Cod i południowej Skandynawii do Grenlandii i Nowej Ziemi. Jest najważniejszym gospodarczo gatunkiem skor-penowatych. Ma mięso smaczne i pożywne (do 8% tłuszczu i 18% białka), sprzedawane przeważnie w postaci filetów. Jego wątroba zawiera duże ilości witaminy A. [K.K].

karmazynek (Sebastodes vivi-parus) - gatunek z rodziny -•skorpenowatych, blisko spokrewniony z karmazynem, znacznie jednak od niego mniejszy (o przeciętnej długości w połowach od 15 do 30 cm oraz maksymalnej - 50 cm). Posiada ubarwienie szarawopomarańczowe z jasnymi plamkami. Jest jajożyworod

karp

ny. Występuje głównie w strefie przybrzeżnej Norwegii, rzadziej w Morzu Barentsa. Stanowi przyłów przy odłowach karmazyna. Ma minimalne tylko znaczenie gospodarcze. [K.K.]

kamero ->wandelia.

karp (Cyprinus carpio) - gatunek z rodziny -rkarpiowatych. Ma ciało wydłużone, pokryte dużymi, mocnymi łuskami; posiada długą płetwę grzbietową, której ostatni twardy promień jest ząbkowany; końcowy otwór gębowy zaopatrzony jest w dwie pary wąsików; zęby gardłowe występują w trzech szeregach. Ubarwienie k. bywa zmienne w zależności od podłoża - od ciemnobrunatnego do jasnożółtego. Nieliczne okazy osiągają 1 m długości i ok. 30 kg ciężaru. K. rośnie szybko. Żywi się fauną denną. Odbywa tarło kilkakrotnie w ciągu lata. Ikra przykleja się do roślin. K. jest niezwykle płodny, czemu prawdopodobnie zawdzięcza swą nazwę "karp" (od słowa greckiego "harpox" - płód). Ojczyzną jego jest południowowschodnia Europa i

Karp sazan

zlewisko Jeziora Aralskiego, gdzie nosi nazwę sazana. Spotyka się go tam zarówno w wodzie słodkiej, jak i w wodzie słonawej nadmorskich limanów. Żyje w wodzie stojącej lub wolno płynącej, płytkiej, dobrze ogrzanej, porośniętej miękką roślinnością. Do

zlewiska Bałtyku i do zachodniej Europy zawędrował jako ryba hodowlana. W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia został sprowadzony także

Karp lustrzeń

do Ameryki Północnej, a ostatnio do niektórych krajów afrykańskich. Do Polski trafił przypuszczalnie w XIII w. stając się obiektem hodowli stawowej. Dzięki selekcji wygląd zewnętrzny k. hodowlanego odbiega znacznie od formy dzikiej. Jedną z wyselekcjonowanych odmian k. jest k. lustrzeń, zwany także królewskim lub galicyjskim, który odznacza się małą głową, wysokim ciałem

1 brakiem zwartej pokrywy łuskowej. Zachował jedynie szereg łusek o nieregularnym kształcie po obu stronach grzbietu wzdłuż linii bocznej, około nasady płetw brzusznych i odbytowej oraz tuż za głową, równolegle do pokrywy skrzelowej. W Bawarii wyhodowano szczep k. całkowicie pozbawionego łusek. Najstarsze i największe ośrodki hodowli k. w Polsce znajdują się na Górnym Śląsku, w dolinie rzeki Baryczy - w Miliczu, w woj. lubelskim i kieleckim. K. konsumpcyjny ma przeważnie 0,5-2,5 kg ciężaru i wiek od

2 do 4 lat. K. dziki, spotykany w Polsce w rzekach i jeziorach, pochodzi z zarybienia bądź jest uciekinierem ze stawów. Dziki k. rośnie dobrze osiągając duże wymiary. W

karp amurski

połowach gospodarczych trafia się rzadko, stanowi nato-miast obiekt połowów sportowych. Gospodarcze znaczenie k. zarówno hodowlanego, jak i dzikiego jest bardzo duże we wszystkich krajach, gdzie on występuje. W Polsce gospodarcze znaczenie ma tylko k. hodowlany. [H.R.]

karp amurski, sazan amurski (Cyprinus carpio haematopte-rus) - podgatunek -karpia. Różni się od niego nieco mniejszą liczbą promieni w płetwie grzbietowej i mniejszą liczbą wyrostków filtracyjnych. Ma podobną biologię rozrodu i szybki wzrost. Osiąga 1 m długości i 11,5 kg wagi, przeciętnie ok. 40 cm i 1,5 kg. Żywi się głównie fauną, denną, w nieznacznym stopniu pokarmem roślinnym. Występuje w dorzeczu Amuru, w Chinach, Japonii i Korei. Ma duże znaczenie gospodarcze. Hoduje się go w stawach w europejskiej części Związku Radzieckiego oraz używa do krzyżówek z karpiem, w porównaniu z którym jest bardziej odporny na zimno. [H.R.]

karpieńcoksztaitne (Cyprinodontiformes} - rząd z nadrzę-du ryb -kościstych. Przedstawiciele k. wyglądem zewnętrznym przypominają nieco karpiowate; mają, podobnie jak te ostatnie, całe ciało pokryte łuską cykloidalną, a w płetwach brak promieni ciernistych. Różnią się od karpiowatych tym, że są zamkniętopęcherzowe, nie mają linii bocznej, oraz niektórymi szczegółami budowy szkieletu. K. tworzą dwie grupy rodzin:

jajorodne karpieńcowate i kilka rodzin obejmujących gatunki jajożyworodne, m.in. rodzinę piękniczkowatych. Wśród

k. znajdują się gatunki zarówno roślinożerne, jak i odżywiające się robakami i owadami. Szczęki k. są w znacznym stopniu wysuwalne

Przedstawiciel karpieńeoksztalt-nych Kaczorek (Adrianichthys kruyti}

i znakomicie ułatwiają zbieranie pokarmu z powierzchni wody. U wielu gatunków jest silnie zaznaczony dymorfizm płciowy: samce są zazwyczaj mniejsze od samic i żywiej od nich ubarwione, przy czym samce gatunków jajożyworodnych mają gonopodium. Większość k. zasiedla wody słodkie, niektóre spotykane są w wodach słonawych, a nawet słonych. Rozprzestrzenione są na południu Ameryki Północnej, a zwłaszcza w Ameryce Środkowej i tropikalnej strefie Ameryki Południowej; występują też w całej prawie Afryce oraz wzdłuż wybrzeży południowej Europy i Azji. Ze względu na swe piękne, jaskrawe ubarwienie i niewielkie rozmiary bywają często hodowane w akwariach. Dzięki łatwości tej hodowli są także przedmiotem niektórych badań fizjologicznych i genetycznych. [J.M.R.]

karpieńcowate (Cyprinodonti-dae) - rodzina z rzędu ->-karpieńcokształtnych, obejmująca jajorodne, niewielkich rozmiarów, bardzo żywo ubarwione rybki, często hodowane przez miłośników akwarium. U k. jest wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy, przejawiający się głównie w jaskra

karpiowate

wszym ubarwieniu samców. Do rodziny tej należą m.in. jordanelka, proporczykowce, szczupieńczyki i strumieniak kubański. W warunkach natu-

Szczupieńczyk Chapera (Epiplatys chaperl)

rainych k. występują głównie w słodkich wodach strefy tropikalnej, subtropikalnej i u-miarkowanej obu Ameryk, Afryki, Europy i Azji [J.M.R.]

karpioksztaitne (Cypriniformes, Ostariophysi, Plectospondyli) - rząd z nadrzędu ryb -kościstych. Pierwsi przedstawiciele k. pojawili się w okresie górnej kredy. Rząd obejmuje ok. 5 do 6 tyś. gatunków zgrupowanych w czterech podrzędach: kąsaczowców, gymnotowców, karpiowców i sumow-ców. Najbardziej charakterystyczną cechą różniącą k. od innych ryb jest obecność aparatu .Webera (-szkielet ryb);

pęcherz pławny łączy się u nich za pomocą przewodu powietrznego z przełykiem; płetwy brzuszne położone są zazwyczaj za płetwami piersiowymi, na brzuchu; brak w płetwach promieni ciernistych lub jeśli są, to tylko pojedyncze; czasem występuje płetwa tłuszczowa; ciało bywa nagie albo . pokryte łuską cykloidalną bądź tarczkami kostnymi. K., które są na ogół słodkowodne, spotyka się na wszystkich kontynentach. Do życia w wodzie morskiej przystosowały się tylko ariusowate, sumiki koralowe i ugaj. W Polsce występują formy należące do karpiowców i su-mowców. Przedstawiciele tych

podrzędów mają największe znaczenie pośród k. w światowej gospodarce rybnej. [H.R.]

karpiowate (Cyprinidae) - rodzina z podrzędu -karpiow-ców, jedna z najliczniejszych w gatunki rodzin ryb kościstych. Liczy ok. 200 rodzajów, obejmujących ponad 1500 gatunków. K. charakteryzuje obecność nielicznych, dobrze rozwiniętych zębów gardłowych oraz żarna (--gardłowe zęby); mają ciało pokryte łuskami, rzadko nagie. Niektóre gatunki posiadają wąsiki, nie więcej jednak niż 2 pary (wyjątek stanowi kiełb ośmiową-sy); duży dwukomorowy pęcherz pławny nie jest zawarty w komorze kostnej (z wyjątkiem niektórych kiełbi ze wschodniej Azji); brak wyodrębnionego żołądka. Wielkość k. waha się od kilku centymetrów (brzanki) do 2 m (bam-buza). Pod względem biologicznym wykazują dużą różnorodność. W wieku młodocianym niemal wszystkie żywią się planktonem zwierzęcym, lecz już pod koniec pierwszego roku życia następuje zróżnicowanie w sposobie odżywiania się. Większość gatunków (np. amur czarny, karp, leszcz i płoć) zaczyna wówczas żywić się fauną denną bezkręgowców i larwami owadów. Inne stają się roślinożerne (np. świnka, tołpyga i wzdręga). Wiele gatunków wiedzie drapieżny tryb życia (np. boleń, boleń szczupakopodobny i bambuza). Niektóre żywią się planktonem zwierzęcym przez całe życie (np. słonecznica i ukleja). Wszystkie k. są jajorodne; ikrę składają często kilkakrotnie w ciągu roku, a w strefie zwrotnikowej w ciągu prawie całego roku, na roślinach, kamieniach lub pia

karpiowce_____________

sku. Ikra niektórych gatunków wschodnioazjatyckich jest pelagiczna i rozwija się spływając z prądem wody. Samce dojrzewają płciowo wcześniej niż samice i są od nich zazwyczaj mniejsze. Opieki nad potomstwem nie przejawiają, z wyjątkiem nibykiełbia chińskiego i czebaczka amurskiego. K. rozprzestrzenione są w Europie, Azji, Afryce (na Madagaskarze brak) i w Ameryce Północnej. Najwięcej gatunków występuje w strefie zwrotnikowej i podzwrotnikowej. Większość k. przebywa w wodach słodkich, niektóre w wodach słonawych (np. certa, taran i wobła), a tylko ugaj w wodzie oceanicznej. K. są podstawą rybołówstwa śródlądowego umiarkowanej i gorący strefy półkuli północnej. W Polsce największe znaczenie mają leszcz i certa. Wiele gatunków hoduje się w stawach (karpia, amura białego, amura czarnego, tołpygę, tołpygę pstrą) oraz w akwariach (brzanki, orfę, złotą rybkę i in.). [H.R.]

karpiowce {Cyprinoidei) - podrząd z rzędu -^karpiokształtnych. Cechą charakterystyczną k. jest brak zębów na szczękach i obecność mniej lub bardziej rozwiniętych zębów gardłowych. K. liczą ponad 250 rodzajów i ok. 2500 gatunków zgrupowanych w 5 rodzinach: karpiowatych, czu-kuczanowatych, piskorzowatych, okrągłoprzyssawkowatych i przylgowatych. Występują w Europie, Azji, Afryce (bez Madagaskaru) i w Ameryce Północnej. Większość gatunków k. to ryby słodkowodne; tylko nieliczne zamieszkują słabo zasolone wody zatok morskich, które stanowią ich tereny żerowiskowe, skąd na

___________________92

tarło wędrują do rzek. Najwięcej k. spotyka się na południu Azji, skąd prawdopodobnie pochodzą. [H.R.]

karuk - klej otrzymywany z pęcherzy pławnych ryb, m.in. jesiotrowatych i wiciakowatych. [J.M.R.]

kat ->ciernik.

kawior - odpowiednio przyrządzona ikra niektórych gatunków ryb. Istnieją trzy zasadnicze gatunki: k. czarny

- uzyskiwany z ryb jesiotrowatych (bieługi, jesiotra i sie-wrugi), k. czerwony - z ryb łososiowatych (głównie z kety, gorbuszy, kiżucza, czawyczy, nerki i simy) oraz k. otrzymywany z różnych innych ryb (np. z karpia, sandacza, wobły, leszcza i szczupaka). Wśród wymienionych rozróżnia się jeszcze k. ziarnisty, pasteryzowany, k. z błoną jajowodów i inne, różniące się sposobem przyrządzania. K. jest pokarmem wysokokalorycznym; wartość kaloryczna 100 g k. czarnego wynosi 280 kał., czerwonego - 270 kał. (Dla porównania wartość kaloryczna 100 g mięsa wynosi przeciętnie 170 kał, a 100 g mleka

- 70 kał). [J.M.R.]

kąsaczowate (Characidae) - rodzina z podrzędu -^kąsaczowców, jedna z najliczniejszych w gatunki rodzin w rzędzie karpiokształtnych. 0-bejmuje ok. 1000 gatunków. Od innych karpiokształtnych k. wyróżniają się obecnością płetwy tłuszczowej i uzębieniem szczęk. K. przystosowały się do życia w najróżnorodniejszych zbiornikach. Wytworzyły wiele rozmaitych form. Istnieją wśród nich gatunki drobne, płochliwe i niezwykle

kielec

żarłoczne drapieżniki (np. piranie). Jedne pobierają wyłącznie pokarm roślinny, inne odżywiają się rybami bądź drobnymi zwierzętami bezkręgowymi, jeszcze inne są wszy-stkożerne. Występują wśród nich formy "latające". Większość gatunków k. jest jajorodna. Płodność waha się w granicach kilkudziesięciu do kilkuset jaj w jednym miocie. K. rozprzestrzenione są w wodach Ameryki Środkowej i Południowej oraz w wodach tropikalnej Afryki. Gospodarczego znaczenia nie mają, gdyż rzadko i tylko nieliczne ich gatunki osiągają więcej niż 15 cm długości. Ze względu na małe rozmiary, jak i z powodu żywego, jaskrawego ubarwienia są chętnie hodowane w akwariach. W Polsce w hodowlach akwariowych znajduje się ok. 40 gatunków k. [J.M.R.]

kąsaczowce (Characinoidei, Characoidei) - podrząd z rzędu --karpiokształtnych. Większość k. ma płetwę tłuszczową i uzębione szczęki. Zalicza się do nich ok. 14 do 16 rodzin słodkowodnych, rozsiedlonych w wodach Afryki, Ameryki Południowej, Środkowej i częściowo Północnej do rzeki Rio Grandę del Norte. W Afryce spotyka się w przybliżeniu 23 rodzaje z ok. 150 gatunkami, w Ameryce ponad 200 rodzajów z 900 do 1000 gatunków (zdaniem niektórych ichtiologów liczba gatunków k. jest znacznie wyższa). Kilka rodzin, a pośród nich kąsaczowate, występuje na obu tych kontynentach. Większość pozostałych rodzin zamieszkuje Amerykę. Niektóre afrykańskie k. osiągają ponad 1 m długości;

rozmiary gatunków amerykańskich są znacznie mniejsze, a

przedstawiciele rodzaju Elachochorax należą do najmniejszych kręgowców świata. Pod względem odżywiania się są pośród k. gatunki drapieżne (część gatunków amerykańskich i większość afrykańskich), jak również odżywiające się planktonem lub drobną fauną denną bezkręgowców albo detritusem. Pod względem biologii rozrodu k. cechuje duża różnorodność. Większość składa ikrę na roślinach, inne na kamieniach. Afrykański Hepsetus odoe składa swoje jaja w pianie nad powierzchnią wody. Amerykańskie k. z rodzaju smukleni (-^smukleń pryskacz) składają ikrę na przedmiotach ponad wodą. Przebywający w sąsiedztwie złożonej ikry samiec od czasu do czasu spryskuje ją wodą. K. stanowią ważny przedmiot rybołówstwa. Poławia się je w znacznych ilościach w wodach tropikalnych Afryki i Ameryki Południowej. Wiele gatunków hoduje się w akwariach. [H.R.]

keta (Oncorhynchus keta) - gatunek z rodzaju -^łososi pacyficznych. Osiąga długość 1 m i ciężar 15 kg. Występuje w północnej części Oceanu Spokojnego i w jego zlewisku, dochodząc na południe wzdłuż wybrzeża azjatyckiego do Korei i północnej Japonii, a wzdłuż wybrzeża amerykańskiego sięgając do San Francisco. [J.M.R.]

kielec (Dentex dentex) - gatunek z rodziny -prażmowatych. Ma barwę ciała metalicznie srebrzystą z ciemnobłękitnymi plamkami na stronie grzbietowej; uzębienie typowe dla ryby drapieżnej: na przedzie występują 4 silne zęby chwytne na podobień-

kielb_____________

stwo kłów, a po bokach szeregi małych, spiczastych ząbków. K. jest największym gatunkiem z całej rodziny - osiąga 1 m długości i 10 kg ciężaru. Świetnie pływa, goniąc za stadami mniejszych ryb, które wyżera nawet z sieci rybackich. Najliczniej spotyka się go w Morzu Śródziemnym, gdzie ma duże znaczenie dla rybołówstwa. Występuje także we wschodnim Atlantyku od Wysp Kanaryj-skich, z rzadka zachodząc po wybrzeża Anglii. [K.K.]

kielb, kiełb krótkowąsy (Gobio gobio) - gatunek z podrodziny -^kiełbi. Ma ciało wrzecionowate, głowę szeroką, otwór gębowy o położeniu dolnym, w kącikach ust parę wąsików i zęby gardłowe dwuszeregowe. Ubarwienie grzbietu jest szarozielonkawobrązowe, a boków srebrzyste;

na płetwach grzbietowej, ogonowej i czasem piersiowych występuje do 6 szeregów brązowych plamek, a na grzbiecie i bokach szereg okrągłych ciemnych plam. K. dochodzi do 15 cm długości, rzadko do 22 cm. Pokarm jego stanowi drobna fauna denna, glony i szczątki roślin wodnych. Odbywa tarło od maja do lipca, kilkakrotnie. Ma ikrę bezbarwną, przyklejającą się do kamieni lub korzeni drzew. Zamieszkuje Europę, z wyjątkiem półwyspów Pirenejskie-go i Apenińskiego, Szkocji, Irlandii i Skandynawii. W dorzeczu Dunaju, na Bałkanach, na Syberii, w Azji Mniejszej i w Azji środkowej, w dorzeczu Amuru i w Chinach tworzy liczne podgatunki. W Polsce występuje licznie w rzekach górskich i nizinnych oraz w jeziorach. Jest rybą denną, żyjącą w niedużych stadkach,

___________________94

często wraz z innymi gatunkami, z kiełbiem Kessiera lub z kiełbiem białopłetwym, a także z młodą brzaną lub brzanką, w zależności od charakteru rzeki. Przebywa na dnie żwirowatym lub piaszczystym, rzadziej zamulonym. W niektórych krajach ma lokalne znaczenie gospodarcze. [H.R.]

kietb bialopletwy (Gobźo albi-pinnatus) - gatunek z podrodziny -»kiełbi. Ma ciało wrzecionowate, głowę szeroką, otwór gębowy dolny, w kąci-

Kielb białopłetwy

kach ust parę długich wąsików oraz zęby gardłowe dwuszeregowe. Ubarwienie grzbietu jest brązowozielone; na grzbiecie i bokach ciała występuje rząd ciemnych, okrągłych plam, a na płetwach grzbietowej i ogonowej - do 3 szeregów ciemnych plamek;

pozostałe płetwy są bezbarwne. K.b. osiąga 11 cm długości. Żywi się drobną fauną denną i glonami. Występuje w dorzeczu Wołgi, Dniepru, Bohu, Dniestru i Dunaju. Ostatnio stwierdzono jego obecność także w Wiśle i Narwi. Żyje w dolnym biegu rzek, na dnie piaszczystym. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]

kielb długowąsy (Gobźo uranoscopus) - gatunek z podrodziny ->-kiełbi. Nazwą tą obejmowano przez kilkadziesiąt lat kilka gatunków kiełbi z rzek zlewiska czarnomorskiego i kaspijskiego ze względu

kielbie

na ich podobieństwo zewnętrzne, a przede wszystkim obecność w kącikach ust pary długich wąsików. Obecnie wyróżniono te gatunki. Są to:

k.d., kiełb Kessiera, kiełb białopłetwy i kiełb północnokau-kaski (Gobźo caucasźcus). K.d. ma ciało wydłużone, wrzecionowate. Na grzbiecie i bokach znajduje się kilka dużych plam; płetwy są bezbarwne, a na grzbietowej i ogonowej występuje kilka szeregów plamek. K.d. dochodzi do 12 cm długości. Zamieszkuje górny bieg Dunaju i górskie odcinki jego dopływów. [H.R.]

kietb Kessiera (Gobźo fcessierź)

- gatunek z podrodziny

-^kiełbi. Ma ciało wrzecionowate, niskie i wydłużone; z kątów otworu gębowego o położeniu dolnym wyrasta para długich, cienkich wąsików;

zęby gardłowe ustawione są dwuszeregowe. Ubarwienie grzbietu jest oliwkowoszare (w okresie tarła stalowogranatowe), a boki srebrzyste;

wzdłuż linii bocznej i grzbietu znajduje się do 10 czarnych, wydłużonych plam, które czasem łączą się ze sobą w smugę; płetwy są bezbarwne, przy czym na płetwie grzbietowej i ogonowej istnieją dwa

Kielb Kessiera

szeregi słabo zaznaczonych plamek. K.K. osiąga 11 cm długości. Pokarm jego stanowi drobna fauna denna i glony. Trze się kilkakrotnie w ciągu lata. Występuje w dorzeczu Dunaju i Wisły, w Dnie-

strze oraz w rzekach Półwyspu Bałkańskiego. Zamieszkuje podgórskie odcinki rzek o dnie kamienistym. Żyje gromadnie, często wraz z kiełbiem oraz z jedno lub dwuletnią brzaną i brzanką. Nie jest liczny. Gospodarczego znaczenia nie ma. [H.R.]

kielb kolczasty (Paraleucogo

bio strigatus) - gatunek z podrodziny -»kiełbi. Ma wydłużone, walcowate ciało; ostatni twardy promień płetwy grzbietowej jest zamieniony w kolec; wąsiki są bardzo krótkie; zęby gardłowe występują w dwu szeregach. K.k. dochodzi do 9 cm długości. Zamieszkuje wody dorzecza Amuru i północną Koreę. [H.R.]

kielb ośmiowąsy (Gobiobotia pappenheimi) - gatunek z podrodziny -»kiełbi. Ma cztery pary wąsików (jedną w kącikach ust, pozostałe na spodzie głowy) oraz zęby gardłowe dwuszeregowe; przednia część pęcherza pławnego jest zawarta w komorze kostnej i ta cecha zbliża k.o. do piskorzowatych. K.o. występuje w północnych Chinach i w dorzeczu Amuru. [H.R.]

kielb wargacz Czerskiego (Sar-cocheilichthys nigripinnis czerskii) - podgatunek z podrodziny --kiełbi. Odznacza się jedno lub dwuszeregowymi zębami gardłowymi oraz brakiem wąsików. Dochodzi do 13 cm długości. Podczas tarła pojawia się u samic długie pokładełko. K.w.Cz. występuje w wodach dorzecza Amuru i w północnej Korei. [H.R.]

kielbie (Gobioninae) - podrodzina z rodziny -rkarpiowatych, licząca ok. 85 gatunków należących do 20 rodzajów.

kil

Mają ciało wydłużone, walcowate lub wrzecionowate, rzadziej spłaszczone bocznie i wysokie; posiadają otwór gębowy dołny lub końcowy pozbawiony wąsików bądź z jedną parą wąsików, a u przedstawicieli rodzaju k. ośmiowąsych (Gobiotiotia) wyjątkowo z 4 parami wąsików; zęby gardłowe są dwuszeregowe, bardzo rzadko jednoszeregowe. K. najczęściej osiągają długość w granicach od 8 do 15 cm, rzadko do 22 cm (kiełb) i 28 cm (leń jeziorowy). Ikra u gatunków europejskosyberyjskich przykleja się do kamieni lub piasku, natomiast gatunki wschodnioazjatyckie składają ikrę pelagiczną, która odbywa rozwój spływając z prądem wody. Tylko nibykiełb chiński strzeże ikry. K. żywią się drobnymi bezkręgowcami dennymi, glonami i roślinami wyższymi, a czasem detrytu-sem. Stanowią istotny element w łańcuchu odżywczym wód:

zjadając bezkręgowce, same stanowią pożywienie licznych ryb drapieżnych. Występują w Europie i Azji. W Europie, na Syberii i w zlewisku Jeziora Aralskiego żyją przedstawiciele jednego tylko rodzaju - k. właściwe (Gobio), pozostałe- we wschodniej Azji (Chiny, dorzecze Amuru, Korea, Japonia). Najwięcej gatunków k. spotyka się w Chinach. Gospodarczego znaczenia nie mają. Kilka gatunków k. opisał po raz pierwszy B. Dybowski. Są to: kiełb Kessiera, leń jeziorowy, władysławia, kiełb chankiński (Sąualidus chan-kaensis) i kiełb syberyjski (Gobźo gobio cynocephalus). [H.R.]

kil - brzuszna, rzadziej grzbietowa, czasem boczna, zaostrzona krawędź ciała. Jest

obecny nie u wszystkich ryb i nie na całej długości ciała. U bolenia, ploci, uklei, piekielnicy i innych k. znajduje się na brzuchu, między płetwami brzusznymi a odbytową, a u certy - na grzbiecie, za płetwą grzbietową. U niektórych rekinokształtnych i ostrobokowatych występuje na bokach ciała, a częściej na ogonie jeden do kilku grzebieni, także zwanych kilem. K. bywa pokryty dachówkowato zgiętymi łuskami lub pozbawiony łusek. Często łuski kilowe (np. u śle-dziowatych i ostrobokowatych) mają swoisty kształt, znacznie odbiegający od kształtu pozostałych łusek. [H.R.]

kilka abrauska (Ciupeonella abrau) - gatunek z rodziny -^śledziowatych. Osiąga maksymalnie 9 cm długości. Żywi się głównie drobnymi bezkręgowcami. Tarło odbywa od lipca do października. Wylęg narybku następuje po 12 godz. od momentu złożenia jaj. K.a. ma duże znaczenie jako pokarm dla wielu gatunków ryb drapieżnych. Występuje w niektórych jeziorach Azji Mniejszej i Kaukazu. [J.M.R.]

kilka wielkooka (Ciupeonella grimmi) gatunek z rodziny ^śledziowatych. Ma większą liczbę kręgów niż k. zwyczajna; odznacza się wielkimi oczami, których średnica równa się blisko 1/3 długości głowy, a ta z kolei 1/4 długości ciała. K.w. osiąga 15 cm długości. Prowadzi pelagiczny tryb życia. Spotykana jest w południowej części Morza Kaspijskiego. [J.M.R.]

kilka zwyczajna, tiulka (Ciu-

peonella delicatula) - gatunek z rodziny -wsiedziowatych. Ma bocznie spłaszczone ciało; dół

TABLICA i

Bekaśnik Aeoliscus strigcttus (wg Heralda)

Cyrulik (wg Scortecciego)

TABLICA II

Golec (wg Anderssona)

Hajduk rdzawy (wg Knaura)

TABLICA III

Przedstawiciel łuskostów (wg Romera)

Przedstawiciel rodziny mantowatych (Mobulictne) z rodzaju Mobula (wg Grassego)

TABLICA IV

Mały sumik koralowy z rodziny sumików koralowych (wg Grzimka)

Przedstawiciel matronicowców Linophryne arborifera (wg Scortecciego)

TABLICA V

Morszczuk (u góry), czarniak (u dolu) (wg Anderssona)

Molwa (wg Anderssona)

TABLICA VII

Koleń (u góry), rekinek psi (u dołu) (wg Anderssona) Płaszczka nabijana (wg Anderssona)

TABLICA VIII

kleń

Prapłetwiec (wg Grassego)

Ryba piła (wg Heralda)

brzucha, pokryty zgiętymi pod kątem, tzw. kilowymi łuskami, tworzy ostrą krawędź, zwaną kilem; pęcherz pławny ma w tylnej części ujście na zewnątrz ciała, poza otworem odbytowym. Ubarwienie grzbietu jest szarozielonkawe, brzuch srebrzystobiały lub złocistożół-ty. K.z. osiąga długość 15 cm. Tarło odbywa od stycznia do czerwca w przybrzeżnej strefie morza lub w wodzie słodkiej, w Wołdze, Uralu i Tere-ku; jego największe nasilenie przypada przy temperaturze ok. 11°C. Ikra składana jest w kilku porcjach (tarło wielow granicach od 5 tyś. do 10 tyś. młotowe). Płodność waha się jaj. Ikra pelagiczna ma średnicę ok. l mm. Wylęg następuje po upływie 2 do 5 dni od momentu złożenia jaj, zależnie od temperatury otoczenia. Dojrzałość płciową uzyskuje k.z. po roku. Żyje ok. 8 lat. Odżywia się zwykle drobnymi skorupiakami pelagicznymi i larwami małży;

zjada też narybek śledzi i babek, larwy owadów i owady dorosłe spadające z powietrza do wody. Żeruje w dzień, kierując się przy poszukiwaniu pokarmu wzrokiem. K.z. stanowi endemiczny gatunek przybrzeżnej strefy Morza Kaspijskiego i Azowskiego oraz ich zlewisk. Jest jedną z ważniejszych ryb przemysłowych Morza Azowskiego, stanowiąc średnio ok. 30, a w niektórych latach nawet do 50% ogólnych połowów w tym morzu. [J.M.R.]

kipery - śledzie oczyszczone i rozpłatane wzdłuż kręgosłupa na dwie części, a następnie solone i wędzone. W krajach anglosaskich smażone k. spożywane są jako popularne danie śniadaniowe. [J.M.R.]

kirys -rsumiki pancerne. kirysek -rsumiki pancerne. kiryśnik -rsumiki pancerne.

kiżucz (Oncorhynchus kisutch) - gatunek z rodzaju -^-łososi pacyficznych. Uzyskuje długość 90 cm i ciężar 6,5 kg. Występuje w Pacyfiku i jego zlewisku, głównie u wybrzeży Ameryki Północnej od Alaski do Kalifornu. Po stronie azjatyckiej Pacyfiku występuje stosunkowo rzadko; spotykany tu jest od Anadyru do Hok-kaido. [J.M.R.]

kleń (Leuciscus cephalus) - gatunek z rodzaju -^-jelców. Ma ciało wydłużone, walcowate, głowę szeroką, a otwór gębowy szeroki, końcowy; posiada zęby gardłowe dwuszeregowe; brzeg płetwy odbytowej jest równo ścięty (u okazów młodych) lub zaokrąglony (u okazów starszych). Grzbiet bywa ciemnostalowy lub zielonkawy; boki, u młodszych ryb srebrzyste, u starszych mają lekki odcień złocisty; płetwy brzuszne i odbytowa są czerwone albo czerwonopomarań-czowe, a końce promieni płetwy ogonowej - czarne. K. osiąga maksymalnie 80 cm długości i 4 kg ciężaru, a na ogół nie przekracza 30 cm długości. Jest wszystkożerny. Rozmnaża się w maju i czerwcu, trąc się w tym czasie kilkakrotnie. Samica składa ikrę na dnie kamienistym, w miejscach o szybkim prądzie wody. Pomarańczowa ikra o średnicy do 2 mm przykleja się do kamieni. K. występuje w całej Europie (z wyjątkiem Irlandii, Szkocji i północnej Skandynawii) oraz w połu-dniowozachodniej Azji. Żyje głównie w rzekach, rzadziej w

klepiec________________

jeziorach i wodach słonawych. W Polsce spotyka się go tylko w rzekach. W karpackich dopływach Wisły i w górnym biegu Wisły jest gatunkiem

Kleń

często dominującym pod względem liczebności. W środkowym biegu stanowi już tylko ok. 3,4''/» ogółu poławianych ryb, a w dolnym biegu Wisły - ok. 0,1 do 0,2%. K. służy głównie jako obiekt połowów wędkarskich. Jego mięso z nie zanieczyszczonych rzek górskich jest bardzo smaczne. [H.R.]

klepiec -»dorszowate. klipfisz -^dorszowate.

kolcobrzuchy (Tetraodon) - rodzaj z rodziny kolcobrzu-chowatych (Tetraodontidae), z rzędu ->najeżkokształtnych, o ciele pokrytym kolcami. Cechą charakterystyczną k. jest obecność worka powietrznego - uchyłka jelita, który po napełnieniu powietrzem lub wodą rozdyma ciało ryby tak, że kolce sterczą jak u jeża. K. unoszą się w takim stanie ku powierzchni i, przewróciwszy się brzuchem do góry, pływają jakiś czas unoszone falami. Kości szczęk zrastają się u przedstawicieli tego rodzaju w dziób ułatwiający kruszenie gałązek koralowców oraz twardych pokryw mięczaków i skorupiaków. Długość ciała nie przekracza 45 cm. Otrzewna, ikra i narządy

____________________98

płciowe silnie trujące - po spożyciu powodują bóle żołądka, wymioty, zawroty głowy, nierzadko paraliż nerwów oddechowych, utrudniony oddech i śmierć w ciągu l do 24 godz. Polinezyjczycy używali niegdyś żółci k. do zatruwania strzał. K. występują w strefie przybrzeżnej mórz tropikalnych i ciepłych. Niektóre gatunki wchodzą do wy-słodzonych zatok i do rzek:

Tetraodon fahaca do Nilu, Tetraodon fluviatilis - do Gangesu, Tetraodon psittacus - do Amazonki. [K.K.]

koleń pospolity (Squalus acan-thias) - gatunek z rodziny koleniowatych (Squalidae), z rzędu ->rekinokształtnych. Charakteryzuje go obecność silnych kolców w pierwszej i drugiej płetwie grzbietowej, służących do obrony. W odróżnieniu od innych przedstawicieli rzędu k.p. i pozostali członkowie rodziny koleniowatych nie mają płetwy odbytowej. Kolor grzbietu k.p. jest zwykle ciemnoszary, niekiedy ciemnoszarobrązowy, brzuch jasnoszary, szarawobiały lub biały. Długość największego złowionego okazu wynosi 208 cm, największy odnotowany ciężar - 9 kg. Samce są zwykle mniejsze od samic. W połowach średnia długość samców wynosi 52 cm, samic 76 cm. Przeważają osobniki o ciężarze 3,5-5 kg. K.p. jest jajożyworodny. Jaja jego są bardzo duże, bogate w żółtko. Okres noszenia jaj od chwili zapłodnienia trwa 18 do 22 miesięcy. W jednym miocie samica wydaje na świat 12 do 15 młodych o długości 22 do 33 cm. K.p. przebywa z reguły w wodach przybrzeżnych: na pełnej wodzie spotykany jest

99____________________

bardzo rzadko. Zwykle tworzy niewielkie stada. Często odbywa krótkie wędrówki, związane głównie z przemieszczaniem się zwierząt, którymi się żywi. Na jego pokarm składają się śledzie, barweny, makrele, dorsze oraz rozmaite bezkręgowce, a w pewnej mierze także glony. K.p. zamieszkuje wschodnie i zachodnie wybrzeża północnego Atlantyku i Pacyfiku. Brak go w wodach polarnych. Jest gatunkiem gospodarczo cennym, zwłaszcza w Europie północnej, a ostatnio także w Stanach Zjednoczonych A.P., w Chinach i Japonii. Użytkowuje się tłuszcz z jego wątroby, zawierający znaczne ilości witaminy A, mięso i skórę, która służy do polerowania niektórych cennych gatunków drewna. [J.M.R.]

kolka -^ciernik. kometa -^złota rybka.

konger (Conger conger) - gatunek z rodziny -^kongrowatych. Kształtem ciała przypomina węgorza, ma jednak znacznie większe rozmiary (do 3 m długości i 65 kg ciężaru), dłuższą płetwę grzbietową i barwę ciała jaśniejszą, o odcieniu bardziej brązowym. K. jest bardzo drapieżny. Żywi się głównie rybami, wyżerając je nawet z sieci rybackich, oraz skorupiakami. Składa 3 do 8 min ziarn ikry. Po tarle osobniki dorosłe prawdopodobnie giną. K. występuje w Morzu Śródziemnym oraz w europejskiej części północnego Atlantyku aż po Morze Północne włącznie. Czasem zachodzi do zachodniego Bałtyku. Ma mięso ościste, mało cenione; jego skóry używa się na wyroby galanteryjne. [K.K.]

kopeina

kongrowate (Congridae) - rodzina z rzędu -9-węgorzokształtnych. Kształtem ciała nie różnią się od węgorzy, brak im jednak łusek i mają większy otwór gębowy, mocniejsze zęby i znaczniejsze rozmiary. Nie wstępują do wód słodkich, lecz odbywają wędrówki rozrodcze w oceanach, a tarło ich ma miejsce na znacznych głębokościach. Larwy k. przechodzą metamorfozę podobną do metamorfozy węgorzy. K. zasiedlają wody stref gorącej i umiarkowanych wszechoceanu. Z kilkunastu gatunków należących do tej rodziny najbardziej znany jest konger. [K.K.]

koniki morskie ->-pławikoniki.

koń bialy (Hemibarbus labeo) - gatunek z rodziny karpiowatych, spokrewniony z brzanami. Ma wydłużone, spłaszczone bocznie ciało, mocny ostatni twardy promień płetwy grzbietowej, zamieniony w kolec, trzyszeregowe zęby gardłowe i jedną parę wąsików. Osiąga 65 cm długości i 2 kg ciężaru. Występuje w Chinach wraz z wyspami Hainanem i Tajwanem, w Japonii, Korei i w dorzeczu Amuru. Mimo dość dużej wielkości nie ma znaczenia gospodarczego, gdyż jest rzadki. [H.R.]

kopeina (.Copeina guttata) - gatunek z rodziny ->-kąsaczowatych, blisko spokrewniony ze smukleniem pryskaczem. Osiąga długość 60 cm. Ma biologię rozrodu podobną jak u pielęgnicowatych. Ikrę składa w wykopanym w piasku zagłębieniu. Samiec opiekuje się jajami do chwili wylęgu. K. rozprzestrzeniona jest w wodach środkowej Brazylii. Bywa często hodowana w akwa

koralowe ryby

100

riach, gdzie dorasta do 12 cm długości. [J.M.R.]

koralowe ryby - gatunki, które swą biologią są bezpośrednio związane z rafami koralowymi. Są one najczęściej niewielkich rozmiarów, ciało mają bocznie spłaszczone, często owalne. Wszystkie k.r. charakteryzuje bardzo wąski stopień specjalizacji, są niezmiernie wrażliwe na wszelkie zmiany środowiska i poza środowiskiem raf koralowych, które cechuje znaczna stałość temperatury rocznej, stałość zasolenia, naświetlenia itd., nie mogą przebywać. Ubarwienie k.r. jest różnorodne: jedne mają barwy ochronne uniemożliwiające rozpoznanie ryby na tle rafy, inne silnie kontrastują swą jaskrawością z tłem koralowców. W środowisku raf niezwykle rzadko spotyka się barwy srebrzyste, tak charakterystyczne dla ryb żyjących w górnych warstwach pelagialu. Wiele gatunków k.r. uzbrojonych jest w mocne zęby lub "dzioby", doskonale dostosowane do odłupywania kawałków rafy czy zeskrobywania z nich polipów, stanowiących podstawowy składnik pożywienia tych gatunków. Do najbardziej typowych przedstawicieli k.r. należą m.in. szcze-ciozęby, zwane również rybami-motylami, hajdukowate, wargaczowate, papugoryby, rogatnicowate, kosterowate i najeżkokształtne. Ze względu na swe jaskrawe barwy uważane są przez tubylców niesłusznie za jadowite lub trujące. Ogromna większość gatunków k.r. nadaje się do spożycia, a mięso niektórych z nich uznawane jest za przysmak. [J.M.R.]

koryfena -^-smagła.

kosatka skrzypiąca (Pseudobagrus fulvidraco) - gatunek z rodziny -^kosatkowatych. Ma dość wysokie, wygrzbiecone w okolicy płetwy grzbietowej ciało oraz 4 pary wąsików. Posiada jaskrawe ubarwienie, szczególnie u osobników młodocianych. U dorosłych grzbiet jest zielonoczarny, boki i brzuch żółte, a na całym ciele występują ciemne, przerywane pasy. K.s. osiąga 40 cm długości i 0,4 kg wagi. Żywi się fauną denną bezkręgowców. Rozmnaża się kilkakrotnie w czerwcu i Upcu. Samiec nie tylko pilnuje ikry i wylęgu, lecz buduje też gniazdo w postaci nory wykopanej w dnie mulistogliniastym lub piaszczystogliniastym. W przekroju taka nora ma wygląd dzbanuszka rozszerzającego się ku dołowi, którego średnica wynosi od 6 cm w okolicy otworu wejściowego do 14 cm w głębi, a głębokość do 16 cm. Samiec bardzo aktywnie pilnuje gniazda do czasu usamodzielnienia się larw, tj. ok. 8 dni, i w tym czasie nie pobiera pokarmu. Gniazda znajdujące się w strefie przybrzeżnej tworzą kolonie, w których na l m2 znajduje się przeciętnie do 14 gniazd, a cała kolonia może zajmować obszar do 2,5 tyś. m2. K.s. występuje w Chinach, w do- rzeczu Amuru i w Korei. Zasiedla rzeki równinne. Mimo dobrego mięsa i wysokiej liczebności nie ma zbyt dużego znaczenia gospodarczego ze względu na trudności przy jej poławianiu. [H.R.]

kosatkowate, bagrowate (Ba

gridae) - rodzina z podrzędu -»sumowców, obejmująca ok. 15 rodzajów z licznymi gatunkami. K. mają ciało nagie, 2 do 4 par wąsików w zależno

101

kostne ryby

ści od gatunku oraz dużą płetwę tłuszczową; w płetwach piersiowych i grzbietowej znajdują się silne kolce, zaopatrzone u podstawy w specjalny mechanizm zatrzaskowy, który uniemożliwia zgięcie rozprostowanego kolca;

kolce piersiowe są ząbkowane. Gruczołów jadowych brak, lecz śluz pokrywający obficie ciało ma u wielu gatunków właściwości trujące, w związku z czym zranienie się kolcem takich k. jest bardzo bolesne, a rana długo się nie goi. K. są zdolne do aktywnej zmiany ubarwienia w zależności od barwy podłoża. Dochodzą do 30 cm długości, przy czym samce wszystkich gatunków są większe od samic. Żywią się bezkręgowcami dennymi i drobnymi rybami. Samce ochraniają złożoną ikrę i larwy. Niektóre gatunki budują gniazda, do których składają ikrę (-^kosatka skrzypiąca), inne składają ikrę na roślinach wodnych i korzeniach roślin lądowych. Występują w słodkich wodach Afryki oraz południowej i wschodniej Azji. Mięso k. jest smaczne. Jednak łowienie tych ryb nastręcza trudności ze względu na kolce, którymi zaplątują się w sieci, oraz niebezpieczeństwo poranienia się tymi kolcami. W niektórych krajach, zwłaszcza w Chinach, poławiane bywają w znacznych ilościach na haczyki. Pewne gatunki hoduje się w akwariach. [H.R.]

kosogon ->.lis morski.

kosterowate (Ostracźonźdae) - rodzina z rzędu -^-najeżkokształtnych, obejmująca kilkanaście gatunków. Ciało ich jest pokryte zwartym pancerzem kostnym, utworzonym z wielokątnych płytek, w

przekroju poprzecznym trapezowate, niemal trójkątne lub wielokątne; u większości gatunków nad oczami i przed płetwą odbytową znajdują się ostre kolce; brak worka powietrznego. K. są jaskrawo ubarwione. Zwykle nie przekraczają 15 cm długości, a tylko niektóre gatunki osiągają 30 cm. Przebywają w strefie przyboju mórz tropikalnych i subtropikalnych wszechoceanu oraz wśród raf koralowych. Silny pancerz chroni je przed rozbiciem wśród kipieli. Pływają bardzo słabo, a głównym ich narządem ruchu jest stosunkowo duża płetwa ogonowa. Kości szczękowe i przedszczę-kowe, zrośnięte w jednolity dziób, umożliwiają kruszenie szkieletów koralowców, muszli mięczaków i pancerzy skorupiaków. Kostera czteroróg (Ostracion ąuadricornis) i kostera rogaczek (Ostracion cor-nutus) występują w Oceanie Indyjskim, kostera trójroga (Acanthostracion tricornis) w tropikalnej strefie Atlantyku. Na wyspach Polinezji k. są pieczone w całości i zjadane po rozłupaniu pancerza. [K.K.l

kostne ryby (Osteichthyes) - gromada z nadgromady szczękowców (Gnathostomata) (->-ryby właściwe). Kopalne szczątki przedstawicieli tej gromady znane są od dewonu, przypuszcza się jednak, że k.r. pojawiły się już we wczesnym okresie ery paleozoicznej. Najwyższy rozwój osiągają w ordowiku. Dzieli się je na 4 podgromady: dwudyszne, trzonopłetwe, ramieniopłetwe (wielopłetwe) i promieniopłet-we. Przedstawiciele trzonopłetwych dały początek pierwszym kręgowcom lądowym. Ciało k.r. jest nagie lub po

kostnopromienn e

10.2

kryte łuską kostną albo ganoi-dalną; struna grzbietowa zachowuje się tylko u form prymitywnych; skostnienia wypierają stopniowo chrząstkę;

płetwy rozpięte są na kostnych promieniach; przegrody mię-dzyskrzelowe w aparacie skrzelowym ulegają redukcji i przyjmują kształt łuków; pę-eherz pławny u niektórych form (dwudyszne) pełni rolę płuc; u form prymitywnych występuje w sercu stożek tętniczy, a w jelicie zastawka spiralna. K.r. przystosowały się do życia we wszystkich typach zbiorników wodnych, od okresowo wysychających do największych głębin oceanicznych. Wykształciły ogromną rozmaitość postaci. [J.M.R.]

kostnopromicnne -^promieniopłetwe.

tcostnoszkieletowe - nazwa używana zarówno dla Teleostei, jak i Osteichthyes. W niniejszym opracowaniu dla odróżnienia obu tych grup używane są nazwy ryb -^kościstych (Teleostei) i ryb -kostnych (Osteichthyes). [J.M.R.]

kostoluskie - nazwa używana dla Chondrostei i Holostei. W niniejszym opracowaniu dla odróżnienia obu tych grup używane są nazwy --ganoidy chrzestne (Chondrostei) i •-•ganoidy kostne (Holostei). [J.M.R.]

kościste ryby (Teleostei) - nadrząd z podgromady --promieniopłetwych. Ich pierwsze szczątki kopalne znajdowano w warstwach triasowych. Były to prymitywne śledziokształtne, od których wywodzą się wszystkie pozostałe k.r. Nadrząd ten obejmuje większość współcześnie żyjących ryb. Charakteryzuje je

pełny rozwój trzonów kręgowych i skostnienie czaszki;

dolna szczęka ma mniej kości niż u ganoidów kostnych; ciało jest nagie lub pokryte dachówkowato łuską, czasem płytkami kostnymi lub kolcami; łuska kostna (brak w niej ganoidy) bywa cykloidalna lub ktenoidalna; zastawka spiralna w jelicie zanika, brak również stożka tętniczego w Bercu, tworzy się natomiast opuszka tętnicza. K.r. są w większości jajorodne i występuje u nich zapłodnienie zewnętrzne; u nielicznych jajożyworodnych zachodzi zapłodnienie wewnętrzne (--rozród). K.r. zamieszkują wszelkie typy zbiorników wodnych i są cennymi rybami użytkowymi. Wśród nich grupy najliczniejsze, o największym znaczeniu gospodarczym, stanowią śledziokształtne i okoniokształtne. [J.M.R.]

kotinela

kału.

^głowaczowce Baj-

koza, kózka (Cobitis taenia) - gatunek z rodziny --piskorzowatych. Ma ciało wydłużone, mocno spłaszczone bocznie, pokryte bardzo drobną łuską;

otwór zębowy dolny otoczony jest 6 wąsikami; ukryty pod okiem w rowku skórnym dwudzielny kolec zostaje unoszony, gdy k. się broni. Ubarwienie ciała jest jasnożółte, przy czym na bokach i na grzbiecie występują duże brunatne plamy; między szeregiem plam grzbietowych a plam bocznych znajduje się jeszcze szereg plamek drobniejszych, a przy nasadzie płetwy ogonowej - jedna, ciemna plamka. K. dochodzi do 11 cm długości. Żywi się drobną fauną denną i glonami. Rozmnaża się od kwietnia do czerwca, składając ikrę kilkakrotnie. Przeby-

103

krainy rybne

wa w wodach stojących lub wolno płynących, na podłożu piaszczystomulistym. Chętnie zagrzebuje się w piasek lub muł. Jest wytrzymała na niedobór tlenu w wodzie. Wystę-

Koza

puje prawie w całej Europie z wyjątkiem półwyspów Pire-nejskiego, Apenińskiego, Irlandii, Szkocji i Norwegii. W Polsce spotyka się ją w rzekach nizinnych na terenie całego kraju. Nie jest liczna. Nie ma znaczenia gospodarczego. Nadwiślańscy rybacy często nazywają kozą -ciosę. Syberię i wschodnią Azję zamieszkuje kilka pokrewnych gatunków i podgatunków. [H.R.]

koza największa (Cobitis elon-gata) - gatunek z rodziny -•piskorzowatych. Wyglądem i ubarwieniem podobna jest do kozy, lecz osiąga znacznie większe rozmiary - do 16,5 cm długości. Występuje tylko w dopływach Dunaju. [H.R.]

koza złotawa, kózka złotawa (Cobitis aurata) - gatunek z rodziny -piskorzowatych. Ma ciało wydłużone, bocznie spłaszczone pokryte bardzo drob-

Koza złotawa

nymi łuskami; otwór gębowy dolny otacza 6 wąsików; pod okiem znajduje się dwudzielny kolec, ukryty w fałdzie skórnym; za płetwą grzbietową

istnieje skórny kil; podobny kil występuje po brzusznej stronie ogona, przy nasadzie płetwy ogonowej. Ubarwienie ciała jest jasnożółte, przy czym wzdłuż grzbietu i boków ciągną się pojedyncze szeregi dużych, jasnobrązowych plam, a przy nasadzie płetwy ogonowej znajdują się 2 ciemne plamki, jedna pod drugą, które czasem łączą się ze sobą. K.z. dochodzi do 9 cm długości. Żywi się fauną denną i glonami. Występuje w rzekach wpadających do mórzr:

Czarnego, Kaspijskiego, Aralskiego, Marmara oraz Bałtyku. W Polsce znana jest z Wisły i jej dopływów, z Czarnej Orawy z dorzecza Dunaju oraz z dopływu Dniestru - Strwią-ża. Przebywa na dnie piaszczystym lub kamienistopiaszczystym, w szybko płynącej wodzie. Ukrywa się zagrzebu-jąc w piasek. Nie jest liczna i w związku z tym nie ma żadnego znaczenia gospodarczego. [H.R.]

kózka -koza. kózka złotawa -koza złotawa.

krainy rybne - poszczególne odcinki rzeki wyróżnione na podstawie spotykanych w nich przewodnich, charakteryzujących je gatunków ryb. Odcinki takie wyróżnić można jedynie w rzekach odpowiednio długich, płynących przez urozmaicony krajobraz, gdzie mogą zaznaczać się np. odcinki górskie o dużym spadku jednostkowym, nizinne o nurcie spokojnym itd. (--ekologiczne grupy ryb, --strefowe rozmieszczenie ryb). Obecnie, wskutek postępującego rozwoju przemysłu, polegającego m.in. na budowaniu zakładów, które swe ścieki odprowadzają

krasnopiórka

104

do rzek, na budowaniu elektrowni wodnych, zapór, a co za tym idzie regulacji rzek - podział ten nie odzwierciedla właściwego stanu ichtiofauny w rzece, stał się bardzo mało precyzyjny, a tym samym daje o rzece błędne wyobrażenie. Może być jeszcze aktualny dla rzek dużych, a przy tym "dzikich", nie zagospodarowanych. W środkowej Europie w biegu dużych rzek wyróżniono szereg krain, a w ich obrębie często jeszcze mniejsze jednostki, zwane podkrainami. Do najważniejszych należą: l. Kraina pstrąga z towarzyszącymi gatunkami, takimi jak strzebla potokowa, głowacze, śliz; krainie pstrąga odpowiada zwykle górny odcinek rzeki, odznaczający się wodą o niskiej temperaturze, twardą, dobrze natlenioną, o szybkim prądzie, z podłożem kamienistym. 2. Kraina lipienia - liczba wyżej wymienionych gatunków zwiększa się tutaj o brzankę, klenia, kiełbia i piekielnicę, czasem spotyka się tu także okonia, szczupaka i ukleję; kraina ta obejmuje niższy odcinek rzeki, głębszy, z dnem żwirowopiaszczystym, porastającym glonami; odbywa tutaj tarło łosoś i troć. 3. Kraina brzany - coraz mniej gatunków z krainy pstrąga i lipienia, pojawiają się natomiast miętus, płoć, jaz, boleń, certa, różanka, koza; rzeka na tym odcinku jest dość głęboka, ma dno piaszczystożwi-rowe. 4. Kraina leszcza-występuje tu m.in. sum, krąp i sandacz; kraina ta odpowiada najgłębszemu odcinkowi rzeki z mulistopiaszczystym dnem, wodą spokojnie płynącą, mętną, o znacznych wahaniach temperatury. [J.M.R.]

trasnopiórka ->-wzdręga.

krąglouste, smoczkouste (Cy-clostomata) - podgromada z gromady krągłoustych (Oy-clostomata), z nadgromady

-Aezszczękowców, obejmująca przedstawicieli rzędów minogokształtnych ł śluzicokształt-nych. Niektórzy autorzy obejmują nazwą k. wszystkie bez-szczękowce. K. są najprymitywniejszymi z żyjących dziś kręgowców. Ciało ich kształtu walcowatego, wydłużone, pozbawione łusek, wydziela obficie śluz; nie mają szkieletu kostnego, którego rolę spełnia

-^-struna grzbietowa; pozbawione są kręgów, żeber, szkieletu pasa barkowego i miednicowego oraz płetw parzystych;

okrągły otwór gębowy, zaopatrzony w rogowe ząbki, tworzący rodzaj lejka lub ssawki, otoczony jest chrzestnym pierścieniem; wewnątrz tego otworu znajduje się świdrujący język, również uzbrojony w ząbki; jama skrzelowa połączona jest ze środowiskiem wodnym l do 15 otworów skrzelowych. K. osiągają długość l m. W stosunku do wymarłych ostrakodermów uwidacznia się u nich wiele cech świadczących o niższym etapie rozwoju, a będących wynikiem ewolucji regresy wne j na skutek przejścia na pasożytniczy lub pół-pasożytniczy tryb życia. K. najczęściej przebywają w strefie dennej zarówno wód słodkich, jak i morskich. Są też wśród nich formy wędrowne. [J.M.R.]

krąp (Blicca bjoerkna) - gatunek z rodziny -»-karpiowatych. Ma wysokie, spłaszczone bocznie ciało, małą głowę, końcowy otwór gębowy oraz zęby gardłowe ustawione w dwu szeregach. Wyglądem przypomina młode leszcze, od których różni się krótszą płe-

105

krwionośny układ

twą odbytową i liczbą zawartych w niej promieni miękkich (u krąpia 19 do 23, u leszcza 24 do 30). Ubarwienie grzbietu jest ciemnobrunatne

Krąp

z niebieskim połyskiem, boki i brzuch są srebrzyste, a płetwy piersiowe i brzuszne u nasady zaczerwienione. K. rośnie bardzo powoli, osiągając ok. 30 cm długości. Żywi się fauną denną. Tarło odbywa w maju i czerwcu, kilkakrotnie. Występuje w Europie z wyjątkiem półwyspów: Pire-nejskiego. Apenińskiego i Bałkańskiego oraz Szkocji i północnej Skandynawii. Żyje w jeziorach, rzekach i słonawych wodach zatok morskich. W Polsce jest pospolity od wybrzeży Bałtyku po karpackie dopływy Wisły. W rzekach podgórskich sięga wyżej niż leszcz. Gospodarczego znaczenia nie ma ze względu na niską jakość mięsa i bardzo słaby przyrost. Jest konkurentem pokarmowym leszcza, płoci i niektórych innych gatunków ryb. [H.R.]

kroczki - termin hodowlany, którym określa się ryby po ukończeniu pierwszego, a przed zakończeniem drugiego roku życia. K. obsadza się stawy hodowlane dla pozyskania mniej więcej po roku ryby handlowej. Termin ten stosuje się przede wszystkim dla karpi, rzadziej dla linów i innych gatunków. [J.M.R.]

król śledziowy -»wstęgor królewski.

krwionośny układ. U ryb, podobnie jak u innych zwierząt kręgowych, k.u. jest zamknięty. Składa się z serca, naczyń krwionośnych i krwi. Serce, otoczone silnym błoniastym workiem, zwanym osierdziem, leży za ostatnią parą łuków skrzelowych, po dolnej stronie ciała. Serce ryb jest stosunkowo znacznie mniejsze niż kręgowców lądowych. Jego ciężar stanowi od 0,iy/os do 2,5%o ciężaru ciała (u ssaków np. wynosi 4,6°/oo). Bywa większe u gatunków bardziej ruchliwych. Największe serce ma prawdopodobnie ptaszor (2,5%o), którego skoki w powietrzu wymagają znacznego nakładu energii. U doskonałego pływaka - makreli stanowi l,17°/oo wagi ciała. Liczba skurczów serca na minutę waha się znacznie w zależności od gatunku ryby oraz od temperatury wody i jej nasycenia tlenem. Podczas snu zimowego (-ranabioza) wynosi l do 2 na minutę, a przy temperaturze 15°C - 15 skurczów na minutę, np. u lina, 25 u węgorza i 90 u troci. Serce składa się z dwu pęcherzyków - przedsionka i komory. Łączące się w pobliżu serca końcowe odcinki pni żylnych tworzą zatokę żylną, która doprowadza krew żylną do przedsionka. Z przedsionka krew zostaje przetoczona do komory, a następnie do aorty brzusznej. U ryb chrzestnych, ganoidów chrzestnych i ganci-dów kostnych między komorą a aortą brzuszną istnieje tzw. stożek tętniczy, zdolny do samodzielnych skurczów. U ryb

Krwionośny układ

106

kościstych stożek tętniczy jest zredukowany, natomiast aorta brzuszna w bezpośrednim sąsiedztwie z komorą serca tworzy nabrzmienie - opuszkę tętniczą. Aorta brzuszna kieruje się ku przodowi i dzieli się na tętnice skrzelowe, rozdzielające się w skrzelach n'a sieć naczyń włosowatych (-oddechowy układ). Krew odpływająca ze skrzeli uchodzi do prawej i lewej aorty grzbietowej, które łączą się następnie w jeden pień (aortę grzbietową) przebiegający pod kręgosłupem, a jego końcowy odcinek - tętnica ogonowa - w kanale hemalnym (-szkielet ryb). Aorta grzbietowa daje rozgałęzienia do poszczególnych narządów. Odtleniona krew zbiera się w żyłach. Żyła ogonowa prowadzi krew do nerek, skąd po przejściu przez rozgałęzioną sieć naczyń, zwaną systemem wrotnym, odpływa dwiema żyłami głównymi tylnymi. Te z kolei łączą się z parą żył głównych przednich, odprowadzających krew z okolic głowy i razem uchodzą dwoma przewodami Cu-viera do zatoki żylnej. Żyły odprowadzające krew od innych narządów wewnętrznych łączą się w dużą żyłę wątrobową, która po przejściu przez system wrotny opuszcza wątrobę jako naczynie parzyste i uchodzi również do zatoki żylnej. Przedstawiony schemat wykazuje u różnych grup ryb pewne odchylenia. Najbardziej różni się od wyżej wymienionego k.u. ryb dwudysznych, przypominający nieco stosunki u kręgowców lądowych. Przedsionek i komora serca są n nich częściowo podzielone na dwie części. Zatoka żylna przesuwa się ku prawej stronie serca, dzięki czemu krew żylna kieruje się ku prawej

stronie przedsionka, zaś do lewej jego strony wpadają dwie zrośnięte ze sobą żyły płucne. System zastawek w stożku kieruje krew żylna z prawej połowy serca do dwu ostatnich tętnic skrzelowych, a następnie przez tętnicę płucną do płuc (--pęcherz pławny). Krew z lewej połowy serca dostaje się do dwu przednich tętnic skrzelowych i po powtórnym utlenieniu do aorty grzbietowej. W ten sposób w środowisku wodnym krew utlenia się dwukrotnie (w płucach i w skrzelach), a podczas oddychania powietrznego

- tylko w płucach. Ilość krwi u ryb jest stosunkowo mniejsza od ilości krwi u kręgowców lądowych. U ryb kościstych wynosi ona ok. 2"/o wagi ciała, u spodoustych ok. 6% (u ssaków ok. l9 la). W skład osocza wchodzą sole mineralne, białka, azot pozabiałkowy (w postaci mocznika, azotu aminowego i nieznacznych ilości kwasu moczowego) oraz cukier. Do elementów morfologicznych krwi należą krwinki czerwone (erytrocyty), krwinki białe (leukocyty, limfocyty i in.) oraz trombocyty. Liczba krwinek czerwonych u ryb waha się w szerokich granicach, zależnie od gatunku i od stanu fizjologicznego osobnika, i jest znacznie niższa niż np. u ptaków, a zwłaszcza ssaków. Najmniej krwinek czerwonych posiadają spodouste (np. drętwa ma ich ok. 140 tyś. w l mm8), a pośród ryb kościstych węgorz (1100 tyś.). U karpia liczba ich wynosi 2500 tyś. w l mm3. Czerwone zabarwienie nadaje krwi ryb hemoglobina zawarta w erytrocytach, a u smoczkoustych

- erytrokruozyna. W wodach Antarktydy żyją ryby białokrwiste, których krew jest

107

kur diabeł

pozbawiona krwinek czerwonych i hemoglobiny. Krwinki są wytwarzane w różnych narządach, pośród których największe znaczenie ma śledziona i nerki. Ryby nie mają szpiku kostnego. U smoczkoustych krwinki powstają w ściance jelita. [H.R.]

krzyżówka -bastard. księżycowa ryba -strojnik. księżycowe ryby -skalary.

księżycówka (Leuresthes te-nuis) - gatunek z rodziny -aterynowatych. Ciało ma bardzo wydłużone; na łuskach brak linii bocznej; szczęki są wysuwalne, bezzębne. Ubarwienie grzbietu jest błękitnozielone, brzuch srebrzysty; po bokach ciała od pokrywy skrzelowej aż do nasady ogona biegnie srebrna, błyszcząca smuga. K. osiąga długość 18 cm. Żyje 2 do 3 lat. Dojrzałość płciową uzyskuje po roku. Odznacza się bardzo ciekawą biologią rozrodu. Tarło odbywa od lutego do września, zawsze w nocy; jest ono w tym okresie wielokrotnie powtarzane. Rytm jajników związany jest ściśle z fazami księżyca. Ikra bywa składana w czasie nowiu i przy pełni księżyca na krańcu zasięgu wód morskich w okresie najwyższego przypływu; po spłynięciu wód zostaje w wilgotnym piasku. Wylęg następuje w czasie następnego maksymalnego przypływu, a więc przy nowiu lub pełni księżyca, tzn. po 14 dniach od chwili złożenia jaj. K. zamieszkuje przybrzeżne wody Kalifornii. Gdzieniegdzie bywa spożywana przez miejscową ludność. [J.M.R.]

kułbaki -halibuty.

kułbin, orłoryb (Sciaena aqui-la) - gatunek z rodziny -kul-binowatych. Dokładne stanowisko systematyczne k. dotychczas nie jest jasne. Być może należy do tego samego rodzaju co umbryna; pod wieloma względami jest do niej podobny, nie ma jednak na podbródku wąsika. K. osiąga 2 m długości i ciężar 200 kg. Żyje w Morzu Śródziemnym i we wschodniej części Oceanu Atlantyckiego. Ze względu na doskonałe mięso i osiąganie dużych rozmiarów jest bardzo ceniony przez przemysł spożywczy; bywa sprzedawany w postaci konserw, a także wędzony. [J.M.R.]

kulbinowate, orłoryby (Sciae-mdae) - rodzina z rzędu -okoniokształtnych, blisko spokrewniona z ostrobokowatymi. K, obejmują liczne rodzaje i gatunki. Są duże, szybko pływające i drapieżne; mogą osiągać długość przeszło 2 m i ciężar 200 kg. Wiele gatunków k. ma zdolność wydawania dźwięków przy użyciu pęcherza pławne-go. Wszystkie k. odbywają tarło w pelagialu mórz. Ich ikra jest pelagiczna. Młode rosną bardzo szybko i początkowo przebywają w strefie przybrzeżnej, a później oddalają się w głębiny. K. występują w tropikalnych ł subtropikalnych morzach; nieliczne z nich zachodzić mogą także do wód słodkich. Są cenione pod względem spożywczym. Pęcherze pławne wielu gatunków uznaje się w Chinach za przysmak. [J.M.R.]

kur czterorogi -kur rogacz.

kur diabeł (Myoxocephalus scorpius) - gatunek z rodziny

kur gtowacz

108

->-głowaczowatych. Ma ciało nagie z krótkim i grubym trzonem ogonowym, głowę dużą, uzbrojoną w liczne, ostre, pokryte skórą kolce, a mianowicie 2 do 3 par tylnopolicz-

Kur diabeł

kowatych, kilka pokrywowych i przedpokrywowych oraz szczególne wyodrębniających się nosowych, zaocznych i karkowych. Ubarwienie wykazuje zmienność osobniczą: grzbiet jest w zasadzie ciemny z plamami, a boki pomarańczowe, jaskrawe zwłaszcza w okresie godowym. Samica osiąga 30 cm długości, samiec nieco mniej;

wyjątkowo zdarzają się egzemplarze dochodzące do 60 cm długości. K.d. wydaje w celach obronnych za pomocą szczeliny skrzelowej i błon podskrzelowych charakterystyczne furczenie. Odbywa tarło jesienią i zimą (w Bałtyku w grudniu i styczniu). Samiec pilnuje w ciągu 5 tygodni, aż do wylęgu, sklejonej w grudkę i przytwierdzonej do kamienia ikry. K.d. jest gatunkiem przybrzeżnym, przebywającym przy dnie do głębokości 25 m, rzadko do 60 m. Zasiedla europejskie i amerykańskie wody przybrzeżne Atlantyku, w Europie od Zatoki Biskajskiej do Morza Białego. Jako gatunek stacjonarny i niezmiernie plastyczny tworzy w obrębie zasięgu liczne formy lokalne i rasy geograficzne. Bywa odławiany przez wędkarzy dla przyrządzania smacznej zupy. Wysuszony stanowi swoisty barometr, wskazujący zmiany wilgotności. W gospodarce rybnej jest traktowany jako szkodnik narybku oraz konkurent pokarmowy cennych ryb użytkowych. [K.K.]

kur glowacz (Taurulus bubalis) - gatunek z rodziny

->-głowaczowatych. Kształtem ciała i budową zewnętrzną, zwłaszcza uzbrojeniem głowy, przypomina kura diabła i kura rogacza, jest jednak znacznie od nich mniejszy (osiąga 18 cm długości). Przebywa w strefie literału, wśród kamieni i roślinności. Żywi się głównie skorupiakami i małymi rybkami, zwłaszcza babkami. Tarło odbywa w marcu i kwietniu. Lepka ikra przywiera do kamieni. K.g. rozsiedlony jest przy atlantyckich wybrzeżach Europy, od Portugalii po Murmańsk; występuje też w południowym Bałtyku, lecz niezbyt licznie. [K.K.]

kur rogacz, kur czterorogi (Myosocephalus ąuadricornis)

- gatunek z rodziny -»głowaczowatych. Ma ciało o trzonie ogonowym dłuższym i cieńszym niż u kura diabła;

powyżej linii bocznej ciągną się l lub 2 rzędy okrągłych tarczek kostnych; samce posiadają silnie wydłużone promienie drugiej płetwy grzbietowej; głowa jest stosunkowo mniejsza niż u innych głowaczowatych, z mniej licznymi wyrostkami i kolcami kostnymi, ma natomiast 2 silnie rozwinięte wyrostki nadoczne, zakończone ostróżkami, oraz 2 wydłużone kolce karkowe. Barwa grzbietu i boków jest dość jednostajnie szarobrunatna, a spód biały. Długość ciała dochodzi do 30 cm, przy czym formy jeziorne są mniejsze. K.r. to gatunek typowo ark-

109

Rurkowate

tyczny o rozmieszczeniu wokółbiegunowym. Zamieszkuje z reguły wody przybrzeżne, lecz w Bałtyku, poza północną jego częścią, przebywa głębiej, gdyż unika wód nagrzanych. Jako gatunek stacjonarny wytworzył w obrębie swego zasięgu wiele ras geograficznych. W Bałtyku pozostał jako relikt z epoki lodowcowej, z okresu tzw. Morza Yoldiowego, gdy istniało bezpośrednie połączenie północne tego rejonu z Basenem Arktycz-nym. Takim reliktem arktycz-nym jest również w niektórych jeziorach północnych, gdzie utrzymał się dzięki dużej wytrzymałości na zmiany zasolenia i przystosował się do życia w wodach słodkich. Formy jeziorne występują w jeziorach szwedzkich Wetter i Melar, w Onedze i Ładodze w ZSRR oraz w Wielkich Jeziorach w Ameryce Północnej, tworząc w każdym z tych siedlisk odrębne rasy. [K.K.]

kurek czerwony (Trigla lucerna) - gatunek z rodziny -»-kurkowatych. Ma ciało bardziej krępe i głowę wyższą niż kurek szary; płetwy piersiowe posiadają po 3 wolne promienie, przekształcone w palczaste wyrostki. Barwa grzbietu jest intensywnie czerwona lub ciemnobrązowa, boki i brzuch pomarańczowe, a płetwy piersiowe ciemnoniebieskie lub zielonkawe. K.cz. dochodzi do 60 cm długości. Występuje przy wybrzeżach atlantyckich Europy i Afryki, od Norwegii po Przylądek Dobrej Nadziei oraz w Morzu Śródziemnym i Czarnym. W zachodnim Bałtyku spotykany jest bardzo rzadko, jeszcze rzadziej przy wybrzeżach polskich. Ma mięso bardzo cenione, barwy śnieżnobiałej. [K.K.]

kurek szary (Trigla gurnar-dus) - gatunek z rodziny --kurkowatych. Ciało jego jest pokryte drobnymi, cykloidalnymi łuskami, a tylko na linii bocznej ciągnie się rząd więk-

Kurek szary

szych łusek ktenoidalnych;

kostne płytki pancerza głowowego kończą się ostrymi kolcami; 3 wolne promienie każdej z płetw piersiowych są przekształcone w palczaste wyrostki ruchowe i czuciowe. Grzbiet ma barwę żółtawoszarą z białymi plamkami, brzuch - białą; na pierwszej płetwie grzbietowej znajduje się czarna plama. K.sz. dochodzi do 40 cm długości. Zasiedla strefę przybrzeżną wód europejskich od północnej Norwegii po Adriatyk, a pojedynczo zachodzi do Morza Czarnego. W Bałtyku spotyka się go czasem w odłowach aż po Zatokę Gdańską włącznie. Ma mięso bardzo smaczne. Bywa poławiany zwłaszcza w Morzu Północnym. [K.K.]

kulkowate (Triglidae) - rodzina z podrzędu -»-głowaczowców, obejmująca 4 rodzaje z licznymi gatunkami. Charakteryzuje je ciało spłaszczone po stronie brzusznej, zwężające się silnie w części ogonowej i pokryte licznymi ziar-nistościami kości wielkiej głowy, tworzącymi jakby stożkowaty pancerz; 2 lub 3 pierwsze promienie dużych płetw piersiowych nie są połączone błoną i przekształciły się w na

kusza miot

110

rządy ruchowe, dzięki którym k. mogą biegać po dnie zbiornika; pełnią one również rolę narządów smaku i dotyku;

silnie umięśniony pęcherz pławny umożliwia wydawanie głosu przypominającego warczenie lub brzęczenie (-»-głos ryb). K. osiągają 30 do 60 cm długości. Żywią się zoobentosem i małymi rybami. Zasiedlają wody przybrzeżne stref subtropikalnych i umiarkowanych wszechoceanu po obu stronach równika. Ten rozer

Labraks

kształt ciała i barwę szarosre-brzystą. Dochodzi do 1 m długości i 12 kg ciężaru. Jest drapieżny i żarłoczny. W wlewany zasięg występowania jest prawdopodobnie wynikiem rozprzestrzeniania się k. na południe podczas epoki lodowej. Po jej ustąpieniu i ociepleniu się wód wyemigrowały na północ i południe od równika. Najbardziej znanymi przedstawicielami k. są: kurek czerwony, kurek szary i okuw-ka. [K.K.]

kusza miot -»młot.

kutum ->wyrozub.

laberdan ->dorszowate.

labirynt - grzbietowe rozszerzenie jamy skrzelowej u ryb łaźcowatych, w którym znajdują się silnie pofałdowane płytki kostne, połączone z pierwszym łukiem skrzelowym, pokryte obficie unaczynionym nabłonkiem. L. stanowi przystosowanie do oddychania powietrzem atmosferycznym. Zob. też: oddechowy układ i nadskrzelowy narząd. [H.R.]

labiryntowate -^łaźcowate.

labraks (Morone labrax) - gatunek z rodziny ->strzępielowatych. Ma dość wydłużony

ku dojrzałym odżywia się głównie rybami ławicowymi, za których stadami odbywa czasem dość dalekie wędrówki. Tarło ma miejsce w wyśledzonych wodach morskich przed ujściami rzek. L. często wchodzi dość daleko w rzeki. Występuje przy wybrzeżach europejskich od Morza Czarnego po Wielką Brytanię; czasem za ławicami sardynek zapływa bardziej na północ, po Norwegię. [K.K.]

lamna ->żarłacz śledziowy.

larwa - postać i stadium rozwojowe różniące się od okazu dorosłego budową, sposobem życia, a często też miejscem przebywania w środowisku wodnym. Okres larwalny trwa od chwili wydostania się ukształtowanego zarodka z błony jajowej do chwili upodobnienia się do formy dojrzałej. Zwykle l. dość wyraźnie różni się od rodziców. Okres rozwoju larwalnego trwać może zaledwie chwilę (np. u ryb jajożyworodnych) do kilku lat (np. u węgorza). W rozwoju lar-

111

laterna

walnym ryb wyróżnia się dwa okresy: właściwy okres larwalny, charakteryzujący się zazwyczaj obecnością woreczka żółtkowego, i tzw. okres

Stadia larwalne węgorza europejskiego

A - larwa z resztką woreczka żółtkowego, długości 6 mm; B - larwa kształtu liścia wierzby;

C, D - stadia przeobrażania się w rybę kształtu walcowatego; E - bezbarwny jeszcze, szklisty wę-gorzyk, długości około 70 mm, który wpływa do rzek Europy

Larwy ryb dwudysznych A - prapłetwca; B - prapłaźca

polarwalny, kiedy młoda rybka, ciągle jednak jeszcze nazywana l., stopniowo przechodzi metamorfozę, podczas której uwsteczniają się narządy larwalne, a rozwijają narządy ryby dorosłej. Często l. ryb wyglądem swym tak dalece odbiegają od wyglądu form rodzicielskich, że były opisywane jako odrębne rodzaje (np. l. węgorza i minoga). L. ryb mają odmienne od osobników dorosłych narządy oddechowe, najczęściej wykształcone w postaci sieci naczyń krwionośnych oplatających pęcherzyk żółtkowy lub w postaci skrzeli zewnętrznych (u ryb dwudysznych i wielopłetwca). Różnią się od nich kształtem ciała, barwą (są zwykle bezbarwne lub bardzo słabo pigmentowane) i obecnością woreczka żółtkowego. Ponadto szczęka dolna świeżo wylęgłych l. jest niezupełnie wykształcona, pokrywy skrzelowe w ogóle nie istnieją lub są w stanie zaczątkowym, brak jest również płetw nieparzystych, zamiast których występuje ciągły, przezroczysty fałd skórny. L. obciążone woreczkiem żółtkowym pływają z trudem, spędzając większość czasu zawieszone na wodnych roślinach. Przyczepianie się ich do roślin możliwe jest dzięki istnieniu na głowie gruczołów wydzielających lepką substancję. W miarę zanikania woreczka żółtkowego, a z nim naczyń krwionośnych spełniających funkcje oddechowe bądź skrzeli zewnętrznych, powstają skrzela właściwe, rozwijają się pokrywy skrzelowe, wykształca się ostatecznie szczęka dolna, pojawiają się płetwy nieparzyste, barwnik, łuski i doskonalą się narządy zmysłów. Wiele narządów wewnętrznych ulega gruntownej przebudowie. Stopniowo l. osiąga wygląd i budowę ryby dorosłej. [J.M.R.]

latające ryby -»-ptaszorowate.

laterna (Arnoglossus laterna) - gatunek z rodziny ->-skar-piowatych. Ma małe oczy, umieszczone blisko siebie, oraz łuskę dużą, łatwo odpadającą, w związku z czym przy połowach sieciowych często wycią-

latimerie

112

ga się okazy zupełnie nagie. Brązowawa lub zielonkawa barwa ciała dostosowana jest do barwy podłoża, na którym l. przebywa; na płetwach występują często ciemne plamki. L. osiąga długość 19 cm. Najczęściej spotyka się ją na głębokościach od 10 do 60 m (pojedyncze okazy wyławiano z głębokości 200 m). L. niezmiernie rzadko podchodzi do brzegów. Tarło odbywa od kwietnia do sierpnia w zależności od rozmieszczenia geograficznego i aktualnej temperatury. Metamorfozę przechodzą larwy przy długości ciała 16 do 30 mm. L. spotykana jest w przybrzeżnych wodach oceanicznych północnozachodniej Europy oraz w Morzu Śródziemnym. [J.M.R.]

latimerie (Latimeria) - rodzaj z rodziny Coelacanthidae, z podgromady -»-trzonopłet-wych. Jest on z kolei reprezentowany przez jeden współczesny gatunek - Latimeria chalumnae. Pierwszy egzemplarz tych "żywych skamieniałości", o których sądzono, że wymarły ok. 70 min lat temu, złowiono w grudniu 1938 r. przy brzegach połu-dniowowschodniej Afryki, nie-

Latimeria

daleko ujścia rzeki Chalumna do Oceanu Indyjskiego, na głębokości 80 m. Mierzył on 150 cm długości i ważył 57 kg. Opisany został przez prof. L. J. B. Smitha i nazwany na cześć kustoszki miejscowego muzeum w East London - p. La

timer. Osoba ta z tytułu swoich funkcji często odwiedzała powracające z połowów morskich statki rybackie w poszukiwaniu rzadkich okazów ryb. Jedna z takich wypraw uwieńczona została znalezieniem tego niezwykłego okazu. Dopiero w kilkanaście lat później, w 1952 r., koło wyspy Anjouan należącej do Archipelagu Komorskiego wyłowiono następny okaz ryby trzonopłetwej. Opisano go początkowo jako nowy rodzaj - Malania. Szczegółowe badania dowiodły jednak, że okaz ten, podobnie jak i 11 następnych złowionych w tym rejonie, należy do opisanego uprzednio gatunku Latimeria chalumnae, a drobne różnice między nimi tłumaczyć należy zmiennością wewnątrz -gatunkową. Ciało l. posiada dużą, okrągłą łuskę, pokrytą warstwą kosminy; pęcherz pławny otoczony tkanką tłuszczową, częściowo skostniały, pełnił niegdyś rolę płuc; struna grzbietowa jest zachowana;

kręgi chrzestne są zaczątkowe;

płetwy z wyjątkiem pierwszej płetwy grzbietowej i płetwy ogonowej osadzone są na silnych, ruchomych trzonach, pokrytych łuską; jama gębowa posiada ostre zęby. Ubarwienie ciała jest stalowoniebieskie. Poszczególne okazy l. osiągają ok. 180 cm długości i ciężar 80 kg. Są drapieżne. Główny ich pokarm stanowią ryby. Przebywają zwykle na znacznych głębokościach, 150 do 800 m pod powierzchnią morza, nad skalistym podłożem. L. mają olbrzymie znaczenie dla nauki i są pod całkowitą ochroną. [J.M.R.]

lenok (Brachymystax lenok) - gatunek z rodziny ->łososio

113

leszcz

watych. Zwykle osiąga ciężar od 3 do 4 kg, wyjątkowo 6 kg. Trze się na wiosnę. Narybek żywi się początkowo dennymi bezkręgowcami; okazy starsze zjadają m.in. larwy owadów i owady dorosłe spadające do wody; duży udział w pokarmie l. mają inne gatunki ryb. Ze względu na wielką żarłoczność i niszczenie olbrzymich ilości ikry różnych gatunków ryb oraz ich spływającego do morza narybku (-Aety) l. uważany jest za poważnego szkodnika. Zamieszkuje głównie podgórskie odcinki rzek. Występuje we wszystkich rzekach Syberii od Obu do Kołymy. Ma mięso bardzo smaczne, w związku z czym jest ważnym przedmiotem miejscowego rybołówstwa. Najwięcej odławia się l. w dorzeczu Bajkału, w podgórskich odcinkach rzeki Leny, w Ałtaju i w dorzeczu Amuru. [J.M.R.]

leń jeziorowy (Barbodore lacu-

stris) - gatunek z podrodziny -»kiełbi. Ma ciało wysokie, lekko bocznie spłaszczone, zęby gardłowe jedno lub dwuszeregowe oraz zrogowaciałą

Leń jeziorowy dolną wargę. Dochodzi do 28 cm długości. W okresie tarła pojawia się u samców jaskrawe ubarwienie oraz rogowe brodawki na głowie, a u samic - krótkie pokładełko. L. j. występuje w wodach dorzecza Amuru. Bywa poławiany w niewielkich ilościach wraz z innymi rybami. [H.R.]

leptocefale -^węgorzokształtne. leptolepis ->.promieniopłetwe.

leszcz (Abramis brama) - gatunek z rodziny ->karpiowatych. Ma ciało wysokie, bocznie spłaszczone, głowę małą, otwór gębowy mały, końcowy, oraz zęby gardłowe ustawione

Leszcz

w jednym szeregu. Ubarwienie grzbietu i boków jest brunatne. L. różni się od krąpia mniej wygrzbieconym ciałem, obecnością w płetwie odbytowej 24 do 30 promieni miękkich oraz jednoszeregowym układem zębów gardłowych. Osiąga 75 cm długości i ponad 6 kg ciężaru (l. złowiony w 1912 r. w jeziorze Vesi w Finlandii ważył 11,5 kg). Żywi się fauną denną. Trze się w maju i w czerwcu na płyciznach porośniętych roślinnością, do której przykleja się ikra. Naturalny zasięg l. obejmuje Europę z wyjątkiem Półwyspu Pirenejskiego i Apenińskiego oraz północnej Skandynawii. Obecnie zaaklimatyzowano go w zachodniej Syberii. Zasiedla wody stojące lub wolno płynące, słodkie i słonawe. W Polsce jest bardzo pospolity; występuje na obszarze całego kraju od wybrzeży Bałtyku po podgórskie dopływy Wisły i Odry. Osiąga w naszych wodach do 60 cm długości i 7 kg ciężaru. Ma bardzo duże znaczenie gospodarcze. Na Pojezierzu Mazurskim,

leszczak

114

Pomorzu Zachodnim, w dolnym i środkowym biegu Wisły i w zalewach Bałtyku jest najliczniej poławianą rybą kar-piowatą. Większą wartość konsumpcyjną mają okazy o ciężarze ponad 2 kg. [H.R.]

leszczak ->.kantar.

leszczak biały (Parabrarms pe-

•Jtinensis) - gatunek z rodziny

•^karpiowatych. Budową zewnętrzną, jak również ubarwieniem bardzo przypomina leszcza. Ma ciało wysokie, bocznie spłaszczone; mały

•otwór gębowy znajduje się na końcu pyska; zęby gardłowe ułożone są w trzech szeregach,

•co świadczy o bliskim pokrewieństwie l.b. z brzanami;

w płetwie grzbietowej występuje kolec; na brzuchu od nasady płetw piersiowych do otworu odbytowego ciągnie się kil. L.b. dochodzi do 40 cm długości. Ma ikrę pelagiczną, która rozwija się spływając z prądem wody. Okazy młodociane odżywiają się planktonem, starsze - roślinami i fauną denną. L.b. występuje w Chinach łącznie z Taiwanem i Hainanem oraz w dorzeczu Amuru. Ma duże znaczenie gospodarcze. [H.R.]

leszczak czarny (Megalobrama terminalis) - gatunek z rodziny -»karpiowatych, zbliżony do leszczaka białego. W odróżnieniu od niego ma krótszy kil, który ciągnie się od nasady płetw tirzusznych do otworu odbytowego. Ubarwienie grzbietu jest czarne, boki nieco jaśniejsze. L. cz. osiąga '60 cm długości i 3 kg wagi. Ma ikrę pelagiczną. Odżywia się fauną denną i roślinami. Występuje w Chinach wraz z Taiwanem i Hainanem;

rzadziej spotyka się go w dorzeczu Amuru. W Chinach występuje też ok. 10 innych gatunków oraz podgatunków le-szczaków z rodzaju Megalobrama. [H.R.]

lichia (Hypacanthus amia) - gatunek z rodziny -^ostrobokowatych, jedyny z rodzaju Hypacanthus. L. charakteryzuje obecność na grzbiecie, przed płetwą grzbietową, siedmiu wiotkich, krótkich kolców; u młodych okazów są one połączone błoną; przed tymi kolcami znajduje się jeszcze jeden kolec skierowany w kierunku przeciwnym, do przodu. L. osiąga długość 180 cm i ciężar 60 kg. Biologia jej jest mało poznana. Odżywia się prawdopodobnie rybami. Występuje we wschodnim Atlantyku włącznie z Morzem Śródziemnym. Mięso jej jest bardzo smaczne, ale ze względu na nieliczne występowanie ma małe znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

limanka (Percarina demidoffi) - gatunek z rodziny ->okoniowatych, jedyny z rodzaju Percarina. Odznacza się licznymi, silnie rozwiniętymi gruczołami, obficie wydzielającymi śluz; gruczoły te rozmieszczone są na bokach głowy. L. osiąga długość 11 cm. Dojrzewa płciowo w drugim roku życia przy długości ok. 6 cm. Tarło odbywa w lipcu i w pierwszej połowie sierpnia. Składa ok. 3 tyś. ziarn ikry. Żywi się drobnymi bezkręgowcami, a sama jest często zjadana przez sandacze i sumy. L. występuje w Morzu Azowskim, w dolnym biegu rzek wpadających do niego i w północnozachodniej części Morza Czarnego; bywa spoty-

115

linii bocznej narząd

kana także w słabo zasolonych partiach przybrzeżnych (limanach) tych mórz. Uważana jest za uciążliwy chwast rybi, gdyż przy połowach innych gatunków ryb dostaje się do niewodów, pokrywając je śluzem i utrudniając tym samym wyjmowanie ryb, a ponadto dlatego, że znaczna przymiesz-ka l. w połowach sardeli bardzo utrudnia przerób przemysłowy tej ostatniej. [J.M.R.]

limtatyczny układ

układ.

^chłonny

limki (Limia) - podrodzaj z rodzaju Poecilia, z rodziny ->piękniczkowatych, obejmujący 11 gatunków. Największe z nich osiągają długość 8 cm, większość nie przekracza 5 cm długości. L. są jajożyworodne, wszystkożerne, przy czym duży udział w ich pokarmie stanowią rośliny. Naturalne rozmieszczenie l. obejmuje przybrzeżne i śródlądowe wody Wielkich Antyli. Większość gatunków bywa hodowana w akwariach. W Polsce spotyka się garbatkę (Poecilia nigrofasciata), l. czarnobrzu-chą (Poecilia melanogaster) i l. pręgowaną (Poecilia vittata). [J.M.R.]

lin (Tinca tinca) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych. Ma wydłużone, lekko bocznie spłaszczone ciało, pokryte drobnymi łuskami; otwór gębowy końcowy posiada w kącikach po jednym krótkim wąsiku;

zęby gardłowe znajdują się w jednym szeregu. Brunatnozielone ubarwienie wykazuje złoty połysk. L. dorasta niekiedy do 65 cm długości i ok. 7 kg ciężaru, najczęściej jednak spotykane w połowach osobniki nie przekraczają 30

cm. Odżywia się drobną fauną denną: larwami owadów, robakami i ślimakami. Trze się od połowy czerwca do połowy sierpnia, składając w tym czasie ikrę kilkakrotnie. Tarło odbywa się na płyciznach porośniętych miękką roślinnością, do której przyklejają się jaja. L. występuje w Europie, z wyjątkiem północnej Skandynawii i północnowschodniej części Europy, oraz na Syberii. Zasiedla głównie jeziora, a w rzekach spotyka się go w miejscach zacisznych i zarośniętych. W Polsce jest pospolity. Stanowi obiekt rybołówstwa. [H.R.]

linia boczna - szereg przebitych łusek na ciele ryby, biegnący po obu bokach od głowy w kierunku płetwy ogonowej. Jest związana z ->linii bocznej narządem. Najczęściej l.b. bywa prosta lub lekko łukowato wygięta do dołu albo do góry, rzadziej falista (jak np. u niektórych dorszowatych i u ciosy). U pewnych ryb (np. u ostrobokowatych i ciernikowatych) łuski l.b. są znacznie powiększone i mają postać mniej lub bardziej zaostrzonych tarczek. Nie u wszystkich ryb l.b. jest kompletna. U stynki, słonecznicy i różanki l.b. ogranicza się do kilku łusek. U babkowatych, śledziowatych i karpieńcokształtnych l.b. na ciele nie występuje. [H.R.]

linia naboczna --linia boczna.

linii bocznej narząd - specyficzny narząd zmysłu dotyku ryb i krągłoustych. Ma postać kanalika podskórnego, przebiegającego wzdłuż boków ciała i przechodzącego na głowę. L.b.n. komunikuje się ze środowiskiem zewnętrznym za

lipieniowate

116

pomocą otworków, zwanych porami, lub rurek, które przebijają łuski bądź skórę. W ten sposób powstaje na ciele -».li-nia boczna. Ryby nie posiadające linii bocznej mają wyjątkowo silnie rozwinięty układ kanalików na głowie. Kanaliki l.b.n. są wypełnione śluzem i wyścielone nabłonkiem, w którym znajdują się ciałka zmysłowe. Ciałka te to położone w pewnych odstępach wzdłuż całego kanalika skupienia komórek, do których dochodzi gałąź boczna nerwu błędnego (-^-nerwowy układ). Woda nie wchodzi bezpośrednio do kanalików l.b.n., jedynie styka się w porach ze śluzem. L.b.n. służy do odbierania informacji o kierunku i sile prądu wody. Dzięki nie-

•mu ryba bez pomocy wzroku wyczuwa obecność innej ryby lub innego poruszającego się przedmiotu, stwierdza istnienie przeszkody nie dotykając jej, wskutek zmiany ciśnienia spowodowanej odbiciem fali od tych przedmiotów. Układ kanalików czuciowych na głowie, jak również liczba łusek w linii bocznej są dosyć stałe w poszczególnych jednostkach systematycznych ryb. [H.R.]

lipieniowate (Thymallidae) - rodzina z podrzędu ->-łososiowców, wyróżniająca się od innych należących do niego rodzin obecnością wysokiej płetwy grzbietowej. Obejmuje l rodzaj z 5 gatunkami żyjącymi w bystrych rzekach i czystych, zimnych jeziorach Europy, północnej Azji i Ameryki Północnej. W Polsce występuje tylko jeden gatunek, lipień. [J.M.R.]

lipień (Thymallus thymallus)

- gatunek z rodziny -»-lipie-niowatych. Ma ciało srebrzyste, czasem złotawe z metalicznym połyskiem; na grzbiecie, rzadziej na bokach występują nieregularnie i rzadko rozsiane czarne plamki; u okazów starszych spotyka się charakterystyczną, bardzo wysoką

Lipień

płetwę grzbietową z oliwkowozielonymi, fioletowymi lub prawie czarnymi poprzecznymi pasami. Młode mają na bokach kilka ciemnych dużych plam, które znikają w drugim roku życia. L. osiąga długość 50 cm i ciężar l kg. Żywi się głównie denną fauną bezkręgowców, zwłaszcza larwami owadów; chwyta także owady unoszące się nad powierzchnią wody; chętnie zjada ikrę ryb. Dojrzałość płciową uzyskuje w trzecim roku życia, czasem, zwłaszcza samce, już w drugim. Tarło odbywa od marca do maja w miejscach o kamienistym dnie. Jedna samica, zależnie od wielkości, składa w jednym miocie od 2 tyś. do 8 tyś. ziarn ikry. W momencie tarła samce wykonują płetwą grzbietową faliste ruchy, opóźniające opadanie ikry, co sprzyja jej pewniejszemu zapłodnieniu. Przy temperaturze od 8 do 10°C wylęg następuje po upływie 15 do 20 dni. L. lubi wody czyste, szybko płynące. Zamieszkuje rzeki prawie całej Europy z wyjątkiem Irlandii, Półwyspu Pirenej-skiego, południowej Francji oraz dorzeczy Dniestru, Donu i dolnej Wołgi. W Polsce występuje w dorzeczu górnej Wisły i Odry oraz w licznych

117

lirowe

rzekach Pomorza Zachodniego, wpadających bezpośrednio do Bałtyku. W jeziorach bywa spotykany bardzo rzadko. Nigdzie nie występuje w dużych ilościach, dlatego nie odgrywa większej roli w połowach rybackich, jest natomiast atrakcyjną rybą sportową. [J.M.R.]

lipień syberyjski (Thymallus arcticus) - gatunek z rodziny ->lipieniowatych. Osiąga nieco większe rozmiary od lipienia i szybciej od niego rośnie. Tworzy kilka ras geograficznych, m.in. najszybciej z nich rosnącą, o dużym znaczeniu gospodarczym rasę baj-kalską (Thymallus arcticus baicalensis), opisaną przez polskiego badacza B. Dybowskie-go. Pokarm okazów dorosłych stanowią głównie ryby, zwłaszcza głowacze. L.s. jest szeroko rozprzestrzeniony w wodach Syberii i Ameryki Północnej. [J.M.R.]

lira (Callionymus lyra) - gatunek z rodziny lirowatych (Callionymidae), z podrzędu --lirowców. Pierwsza płetwa grzbietowa l. ma wydłużone promienie; otwór gębowy jest mały, końcowy, a pysk u samic nie jest wydłużony. L. osiąga 30 cm długości. Wykazuje wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy, zwłaszcza w okresie godowym. Samice i młode osobniki mają barwę przeważnie czerwonawobrązową z nieregularnie rozmieszczonymi ciemnymi i jasnymi plamkami. Samce są nieco większe od samic, mają barwę jasnożółtą z ciągnącymi się przez policzki, boki ciała i płetwy jaskrawymi smugami oraz jasno i ciemnobłękitny-mi prążkami. Ponadto w okresie godowym wydłuża się im silnie pysk oraz pierwsze i

ostatnie promienie płetw grzbietowych. Różnica między płciami jest tak duża, że samce i samice opisano kiedyś jako odrębne gatunki. L. mają oryginalne obyczaje godowe. Po zalotach samiec i samica pływają przez pewien czas obok siebie, po czym samiec obejmuje partnerkę szerokimi płetwami piersiowymi i oboje podpływają w tej pozycji pionowo ku powierzchni wody, gdzie następuje wydalenie ikry i polanie jej mleczkiem. Ikra i larwy są pelagiczne. L. występuje w strefie przybrzeżnej na głębokości ok. 100 m, najobficiej w Morzu Śródziemnym, ale spotyka się ją również przy wybrzeżach zachodniej Europy po kanał La Manche i Morze Północne. Mięso ma smaczne, lecz poławiana bywa tylko przypadkowo. [K.K.]

lirowce (Callionymoidei) - podrząd z rzędu ->-okoniokształtnych, obejmujący 2 rodziny z ok. 50 gatunkami. Mają ciało nagie, niskie, z dość długim trzonem ogonowym;

z dwóch płetw grzbietowych pierwsza składa się z kilku giętkich, u pewnych gatunków dość wydłużonych promieni;

szerokie płetwy piersiowe pomagają przy poruszaniu się po płytkim dnie, a płetwy brzuszne są przesunięte przed piersiowe; głowa jest mała, nieco spłaszczona; duże, przesunięte ku górze oczy znajdują się blisko siebie; wąski pysk jest wysunięty ku przodowi, u wielu gatunków dość wydatnie, w postaci wyrostka; zewnętrzne szczeliny skrzelowe o kształcie okrągłego otworu z każdej strony są umieszczone wysoko, w okolicy karkowej. Wiele gatunków, zwłaszcza z obszarów tropikalnych

lis morski

118

ma bardzo jaskrawe ubarwienie. L. osiągają 40 cm długości. Żywią się bezkręgowcami dennymi. U wielu gatunków spotyka się dymorfizm płciowy i interesujące obyczaje godowe (->lira). L. zamieszkują strefy przybrzeżne obszarów tropikalnych, subtropikalnych i umiarkowanych wszechoce-anu. Rodzina drakonetowatych (Draconettidae) występuje w północnym Atlantyku i północnym Pacyfiku; rodzina li-rowatych (Callionymidae) sięga bardziej na południe, do obszarów tropikalnych. [K.K.]

lis morski, kosogon (Alopias vulpinus) - gatunek z rodziny Alopidae, z rzędu -^-rekinokształtnych. Wyróżnia się spośród wszystkich innych gatunków rekinów niezwykle długim górnym płatem płetwy ogonowej. Długość tego płatu u okazów cztero, pięciometrowych dochodzić może do 3 m. Ubarwienie ciała bywa bardzo zmienne: grzbiet brązowy, ciemnoszary, szaroniebieski lub niemal czarny, boki jaśniejsze, brzuch biały. L.m. osiąga długość 6 m i ciężar ok. 500 kg. Jest jajożyworodny. "Rodzi" zaledwie od 2 do 4 larw, ale są one bardzo duże i przy długości samicy równej 5 m dochodzą do długości 1,5 m. L.m. jest gatunkiem pelagicz-nym, trzymającym się blisko powierzchni wody. Żywi się

Lis morski

drobnymi rybami. W czasie polowania zatacza wokół ławicy ryb coraz ciaśniejsze kręgi, bijąc wodę bez przerwy twardym, bardzo elastycznym

ogonem. Gdy ryby skupią się w ciasną, zbitą gromadkę, atakuje, głusząc często afiary uderzeniem ogona. L.m. zasiedla Morze Śródziemne oraz wschodnią część północnego Atlantyku, docierając na północ do wybrzeży Norwegii. Na mięso jego jest znaczny popyt. We Francji bywa sprzedawany pod nazwą "białego tuńczyka". [J.M.R.]

lisica (Agonus cataphractus) - gatunek z rodziny -»lisicowatych. Ma grzbiet i boki ciała szarobrunatne z czterema ciemniejszymi, poprzecznymi

Lisica

smugami, brzuch jasny. Osiąga 21 cm długości. Zamieszkuje przez 3 kwartały wody przybrzeżne, a zimą oddala się na większe głębiny. L. lubi podłoże miękkie i rzadko spotykana jest wśród kamieni. Ikrę składa w grudkach barwy żółtej, liczących do 24 tyś. ziarn. Tarło odbywa od lutego do lipca. Okres inkubacji jaj trwa do l roku. Larwy wylęgają się od grudnia do maja i początkowo prowadzą pelagiczny tryb życia. Przy długości 20 mm (zaczyna się już wtedy tworzyć pancerz z płytek kostnych) osiadają na dnie. L. żywi się początkowo zooplanktonem, później dennymi bezkręgowcami (skorupiakami, wieloszczetami itp.). Zamieszkuje północny Atlantyk wraz z Morzem Barentsa i Morzem Białym; w Bałtyku jest niezbyt liczna. Mięso ma smaczne, ale ze względu na trudny do usunięcia pancerz pokrywający ciało, bywa spo

119

lodzica

żywana w niewielkich ilościach. [J.M.R.]

lisicowate (Agonidae) - rodzina z podrzędu -^-głowaczowców. Należące tu gatunki różnią się od przedstawicieli rodziny głowaczowatych obecnością kostnego pancerza pokrywającego całe ciało i składającego się najczęściej z 8 rzędów płytek kostnych. L. mają kształt ciała zwykle wydłużony, czasem spłaszczony bocznie lub grzbietowobrzu-sznie, i mały otwór gębowy, niekiedy okolony wąsikami;

otwór odbytowy przesunięty jest do podstawy płetw brzusznych. L. są rybami morskimi małych rozmiarów. Żyją przy dnie, najczęściej w pobliżu brzegów; rzadko bywają spotykane na głębokościach większych niż 1,5 tyś. m. Występują w północnej części Oceanu Spokojnego i Atlantyckiego oraz przy wschodnich i zachodnich wybrzeżach Ameryki Południowe j. Mięso ich jest smaczne, ale mimo licznego występowania znaczenia gospodarczego nie mają ze względu na trudny do usunięcia pancerz kostny. W morzach europejskich występuje jeden gatunek z tej rodziny, lisica, spotykana m.in. w Bałtyku. [J.M.R.]

listnik (Rają fyllae) - gatunek z rodziny -^-płaszczek właściwych. Ubarwienie górnej powierzchni ciała jest cze-koladowobrązowe, brzuch białawy. Jaja mają barwę czarną. Ich długość wynosi 40 mm, szerokość 24 mm. Dłuższa para rogów jaja mierzy ok. 32 mm, krótsza - 21 mm długości. L. osiąga długość 60 cm. Prowadzi denny tryb życia na głębokości 250 do 2 tyś. m. Odżywia się drobnymi skorupiakami. Żyje w wodach chłodnych o temperaturze 3 do 6°C. Spotykany jest w północnym Atlantyku, w morzach Barentsa, Norweskim i Islandzkim. [J.M.R.]

liścień afrykański (Polycentropsis abbreviata) - gatunek z rodziny ->-wielocierniowatych. Osiąga długość 10 cm. Ma ogromną paszczę, w związku z czym może zjadać ryby prawie równe swojej długości. Tarło odbywa w gąszczu roślin, gdzie buduje pod jednym z liści coś w rodzaju gniazda utworzonego z pęcherzyków powietrza. Samica składa ikrę nad "gniazdem", przyklejając ją do liścia. Po tarle samiec przepędza samicę, opiekując się przez pewien czas zarówno ikrą, jak i wylęgłym narybkiem. Kiedy młode zaczynają już swobodnie pływać, bywają czasem zjadane przez ojca. L.a. zamieszkuje wody zachodniej Afryki; jest hodowany w akwariach. [J.M.R.]

litofilne ryby -^-ekologiczne grupy rozrodcze ryb.

lodzica (Liopsetta glacialis) - gatunek z rodziny -^.flądrowatych. Ma ciało gładkie, pokryte łuskami (u samców ktenoi-dalnymi, u samic cykloidalny-mi); od oczu do końca pokrywy skrzelowej ciągnie się kostny grzebień o tępych zakończeniach. L. osiąga 18 do 25 cm długości. Żywi się bezkręgowcami dennymi. Jest jedną z najbardziej zimnowodnych płastug. Przebywa na niewielkich głębokościach w morzach wokół bieguna północnego, wchodzi też w ujścia rzek. W morzach europejskich występuje na wschód od Morza Barentsa. Ma pewne znaczenie w rybołówstwie jako

lokomocja

120

przyłów przy połowach włokowych. [K.K.]

lokomocja. Zasadniczym sposobem poruszania się ryb jest pływanie. Niektóre ryby mogą jednak przenosić się z miejsca na miejsce także przez skakanie, "chodzenie" po dnie czy po lądzie, kopanie nor w podłożu, latanie lub też na zasadzie odrzutu, dzięki wodzie pobieranej pyskiem i następnie gwałtownie wyrzucanej przez szczeliny skrzelowe. Pływanie odbywa się na ogół dzięki ruchom tułowia i płetw, przy czym u większości ryb, zwłaszcza słodkowodnych, siłę napędową stwarza płetwa ogonowa, podczas gdy płetwy parzyste (piersiowe i brzuszne) służą głównie do sterowania, utrzymywania równowagi i hamowania. Najszybszymi rybami są te, które mają niski trzon ogonowy, a kształt ich płetwy ogonowej przypomina głęboko wcięty sierp księżyca. Mogą one osiągać szybkość od 18 do 90 km/godz. (łosoś i troć 20, tuńczyk 22, żarłacz ludojad 36, a włócznik do 90 km/godz.). Gatunki najpowolniejsze swym kształtem stosunkowo mało przypominają typowe ryby. Są to np. pławikoniki pływające w postawie pionowej i posuwające się dzięki falistym ruchom płetwy grzbietowej. Należą tutaj też raje i najeżki, dla których siłą napędową są wach-larzowate ruchy płetw grzbietowej i odbytowej. Gatunki te bywają często uzbrojone w pancerze zbudowane z płytek kostnych, w ostre i długie kolce albo ich mięso jest trujące, co stanowi pewną rekompensatę za powolne ruchy, uniemożliwiające im ucieczkę przed wrogami. Wolno porusza się także niewielka rybka

żyjąca w Nilu i innych rzekach afrykańskich, zwana gięt-kozębem. Pływa ona pod samym lustrem wody brzuchem do góry. W ten sposób łatwo jej zbierać pokarm płynący po powierzchni lub udawać martwą, dzięki czemu unika wielu niebezpieczeństw. Niektórzy autorzy uważają, że ten sposób pływania odbywa się w czasie snu ryby lub stanowi rodzaj odpoczynku. Grupą pośrednią w szybkości pływania są węgorze i węgorzopodobne, które poruszają się nie dzięki płetwom i ogonowi, lecz za pomocą całego ciała, wykonującego faliste ruchy.

Niektóre ryby potrafią dość szybko wyskakiwać w powietrze nad powierzchnię wody. Robią to z rozmaitych powodów: w ucieczce przed niebezpieczeństwem, aby przeskoczyć wodospad czy inną przeszkodę, aby schwytać pożywienie, żeby pozbyć się połkniętego uprzednio haczyka, a czasem, być może, dla zabawy. Najlepiej znanymi rybami skaczącymi są łososie i trocie, które odbywają wędrówki na tarło w górę rzek i strumieni. Skaczą one nieraz na kilka metrów w górę w .celu przebycia napotkanej przeszkody lub dla pokonania zbyt płytkiego odcinka, gdzie płynięcie jest niemożliwe. Pięknie skaczącymi rybami są wielkie, ważące często powyżej 500 kg mar-liny i włóczniki. Należą one do tzw. ryb sportowych; wyskakując wysoko nad powierzchnię wody w celu pozbycia się połkniętego haczyka czynią dzięki temu ich połów bardzo emocjonujący. Ryby o podobnych walorach sportowych to nasze rodzime pstrągi i bassy wielkogębowe. Skaczącą rybą jest też występująca często

121

lucjanowate

w opowieściach o morzach tropikalnych manta o rozpiętości płetw dochodzącej do 7 m i ciężarze przekraczającym półtorej tony. Potrafi ona wyskakiwać z wody na 2 m w górę. Hałas, jaki czyni przy upadku, porównywany jest do salwy armatniej.

Jednymi z najciekawszych ryb, jeśli chodzi o sposób poruszania się, są tzw. ryby latające (->-ptaszorowate). Wielu poważnych nawet autorów twierdziło, że ryby te używają swych płetw do napędu, podobnie jak to czynią nietoperze czy ptaki. Nie jest to jednak możliwe ze względów anatomicznych (brak mięśni skrzydłowych i mostka). Prawdopodobnie ryby te podczas lotu mają płetwy usztywnione. W czasie płynięcia pod wodą płetwy są wyciągnięte wzdłuż ciała, ryba falistym ruchem tułowia i ogona nabiera dużej szybkości i w momencie wyskakiwania z wody rozpościera swe pletwy-skrzydła. Jej lot przypomina bardziej szybowanie niż latanie. Normalnie ryby latające szybują w powietrzu ok. 2 do 10 s. i przebywają odległość do 10 m na wysokości 60 do 100 cm. Najdłuższy zaobserwowany lot wynosił 42 s., a najdłuższa przebyta odległość (z pomyślnym wiatrem) - 365 m przy wysokości ok. 11 m. Szybkość lotu ryb latających wynosi 30 do 65 km/godz.

Innym przykładem lokomocji ryb jest "chodzenie". Łaziec np. potrafi wychodzić z wody i poruszać się po lądzie na płetwach, pomagając sobie jednocześnie bocznymi ruchami ogona. Może on poruszać się z szybkością ok. 3 m/min. Ciekawe zwyczaje mają niektóre babki, których tryb życia jest w zasadzie zupełnie obcy rybom. Być może, znajdują się one w trakcie ewolucyjnej zmiany środowiska wodnego na lądowe. Babki poruszają się szybciej po mule czy piasku niż w wodzie. Świetnie potrafią zdobywać na lądzie pożywienie i uciekać przed niebezpieczeństwem. Wdrapują się chętnie na korzenie drzew (mangrowców) przy użyciu płetw i mocnego ogona. Kopią w mule sieć korytarzy, w których poruszają się z wielką łatwością. Niektóre ryby przekopują podłoże w celu znalezienia pożywienia. Inne, np. larwy minogów. przebywają zakopane w mule przez cały okres swego życia larwalnego (do 5 lat) na głębokości 20 cm lub nieco poniżej. Zagrzebywać się w piasku potrafią także flądry, raje, płaszczki, a nasze rodzime kózki i piskorze czynią to z nie mniejszą łatwością, jak inne ryby pływają w wodzie. [J.M.R.]

lucjanowate (Lutianidae) rodzina z podrzędu -»okoniow-ców. Obejmują ok. 20 rodzajów bardzo zbliżonych do strzępielowatych, od których różnią się głównie budową szczęk i pokryciem głowy przez łuski. Ubarwienie ciała l. bywa zmienne, niekiedy bardzo jaskrawe. Poszczególne gatunki osiągają długość 20 do 90 cm i ciężar do 12 kg. Odżywiają się skorupiakami i drobnymi rybami. Są rozprzestrzenione w ciepłych morzach całej kuli ziemskiej, przebywając zwykle w przybrzeżnych, płytkich wodach. Mięso l. jest bardzo smaczne. Wszystkie ich gatunki są z tego względu poławiane dla celów konsumpcyjnych. [J.M.R.]

lucyferyna

122

lucyferyna -^świetlne narządy.

lufar, skrzeiołusk, tasergal (Pomatomus saltatrix) - gatunek z rodziny lufarowatych (.Pomatomidae) (której jest jedynym przedstawicielem), z podrzędu ->okoniowców. Posiada w szczękach rząd drobnych ostrych zębów, z których część wykształciła się na podobieństwo kłów. Dochodzi zwykle do 70-80 cm długości, czasem do l m. Jest szybki, drapieżny i żarłoczny. Ugania się za ławicami ryb, rozrywając je na kawałki i pożerając masowo. Zdarza się

lapszowate (Salangidae) - rodzina drobnych ryb z rzędu -^śledziokształtnych. Obejmuje kilka rodzajów mających spłaszczoną grzbietowobrzusznie głowę, przezroczyste, wydłużone ciało, pokryte łatwo odpadającą łuską lub częściej - zupełnie nagie. Przypuszcza się, że ł. są formami n e o t e -n i c z n y m i, tzn. przez cały okres życia pozostają w stadium larwy. Zamieszkują wody słodkie, słonawe i morskie. Odżywiają się głównie drobnymi skorupiakami pelagicz-nymi. Tarło odbywają w pobliżu brzegów na miejscach płytkich; drobna kleista ikra w liczbie 2 tyś. do 3 tyś. ziarn przyczepia się do podłoża; po tarle rodzice giną. Ł. występują w Oceanie Spokojnym oraz w jego zlewisku od Amu-ru do północnych krańców Półwyspu Indochińskiego. Mają niewielkie znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

przy tym, że niemal natychmiast po pożarciu zwraca zawartość żołądka, by zrobić miejsce na nowy pokarm. L. jest rybą pelagiczną, występującą w tropikalnych i subtropikalnych obszarach Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego, mniej więcej w granicach izotermy 15°, a w Europie w Morzu Śródziemnym, skąd zapływa do Morza Czarnego. Ma mięso bardzo smaczne, bywa jednak poławiany w niewielkich ilościach. [K.K.]

lustrzeń -»karp. lwia główka -»złota rybka.

laziec (Anabas scandens) - gatunek z rodziny ->łaźcowatych. Jego grzbiet jest bladofiołkowy, boki i brzuch żółtosrebrzyste, wszystkie płetwy złocistożółte; za płetwami piersiowymi i u nasady ogona znajdują się czarne plamy. Ł. może osiągać długość 45 cm;

dojrzewa płciowo już przy długości 10 cm; samica bywa zwykle większa od samca. Ł. jest drapieżny. Może przebywać we wszelkiego typu zbiornikach: od dużych rzek do małych, zarastających kanałów. Dzięki posiadaniu tzw. .^-labiryntu znosi bardzo niskie zawartości tlenu w wodzie. Z możliwością oddychania powietrzem atmosferycznym związany jest także jego zwyczaj wyłażenia na ląd i odbywania wędrówek po ziemi. Porusza się tu z szybkością kilku metrów na minutę głównie przy użyciu silnego ogona, wspierając przód ciała

123

toban

na płetwach piersiowych. Może także wspinać się na pnie drzew na wysokość do 2 m. Ł. posiada w dużym stopniu rozwinięty "instynkt domu":

zaobserwowano, że pewien ł. wyjęty z sadzawki, a następnie przeniesiony i pozostawiony w pobliżu strumienia, powędrował jednak do rodzinnej sadzawki oddalonej o ok. 100 m. Ł. odbywa tarło przy powierzchni wody, nie buduje gniazda jak większość łaźcowatych i nie opiekuje się potomstwem. Jaja lżejsze od wody swobodnie pływają pod jej powierzchnią. Wylęg następuje po upływie 24 godz. od chwili złożenia jaj. Ł. zamieszkuje słodkie wody Chin, Półwyspu Indyjskiego, Cejlonu, Półwyspu Malajskiego i Wysp Filipińskich; często bywa hodowany w akwariach. W wielu miejscach swego naturalnego występowania ma dość duże znaczenie gospodarcze jako ryba konsumpcyjna. Sprzedawany jest zwykle w stanie żywym. [J.M.R.]

łaźcowate, błędnikowate, labi-ryntowate (Anabantidae') - rodzina z rzędu ->-okoniokształtnych. Jej przedstawicieli charakteryzuje posiadanie tzw. ->1 abiryntu, który umożliwia oddychanie powietrzem atmosferycznym. Pozwala on również żyć w płytkich, nasłonecznionych, słabo natlenionych zbiornikach. Bez względu jednak na to, czy w wodzie jest wystarczająca ilość tlenu czy nie, ł. co jakiś czas podpływają do powierzchni i pyszczkami chwytają powietrze. Przechodzi ono następnie do labiryntu, gdzie krew wiąże tlen i rozprowadza następnie po całym organizmie. Pozbawione dostępu do powietrza atmosferycznego

ł. giną w ciągu kilku godain. Wyjęte z wody i pozostawione w wilgotnym miejscu mogą żyć znacznie dłużej. Na brak powietrza atmosferycznego bardzo wrażliwa jest także ikra ł. Wiele z nich buduje w związku z tym na powierzchni wody gniazda utworzone ze zlepionych ze sobą pęcherzyków powietrza, między które składana jest następnie ikra. Młode wylęgają się w zależności od temperatury po upływie ok. 24 do 36 godz. od chwili złożenia ikry i pozostają w gnieździe lub w jego okolicach przez 7 lub 8 dni. Przez cały ten czas znajdują się pod troskliwą opieką samca, który pyszczkiem chwyta wypadające z gniazda młode i umieszcza je w nim z powrotem. Samiec w obronie młodych często stacza zaciekłe boje;

atakuje nawet włożony do akwarium palec. Ł. zamieszkują słodkie i słonawe wody południowowschodniej i centralnej Afryki oraz południowej Azji. Ze względu na piękne barwy, ciekawą biologię rozrodu i oryginalny behawior są często hodowane w akwariach. W hodowlach akwariowych w Polsce spotyka się m.in. wielkopłetwa, skrzeczyka, bojownika i gurami. [J.M.R.]

toban (Mugil cephalus) - gatunek z rodziny -»-cefalowatych. Ma ubarwienie grzbietu oliwkowe lub błękitnawe, boki i brzuch srebrzystobiałe. Osiąga długość 75 cm. Najchętniej przebywa w wysłodzonych partiach wód przybrzeżnych. Rozprzestrzeniony jest w tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej strefie oceanów Indyjskiego, Atlantyckiego i Spokojnego. [J.M.R.]

lopatonosy

124

lopatonosy (Scaphirhynchus) - rodzaj z rodziny -••jesiotrowatych, blisko spokrewniony z azjatyckimi nibyłopatonosami, obejmujący 2 gatunki:

Scaphirhynchus platorhynchus i Scaphirhynchus albus. Rodzaj ten odznacza się spłaszczonym, szerokim łopatkowatego kształtu pyskiem i długim trzonem ogonowym, pokrytym płytkami kostnymi. Należące tu gatunki osiągają długość 1 m i ciężar 8 kg. Odżywiają się dennymi bezkręgowcami, głównie larwami owadów. Tarło odbywają od kwietnia do czerwca w potokach o kamienistym dnie. Li. zamieszkują dorzecze Missisipi w Ameryce Północnej. Są ważnym obiektem rybołówstwa. [J.M.R.]

lososie pacyficzne (Oncorhyn-chus) - rodzaj z rodziny-^-łososiowatych, obejmujący 6 gatunków (ketę, gorbuszę, czawyczę, nerkę, kiżucza i simę). Na ogół l.p. są rybami anadromicznymi, wędrującymi na tarło z morza w górę rzek. Niektóre gatunki tworzą także formy niewędrowne, wyłącznie słodkowodne. Jedne gatunki (jak np. gorbusza) wędrują w górę rzeki na tarło tylko kilka, kilkanaście kilometrów, inne (jak czawycza) mogą wędrować nawet kilka tysięcy kilometrów. Do rzek wchodzą w doskonałej kondycji po kilkuletnim pobycie w morzu. W momencie rozpoczęcia wędrówki przestają żerować, stopniowo tracą na ciężarze, u samców pojawia się większy lub mniejszy garb, a szczęki wydłużają się i wyginają hakowate. Na tarło docierają kompletnie wyczerpane z postrzępionymi, często połamanymi płetwami. Olbrzymia większość ł.p. odbywa tylko jedno tarło w życiu i wkrótce po nim ginie; tylko nieliczne okazy przeżywają trudy wędrówki i mogą tarło powtórzyć w następnych latach. Na miejscach tarliskowych samica za pomocą ruchów tułowia, ogona i płetw wygrzebuje gniazdo głębokości 30 do 40 cm i długości ok. 2,5 m. Składane jaja są natychmiast przez samca polewane mleczkiem, a następnie samica zasypuje gniazdo. Ikra jest duża, średnicy ok. 7 mm, ale stosunkowo nieliczna - do kilkunastu tysięcy ziarn. Młode wylęgają się po upływie 60 do 120 dni; mają wielki pęcherzyk żółtkowy, są nierychliwe i spędzają jakiś czas w gnieździe. W wodzie słodkiej przebywają od kilku miesięcy do roku, po czym spływają do morza, gdzie rosną bardzo szybko, odżywiając się skorupiakami i drobnymi rybami. Dojrzałość płciową uzyskują między 2 a 7 rokiem życia. Ł.p. rozprzestrzenione są w Morzu Arktycznym, Oceanie Spokojnym oraz w ich zlewiskach. Zasięg zachodni ł.p. sięga rzeki Leny, wschodni - rzeki Colville. Na południu, na wybrzeżu azjatyckim, dochodzą do Taiwanu, a na wybrzeżu amerykańskim do San Francisco. Znaczenie gospodarcze ł.p. jest olbrzymie. Ich ciemnoczerwonopomarańczowe mięso jest bardzo smaczne. Z ikry wytwarza się czerwony kawior. Ze względu na zagrożenie w ostatnich czasach ich pogłowia, spowodowane m.in. regulacją rzek i budową nad rzekami obiektów przemysłowych, prowadzi się obecnie także sztuczną hodowlę narybku ł.p. [J.M.R.]

łososiowate (Salmomdae) - rodzina z podrzędu ->-łososio

125

łosoś szlachetny

wców, obejmująca 6 współcześnie żyjących rodzajów. Należą do nich ryby o wrzecionowatym, zaokrąglonym i muskularnym ciele; w płetwach występują tylko miękkie promienie; całe ciało z wyjątkiem głowy pokryte jest drobną, cykloidalną łuską. W skład zmiennego ubarwienia wchodzą liczne czarne i czerwone plamki. Ł. są rybami wędrownymi, wpływającymi na tarło do rzek i strumieni. Wyjątkowo tworzą odmiany całkowicie słodkowodne, jeziorne. Zamieszkują półkulę północną i ograniczone są w swym zasięgu głównie do wód przybrzeżnych Ameryki Północnej, Europy i Azji. Mają olbrzymie znaczenie gospodarcze i stanowią ponad 6% światowych połowów ryb. Spożywane są w stanie świeżym oraz wędzone, solone i w konserwach. Dostarczają doskonałego mięsa o dużej zawartości tłuszczu. Z ich ikry produkowany jest czerwony kawior. Dla podniesienia pogłowia ł. prowadzi się sztuczne wylęgarnie ikry i chów narybku, którym następnie zarybia się nowe zbiorniki, nawet na półkuli południowej. W Polsce żyje kilku przedstawicieli tej rodziny: łosoś, troć, pstrągi, głowacica, sielawa i sieja. Do bardziej znanych ł. należą ponadto łososie pacyficzne. [J.M.R.]

lososiowce (Salmonoidei) - podrząd z rzędu ->-śledziokształtnych, obejmujący kilka rodzin z gatunkami o bardzo dużym znaczeniu gospodarczym. Ciało ich jest pokryte cykloidalną łuską; występuje płetwa tłuszczowa; zwykłe brak jajowodów lub też są silnie zredukowane; pęcherz pławny nie komunikuje się

z uchem. Należą tu gatunki słodkowodne, morskie i wędrowne, zamieszkujące wody półkuli północnej i południowej w granicach strefy ark-tycznej i borealnej. Rodzinami ł. o największym znaczeniu gospodarczym są łososiowate, lipieniowate, a także stynkowate. [J.M.R.]

łosoś szlachetny (Salmo salar) - gatunek z rodziny ->'lososiowatych. Ma ciało wrzecionowate, lekko bocznie spłaszczone. Ubarwienie jego zmienia się w zależności od wieku i stanu fizjologicznego. Zazwyczaj boki są srebrzysta lśniące z nielicznymi czarnymi plamkami, grzbiet ciemniejszy, niebieskawoszary; w okresie tarła w okolicy głowy, czasem też na bokach ciała pojawiają się czerwone plamki. Ł. sz. osiąga długość l,6 m i ciężar 33 kg. Jest rybą dwu-środowiskową - rozmnaża się w wodzie słodkiej, w rzekach, spływając po odbyciu tarła do morza. Ciąg z morza na tarło rozpoczyna z niezupełnie jeszcze dojrzałymi gonadami, których pełny rozwój następuje dopiero w wodzie słodkiej, w czasie wędrówki w górę rzek na tarliska. Okres przebywania okazów dorosłych w rzekach trwa od kilku miesięcy do roku i jest uzależniony od stopnia dojrzałości gonad w momencie wpływania do rzeki. W okresie tym ł.sz.. przybiera strój godowy; mięso. bieleje, traci na smaku, a u samców dolna szczęka zakrzywia się hakowate ku górze. Do tarła przystępują ł.sz. w końcu października, a jegogłówne nasilenie przypada na grudzień i początek stycznia. Samica składa ikrę w liczbie-od 6 tyś. do 26 tyś. ziarn w zagłębienie wygrzebane ogonem

łupacz_______________

w żwirowatym dnie. Zapłodniona ikra zostaje następnie zasypana. Jej rozwój odbywa się bardzo powoli. Narybek wylęga się dopiero na wiosnę,

Stadia rozwojowe łososia

a samodzielne żerowanie rozpoczyna z momentem wessania pęcherzyka żółtkowego. Młode ł.sz. żyją w rzece od roku do 3 lat. Rosną początkowo dość wolno, odżywiając się głównie drobnymi bezkręgowcami (kiełżami, larwami owadów itp.). Roczny narybek długości od 7 do 21 cm ma •charakterystyczne w tym okresie dla ryb łososiowatych ubarwienie w postaci ciemnych plam, rozmieszczonych wzdłuż linii bocznej na szarobrązowym tle. Stadium to nosi nazwę "parr". W czasie spły-

Samica łososia

wu do morza młode ł.sz. nabierają srebrzystego zabarwienia, a plamistość znika. Stadium to zwie się "smolt". Zmienia się teraz charakter

__________________126

odżywiania; smolty przechodzą już na pokarm rybny. Dorastające okazy żerują w morzu, głównie w jego strefie przybrzeżnej, aż do osiągnięcia w wieku ok. 5 lat dojrzałości płciowej. Trą się zwykle tylko raz w życiu. Nieliczne osobniki powtarzają tarło dwu-, trzy-, a nawet pięciokrotnie (notowane przypadki w Szkocji). Ł.sz. z reguły wraca na tarło do tej samej rzeki, w której się wylągł. Jak rozpoznaje tę rzekę po przepłynięciu w morzu nieraz setek i tysięcy kilometrów, do dziś jeszcze pozostaje niejasne. Ł.sz. rozprzestrzeniony jest w północnej części Oceanu Atlantyckiego oraz w jego zlewisku. Południową granicą jego zasięgu europejskiego są wody Portugalii; dalej występuje wzdłuż zachodnich wybrzeży Francji, w Morzu Północnym i w Bałtyku oraz w ich zlewiskach, w wodach okalających Norwegię aż do Morza Białego wraz z jego zlewiskiem; wstępuje do rzek Anglii, Szkocji i Irlandii; występuje w wodach islandzkich; w zachodniej części Atlantyku spotyka go się u wybrzeży Stanów Zjednoczonych A.P. od Nowego Jorku przez Nową Fundlandię i Kanadę po Labrador;

w Polsce wstępuje do Wisły i Odry oraz do niektórych rzek Pomorza Zachodniego, gdzie odbywa tarło. Łi.sz. ma ogromne znaczenie gospodarcze, w Polsce głównie jako ryba eksportowa o bardzo wysokiej jakości. [J.M.R.]

łupacz ->.plamiak.

łuski. Utwory te pokrywają ciało ryby, stanowiąc jego ochronę. Brak ł. u licznych gatunków ryb dennych (u wielu sumowców, niektórych gło

127

łuski.

waczowatych, ogończowatych, drętwowatych i in.) jest wynikiem ich utraty w procesie ewolucji. Jedynie krągłouste nigdy nie miały l. W zależności od struktury wyróżnia się kilka typów ł.: ł. plakoidalną, ganoidalną, kosmoidalną i elastyczną. Najbardziej pierwotna jest ł. p l a k o -i d a l n a (ząb skórny). Ł. ta składa się z płytki podstawowej, ukrytej głęboko w skórze, na której znajduje się wystający przez naskórek stożkowaty, zaostrzony ząb, zwrócony końcem w kierunku ogona ryby. Obecność tych zębów nadaje skórze znaczną szorstkość. Zęby są zbudowane z dentyny pokrytej szkliwem, a w ich środku znajduje się obszerna jama, do której przez otwór w płytce podstawowej dochodzą naczynia krwionośne i nerwy. Ł. plakoidalne tkwią w ciele tworząc luźne, ukośne szeregi. Ten typ ł. występuje u ryb chrzestnych, a pozostałe typy są właściwe rybom kostnym. Ł. ganoidalną i jej odmiana, ł. kosmoidalna (nazwa ich pochodzi od ganoiny i kosmi-ny wchodzących w skład łuski), niegdyś wśród ryb bardzo rozpowszechnione, obecnie istnieją tylko u nielicznych: ganoidalną - u ganoidów chrzestnych, ganoidów kostnych i wielopłetwcokształtnych (-..ramieniopłetwe), a kosmoidalna - u trzonopłetwych. Te ł. są ułożone na ciele w zwartych, stykających się ze sobą szeregach, nigdy jednak nie zachodzących na siebie. Ł. elastyczne, podatne na zgięcia, w odróżnieniu od poprzednich, ułożone są na ciele w ukośnych szeregach, zachodzących na siebie dachówkowato. Przednią częścią wrastają one w skórę, od góry i od dołu są otoczone

Łuski ryb kościstych A - cykloidalna; B - ktenoldalna

Łuska plakoidalna rekinka psiego

Łuska ganoidalną niszczukt

naskórkiem, tylne zaś końce;

są wolne. Jeden podłużny szereg ł. wzdłuż boków ciała tworzy -^linię boczną, Ł. elastyczne występują w dwu postaciach: jako grzeby-kowate (ktenoidalne) i jako' koliste (cykloidalne). Różnią

luskosty

128

się one od siebie tylko tym, że ł. cykloidalne mają tylny

•brzeg gładki, a ktenoidalne ząbkowany. Na ł. oglądanej z góry widać liczne linie

•współśrodkowe i przecinające je linie promieniste. Linie współśrodkowe tworzą pierścienie, tzw. skleryty, których liczba zwiększa się w miarę wzrostu ryby, podobnie jak

•to ma miejsce w pniu drzewa. W okresie letnim, kiedy ryba intensywnie żeruje i rośnie, tworzą się szerokie skleryty. Natomiast skleryty zimowe są wąskie, gdyż przyrosty ryby w tym okresie są znikome. Wbrew swojej nazwie zimowe skleryty powstają często nie w zimie, lecz na wiosnę lub nawet na początku lata - u ryb młodych wcześniej, u starszych najczęściej po tarle. Każde pole złożone z szerokich i wąskich sklery-tów wyraża jeden rok życia ryby, stanowi jeden pierścień roczny (->.wiek i wzrost ryb). W rzeczywistości skleryty nie stanowią pierścieni, a podobieństwo łuski do przekroju drzewa jest tylko powierzchowne. Kolejny skleryt powstaje w ten sposób, że ł. otacza się od góry i od dołu nową płytką, nieco większą, której brzegi są widoczne w postaci pierścieni. Proces ten powtarza się stale. Każda z tych płytek ma identyczną 'budowę: jej powierzchniową

•część tworzy warstwa hialo

•dentyny - jednorodnej, połyskującej substancji, dolną -

•warstwa izopedyny. Od spodu

•częściowo przyrasta do niej skóra właściwa z komórkami zawierającymi guaninę (-».bar-wa ryb). Linie promieniste na Ł, czyli promienie, odpowiadają rowkom w hialodentynie i nie zwapniałym częściom izopedyny. Dzięki tym rowkom ł. staje się podatna na zgięcia i nie krępuje ruchów ciała. W procesie ewolucji ryb ł. ulegały różnym przekształceniom. Od ł. plakoidalnej pochodzą zęby rekinów i ryb kościstych. Stwierdzono, że w rozwoju embrionalnym rekinów górna warstwa skóry, w której zawiązują się łuski, wrasta z przodu w głąb zarodka, w miejscu gdzie ma powstać otwór gębowy, i tu w miejsce l. rozwijają się z tych samych tkanek zęby. Zęby piły i piłonosa, kolec ogonowy ogończy, kolce płet-wowe rekinów są także przekształconymi ł. plakoidalnymi. Większość kości w czaszce ryb kostnych powstała z ł. (kości nosowe, czołowe, ciemieniowe, podniebienne, lemiesz oraz kości otaczające oczodoły). Promienie płetw ryb kościstych są przekształconymi ł. Częściowej redukcji pokrywy łuskowej na ciele często towarzyszy powstanie tarczek (je-siotrowate), cierni (płaszczkokształtne) lub płytek (cierni-kokształtne, sumowce). Nie zawsze jednak udaje się rozstrzygnąć, czy utwory te są tylko przekształconymi ł., czy też powstają niezależnie od nich. Ciało niektórych ryb pokrywa zamiast ł. pancerz z płytek kostnych (igliczniokształtne), które mogą być zaopatrzone w kolce (najeżkokształtne). [H.R.]

iuskosty, niszczuki (Lepisosteus) - rodzaj z rodziny Le-pisosteidae, z nadrzędu ->ganoidów kostnych. Szczątki kopalne ł. znane są już z pokładów kredy; niektóre gatunki przetrwały do dziś. Jako nieliczni przedstawiciele grupy znanej z licznych szczątków kopalnych, a obecnie prawie

129

makrele

wymarłej, ł. wraz z blisko spokrewnioną z nimi amią są niejako "żywymi skamieniałościami". Ciało ich, a zwłaszcza ryj, Jest bardzo wydłużony;

pokrywa je ganoidalna łuska rombowego kształtu, nie zachodząca dachówkowato na siebie; płetwy grzbietowa i odbytowa są przesunięte ku tyłowi. Ubarwienie jest brązowe, oliwkowe, zielonkawe lub żółtawe na grzbiecie, jaśniejsze na bokach i na brzuchu. Największy z ł. (Lepisosteus spatula) może osiągać długość 3 m i ciężar 150 kg. Pozostałe gatunki rzadko przekraczają 1 m długości, uzyskując ciężar do 3, a wyjątkowo do 7 kg. Ł. zasiedlają większe rzeki i jeziora. Tarło odbywają wiosną w miejscach płytkich. Ikra zielonkawej

barwy przykleja się do podłoża. Okres inkubacji jest krótki. Młode żywią się początkowo drobnymi skorupiakami, ale już pięciocentymetrowe okazy przechodzą na drapieżny tryb życia, polując głównie na ryby. Zarówno biologią, jak i wyglądem zewnętrznym przypominają ł. naszego szczupaka. Rozprzestrzenione są w wodach Ameryki Północnej, Ameryki Środkowej i Kuby. Choć mięso ich jest bardzo smaczne, łowi się je w nieznacznych ilościach, zwykle przygodnie, gdyż złowienie ł. jest sprawą bardzo trudną. [J.M.R.]

łysacz

dobny.

>-boleń szczupakopo

łyżkowce -»wiosłonosowate.

makolec ->-mentela.

makrela hiszpańska, karita (Scomberomorus maculatus) - gatunek z rodziny -»makrelowatych. Ma ciało wysokie, bocznie spłaszczone. Ubarwienie grzbietu jest jasnobrązowe, niejednolite, a boki i dolna część ciała srebrzystobiała. M.h. osiąga długość 85 cm. Zasiedla międzyzwrotnikowe obszary Atlantyku, wzdłuż zachodnich wybrzeży Afryki stanowi gatunek o dużym znaczeniu gospodarczym. [J.M.R.]

makrele (Scomber) - rodzaj z rodziny -.makrelowatych. Opisano znaczną liczbę gatunków z tego rodzaju, jednak niewykluczone, że są tylko dwa lub trzy właściwe gatunki, reszta zaś jest sztucznie

wyodrębniona w różnych częściach zasięgu tych samych wędrujących stad. M. mają ciało metalicznie połyskujące, wydłużone, całkowicie pokryte łuską; na trzonie ogonowym znajdują się dwa małe kile. M. dorastają do około 60 cm długości. Przebywają zwykle w olbrzymich stadach przy powierzchni wody. Odbywają

Makrela atlantycka

dalekie wędrówki. Są mięsożerne. Mają doskonałe mięso, o dużym znaczeniu gospodarczym. Są szeroko rozprzestrzenione w większości mórz

makrelosz

130

klimatu umiarkowanego. Najbardziej znane są m. atlantycka (Scomber scombrus) i m. japońska (Scomber japonicus), rozprzestrzenione w cieplejszych partiach Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego. [J.M.R.]

makrelosz (Scomberesox sau-rus) - gatunek z rodziny -^makreloszowatych, przypominający kształtem belonę. Różni się od niej m.in. obec-

Makrelosz

nością 6 do 8 płetewek dodatkowych za płetwą grzbietową i odbytową oraz brakiem zielonego zabarwienia ości. Jest pelagiczny. Tworzy ławice. Występuje w Atlantyku, Morzu Śródziemnym, Morzu Czarnym i w Pacyfiku. W lecie zapływa dalej na północ, czasem do Morza Barentsa. Ma mięso tłuste, przypominające w smaku makrele, przetwarzane głównie na różne konserwy i filety. [K.K.]

makreloszowate, wręgowcowa

te (Scomberesocidae) - rodzina morska z rzędu --belonokształtnych o wrzecionowatym, wydłużonym kształcie ciała. Za płetwą grzbietową i odbytową znajdują się 2 do 7 maleńkich płetewek dodatkowych; szczęki są opatrzone drobniutkimi ząbkami. M. pędzą pelagiczny tryb życia w tropikalnych i subtropikalnych obszarach oceanów; tylko niektóre gatunki dochodzą do wód borealnych. Do m. należą cenne gatunki użytkowe, m.in. makrelosz i sajra. [K.K.]

makreloszowce -..belonokształ-tne.

makrelowate (Scombridae) - rodzina z rzędu -okoniokształtnych. Ciało ich jest wydłużone, walcowate, nieznacznie bocznie spłaszczone, a trzon ogonowy wyraźnie wyodrębniony; duża paszcza zawiera ostre, drobne zęby; łuska jest drobna, cykloidalna;

występują dwie płetwy grzbietowe. Ubarwienie ciała metaliczne z błękitnym odcieniem lekko opalizuje. M. spotykane są w większości głębokich mórz. Zaliczanych jest do nich wiele gatunków kosmopolitycznych. Większość m. ma mięso jędrne, dość tłuste, nadające się do spożycia. Najbardziej cenionymi przedstawicielami tej rodziny są makrele i tuńczyki. [J.M.R.]

makropody -^wielkopłetwy.

malma (Salvelinus malina) - gatunek z rodziny ->łososiowatych, często zaliczany do grupy pstrągów. Tworzy zarówno formy wędrowne, zmiennośrodowiskowe, jak i stacjonarne. Dorasta do 70 cm długości. Jest groźnym szkodnikiem niszczącym olbrzymie ilości ikry łososi pacyficznych. Zasiedla północny Pacyfik i jego zlewisko wzdłuż wybrzeży azjatyckich i zachodnioamerykań-skich. [J.M.R.]

manta, diabeł morski (Manta btrosiris) - gatunek z rodziny mantowatych (Mobulźdae), z rzędu ->płaszczkokształtnych. Charakteryzuje ją obecność tzw. płetw głowowych; u nasady tych płetw mieszczą się oczy. Ubarwienie górnej powierzchni ciała jest zmienne - czerwonawe, oliwkowobrą-zowe aż do czarnego; brzegi powierzchni grzbietowej są nieco jaśniejsze, część brzusz-

131

marynka balchaska

na biała. Szerokość ciała mierzona wraz z płetwami piersiowymi przeszło dwukrotnie przewyższa długość ciała i może dochodzić do 7 m. Ciężar niektórych okazów prze-

Manta

kracza 1500 kg. Rozpiętość płetw piersiowych świeżo urodzonych m. (m. jest jajożyworodna) może dochodzić do l m, a ciężar do 20 kg. Młode m. przychodzą na świat podobnie jak młode orlenia cętkowane-go, tzn. w czasie •wyskakiwania samic nad powierzchnię wody. M. obdarzona jest niezwykłą siłą. Podrażniona np. ugodzeniem harpuna potrafi roztrzaskać uderzeniem płetw sporą łódź. Opisano przypadek, że m. o siedmiometrowej rozpiętości płetw piersiowych, trafioną trzema harpunami, przez 5 godz. z prędkością motorówki holowała ośmiometrowej długości łódź wraz z sześcioosobową załogą. Nazwę diabeł morski zawdzięcza m. głównie płetwom głowowym, podobnym do rogów. Nie sprowokowana nie jest niebezpieczna. Odżywia się głównie małżami i krewetkami, czasem niewielkimi rybami. Występuje w ciepłych wodach oceanów Spokojnego, Atlantyckiego i Indyjskiego. Większego znaczenia gospodarczego nie ma ze względu na nieliczne występowanie. Mięso ma

jadalne. Skórę używa się do wyrobów galanteryjnych. Z wątroby m. wytapia się tran. [J.M.R.]

marliny (Makaira} - rodzaj z rodziny -.-żaglicowatych. Ubarwienie ich ciała przystosowane jest do otoczenia; zazwyczaj grzbiet bywa ciemnoniebieski lub brązowy, a brzuch jaśniejszy. M. mają dwie płetwy grzbietowe oraz dwie odbytowe; ich górna szczęka jest wydłużona w charakterystyczny, zaokrąglony, długi szpic. Bywa on wykorzystywany do uderzenia np. w ławice makreli i innych drobnych ryb, stanowiących główne pożywienie m. M. mogą osiągać długość 5 m i ciężar 1000 kg. Zamieszkują wody pelagiczne wszystkich ciepłych mórz. Mięso mają smaczne i bywają poławiane przede wszystkim przez wędkarzy.

Marlin Makaira nigricars

Złowione na wędkę wykonują fascynujące skoki nad wodą. Podobnie jak żaglica są jednymi z najsłynniejszych ryb sportowych. [J.M.R.]

marynka balchaska (Schizothorax argentatus) - gatunek z rodziny _>-karpiowatych. Dorasta do 50 cm długości. Ponieważ odżywia się roślinami, długość przewodu pokarmowego przewyższa trzy-, czterokrotnie długość samej ryby. Występuje w jeziorach Bał-chasz i AłaKal w Kazachstanie. Poławiana jest w dużych ilościach. Zob. też: marynki. [H.R.]

marynka ilijska

132

marynka ilijska (Schizothorax pseudaksaiensis) - gatunek z rodziny -•-karpiowatych. Jedna z największych marynek, dochodząca do 1 m długości i do 7, a czasem do 12 kg ciężaru. Większą część życia spędza w słonawym jeziorze Bałchasz, a na tarło wstępuje do rzek. Jest poławiana w dużych ilościach. [H.R.]

marynka pospolita (Schizothorax intermedius) - gatunek z rodziny -^karpiowatych. Dochodzi do 50 cm długości i l kg ciężaru. Pokarm jej stanowią bezkręgowce, rzadziej ryby. Zamieszkuje górskie rzeki i jeziora środkowej Azji. Ma lokalne znaczenie gospodarcze. [H.R.]

marynki (Schizothorax) - rodzaj z rodziny ->karpiowatych, pokrewny brzanom. Należy do niego ok. 20 gatunków. M. mają ciało pokryte bardzo drobną łuską, 2 pary wąsików, zgrubiały ząbkowany promień w płetwie grzbietowej j trój-szeregowe zęby gardłowe;

otwór odbytowy i płetwa odbytowa są otoczone powiększeń.) -ni łuskami (jest to tzw. rozszczep); otrzewną cechuje barwa czarna; u roślinożernych gatunków występuje zrogowaciała warga dolna. M. dorastają do 1 m długości i 12 kg ciężaru. Odżywiają się rybami albo bezkręgowcami, lub roślinami. Zamieszkują górskie rzeki i jeziora południowej i środkowej Azji od Iranu i wybrzeży Morza Kaspijskiego na zachodzie po Chiny na wschodzie. Stanowią obiekt masowych połowów. Ich ikra i otrzewna są bardzo trujące (znane są wypadki śmiertelnych zatruć u ludzi), natomiast mięso jest całkowicie jadalne. [H.R.]

maszkara ->matronicowce.

matronicowce, pyszczakowce (Ceratioidei) - podrząd z rzędu -^żabnicokształtnych, obejmujący kilkanaście rodzin z ponad 200 gatunkami. Charakteryzuje je z reguły krępa budowa ciała, brak płetw brzusznych oraz płetwa grzbietowa zredukowana do wabika przesuniętego na głowę, czasem aż na krawędź pyska lub do wnętrza jamy gębowej i zaopatrzonego w narządy świecące; mają na ogół ciało nagie, a u niektórych gatunków występują w skórze gruzełki kostne; wielka głowa posiada olbrzymią jamę gębową, wy-suwalną i rozwierającą się szeroko przy pochłanianiu zdobyczy, która może przekraczać rozmiarami napastnika. Barwa ciała jest niemal czarna. Długość nie przekracza z reguły 60 cm i tylko samice niektórych gatunków mogą dochodzić do 120 cm długości. M. prowadzą samotny tryb życia. W rozwoju występuje metamorfoza. U czterech rodzin, m.in. u Photocorynidae i Li-nophrynidae, zachodzi skrajny przypadek dymorfizmu i pasożytnictwa płciowego. Pasożytnicze karłowate samce osiągnąwszy dojrzałość wbijają

Przedstawiciel matronicowców

rogowy wyrostek, znajdujący się w jamie gębowej, w skórę samicy i przywierają do niej. Stopniowo ich otwór gębowy zrasta się ze skórą samicy i

133

mentela

zespala się obieg krwi obu osobników. Samiec wyłącznie w ten sposób zaczyna czerpać pokarm i wszystkie jego narządy z wyjątkiem płciowych ulegają atrofii. Samce pasożytnicze osiągają l do 16 cm długości, przy długości samicy od 60 do 120 cm. U innych rodzin m. samce są również małe, lecz nie wykształcają wabika ani zębów i szybko giną po metamorfozie oraz dokonaniu aktu rozrodu. Powstanie w procesie ewolucyjnym pasożytniczych samców jest prawdopodobnie przystosowaniem zapewniającym przetrwanie gatunku, przy rozproszonym bowiem występowaniu poszczególnych osobników w abysalu wszechoceanu spotkanie partnera płciowego może być utrudnione. M. stanowią grupę wybitnie przystosowaną do życia dennego i przyden-nego w głębinach od 500 do 4 tyś. m. Najobficiej występują na głębokościach od 1,7 tyś. do 2,2 tyś. m. W morzach ark-tycznych odławia się je czasem z głębokości 300 m. Większe ich ilości spotyka się w Morzu Karaibskim i Zatoce Panamskiej, przy czym niektóre gatunki, jak np. Photocoryne spiniceps, są tam en-demitami. Z bardziej znanych gatunków matronica Holboella (Cercrtias holboelli), której samica osiąga 120 cm długości, bywa czasem poławiana w północnym Atlantyku. Na ciele samic tego gatunku spotykano nawet 2 do 3 samców pasożytniczych. W pobliżu Grenlandii trafia się czasem w połowach maszkara (Himantolophus groenlandicus). [K.K.]

mazu -^sima.

maźnicowce --żabnicokształt-

ne.

mckhauzje -^błyszczyki.

menhaden (Brevoortia tyran-nus) - gatunek z rodziny -^śledziowatych. Ma ciało wysokie, bocznie spłaszczone oraz płetwę ogonową silnie wciętą. Grzbiet jest niebieskawy, zielonkawy lub brązowawy, boki srebrzyste z metalicznym połyskiem, pokryte kilkoma ciemnymi plamami. M. może osiągać długość 50 cm, zwykle jednak łowi się okazy 35-cen-tymetrowe lub mniejsze. Tworzy ławice. Tarło odbywa w morzu od czerwca do sierpnia. Składa jaja drobne, swobodnie unoszące się w wodzie. Dojrzałość płciową osiąga w czwartym roku życia. Żyje ok. 9 lat. Odżywia się głównie planktonem, który odfil-trowuje z wody za pomocą licznych wyrostków filtracyjnych. Rozmieszczony jest wzdłuż amerykańskich wybrzeży atlantyckich od Nowej Szkocji we wschodniej Kanadzie do Florydy. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze. Używany jest głównie do produkcji oleju, nawozów sztucznych i mączki rybnej. [J.M.R.]

mentela, makolec (Sebastes mentella) - gatunek z rodziny ->-skorpenowatych, spokrewniony z karmazynem, odznaczający się wielkimi oczami oraz rodzajem kolca, jaki tworzy ostry kostny wyrostek na podbródku. Osobniki młode mają barwę szarą, dorosłe - jaskrawoczerwoną. Długość ciała dochodzi do 70 cm; w połowach spotyka się zwykle okazy do 40-centrymetrowej długości. M. jest bardziej głębokowodna niż karmazyn - przebywa poniżej 200 m głębokości. Występuje w północnym Atlantyku od wybrzeży Norwegii do amerykańskich.

męklawha

134

Jest jajożyworodna. W połowach i przetwórstwie wchodzi w skład asortymentu handlowego karmazyna. [K.K.]

męklawka -sarnia. miastugi ->.wielopłetwce.

miecznik, włócznik (Xiphias gladius) - gatunek z rodziny miecznikowatych (Xiphiidae), z rzędu -^-okoniokształtnych, blisko spokrewniony z żaglicą

Miecznik

i marlinami. Kształt jego jest torpedowały, a górna szczęka wydłużona w miecz dochodzący do 1/3 długości ciała. M. może osiągać długość 5,5 m i ciężar 1100 kg. Zdarzają się wypadki, że m. atakują bez widocznego celu lodzie, a nawet większe statki rybackie, przebijając nieraz ich grube kadłuby na wylot; najczęściej jednak używają swego miecza do głuszenia drobnych ryb, jak makrele czy sardynki, stanowiące ich podstawowy pokarm. M. jest gatunkiem kosmopolitycznym, występującym w większości ciepłych mórz z dala od brzegów. Czasem bywa spotykany w Morzu Północnym, a nawet w wodach Bałtyku. [J.M.R.]

mieczyki, mieczonosze, płaty, płatki (Xiphophorus) - rodzaj z rodziny -»-piękniczkowatych, obejmujący 8 gatunków i 15 odmian. Samce niektórych należących tu gatunków mają dolną część płetwy ogonowej wydłużoną w długi, ostry, bardzo charakterystyczny dla

nich "miecz"; płetwa odbytowa przekształcona jest w narząd kopulacyjny, -^gonopodium, umożliwiający zapłodnienie wewnętrzne. M. są jajożyworodne; raz zaplemniona samica może mieć następnie (już bez udziału samca) kilkakrotnie młode. M. występują w słodkich i słonawych wodach wschodniej części Ameryki Północnej i Środkowej od północnego Meksyku do północnego Hondurasu; są często hodowane w akwariach. W Polsce hodowanych jest kilka gatunków z tego rodzaju. Gatunki z "mieczem" w płetwie ogonowej nazywane są popularnie mieczykami. Należy do nich m. in.: m.Hel-lera (Xiphophorus helleri} o szarozielonym ubarwieniu z czerwonymi i złotymi smugami, tworzący szereg odmian o rozmaitych barwach (czarną, czerwoną, berlińską i in.) będących wynikiem różnych krzyżówek, m. Montezumy (Xiphophorus montezumae) i m. pigmejowaty (Xtphophorus pygmaeus). Gatunki bez mieczowatego wyrostka nazywane są popularnie płatami.

135

miętus

Mieczyk Hellera

W Polsce hodowane są 2 gatunki płatów: zmienniak plamisty (Xiphophorus maculatus) i zmienniak różnobarwny (Xiphophorus yariatus). Oba te gatunki występują w wielu barwnych odmianach. [J.M.R.]

mielnica - łosoś pojawiający się gromadnie przy polskich

wybrzeżach od listopada do maja z nasileniem występowania w marcu i kwietniu. Mierzy 32 do 44 cm długości i waży ok. 0,5 kg. Według niektórych autorów m. jest odmianą łososia szlachetnego, pochodzącą z ubogich w pokarm rzek Szwecji. [J.M.R.]

mieszaniec ->-bastard.

mięśnie. Umięśnienie ryb i krągłoustych dzieli się na umięśnienie głowy, tułowia, ogona, płetw oraz narządów wewnętrznych. U tych ostatnich w skład m. głowy wchodzi kilka osobnych grup, z których jedynie m. oczne występują w tej samej liczbie i są w ten sam sposób ułożone jak u ryb (i pozostałych kręgowców). Umięśnienie tułowia składa się u krągłoustych z 3 głównych m.: tułowiowego bocznego obejmującego grzbiet i boki ciała oraz z pary m. skośnych i m. prostego, tworzących ścianki jamy brzusznej. W ogonowej części ciała m. skośne są wzmocnione m. poprzecznymi. M. tułowiowy boczny jest przedzielony pionowymi przegródkami, zwanymi mioseptami, na tzw. miomery. Brak natomiast u krągłoustych poziomej przegrody łącznotkan-kowej, dzielącej m. boczny tułowiowy na części grzbietową i brzuszną. U ryb właściwych do m. głowy należy kilkanaście m. powierzchniowych głowy, 6 m. gałki ocznej i m. trzewiowej części czaszki (m. podskrzelowe i skrzelowe, a u ryb spodoustych również m. nadskrzelowe). U ryb największe z m. części tułowiowej ciała są dwa m. boczne wielkie, podzielone na miomery, a oprócz tego za pomocą podłużnej przegródki z tkanki

łącznej na część grzbietową, nadosiową, i część brzuszną, podosiową. W części nadosiowej włókna mięśniowe biegną wzdłuż podłużnej osi ciała. W części podosiowej, wchodzącej w skład ścianek jamy brzusznej, układ włókien częściowo zmienia się na skośny, w związku z czym wyróżniamy tam oprócz m. prostego zespół m. skośnych. M. boczny wielki jest zatem zbiorem m. drobniejszych i dzięki temu może się kurczyć w całości lub odcinkami. Na środku grzbietu, pomiędzy m. bocznymi wielkimi, znajduje się parzysty m. krawężny grzbietowy, a po stronie brzusznej ogona - parzysty m. krawężny brzuszny. Ryby mają dobrze rozwinięte umięśnienie płetw, szczególnie płetw parzystych. Płetwy grzbietowe i odbytowe wyposażone są w mięśnie antagonisty czne - zginacze i prostowniki, w które zaopatrzony jest każdy promień osobno. Płetwa ogonowa posiada m. zginający brzuszny i m. zginający grzbietowy, a przy podstawie promieni tej płetwy - m. międzypromieniowy. Umięśnienie płetw parzystych składa się z zespołu m. przywodzących i odwodzących. Ryby o silnie rozwiniętym pierwszym promieniu płetw piersiowych, jak sumowce i ptaszorowce, mają osobne m. do jego obsługi. [H.R.]

miętus (Lota lota) - jedyny gatunek z rodziny -^dorszowatych, który przystosował się do życia w •wodach słodkich. Ma ciało wydłużone, w części przedniej o przekroju okrągłym, a w części tylnej mocno spłaszczone z boków; pokrywa je bardzo drobna, ukryta w skórze łuska; mała, nieco spła

mikiża

136

szczona głowa posiada maleńkie oczy, a na szczękach i lemieszu szczecinkowate zęby. Grzbiet i boki są oliwkowozielone aż po barwę brunatnawą; brzuch biały. M. osiąga

Miętus

60 cm, wyjątkowo 1 m długości. Przebywa w rzekach od ich górnego biegu do przyujściowych wód słonawych, w potokach i małych jeziorach, przy dnie kamienistym i piaszczystym. Jest bardzo drapieżny i żarłoczny. Żeruje nocą, polując na inne ryby, w tym również na przedstawicieli własnego gatunku, atakując skutecznie nawet osobniki tej samej co on wielkości. Czyni poważne szkody na tarliskach, zwłaszcza ryb łososiowatych, gdzie masowo pożera ikrę. Lubi wody czyste i chłodne. Latem przy zbytnim nagrzaniu wody chowa się za dnia pod głazami lub między korzeniami drzew. Tarło odbywa w zimie od grudnia do marca, składając zależnie od wieku i kondycji od 50 tyś. do 3 min ziarn ikry. Jest rozmieszczony wokółborealnie. Typowa forma m. - Lota lota zamieszkuje środkową i wschodnią Europę oraz północną Azję. W Polsce występuje niezbyt licznie na całym obszarze łącznie z Zatoką Pucką, Pomorską i Zalewem Szczecińskim. W rzekach Syberii wschodniej, Alaski i Kanady występuje forma Lota lota leptura, a w północnej części Stanów Zjednoczonych A.P., w zlewisku Atlantyku, Lota lota maculosa. Mimo smacznego, chudego mięsa i

uchodzącej za przysmak wątroby nie ma m. w Polsce większego znaczenia gospodarczego, gdyż występuje nielicznie. Obfitsze połowy tej ryby dokonywane są w północno-wschodniej Europie i na Syberii. [K.K.]

mikiża (Salmo mykiss) - gatunek z rodziny --łososiowatych, słodkowodny, nigdy nie spływający do morza. Osiąga długość 90 cm. M. jest drapieżny, a przy tym niezwykle żarłoczny. Zamieszkuje rzeki Kamczatki. Poławia się go niewiele. Jest uważany za szkodnika pożerającego młode nerki, kiżucze i inne łososie spływające do morza. [J.M.R.]

minog dalekowschodni (Lam-

petra reissneri) - gatunek z rodziny minogowatych (Pe-tromyzonidae), z rzędu -mi-nogokształtnych. Okazy dorosłe osiągają długość 18 cm; larwy mogą dorastać do 23 cm długości. M.d. podobnie jak m. strumieniowy jest gatunkiem słodkowodnym. Zamieszkuje północną część zlewiska Oceanu Spokojnego od Władywostoku do Zatoki Anadyrskiej, rzeki Japonii i wschodniej Korei oraz wybrzeża amerykańskie od Alaski do Kalifornii. [J.M.R.]

minog japoński (Lampetra japonica) - gatunek z rodziny minogowatych (Petromyzoni-dae), z rzędu ->minogokształt-nych. Tworzy szereg podgatunków. Osiągać może długość 63 cm i ciężar 0,3 kg. Ma bardzo drobną ikrę, którą składa w liczbie 80 tyś. do 107 tyś. ziarn. M.j. ma biologię podobną do minoga rzecznego. Występuje wzdłuż brzegów Azji i Europy od Korei do Morza Białego. [J.M.R.]

137

minog morski

minog kaspijski (Caspiomyzon wagneri) - gatunek z rodziny minogowatych (Petromyzoni-dae), z rzędu -^-minogokształt-nych. Budową i pokrojem ciała przypomina minoga morskiego, od którego ma jednak mniejsze rozmiary. M.k. tworzy dwie formy: większą, osiągającą dojrzałość płciową przy długości 37 cm do 55 cm, i formę mniejszą (forma prae-cox), osiągającą dojrzałość płciową już przy długości 19 do 30 cm. M.k. jest gatunkiem wędrownym - żeruje w morzu, natomiast tarło odbywa w rzekach. Z jaj wylęgają się larwy, zwane ś l e p i -c a m i, żyjące w wodzie słodkiej kilka lat i osiągające w tym czasie długość 11 do 13 cm. Zaczynają się wówczas przeobrażać i spływać do morza, gdzie przebywają aż do osiągnięcia dojrzałości płciowej. Pokarm m.k. jest dość różnorodny: w ich żołądkach znajdowano ikrę i larwy ryb oraz szczątki roślinne. M.k. podobnie jak inne pasożytnicze gatunki m. przysysa się do ryb, ale prawdopodobnie nie robi tego w celu odżywiania się, traktując jedynie ryby jako środek lokomocji. Tarło odbywa od marca do maja. Buduje gniazda jak m. morski. Płodność jego waha się w granicach od 20 tyś. do 32 tyś. jaj. Po tarle ginie. Występuje w Morzu Kaspijskim i jego zlewisku. [J.M.R.]

minog morski (Petromyzon marinus) - gatunek z rodziny minogowatych (Petromyzoni-dae), z rzędu ->-minogokształt-nych. Ma dobrze rozwiniętą linię boczną, zwłaszcza w okolicy głowowej i skrzelowej. Jego ubarwienie jest zwykle szaroniebieskie na grzbiecie i srebrnobiałe na brzuchu.

W zależności od stanu fizjologicznego może ono ulegać zmianom. M.m. jest największym przedstawicielem rzędu minogokształtnych - osiąga długość 1 m i ciężar 3 kg.

Minog morski

Przeobrażone m.m. przebywają i żerują w morzu, zwykle w strefie przybrzeżnej. Żywią się głównie krwią ryb, przy-sysając się do łososi, dorszy, rekinów, a czasem nawet do wielorybów. W ich przewodzie pokarmowym spotykano też drobne zwierzęta bezkręgowe. M.m. najintensywniej żeruje wczesną wiosną (luty-marzec), natomiast w czasie tarła przestaje pobierać pokarm. Rozród trwa od maja do czerwca. Odbywa się zwykle w strefie przyujściowej rzek, w miejscach piaszczystych lub żwirowatych. U m.m. jest wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy, głównie jednak w okresie rozrodu. Samcowi wyrasta w tym czasie przy otworze płciowym długa rureczka, przez którą spływa sperma;

u samic okolica odbytu nieco rozpulchnia się, tworząc niewielką brodawkę, za którą tworzy się fałd skórny, nazywany czasem płetwą odbytową. Samica swym ciałem wygrzebuje w piasku jamę długości ok. 2 m i szerokości 0,5 m, do której następnie składa ikrę polewaną natychmiast przez samca mleczkiem. Liczba składanych jaj jest duża i wynosi ok. 240 tyś. ziarn. M.m. ginie po tarle. Z jaj wylęgają się w ciągu kilku do kilkunastu dni larwy (->-ślepica), które przebywają od 4 do 5 lat w wodzie słod

minog rzeczny

138

kiej, zagrzebane w mule lub piasku. Po przeobrażeniu się spływają do morza, gdzie przez kilka lat żerują, rosną, stopniowo osiągając dojrzałość

Otwór gębowy rninoga morskiego

płciową. W jeziorach Ameryki Północnej m.m. tworzy formę wyłącznie słodkowodną, nie-wędrowną. Osiąga ona znacznie mniejsze rozmiary niż forma wędrowna i prawdopodobnie może odbywać tarło kilkakrotnie. M.m. występuje w północnej części Atlantyku od Grenlandii do Florydy i od północnych wybrzeży Skandynawii do Adriatyku; spotykany jest także w Bałtyku, gdzie dociera aż do Zatoki Fińskiej. Na tarło wchodzi czasem do Wisły, docierając nawet do Narwi i Pilicy. Zazwyczaj występuje pojedynczo, nie tworzy skupień i w związku z tym poławiany jest w niewielkich ilościach, choć mięso jego uważane jest za przysmak. Larwy m.m. stanowią często pokarm innych, ważnych gospodarczo ryb. [J.M.R.]

minog rzeczny (Lampetra flu-viatilis) - gatunek z rodziny minogowatych (Petromyzoni-dae), z rzędu ->-minogokształt-nych. Posiada ubarwienie

grzbietu brązowawe z odcieniem niebieskawym o metalicznym połysku. Osiąga długość 40 cm. Jest gatunkiem wędrownym. Tarło odbywa wiosną w rzekach. W okresie tym zaznacza się u m.rz. dymorfizm płciowy. U samca w okolicy odbytu wyrasta ru-reczka, przez którą spływa sperma; u samicy okolica odbytu rozpulchnia się, tworząc brodawkę płciową. Za brodawką wyrasta fałd skórny, nazywany niekiedy płetwą odbytową. Na tarło m.rz. wybiera miejsca piaszczystokamieniste. Samica wygrzebuje jamkę w piasku głębokości ok. 6 cm, do której składa ok. 20 tyś. jaj. Po odbytym tarle m.rz. nie wracają do morza i wymierają w ciągu 2 do 4 tygodni. Ze złożonych jaj wylęgają się larwy, zwane ślepi-cami, które żyją zagrzebane w mule ok. 4 lat. Odżywiają się wówczas mikrofauną denną. Przeobrażają się przy długości ciała od 86 do 150 mm i następnie rozpoczynają spływ do morza. W morzu żerują bardzo intensywnie, rosną i w ciągu dwóch lat osiągają dojrzałość płciową. Pożywienie przeobrażonych m.rz. stanowią robaki denne i szczątki roślinne; oprócz tego okresowo przysysają się do ryb, nacinając ostrymi ząbkami skórę, i wysysają krew. W ich lejku gębowym znajdują się gruczoły wydzielające substancję przeciwdziałającą krzepnięciu krwi. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej m.rz. rozpoczyna jesienią wędrówkę na tarło z morza do rzek. Od tego momentu przestaje się odżywiać, przewód pokarmowy ulega atrofii, długość ciała zmniejsza się, a zęby tępieją. M.rz. tworzy drobniejszą odmianę (for-

139

minog węgierski

ma praecox), która w morzu spędza prawdopodobnie tylko jeden rok. M.rz. występuje w Morzu Północnym, Bałtyku i w ich zlewiskach. Zachodnią granicą jego rozprzestrzenienia są wody Irlandii i Francji. W Polsce występuje w dolnym biegu Wisły, w jej niektórych dopływach oraz w rzekach Pomorza Zachodniego wpadających bezpośrednio do Bałtyku. Mięso ma znakomite, zwłaszcza smażone i marynowane w occie. W Polsce jest głównie przedmiotem eksportu. [J.M.R.]

minog strumieniowy (Lampetra planeri) - gatunek z rodziny minogowatych (Petromyzonidae), z rzędu ->minogokształtnych. Jest najmniejszym z minogów żyjących w Polsce. Okazy dorosłe osiągają długość 16 cm, larwy - 20 cm. M.S.Stanowi formę wyłącznie słodkowodną, niewe-drowną. W postaci larwalnej (->ślepica) żyje 4 do 5 lat. Przeobrażenie zaczyna się na jesieni i trwa do wiosny. W czasie metamorfozy i po niej m.s. nie odżywia się, a jego przewód pokarmowy ulega degeneracji. Po przeobrażeniu się przystępuje do tarła, które zachodzi w zależności od temperatury wody między końcem kwietnia a początkiem czerwca. Tarło odbywa w wodzie płytkiej o niezbyt wartkim nurcie, zwykle w miejscach ocienionych. Samica składa do 1,5 tyś. jaj. M.s. wy-

fSisS""^

Larwa minoga strumieniowego

ciera się gromadnie w stadkach liczących po kilkadziesiąt sztuk. Po tarle ginie w ciągu 2 do 3 tygodni. Jest rozprzestrzeniony w wodach zlewiska

Morza Północnego i Morza Bałtyckiego, we Francji, Irlandii, w rzece Pad i w górnym biegu Wołgi; w 1970 r. stwierdzono występowanie m.s.

Minog strumieniowy

także w niektórych rzekach zlewiska czarnomorskiego. W Polsce jest pospolity w rzekach o dobrze natlenionej wodzie i piaszczystym dnie. Ze względu na niewielkie rozmiary nie ma znaczenia gospodarczego. Jedynie larwy poszukiwane są przez wędkarzy jako przynęta na ryby drapieżne. [J.M.B.]

minog ukraiński (Lampetra

mariae) - gatunek z rodziny minogowatych (Petromyzoni-dae), z rzędu ->-minogokształt-nych. Biologia jego jest bardzo podobna do biologii minoga strumieniowego. Od tego ostatniego różni się uzbrojeniem przyssawki, większymi rozmiarami i silniej pig-mentowaną płetwą ogonową. Grzbiet ma ciemny, prawie czarny, brzuch i boki ciała białe lub kremowe. Okazy dojrzałe płciowo osiągają długość 20 cm, larwy w momencie przeobrażania się - 20 do 22 cm. M.u. występuje wyłącznie w wodach słodkich; do niedawna znany był tylko ze zlewiska czarnomorskiego; ostatnio stwierdzono jego występowanie także w zlewisku Bałtyku. W Polsce spotykany jest w dopływach górnej i środkowej Wisły oraz w dopływie Dniestru - Strwiążu. [J.M.R.]

minog węgierski (Lampetra danfordi) - gatunek z rodzi-

minog Wtadykowa

140

ny minogowatych (Petromyzonidae), z rzędu -^minogokształtnych. Ma grzbiet nie-bieskoszary, boki żółtawe, brzuch kremowy lub biały. Jest gatunkiem niewędrow-nym, pasożytniczym. Dorasta do 30 cm długości; jego larwy osiągają długość 19 cm. W stadium larwy żyje 4 do 5 lat. Występuje w dorzeczu Dunaju. [J.M.R.]

minog Wtadykowa (Lampetra vladykovi) - gatunek z rodziny minogowatych (Petromyzonidae}, z rzędu -minogokształtnych. Ma ubarwienie grzbietu ciemnoszare, brzuch i boki ciała srebrzystobiałe. Okazy dorosłe osiągają długość 12 do 15 cm; larwy zaczynają się przeobrażać przy długości 8,5 do 16 cm. Biologia tego gatunku jest podobna jak u m. strumieniowego. M.W. występuje w dorzeczu Dunaju; na terytorium Polski stwierdzono jego występowanie w Czarnej Orawie i Pie-kielniku. [J.M.R.]

minogoksztaitne (Petromyzoni-formes) - rząd z podgromady ->-krągłoustych, obejmujący jedną tylko rodzinę minogowatych (Petromyzonidae) z kilkoma rodzajami i ok. 24 gatunkami. Ciało m. o kształcie węgorzowatym jest gołe, pozbawione łusek, zaopatrzone w gruczoły wydzielające obficie śluz; większość gatunków posiada dwie płetwy grzbietowe, pozostałe - jedną; m. nie mają płetw parzystych; po obu stronach ciała występuje 7 otworów skrzelowych, prowadzących do workowatych jamek skrzelowych; otwór gębowy, przystosowany do przy-sysania się, jest lekko przesunięty na stronę brzuszną i prowadzi do lejkowatej jamy gębowej, na której dnie znajduje się mocny język; wargi otaczające otwór gębowy mają gęsto pofałdowany naskórek, a ścianka lejka jest usiana różnej wielkości i kształtu ząbkami rozmieszczonymi w pewien stały wzór, przyjęty za cechę taksonomiczną poszczególnych gatunków. M. są formami morskimi, słodkowodnymi lub zmiennośrodowiskowymi. Osiągają długość 1 m i ciężar 3 kg. Odżywiają się rybami, zwierzętami dennymi i różnego pochodzenia padliną; zwykle pasożytują przysysając się do ryb i odżywiając się ich krwią i mięsem; czasem w żołądkach ich znajdowano ikrę ryb i wodorosty, nie jest więc wykluczone, że mogą odżywiać się także niepasożytniczo; niektóre gatunki, zwłaszcza niewę-drowne (np. minog strumieniowy) pobierają pokarm tylko w okresie życia larwalnego. Gatunki wędrowne rosną i dojrzewają w morzu. Do rzek wchodzą okazy już płciowo dojrzałe w końcu lata, czasami wiosną. Tarło odbywają na wiosnę. Bierze w nim udział zazwyczaj większa liczba okazów. Po tarle m. nie spływają na ogół do morza i giną w ciągu kilku tygodni. Tylko nieliczne gatunki mogą prawdopodobnie odbywać tarło kilkakrotnie, np. stacjonarna, niewędrowna forma minoga morskiego. M. odbywają rozwój z przeobrażeniem. Z ikry wylęgają się ślepe larwy, zwane ->ślepicami, robaczycami lub węgornicami. Żyją one następnie jakiś czas zagrzebane w miękkim podłożu. Ich płetwy są znacznie słabiej rozwinięte niż u okazów dorosłych. Mają trójkątny i bezzębny otwór gębowy. Okres życia larwalnego trwa w zależności od gatunku od 2 do 6

141

molinezje

lat. Larwy m. tak znacznie różnią się od okazów dorosłych, że opisane były przez wcześniejszych badaczy jako odrębny rodzaj (Ammocoetes). M. rozprzestrzenione są na obu półkulach w wodach strefy umiarkowanej. W Polsce występują dwa rodzaje m.:

Petromyzon, obejmujący jeden gatunek, i Lampetra - cztery gatunki. Mięso m. jest tłuste, uznane za bardzo smaczne. Jada się je w postaci konserw, marynowane lub wędzone. M. nie mają dużego znaczenia gospodarczego ze względu na nieliczne występowanie. Larwy ich często bywają używane przez wędkarzy jako przynęta na ryby drapieżne. [J.M.R.]

mintaj, suketo (Theragra chalcogramma) - gatunek z rodziny ->-dorszowatych o kształcie typowym dla dorszy. Występuje w wodach północnego Pacyfiku, sięgając na południe do Japonii i Alaski. Odgrywa znaczną rolę w rybołówstwie koreańskim i japońskim. W handlu jest spotykany głównie w postaci pasty i suszony na sposób sztokfisza. [K.K.]

mlecz, mleczko-nasienie ryb, którego nazwa pochodzi od jego białawej barwy. Znajdujące się w nasieniu plemniki zaczynają pływać dopiero w środowisku wodnym. Plemniki mają budowę znacznie prostszą niż jaja. Są one nitkowatymi komórkami ze zgrubieniem na przednim końcu. Kształt i wymiary tych komórek oraz liczba plemników zależna jest od gatunku ryby. Długość ich waha się w granicach od 15 do 50 p, u ryb kostnych i do 130 ^ u ryb spodoustych; średnica główki

mierzy l do 2 [i. 1-iiczba plemników w l mm3 nasienia wynosi np. u szczupaka ok. 20 min, u jesiotra - od 2 min do 10 min, u pstrąga - do 10 min. Żywotność plemnika jest bardzo krótka; trwa od 30 s do kilku minut. [J.M.R.]

mleczak -tartaki.

miot, kusza młot, ryba młot, rekin młot (Sphyrna zygaena)

- gatunek z rodziny młotowatych (Sphyrnidae), z rzędu

->-rekinokształtnych. Od innych gatunków wyróżnia się swoistą budową głowy - ma ona po bokach duże naroślą, na których końcach umieszczone są oczy; głowa widziana z góry przypomina kształtem młot. Grzbiet jest oliwkowy lub brązowoszary, boki jaśniejsze, brzuch biały lub szarobiały. M. osiąga długość 4 m i ciężar 400 kg. Jest bardzo aktywnym pływakiem. Odżywia się głównie rybami rozmaitej wielkości, nie wyłączając przedstawicieli własnego gatunku. Znane są także wypadki atakowania przez niego człowieka. M. występuje głównie w tropikach, mniej

Miot

licznie zasiedla cieplejsze wody strefy umiarkowanej Atlantyku. Ma nieduże znaczenie gospodarcze: bywa łowiony przez wędkarzy. [J.M.R.]

molinezje (Poecilia) - rodzaj z rodziny -i-piękniczkowatyeh, znany dawniej pod nazwą

molwa __

Mollienesia. Obejmuje 11 gatunków, z których prawie wszystkie tworzą odmiany różniące się ubarwieniem ciała. Największe gatunki, jak np. m. szerokopłetwa (Poecilia latipinna), osiągają długość 14 cm. W Polsce najczęściej hodowana jest m. ostrousta (Poecilia sphenops), tworząca odmiany czarną, plamistą i tzw. księżycową, odznaczającą się znacznie wydłużonymi skrajnymi promieniami płetwy ogonowej. Najefektowniejsza, hodowana także u nas, jest m. żaglopłetwa (Poecilia veli-fera); samce tego gatunku mają bardzo dużą, wysoką płetwę grzbietową. Oryginalna jest m. meksykańska (Poecilia formosa), występująca tylko w postaci samic, a rozmnażająca się przy współudziale (ale bez zapłodnienia) innych samców tego rodzaju. Zjawisko to nosi nazwę ginogenezy (-^-rozród) i występuje także u zamieszkującego nasze wody karasia srebrzystego. M. zamieszkują słone, słodkie i słonawe wody Ameryki Środkowej i wschodnie wybrzeża Ameryki Południowej; kilka gatunków jest hodowanych w akwariach, gdzie wymagają wody lekko słonej, twardej

1 dużo roślinnej paszy. [J.M.R.]

molwa (Molva wolim) - gatunek z rodziny ->-dorszowatych, spokrewniony z miętusem. Ma ciało niskie, wydłużone, o barwie grzbietu bru-natnordzawej z ciemnym rysunkiem i białym brzuchu. Dochodzi do 2 m długości, średnio do 1,3 m. Jest bardzo płodna; składa jednorazowo od

2 min do 60 min ziarn ikry. Będąc żarłoczną i drapieżną, podąża często za ławicami ryb śledziowatych. Występuje w

___________________142

północnym Atlantyku i jego morzach, szczególnie obficie w Morzu Północnym, przy wybrzeżach Wielkiej Brytanii, Norwegii i Islandii, przebywa

Molwa

jąć głównie na głębokości 200 do 300 m. Ma mięso niezbyt smaczne, używane jednak na przetwory, przede wszystkim w stanie wędzonym, a w Szwecji również w postaci suszonej (tzw. spillanga). M. smukła (Molva elongata), znacznie mniejsza od poprzedniej, o bardziej wydłużonym, węgorzowatym kształcie ciała i długości do 70 cm, przebywa na głębokościach ok. 600 m. Występuje w europejskich wodach Atlantyku od Irlandii do Gibraltaru oraz przy euro

Jejskich wybrzeżach Morza ródziemnego. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze [K.K.]

molwiniec (Molva dipterygia)

- gatunek z rodziny ->-dor-szowatych. Od molwy różni się znacznie smuklejszym kształtem ciała, większymi oczami, przystosowanymi do głębokowodnego trybu życia, oraz żywszym uoarwie-niem (na jasnym brzuchu znajdują się liczne czerwonobrunatne plamki). Występuje przy dnie na głębokości od 600 do 1000 m wzdłuż wybrzeży Norwegii, Irlandii, Islandii i Morza Północnego. Ma mięso cenniejsze niż molwy, jednak w połowach trafia się rzadko ze względu na znaczną głębokość, w jakiej żyje, i nie skupianie się w stada. [K.K.]

morlesz (Pagellus centrodon-tus) - gatunek z rodziny

143

motela

->prażmowatych. Ma ubarwienie czerwonawoszare, a nad nasadą płetwy piersiowej znajduje się charakterystyczna, ciemna plama. Długość ciała dochodzi do 50 cm. M. odżywia się bezkręgowcami. Odbywa sezonowe wędrówki pionowe, wznosząc się wiosną z głębi ok. 500 m ku powierzchni. Występuje pospolicie w Morzu Śródziemnym oraz przy wybrzeżach europejskich Atlantyku po Wielką Brytanię i Morze Irlandzkie. Jest cenny gospodarczo. Sprzedaje się go przeważnie wraz z innymi prażmowatymi jako asortyment handlowy "dorada" lub "pagrus". Pewne znaczenie gospodarcze mają też inne gatunki m., jak m. krwisty (Pagellus acarne), m. szkarłatny (Pagellus erythrinus) oraz bogar (PageliMs bogaraveo), u którego stwierdzono występowanie funkcjonalnego obojnactwa (-^-rozród). Wzmiankowane 3 gatunki mają podobne rozsiedlenie jak m., nie sięgają jednak tak daleko jak on na północ. [K.K.]

morszczuk (Meriuccius meriuc-cius) - gatunek z rodziny

-^dorszowatych, odznaczający się długą płetwą odbytową, występowaniem 2 płetw grzbietowych, wydłużonym ciałem barwy czarniawobrunatnej na grzbiecie, a srebrzystobiałej na bokach i brzuchu, brakiem wąsa na podbródku i czarnym wnętrzem jamy gębowej. M. dochodzi do długości l m. Żywi się głównie drobnymi rybami ławicowymi. Występuje w europejskiej części Atlantyku od Irlandii i Lofotów, w morzach Śródziemnym i Czarnym. Bywa odławiany głównie w pobliżu Irlandii i Szkocji. Ze względu na niezbyt smaczne mięso m. nie ma tak

dużego znaczenia gospodarczego jak inne dorszowate, niemniej jednak od stuleci jest odławiany wraz z dorszami i spożywany przeważnie w stanie solonym i suszonym. Po amerykańskiej stronie Atlantyku zastępuje go m. srebrzysty (MeriMccws 'bilineatus), występujący od rejonu Nowej Fundlandii do Wysp Bahama. Znaczenie gospodarcze tego gatunku znacznie wzrosło w ostatnich dziesięcioleciach, zwłaszcza w rybołówstwie Stanów Zjednoczonych A.P. [K.K.]

motela (Enchelyopus cimbrius) - gatunek z rodziny -»-dor-szowatych, odznaczający się niskim, silnie wydłużonym kształtem ciała, długą płetwą odbytową oraz występowaniem dwóch płetw grzbietowych; pierwszy promień niskiej i krótkiej pierwszej płetwy grzbietowej jest trzykrotnie dłuższy od pozostałych; na końcu pyska znajdują się trzy wąsiki, a na podbródku jeden. M. żywi się bentosem. Dochodzi do 40 cm długości. Występuje w szelfowych wodach Atlantyku, od północnej Norwegii po wybrzeża Hiszpanii, a w Bałtyku sięga do Zatoki Fińskiej. M. brunatna (Enche-lyopus septentrionalis), osiągająca 17 cm długości, zasiedla wody bardziej północne, od Finnmarku i Grenlandii do Norwegii. M. śródziemnomorska (Gaźdropsartis mediterraneus) o długości do 50 cm zamieszkuje przybrzeżne wody atlantyckie od Norwegii po Morze Czarne. Po amerykańskiej stronie Atlantyku od wód Grenlandii po Hatteras występuje do głębokości 1900 m motelnica (Gaźdropsarus ensis). Zasiedlająca wody płytsze mu-stelka (Gaidropsarus mustelus) jest spotykana od Finnmarku

motelnica

144

do Zatoki Biskajskiej. Wszystkie gatunki tej grupy stanowią nieznaczny przyłów w odłowach innych gatunków użytkowych i mają tylko lokalne znaczenie gospodarcze. [K.K.]

motelnica ->-motela.

motylowiec, ryba motyl (Pantodon buchhoizi) - gatunek

Motylowiec

z rodziny motylowcowatych (Pantodontidae), z rzędu -*śle-dziokształtnych, jedyny współczesny przedstawiciel rodziny motylowcowatych. Jest blisko spokrewniony ze słodkowodnym gigantem arapaimą. Płetwy piersiowe m. są bardzo rozwinięte i służyć mogą do szybowania nad wodą na odległość ok. 2 m; płetwy brzuszne mają bardzo wydłużone, wolne, nie spięte błoną promienie. M. może osiągać 13 cm długości. Większość czasu spędza przy powierzchni wody, zbierając pokarm. Czasem wyskakuje w powietrze, chwytając latające owady. Żywi się także drobnymi rybami. Składa niewielką liczbę dużych jaj, pływających pod powierzchnią wody. Młode wylęgają się z ikry po 7 dniach od momentu złożenia jaj, są podobne do kijanek i cały czas przebywają tuż pod lustrem wody. M. jest rozprzestrzeniony w wodach zachodniej Afryki; często bywa hodowany w akwariach, także w Polsce. Łatwo uczy się brać pokarm z ręki. Musi być trzymany w przykrytych naczyniach, aby nie wyskoczył. [J.M.R.]

mruki (Mormyroidei) - podrząd z rzędu -i-śledziokształt-nych. Obejmuje 2 rodziny, 13 rodzajów i ok. 100 gatunków. Ciało bocznie spłaszczone, wydłużone i pokryte grubym naskórkiem; oczy są bardzo małe, siatkówka zanikająca, a linia boczna bardzo silnie rozwinięta; wydłużony pysk (u niektórych rodzajów na podobieństwo trąby słonia) ułatwia wyszukiwanie pokarmu w mu-listym dnie i w szczelinach skalnych. Największe z mru-, ków osiągają 1,5 m długości i ciężar ok. 15 kg; większość nie przekracza 50 cm. Są one na ogół dobrymi pływakami, żyją w otwartej przestrzeni wód, i tylko niektóre prowadzą przydenny, bardziej osiadły tryb życia. Odżywiają się drobnymi zwierzętami wodnymi, roślinami i detrytusem. Składają swobodnie pływające jaja bądź budują dla nich gniazda (--gymnarchus). Występują w zamulonych, wolno płynących wodach wielkich rzek afrykańskich (Nil, Senegal, Kongo). Mięso niektórych

Przedstawiciel mruków Gnathone-mus

gatunków, uważane za przysmak, bywa chętnie spożywane przez miejscową ludność. Mniejsze gatunki są hodowane w akwariach. [J.M.R.]

145

murenowate

muksun (Coregonus muksun) -gatunek z podrodziny ->sie-jowatych. Osiąga długość 1 m i ciężar 14 kg. Jest gatunkiem półwędrownym. Żeruje w dolnym biegu rzek i w zatokach. Tarło odbywa w środkowych partiach rzek. Dojrzewa płciowo dopiero między 6 a 12 rokiem życia. Żyje ponad 20 lat. Odżywia się różnorodnymi bezkręgowcami wodnymi i rybami. Występuje w rzekach północnej części Związku Radzieckiego od Karny do Kołymy. Stanowi ważny przedmiot rybołówstwa. [J.M.R.]

mulawka, umbra (Umbra krameri) - gatunek z rodziny muławkowatych (Umbridae), z podrzędu --szczupakowców. Ma ubarwienie ciała czerwonobrunatne z nieregularnymi plamami; wzdłuż boków biegnie jasny pas. Samica osiąga 13 cm długości, samce są nieco mniejsze. M. żyje w dennej, mulistej strefie rzeczek i jezior. Odżywia się drobnymi skorupiakami, larwami owadów i ryb. Tarło odbywa wiosną, od marca do kwietnia. Przybiera w tym czasie szatę godową polegającą na bardziej jaskrawym ubarwieniu niż normalne. Samica składa 1,5 tyś. do 2,5 tyś. ziarn ikry, którą umieszcza w gnieździe wykopanym w podłożu, a następnie pilnie strzeże aż do chwili wylęgu potomstwa. M. spotykana jest w starorzeczach Dunaju, w Balatonie, w Prucie oraz w dolnym biegu Dnie-stru. Wzmianka w publikacjach z 1921 i 1926 r. o występowaniu m. w wodach Polski w okolicach Tarnowskich Gór nie została potwierdzona, natomiast kilka okazów m. znaleziono wśród narybku lina w 1967 r. w Państwowym Gospodarstwie Rybackim Szwa

derki na Mazurach; narybek lina był sprowadzony ze stawów w Podgórzu (pow. cieszyński). M. nie ma znaczenia gospodarczego, bywa nato

Mulawka

miast hodowana w akwariach. We wschodnich stanach Ameryki Północnej spotykany jest gatunek zwany m. amerykańską (Umbra limi). Jest on niezwykle odporny na nie sprzyjające warunki otoczenia. W czasie wysychania zbiorników zagrzebuje się w wilgotnym mule. W wodach ubogich w tlen może także oddychać powietrzem atmosferycznym zaczerpywanym znad powierzchni wody. Występuje licznie i bywa często poławiany gęstymi włokami, służąc następnie jako żywa przynęta na drapieżne gatunki ryb. W zbiornikach zachodniej części stanu Waszyngton żyje pokrewny muławkom rodzaj JVovumbra z jedynym gatunkiem Novumbra hubbsi. Od omówionych poprzednio gatunków różni się nieco budową aparatu szczękowego. [J.M.R.]

murenowate, mureny (Murae-nidae) - rodzina z rzędu -»-węgorzokształtnych, reprezentowana przez ok. 100 gatunków. Mają ciało węgorzowate, nagie; płetwy piersiowe i brzuszne nie występują; płetwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa otaczają ciało jednolitym fałdem od końca głowy do odbytu; wielka paszcza jest uzbrojona w silne, hakowate

mustelka

146

zęby na szczękach i podniebieniu; mocne zęby znajdują się również na kościach gardłowych. U niektórych m. w śluzówce podniebienia mieszczą się gruczoły jadowe, po

Murena śródziemnomorska

łączone z zębami podniebien-nymi. Ich ukąszenie powoduje u ludzi silne objawy toksyczne, a nawet w 10''/ii przypadków śmierć. Stwierdzono również trujące właściwości krwi m., która zawiera ichtiotoksy-nę. Nozdrza są u niektórych gatunków wydłużone (np. u hawajskiej Muraena pardalis nozdrza tylne osiągają długość niemal równą długości głowy). Wiele gatunków ma jaskrawe ubarwienie (np. Echidna zebra z Indopacyfi-ku mą na intensywnie żółtym tle 5 do 8 ciemnych szerokich pasów). M. dochodzą do 3 m długości. Przebywają w strefie przybrzeżnej skalistych wybrzeży mórz tropikalnych i subtropikalnych, zwłaszcza wśród raf koralowych. Za dnia pozostają ukryte w szczelinach, a nocą intensywnie żerują. Stanowią niebezpieczeństwo, zwłaszcza dla płetwonurków. Najbardziej znanym gatunkiem jest mu-rena śródziemnomorska (Muraena helena), osiągająca 1,5 m długości, ceniona i hodowana w sadzawkach nadmorskich przez starożytnych Rzymian. M. mają smaczne mięso. [K.K.]

mustelka -^motela.

myślistwo podwodne -^.wędkarstwo.

nadskrzelowy narząd - urządzenie umożliwiające oddychanie powietrzem atmosferycznym, spotykane u niektórych ryb (u tołpygi, żmijogłow-cokształtnych, rodziny afrykańskich ryb Kneriidae). Spełnia on podobną funkcję jak narząd labiryntowy (-^labirynt) u łaźcowatych. N.n. tworzy jama nadskrzelowa i wchodzące do niej dwie blaszki kostne. Jama nadskrzelowa powstaje przez uwypuklenie się gardzieli (u łaźcowatych z właściwej jamy skrzelowej). Znajduje się nad właściwą jamą skrzelową i otwiera się do niej przed I łukiem skrzelo

wym. Jest wyścielona błoną śluzową obficie zaopatrzoną w sieć naczyń włosowatych. Jedna z wnikających do jamy nadskrzelowej płytek kostnych składa się podobnie jak w narządzie labiryntowym z kości nadskrzelowej górnej (epź-branchiale) l łuku skrzelowe-go. Drugą płytkę (brak jej u łaźcowatych) tworzy rozszerzenie górnego odcinka łuku gnykowego (hyomandibu-lare). [J.M.R.]

nadymka (Lagocephalus lagocephalus) - gatunek z rodziny najeżkowatych (Diodonti-dae), z rzędu ->najeżkokształt-

147

narybek

nych, spokrewniony z najeżką. Dochodzi do 60 cm długości. Występuje po stronie europejskiej tropikalnego i subtropikalnego Atlantyku. [K.K.]

naglad (Scophthalmus rhom-bus) - gatunek z rodziny -^•skarpiowatych. Ma skórę pokrytą małymi, gładkimi łuskami cykloidalnymi. Osiągać może długość 70 cm i ciężar 8 kg. Biologia jego jest bardzo zbliżona do biologii skarpią. N. rozprzestrzeniony jest wzdłuż wybrzeży północnozachodniej Europy oraz w Morzu Śródziemnym; czasem bywa spotykany także w Morzu Czarnym i w zachodniej części Bałtyku. Ma duże znaczenie gospodarcze, zwłaszcza w zachodniej Europie. [J.M.B.]

najeżką, jeżówka, diodon (Dźodon hystrix) - gatunek z rodziny najeżkowatych (Dżodon-tidae), z rzędu ->-najeżkokształtnych, o łuskach przekształconych w ruchome kolce, kościach szczęk zrośniętych w mocny, jednolity dziób, z łatwością kruszący szkielety koralowców i muszle mięczaków. N. posiądą worki powietrzne jako uchyłki jelita. Po napełnieniu ich wodą lub powietrzem przybiera kształt

Najeżką

kulisty i z nastroszonymi kolcami wypływa na powierzchnię, płynąc grzbietem do dołu. Ma barwę ciała oliwkową. Osiąga 60 cm długości. Występuje w gorących i ciepłych

wodach Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. [K.K.]

najeżkoksztaitne, zrosłoszczękie

(Tetraodontiformes) - rząd z nadrzędu -^kościstych. Odznaczają się ciałem przeważnie bardzo skróconym, krępym, czasem kulistym, pokrytym kolcami, płytkami kostnymi lub zwartym pancerzem kostnym; kości szczękowe i przedszczękowe tworzą swoisty dziób, jednolity lub złożony z 2 do 4 twardych płytek, umożliwiający kruszenie skorup bezkręgowców; otwory skrzelowe są małe; przeważnie brak płetw brzusznych, a u wielu gatunków również piersiowych. N. wykazują wiele cech pierwotnych, m.in. słabe skostnienie szkieletu wewnętrznego, cofnięcie daleko do tyłu płetwy grzbietowej i odbytowej oraz brak w płetwach promieni twardych. U wielu gatunków jelito tworzy uchy łęk, zwany workiem powietrznym. Napełniony powietrzem atmosferycznym lub wodą powoduje on, iż ciało ryby nadyma się, co umożliwią szybkie uniesienie się na powierzchnię wody. Dla n., które są słabymi pływakami, jest to przystosowanie obronne, zwłaszcza iż równocześnie rozprostowują się kolce skórne. Należą tu formy małe, jak kostery, oraz wielometrowej długości, jak samogłowy. Niektóre gatunki są silnie trujące (kolcobrzuch, truciel). N. •występują głównie w morzach tropikalnych i subtropikalnych, zarówno w strefie przybrzeżnej, jak i w pelagialu. Niektóre wchodzą do dolnych biegów rzek. [K.K.]

narybek (zarybek) - nazwa młodych ryb, które po wessaniu pęcherzyka żółtkowego

nawaga

148

zaczęły już samodzielnie żerować. Wyróżnia się dwa stadia n. - letnie i jesienne. N. letni - ryby z wykształcającą się szatą łuskową, w okresie życia od ukończonego I stadium larwalnego (-i-larwy ryb) do połowy pierwszego sezonu wegetacyjnego. N. jesienny - ryby zupełnie już ukształtowane, w okresie życia od połowy lata do końca sezonu wegetacji na jesieni. [J.M.R.]

nawaga (Eleginus navaga) - gatunek z rodziny ->dorszowatych, blisko spokrewniony z wachnią, o kształcie ciała oraz ubarwieniu bardzo podobnym do dorsza i o długości do 40 cm. N. stanowi gatunek typowo arktyczny, przebywający w wodach o temperaturze ok. 0°. Występuje w południowowschodniej części Morza Barentsa oraz w strefie przybrzeżnej Morza Białego i Karskiego, sięgając na wschód do Zatoki Obskiej. Użytkowana jest głównie lokalnie w stanie świeżym, solonym i suszonym. [K.K.]

nawaga pacyficzna ->wachnia. nawęd -»żabnica.

nelma (Stenodus leucichthys nelma) - podgatunek z podrodziny ->.siejowatych, osiągający ponad 1 m długości i ciężar 40 kg. W niektórych jeziorach tworzy formy niewę-drowne. Formy wędrowne żerują w wyśledzonych partiach mórz, w pobliżu ujść rzek do morza. N. osiąga dojrzałość płciową dość późno, w wieku od 7 do 12 lat. Na tarło wchodzi do rzek na odległość 1,5 tyś. do 4 tyś. km od ujścia. Trze się wielokrotnie, z trzyletnimi lub czteroletnimi przerwami. Większość okazów

natychmiast po tarle spływa do morza, część jednak pozostaje w rzece czasem nawet przez 2 do 3 lat. N. w okresie wędrówek na tarło i podczas spływu (w przeciwieństwie np. do łososia) nie zaprzestaje żerowania, choć jest ono mniej intensywne niż w morzu. Pokarm form młodocianych stanowi plankton, a form starszych, od 2 roku życia, głównie ryby - sielawa

1 sieja. N. rozprzestrzeniona jest w Morzu Arktycznym i w północnowschodniej części Oceanu Spokojnego oraz w ich zlewiskach. Ma duże znaczenie gospodarcze, dostarczając wysokiej jakości mięsa. Bardzo zbliżonym do n. gatunkiem jest białorybica, zamieszkująca Morze Kaspijskie i jego zlewisko. [J.M.R.]

neony (Cheirodon i Parachei-rodon) - gatunki należące do

2 rodzajów z rodziny -»kąsaczowatych. N. są jednymi z najbardziej popularnych rybek akwariowych. Dochodzą do długości 4 cm. Najchętniej jedzą żywy pokarm (wodne bezkręgowce). W niewoli trudno je rozmnożyć. Wymagają wody miękkiej, lekko kwaśnej, bardzo czystej, o temperaturze 23 do 24°C. N. występują

Neon czerwony

w dorzeczu górnego i środkowego biegu Amazonki. W Polsce hodowany jest n. Innesa (Paracheirodon innesi) i n.

149

nerwowy układ

czerwony, zwany też n. Axel-roda (Cheirodon axelrodi). Nazwę n. używa się też czasami do określenia gatunków należących do innych rodzajów. Na przykład n. czarny należy do rodzaju bystrzyków, a n. zielony - do zwinników.

[J.M.R.]

nerka (Oncorhyncłius nerca) - gatunek z rodzaju -^łososi pa

Nerka A - samica; B - samiec

cyficznych. Może osiągać 80 cm długości i ciężar 4 kg. Zamieszkuje zlewisko Oceanu Spokojnego; po stronie azjatyckiej rozprzestrzeniona jest od Anadyru do Hokkaido, pospolita w Morzu Ochockim i w wodach Kamczatki. Liczniej występuje po stronie amerykańskiej Pacyfiku, gdzie spotykana jest od Cieśniny Beringa i dalej na południe aż po Kalifornię. [J.M.R.]

nerwowy układ. Podobnie jak u innych kręgowców n.u. ryb składa się z części centralnej (ośrodkowej), w skład której wchodzą mózg i rdzeń kręgowy, z części obwodowej, złożonej z nerwów dośrodkowych i odśrodkowych, łączących ośrodki nerwowe ze wszystkimi narządami ciała, oraz z części autonomicznej. Wielkość mózgu ryb w stosunku do całego ciała jest bardzo mała. Na przykład u szczupaka wynosi 1/1300, u miętusa 1/700, a u rekinów tylko 1/37000 część ciężaru ciała (dla porównania:

u człowieka ciężar mózgu stanowi ok. 1/50 ciężaru ciała). Mózg ryb (jak i innych kręgowców) składa się z pięciu części - kresomóz-gowia (przodomózgowia), mię-dzymózgowia, śródmózgowia, móżdżku i rdzenia przedłużonego - stanowiących ośrodki nerwowe dla poszczególnych narządów zmysłów. Każdy narząd zmysłów ma swój ośrodek w innym odcinku mózgu. Kresomózgowie, znacznie silniej rozwinięte u ryb spodoustych niż u kostnych, wiąże się ze zmysłem węchu. Międzymózgowie, u większości ryb niewielkie, związane jest z nerwami wzrokowymi. Z korzeniami tych nerwów styka się przysadka mózgowa, regulująca czynności wszystkich innych gruczołów dokrewnych. Z kolei z przysadką sąsiadują tzw. worek naczyniowy i płaty dolne, charakterystyczne tylko dla ryb, których znaczenia jeszcze nie wyjaśniono. Sródmózgowie obsługuje ośrodki wzroku; zachodzi w nim korelacja między postrzeganiem wzrokowym a bodźcami dotykowymi; ma ono także pewne znaczenie w u-stalaniu pozycji ciała i w koordynacji jego ruchów. Móżdżek jest narządem regulującym ruchy ciała, a rdzeń przedłużony mieści w sobie ośrodki skórnych narządów zmysłów. Mózg wykazuje znaczne różnice w poszczególnych grupach ryb, spowodowane głównie odmiennymi warunkami życia i behawioryzmem. Móżdżek np. osiąga znaczne rozmiary u ryb dużo i szybko pływających, jak rekiny, pstrągi i dorsze, u ryb prowadzących tryb życia osiadły, mało ruchliwy, jak flądry i drętwy, jest stosunkowo ma

nibykielb chiński

150

ły, u śluzie w ogóle nie występuje. U gatunków posługujących się w dużym stopniu skórnymi narządami zmysłów (m.in. u karpia) znacznie silniej od móżdżku rozwinięty jest rdzeń przedłużony. Z kolei śródmózgowie bywa mniejsze od pozostałych części mózgu u gatunków, u których niewielką rolę odgrywa wzrok, a stosunkowo dużą węch i skórne narządy zmysłów (np. u węgorza). Z mózgu wychodzi 10 par nerwów głowowych (u wyższych kręgowców jest ich 12). Są to nerwy: I-węchowy, II-wzrokowy, III-okoruchowy, IV-bloczkowy, V-tró j dzielny, YI-odwodzący, VII-twarzowy, yill-równoważnosłuchowy, IX-językowogardzielowy, i X-błędny. Stosunkowo niedawno odkryto jeszcze jeden nerw występujący u ryb dwu-dysznych i spodoustych, a w stanie zaczątkowym także u niektórych innych. Nosi on nazwę nerwu krańcowego i wychodzi z przodu kresomóz-gowia. Przedłużeniem mózgu jest rdzeń kręgowy, tkwiący w kanale utworzonym przez grzbietowe łuki kręgów. Z rdzenia na boki odchodzą nerwy, po parze spomiędzy każdych dwóch sąsiadujących ze sobą kręgów. Służą one do przewodzenia wrażeń zmysłowych i przesyłania bodźców do efektorów. Autonomiczny n. u. jest u ryb znacznie słabiej rozwinięty niż u kręgowców wyższych. Zob. też: zmysłów narządy. [J.M.R.]

nibykietb chiński (Abbotina

rivularis) - gatunek z podrodziny ->kiełbi. Ma ciało wydłużone, wrzecionowate, wąsiki bardzo krótkie oraz zęby gardłowe jednoszeregowe. Dochodzi do długości 11 cm, przy czym samce są większe niż

samice. W okresie tarła samce przybierają jaskrawe ubarwienie, a na spodzie głowy i wzdłuż pierwszego promienia płetw piersiowych pojawiają

Nibykiełb chiński

się u nich ostre, stożkowate brodaweczki rogowe (-•-skóra ryb). N.ch. przejawia opiekę nad potomstwem. Samiec buduje gniazdo na płytkiej, spokojnej, dobrze ogrzanej wodzie, w postaci okrągłego wgłębienia w piasku o średnicy ok. 25 cm, na głębokości 5 cm, do którego samica składa ikrę. Po zapłodnieniu jaj samiec przez cały czas aż do wylęgu czuwa przy gnieździe trącając głową i bijąc płetwami piersiowymi podpływające ryby, przy czym za narzędzie obrony służą mu wspomniane wyżej utwory rogowe. Ponadto przewraca i miesza od czasu do czasu pyskiem ikrę, która tworzy w gnieździe 2 - 3-milimetrową warstwę. N. ch. występuje w Chinach i w dorzeczu Amuru. [H.R.]

nibylopatonosy (Pseudoscaphi-rhynchus) - rodzaj z rodziny ->jesiotrowatych, blisko spokrewniony z łopatonosami, od których różni się krótszym, nie pokrytym tarczkami kostnymi trzonem ogonowym. Rodzaj ten obejmuje 2 gatunki zamieszkujące dorzecze Amu-Darii i jeden - dorzecze Syr-Darii. Znaczenie gospodarcze ma jedynie tzw. wielki nibyłopatonos amu-daryjski (Pseudoscaphirhynchus kaufmanii), dorastający do

151

nożowce

50 era długości. Pozostałe gatunki występują rzadko, są mniejsze, osiągają najwyżej 30 cm długości. Pokarm n. stanowią bezkręgowce, głównie larwy owadów. Większe okazy zjadają też drobne ryby. [J.M.R.]

niegladzica (Hippoglossoides platessoides) - gatunek z rodziny -Jlądrowatych. Ma ciało dość smukłe, pokryte po obu stronach ktenoidalnymi łuskami, w dotknięciu szorstkie (stąd nazwa); łuski zachodzą na płetwy i częściowo na głowę; otwór gębowy i oczy są duże, a ostre zęby rozwinięte równomiernie w obu połowach szczęk. Barwa strony ocznej jest szaro lub czerwonawobrunatna z ciemnymi plamkami, ślepej - jasnoniebieska lub biała. N. osiąga w Morzu Barentsa do 52 cm długości, w Morzu Północnym do 25 cm, w Bałtyku do 10 cm. Żywi się bezkręgowcami. Przebywa na głębokości od kilku do 500 m. Ma rozmieszczenie wokółbie-gunowe. Forma europejska (Hippoglossoźdes platessoźdes limandoides) występuje od kanału La Manche do Morza Karskiego, a dalej na wschód zastępuje ją podgatunek Hip-poglossoides platessoides platessoides. Bywa odławiana jako przyłów przy innych płastugach. Jej mięso jest najlepsze świeże, solone traci dużo na wartości smakowej. W Bałtyku poławia się ją sporadycznie w rejonach zachodnich. [K.K.]

niszczuka (Lepisosteus osseus} - gatunek z rodzaju -rłusko

stów. Osiąga długość 180 cm i ciężar 7 kg. Jest gatunkiem słodkowodnym, sporadycznie zachodzącym do wód słonawych. Spotyka się go w wodach Ameryki Północnej. Ma

Nisze żuka

niewielkie znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

nogopletwe -^-żabnicokształtne.

nomeusz (Nomeus gronowi) - gatunek z rodziny -^-żuwakowatych. Osiąga 8 cm długości. Zamieszkuje morza tropikalne. Przebywa wśród wielkich rur-kopławów Physalia, których parzące czułki, długości do 4 m, dają mu schronienie przed wrogami. Sposób zabezpieczenia się n. przed śmiertelnym dla innych zwierząt działaniem tych czułków nie jest jeszcze znany, wiadomo jedynie, że nie jest on uodporniony na ich jad. [K.K.]

nosiec (Balźstapus aculeattłs) - gatunek z rodziny ->-rogatnicowatych. Ubarwienie n. jest bardzo zmienne, różne w rozmaitych obszarach jego zasięgu. Osiąga długość 30 cm. Jego bytowanie związane jest z rafami koralowymi. Ma ciekawy sposób odpoczywania, niepodobny do zachowania się innych ryb: leży nieruchomo na dnie, na boku ciała. Występuje w tropikalnej strefie wód Oceanu Indyjskiego, Spokojnego i u wybrzeży zachodniej Afryki. [J.M.R.]

nożowce --brzeszczotkowate.

obojnactwo

152

obojnactwo -^rozród.

oceanarium, akwarium morskie - szereg wielkich zbiorników wypełnionych wodą morską i przeznaczonych do hodowli zwierząt morskich i oceanicznych. W odróżnieniu od tzw. akwariów, w których są działy zarówno morskie, jak i słodkowodne (do najbardziej znanych należą akwaria w Chicago, Nowym Jorku, Londynie, Berlinie oraz w Hellabrunn pod Monachium), w o. hoduje się wyłącznie zwierzęta żyjące w wodach słonych. Największe o. znajduje się w Miami na Florydzie. Hodowane tam są rekiny, płaszczki, manty, jadowite mure-ny, żółwie morskie o wadze 200 i więcej kg, wieloryby oraz szereg innych zwierząt. Niektóre okazy są oswajane, pożywienie biorą z rąk nurka na oczach publiczności. W o. przeprowadza się także rozmaite badania biologiczne oraz tresurę zwierząt, m.in. delfinów, które bywają następnie wykorzystywane przy pracach prowadzonych przez człowieka pod powierzchnią morza. Poza o. w Miami do największych należy morskie akwarium w Neapolu, Monako, Płymouth i na Hawajach. To ostatnie specjalizuje się w hodowli ryb raf koralowych. [J.M.R.]

ocznik ->.pielęgnice.

oddechowy układ. Najbardziej prymitywny o.u. mają krągłouste. Ma on postać worków skrzelowych w ilości 7 par u minogokształtnych i 6 do

16 par u śluzicokształtnych. Ścianki tych worków są wyścielone obficie unaczyniony-mi blaszkami skrzelowymi (oskrzela). Worki skrzelowe komunikują się jednym końcem z gardzielą, a drugim ze środowiskiem zewnętrznym, każdy z osobna (u minogokształtnych) lub jednym wspólnym otworem (u niektórych śluzicokształtnych). U ryb spodoustych istnieje na wysokości gardzieli 5 do 7 par, u chimer 4 pary szczelin skrzelowych, szeroko otwartych na zewnątrz i do wewnątrz. Szczeliny skrzelowe są oddzielone przegródkami skrzelowymi, posiadającymi wewnętrzny szkielet chrząstkowy. Ścianki szczelin wysłane są głęboko pofalowanym, obficie unaczynionym nabłonkiem - blaszkami skrzelowymi. U ryb kostnych przegrody między-skrzelowe redukują się do -^ łuków skrzelowych w liczbie 5 par, przykrytych pokrywą skrzelową z jednym otworem prowadzącym na zewnątrz. Na zewnętrznej stronie pierwszych 4 par osadzone są liczne, silnie ukrwione blaszki skrzelowe, zwane także płatkami skrzelowymi. W blaszkach skrzelowych krą-głoustych i ryb zachodzi proces oddychania - pobieranie tlenu i wydalanie dwutlenku węgla. U ryb przy wdechu otwór gębowy otwiera się, a szczeliny skrzelowe zamykają. Wciągnięta woda opłukuje skrzela (w tym czasie następuje wymiana gazów) i przy zamkniętym otworze gębowym odpływa przez szczeliny skrzelowe. Częstość ruchów odde-

153

odżywianie

chowych zależy od gatunku ryby, od temperatury wody oraz stopnia jej nasycenia tlenem i waha się w bardzo szerokich granicach od 15 do 150 na minutę. Na przykład karp przy temperaturze wody 10°C i zawartości tlenu 7,5 cm3/! wykonuje 30 do 40 ruchów oddechowych na minutę, a podczas snu zimowego od 3 do 4. Skrzela odgrywają główną rolę przy oddychaniu. Oprócz skrzeli do oddychania służą rybom inne dodatkowe narządy i przystosowania, pozwalające wykorzystywać zarówno tlen rozpuszczony w wodzie jak i atmosferyczny. Skrzela zewnętrzne, istniejące w okresie larwalnym u spodoustych, dwudysznych i niektórych kościstych ryb, służą do oddychania w środowisku wodnym. Skóra odgrywa istotną rolę w oddychaniu wszystkich ryb (np. u węgorza przy temperaturze 4°C pokrywa 50°/o zapotrzebowania na tlen), a liczne gatunki ryb, jak węgorz, wiele babkowatych, śliz-gowatych, sumowców, piskorzowatych oraz minogi, dzięki oddychaniu skórnemu mogą przebywać przez dłuższy czas poza środowiskiem wodnym, jeśli ich skóra nie obeschnie, oddychając tlenem atmosferycznym. Niektóre ryby, np. karp i karaś, mogą przyswajać skrzelami tlen atmosferyczny, dopóki skrzela ich są wilgotne. Oddychanie jelitowe tlenem atmosferycznym istnieje u ryb karpiokształtnych, szczególnie u piskorzowatych i południowoamerykańskich sumowców, i odbywa się dzięki połykaniu powietrza, przy czym nie całe jelito służy do oddychania, lecz określone jego odcinki. Niektóre ryby wzbogacają w tlen wodę znajdującą się w jamie skrzelo

wej przez połykanie powietrza. Do oddychania może być też wykorzystany tlen zawarty w pęcherzu pławnym. U ryb zasiedlających wody stojące strefy zwrotnikowej, gdzie niejednokrotnie występuje niedobór tlenu w wodzie, a często w okresie suszy letnie zbiorniki wysychają w ogóle, rozwijają się bardziej wyspecjalizowane dodatkowe narządy oddychania, -^labirynt i narząd nadskrzelowy. Najbardziej wyspecjalizowanym narządem jest służący do oddychania tlenem atmosferycznym

-^-pęcherz pławny ryb dwudysznych. [H.R.]

odżywianie. Naturalny pokarm ryb jest bardzo urozmaicony. Są to najczęściej drobne organizmy wodne, roślinne i zwierzęce, skupione w trzech głównych zbiorowiskach: plan-ktonowym, peryfitonowym i dennym. Czasami dochodzi do tego jeszcze pokarm pochodzenia lądowego, jak np. pierścienice czy owady, zjadany jednak przez ogół ryb tylko sporadycznie, częściej przez pstrągi, brzany czy strzeble. Łupem ryb drapieżnych, takich jak szczupaki, sumy, bolenie, dorsze, piranie czy rekiny, stają się także inne ryby oraz żaby, węże, żółwie, ptaki i drobne ssaki; łupem niektórych z nich może stać się nawet człowiek. Niezmiernie rzadkim typem o. ryb jest pasożytnictwo. Pasożytują pewne gatunki minogów, śluzice oraz samce niektórych gatunków głębinowych. Ryby plan-ktonożerne (planktonofagi) mają w jamie gębowej zwykle liczne, długie wyrostki

-^filtracyjne, przez które cedzą wodę, zagęszczając zawarty w niej plankton. W okresie żerowania ryby te przebywa

ogoncza

154

ją zawsze w miejscach największych skupisk planktonu, którego podstawowym składnikiem są okrzemki, zielenice, sinice, wrotki i skorupiaki. Typowymi planktonofagami są sielawy, szproty i śledzie oraz narybek większości gatunków. Ryby odżywiające się peryfitonem - pokarmem poroślowym, czyli organizmami roślinnymi i zwierzęcymi osiadłymi na podwodnych przedmiotach - zeskrobują pokarm z łodyg, liści i raf koralowych. Na pokarm ten składają się glony, skorupiaki, skąposzcze-ty oraz larwy owadów. W wodach Polski najbardziej typowym zjadaczem peryfitonu jest świnka. Pokarm denny stanowią części roślin naczyniowych (moczarki, różne gatunki ramienic itd.), które zjadane są np. przez wzdręgi i amury; pokarmem dennym bywa także wiele zwierząt bezkręgowych (skorupiaki, larwy owadów, mięczaki), pożeranych m.in. przez węgorze, certy, okonie, płocie, jazie i miętusy. Z rodzajem pokarmu i ze sposobem jego pobierania związane jest położenie i budowa otworu gębowego, liczba i budowa wyrostków filtracyjnych oraz budowa zębów. Ryby niekoniecznie spożywają przez całe życie te same grupy organizmów. Rodzaj pokarmu często zależy od wielkości ryby oraz od środowiska, w którym aktualnie przebywa, i dlatego przyjmowany niekiedy podział ryb na drapieżne i roślinożerne nie zawsze jest ścisły. Ryby nie odżywiają się regularnie w ciągu całego życia. Pewne czynniki wewnętrzne (np. u łososia dojrzewanie produktów płciowych) mogą spowodować całkowite zaprzestanie pobierania pokarmu. Przerwa

w żerowaniu u łososia rozpoczyna się od dwóch do kilkunastu miesięcy przed tarłem. Może on nie pobierać pokarmu przez trzysta kilkadziesiąt dni, tracąc w tym czasie ok. 1/4 ciężaru ciała. Odruch chwytania zdobyczy trwa wprawdzie u tych ryb przez cały czas (świadczą o tym połowy łososi na błyszcze w okresie wędrówek na tarło, a nawet w okresie tarła), jednak na skutek zmian zaistniałych w przewodzie pokarmowym ryba nie jest w stanie jej przełknąć. Ryby przestają także żerować przy zbyt niskich temperaturach (ciepłolubne, np. karp, przy +8°C) lub przy zbyt wysokich (zim-nolubne, np. pstrąg, przy +18°C). Niektóre gatunki ryb, np. karp i dwudyszne, zapadają w pewien rodzaj snu zimowego, trwają w odrętwieniu nie prowadząc aktywnego trybu życia, a tym samym nie pobierając pokarmu. Ryby są bardzo wytrzymałe na głód. Doświadczenia wykazały, że pewne ich gatunki mogą obywać się bez jedzenia do 629 dni! W czasie przerwy w żerowaniu zużywane są głównie zapasy węglowodanów i tłuszczów nagromadzone uprzednio w tkankach ciała [J.M.R.]

ogoncza, pastynak {Dasyatis pastinaca) - gatunek z rodziny -»ogończowatych. Głowa, tułów i płetwy piersiowe tworzą tarczę o kształcie zbliżonym do rombu z cienkim i znacznie dłuższym od tułowia ogonem, na którym znajduje się duży, o ząbkowanych krawędziach kolec. Jego ukłucie jest bardzo bolesne i może być niebezpieczne nawet dla życia człowieka. Ubarwienie grzbietowej części ciała jest szare lub brązowawe, brzuch biała

155

okonioksztaitne

ivy. Rozpiętość płetw piersiowych dochodzi do 1,5 m, wyjątkowo nawet do 2,5 m, a maksymalny odnotowany ciężar wynosi 22 kg. Samce są z reguły mniejsze od samic. O. jest jajożyworodna. Kopu-luje w lipcu lub sierpniu. W okresie godowym w ciele matki znajduje się od 4 do 10 zarodków i kilkadziesiąt jaj nie zapłodnionych. Pokarm o. stanowią drobne ryby i bezkręgowce. Rozprzestrzeniona jest w północnowschodnim Atlantyku, włącznie z Morzem Północnym i zachodnim Bałtykiem; żyje też w Morzu Śródziemnym i Czarnym. Mięso ma jadalne, ale niezbyt smaczne. Z wątroby jej wytapia się tran. [J.M.R.l

ogończowate (Dasyatidae) - rodzina z rzędu -.-płaszczkokształtnych, obejmująca kilkadziesiąt gatunków. Głowa, tułów i wielkie płetwy piersiowe zlane są w szeroką, spłaszczoną grzbietowobrzu-sznie tarczę z długim, biczowatym ogonem, zwykle znacznie dłuższym od tułowia; brak płetwy grzbietowej; górna przednia część ogona uzbrojona jest w jeden lub w większą ilość długich, mocnych, ostro zakończonych i jadowitych kolców. Barwa grzbietu bywa szara, zielonkawa, oliwkowa lub brązowa. Średnica dysku poszczególnych gatunków waha się od 30 cm do 3 m; ciężar dochodzi do 50 kg. O. są jajożyworodne. Zarodki rozwijają się wewnątrz jajowodu, nie mając połączenia z organizmem matki. Po "porodzie" prowadzą mało ruchliwy tryb życia, leżąc najczęściej na dnie, czasem częściowo zagrzebane w mule lub piasku. O. odżywiają się robakami, mięczakami, skorupiakami i drobnymi rybami. Występują w morzach strefy gorącej i umiarkowanych. Mięso ich bywa spożywane, a płetw używa się do wyrobu żelatyny; tran uzyskiwany z o. ma być ponoć smaczniejszy od najczęściej używanego w lecznictwie tranu z dorsza. Jadowite kolce ogonowe, których krawędzie są ząbkowane, a przez to utrudniające usunięcie kolca z ciała, służyły pierwotnym plemionom zamieszkującym rejony, gdzie występowały o., do wyrobu bardzo niebezpiecznych, trujących strzał. [J.M.R.]

ogórecznik ->-stynka. okonie słoneczne -»-bassowate.

okonioksztaitne (Perciformes)

- największy rząd współcześnie żyjących ryb z nadrzędu

-^-kościstych. Jego przedstawiciele pojawili się w górnych pokładach okresu kredowego. Tworzą ok. 180 rodzin zgrupowanych w ok. 27 podrzę-dach. O. mają pęcherz pławny zamknięty; płetwy brzuszne umieszczone są pod piersiowymi lub tuż przed nimi; zwykle występują dwie płetwy grzbietowe, z których pierwsza posiada promienie cierniste (twarde); łuska bywa najczęściej ktenoidalna, rzadziej cykloidalna. O. mają bardzo szeroki zasięg występowania zarówno w wodach morskich, jak i śródlądowych, przy czym zdecydowana większość gatunków żyje w morzu. Gatunki słodkowodne są bogato reprezentowane w wodach tropikalnych; w dalszych strefach procent słodkowodnych o. stopniowo maleje. Znaczna część o. ma poważne znaczenie gospodarcze. W światowej gospodarce rybnej na

okoniopstrąg

156

pierwsze miejsce wysuwają się kułbinowate, makrele, tuńczyki oraz okoniowate. [J.M.R.]

okoniopstrąg ->.bass wielkogę-bowy.

okoniowate (Percidae) - rodzina z podrzędu -^okoniow-ców. Jej przedstawiciele są blisko spokrewnieni ze strzę-pielowatymi i od nich się prawdopodobnie wywodzą. Rodzina o. obejmuje 12 rodzajów ryb słodko i słonowodnych;

trzy spośród nich występują także w wodach Polski. O. mają ciało pokryte łuską kte-noidalną oraz jedną lub częściej dwie płetwy grzbietowe; pierwsza zbudowana jest z promieni ciernistych (twardych), druga z miękkich;

szczęki, lemiesz i kości podniebienne uzbrojone są w drobne, szczecinkowate ząbki;

czasem między nimi znajdują się duże "kły". O. zamieszkują śródlądowe i przybrzeżne wody Ameryki Północnej, Europy oraz zachodniej i północnej Azji. Do najbardziej znanych przedstawicieli tej rodziny należy m.in. okoń, sandacz i jazgarz. [J.M.R.]

ohoniowce (Percoźdeź) - podrząd z rzędu ->okoniokształt-nych. Obejmuje ok. 100 rodzin, których przedstawiciele odznaczają się wielką różnorodnością zarówno pod względem morfologicznym, jak i biologicznym, a także przystosowaniem do bardzo różnorodnych warunków życia. O. występują w wodach morskich i śródlądowych. Większość gatunków zamieszkuje wody strefy tropikalnej, subtropikalnych i umiarkowanych;

nieliczne tylko występują w wodach położonych na północ od kręgu polarnego. O. lubią

wody dobrze natlenione. Są wśród nich formy roślinożerne, drapieżne oraz wszystkożerne, żyjące w przydennych warstwach strefy przybrzeżnej, w pelagialu i głębinach oceanicznych. Prawie wszystkie są jajorodne, ale spotyka się także gatunki jajożyworodne. Niektóre gatunki opiekują się ikrą i potomstwem. Do najbardziej znanych rodzin należą okoniowate, strzępielowate, bassowate, ostrobokowate, barwenowate, szczeciozęby i pielęgnicowate. Wiele gatunków o. ma duże znaczenie gospodarcze. Bywają hodowane w akwariach. [J.M.R.]

okoń (Perca fluviatilis} - gatunek z rodziny ->okoniowatych. Ma ubarwienie ciała bardzo zmienne, zależne od miejsca występowania, najczęściej zielone z żółtym odcieniem lub zielonawoniebie-skie, z 5 do 9 poprzecznymi, ciemnymi smugami na bokach; pierwsza płetwa grzbietowa jest ciemnoszara, przy czym na jej końcu występuje czarna plama, a druga płetwa grzbietowa - również ciemnoszara - ma żółty odcień;

płetwy piersiowe są żółtawe, ogonowa, odbytowa i brzuszne - pomarańczowoczerwone. O. dorasta do 40 cm długości,

Okoń

wyjątkowo do 50 cm; nie osiąga zwykle więcej niż 2 kg ciężaru, czasem jednak dochodzi nawet do 4 kg. Rośnie bardzo powoli. W naszych wo

157

okończyk diamentowy

dach w ósmym roku życia osiąga długość 26 cm i ciężar ok. 35 dkg. Występuje w różnych typach wód - od potoków górskich do ujść rzek, a także trafia się w wodach słonawych. Wymaga sporej zawartości tlenu. W jeziorach tworzy prawdopodobnie dwie formy: drobną, przybrzeżną, wolno rosnącą, o ubarwieniu ciała zielonożółtym, i formę śródjeziorną, głębinową, o barwie ciemniejszej, żyjącą w dużych stadach, szybciej rosnącą i osiągającą większe rozmiary. Dojrzałość płciową osiąga zwykle w trzecim roku życia przy długości 12 do 24 cm. Tarło odbywa w kwietniu i maju przy temperaturze ok. 7°C. Jedna samica składa na kamienistym podłożu lub na sterczących łodygach roślin 12 tyś. do 300 tyś. ziarn ikry w postaci długich wstęg. Rodzice nie opiekują się jajami. Wylęg następuje po 2-3 tygodniach. Larwy żywią się zooplanktonem, larwami owadów i fauną denną. Po osiągnięciu ok. 4 cm długości młode o. zaczynają polować na młode rybki (płocie, ukleje). O. występuje w całej Europie z wyjątkiem Szkocji, Norwegii, Półwyspu Apenińskiego, Pi-renejskiego, południowozachodniej części Półwyspu Bałkańskiego i północnej części Półwyspu Kola. Na północy żyje w zlewisku Morza Arktycznego od rzeki Koły do Kołymy na Syberii. W Polsce jest wszędzie pospolity. Ma pewne znaczenie gospodarcze. Mięso jego jest smaczne (zwłaszcza większych okazów). Z drobnych o. wyrabia się konserwy. O. nie jest chroniony przez polskie przepisy wędkarskie, gdyż zjadając ikrę, niszcząc narybek innych pożytecznych gatunków i stanowiąc dla nich konkurencję pokarmową jest szkodliwym chwastem rybim. [J.M.R.]

okoń głębinowy (Chiasmodon niger) - gatunek z rodziny ->paszczękowatych. Ma ciało wydłużone, nieco bocznie spłaszczone, nagą skórę, wielki

Okoń głębinowy

otwór gębowy oraz obie szczęki uzbrojone w długie, ostro zakończone zęby. Jego ubarwienie jest całkowicie czarne. O.g. osiągać może do 30 cm długości. Jest bardzo drapieżny. Po raz pierwszy natknięto się na niego w okolicach Madery, a następnie jeszcze w kilku innych punktach Oceanu Atlantyckiego. O.g. potrafi połykać ryby wielokrotnie większe od siebie. fJ.M.R.]

okończyk diamentowy, okoń diamentowy {Enneacanthus gloriosus) - gatunek z rodziny ->bassowatych. Ma ciało ciemnooliwkowe, pasiaste; głowa, boki ciała i płetwy nieparzyste są pokryte błękitnymi plamkami; u samic plamki i paski uwydatniają się słabiej. O.d. osiąga 9 cm długości. Jest drapieżny. Lubi ciepłotę wody w granicach od 7° do 20°C. Samiec opiekuje się ikrą i wylęgłym narybkiem. O.d. rozprzestrzeniony jest w wodach wschodniej części Stanów Zjednoczonych A.P., od Nowego Jorku po Florydę. Bywa często hodowany w akwariach, także w Polsce. [J.M.R.]

okończyk karzełek

158

okończyk karzełek (Elassoma evergladei) - gatunek z rodziny -bassowatych. Ubarwienie jego ciała jest zazwyczaj ciemnobrązowe z ciemniejszymi plamkami i słabo zaznaczonymi, ciemniejszymi poprzecznymi pasami. Samce mają trochę większą od samic płetwę grzbietową, a w czasie tarła bardziej intensywne barwy. O.k. lubi wodę o temperaturze 10°C. Rozprzestrzeniony jest w wodach słodkich Ameryki Północnej od północnej Karoliny do Florydy. Bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]

okończyk tarczowy, okoń tarczowy (Mesogomstźus chaetodon) - gatunek z rodziny

-»bassowatych. Samica jest zazwyczaj ubarwiona mniej intensywnie od samca, co uwydatnia się zwłaszcza w okresie godowym. O.t. osiąga długość 8 cm. Jest mięsożerny. W czasie tarła samiec kopie w podłożu gniazdo, gdzie następnie składana jest ikra. Samiec opiekuje się złożonymi jajami i wylęgłym narybkiem. O.t. rozprzestrzeniony jest w wodach New Jersey i północnej Florydy. Często bywa hodowany w akwariach. W odróżnieniu od inych gatunków ryb egzotycznych wymaga w hodowli wody nieco chłodniejszej. o temperaturze 10 do 20°C. [J.M.R.]

okowiel {Trisopterus esmarkii)

- gatunek z rodziny -^dor-szowatych, odznaczający się wielkimi oczami, których średnica wynosi 1/3 długości głowy. Długość ciała nie przekracza 20 cm. O. jest gatunkiem borealnym. Występuje w Morzu Północnym, Irlandzkim i Norweskim, skąd w związku z ociepleniem się wód arktycznych przeniknął

również do Morza Barentsa. Bywa odławiany w małych ilościach, ale gra ważną rolę jako pokarm ryb drapieżnych, zwłaszcza innych dorszowatych. [K.K.]

okrągtoprzyssawkowate (G-yrż-nocheilidae) - rodzina z podrzędu -^karpiowców, obejmująca l rodzaj z 3 gatunkami. Mają ciało wrzecionowate; zębów gardłowych i wąsików brak; z każdej strony głowy występują po dwa otwory skrzelowe, powstałe dzięki przedzieleniu przegrodą skórną szczeliny skrzelowej na dwie części - górną i dolną. Za pomocą otworu gębowego pełniącego funkcję przyssawki przysysają się do kamieni i innych przedmiotów podwodnych. Wówczas woda wchodzi do jamy skrzelowej przez górny otwór skrzelowy, a wypływa przez dolny. O. dochodzą do 30 cm długości. Żywią się glonami porastającymi kamienie, w związku z czym mają bardzo długi przewód pokarmowy. Występują w wartkich potokach górskich południowowschodniej Azji. Nie mają większego znaczenia gospodarczego. [H.R.]

okuwka (Peristedion cataphractus} - gatunek z rodziny -akurkowatych. Ciało jej jest pokryte dużymi kostnymi tarczami, tworzącymi jakby zwarty pancerz; pysk wydłużony w widłowato rozdwojone rostrum, a na podbródku znajdują się frędzlowate wąsy, mieszczące w sobie narządy smaku i dotyku; dwa pierwsze promienie każdej płetwy piersiowej przekształcone są w palczaste wyrostki. Grzbiet ma barwę jaskrawo czerwoną, boki - złotą, brzuch - srebrną. O. żywi się głównie

159

opieka nad potomstwem

mięczakami i innymi bezkręgowcami, które wygrzebuje z mułu rozwidlonym rostrum. Osiąga 30 cm długości. Występuje głównie w Morzu Śródziemnym, a sporadycznie przenika przez Cieśninę Gi-braltarską do Atlantyku i czasem bywa odławiana nawet przy wybrzeżach Wielkiej Brytanii. [K.K.]

omul (Coregonus autumnalis) - wędrowny gatunek z podrodziny ->siejowatych. Osiąga długość 65 cm i ciężar 2,5 kg. Odżywia się wioślarkami, kieł-żami, wiosłonogami, narybkiem siei i stynki. Dojrzewa w wieku 5 do 10 lat. Gody odbywa w rzekach. W czasie wędrówek w celu odbycia tarła nie pobiera pokarmu. Po tarle natychmiast spływa do morza. O. rozprzestrzeniony jest w rzekach zlewiska Morza Arktycznego, od Mezeni na zachodzie do rzek Ameryki Północnej. Istnieją także formy jeziorne, np. o. bajkalski (Coregonus autumnalis mi-gratorius). O. ma duże znaczenie gospodarcze, zwłaszcza na Syberii. [J.M.R.]

opieka nad potomstwem - aktywna troska o złożone jaja i świeżo wylęgnięte młode, zapewniająca pomyślniejszy wylęg, a następnie wzrost młodzieży. Zazwyczaj im opieka jest intensywniejsza, tym mniejsza jest u danego gatunku liczba składanych jaj. O znaczeniu o.n.p. świadczyć może fakt, że często z wielu milionów złożonych jaj i pozostawionych "na łasce losu" wylęga się i osiąga dojrzałość płciową zaledwie kilka okazów (-••płodność). W większości przypadków stosunek łączący rodziców z potomstwem kończy się na złożeniu ikry;

zdarza się także, że rodzice zjadają złożoną ikrę, a częściej narybek. U wielu gatunków forma o.n.p. jest bardzo prymitywna i ogranicza się jedynie do złożenia jaj w pewnym zabezpieczeniu, jak to ma miejsce np. u różanki. Najpowszechniejszą formą opieki jest składanie jaj w wykopanych przez rodziców jamach w podłożu i zasypywanie następnie ikry piaskiem i żwirem, jak to czynią np. łosoś, troć czy pstrąg; na tym ich troska o potomstwo ustaje. Gatunki z rodziny pielęgnicowatych składają jaja w wykopanej w piasku jamce i ruchami płetw stale odświeżają w niej wodę. Po wylęgu wodzą jeszcze przez jakiś czas młode, przyprowadzając je na noc do gniazda. Wiele gatunków wije misterne gniazda z kamieni, roślin lub z pęcherzyków powietrza, gdzie składana jest ikra, a następnie pilnie strzeżona. Należą do nich m.in. głowacz białopłe-twy, czop, ciernik oraz większość gatunków z rodziny łaź-cowatych. Niektóre gatunki, jak np. ostropłetwiec, składają ikrę zbitą w grudkę, którą następnie, na zmianę samiec z samicą, owijają gibkim ciałem, strzegąc w ten sposób przed niebezpieczeństwami. Pewne gatunki babek składają jaja do wnętrza pustej muszli ślimaka, oczyszczonej uprzednio z piasku, a potem samiec strzeże jaj i ruchami płetw odświeża wodę we wnętrzu muszli. Samce igliczniokształtnych noszą zapłodnioną ikrę w fałdach skóry na brzuchu aż do chwili wylęgu młodych. U samicy sumika z rodzaju Aspredo rozwija się przed tarłem na brzuchu luźna, gąbczasta warstwa skóry, w którą ryba wciska złożoną

orfa

160

na twardym podłożu ikrę. Do każdego ziarenka wrasta następnie wypustka z ciała matki, do której wchodzą naczynia krwionośne zaopatrujące jaja w substancje odżywcze i tlen. Wiele gatunków przetrzymuje ikrę aż do momentu wylęgu we własnej jamie gębowej; nawet już po wykluciu się młodych rodzice opiekują się nimi w dalszym ciągu, chowając w razie niebezpieczeństwa w pysku. Najdoskonalszą formą o.n.p. jest jajożyworodność i żyworodność (-^rozród). W tym przypadku młode przychodzą na świat stosunkowo duże i dobrze przystosowane do samodzielnego życia. Wiele gatunków ryb wytworzyło szereg adaptacji, które zapewniają złożonej ikrze optymalne warunki rozwoju. Takimi adaptacjami są: składanie jaj dużych rozmiarów w twardych, trudnych do zgniecenia otoczkach (jak u rekinów i płaszczek), składanie jaj w zbitej masie (jak u okonia) lub mających trujące własności, a także podejmowanie wędrówek rozrodczych w celu znalezienia optymalnych warunków dla rozwoju jaj i narybku. [J.M.R.]

orfa -jaz.

orleniowate (Myliobatidae) - rodzina z rzędu -płaszczkokształtnych. Mają ciało rom-bowatego kształtu z wyraźnie wyodrębnioną głową i długim ogonem, zaopatrzonym u jego nasady w małą, pojedynczą płetwę grzbietową; za płetwą znajduje się zwykle l (czasem 2 lub 3) ząbkowany kolec, znacznie mniejszy niż u ogon-' czowatych; płetwy piersiowe są silnie umięśnione, dzięki czemu o. mogą nimi swobodnie poruszać i płynąć ruchem przypominającym lot ptaka;

jama gębowa uzbrojona jest w duże, płaskie, ułożone w mozaikę zęby, służące do miażdżenia skorupiaków. Ubarwienie grzbietu jest najczęściej jasnobrązowe lub żółtawe, brzuch białawy. Rozpiętość płetw piersiowych dochodzi do 3 m, a ciężar do 350 kg. W odróżnieniu od większości płaszczkokształtnych o. prowadzą raczej pelagiczny niż denny tryb życia. Są jajożyworodne. Zamieszkują morza stref tropikalnej, subtropikalnych i umiarkowanych (Ocean Atlantycki wraz z Morzem Śródziemnym, Pacyfik, Ocean Indyjski). Spotykane są dość rzadko i dlatego nie mają większego znaczenia gospodarczego. Ze względu na dużą siłę i stosunkowo znaczny ciężar stanowią dużą atrakcję dla wędkarzy. [J.M.R.]

orleń -oskrzydlali pospolity.

orleń cętkowany {Aetobatus narinari) - gatunek z rodziny ->orleniowatych. Za płetwą

Orleń cętkowany

grzbietową znajduje się l do 3 kolców, pozą tym skóra jest gładka. Powierzchnia ciała bywa brązowa, oliwkowa lub szara. O.c. od spokrewnionego

161

osmany

z nim skrzydlaka pospolitego różni się wyraźnie dzięki istnieniu okrągłych, białych z niebieskawym obrzeżeniem lub żółtych plam, rozsianych gęsto na grzbiecie. Ogon okazów dorosłych jest 3,5 rażą dłuższy od reszty ciała; u młodych okazów może być nawet do 4,5 rażą dłuższy. O.c. jest jedną z większych płaszczek;

rozpiętość jego "skrzydeł" dochodzi do 3 m, a ciężar do 200 kg. Jest niezwykle silny (stwierdzono np., że pewien okaz o półtorametrowej rozpiętości płetw piersiowych holował na linie harpuna przez dłuższy czas siedmiometrowej długości łódź wraz z załogą). Dorosłe o.c. pływają zwykle pojedynczo lub parami, natomiast młode okazy często tworzą stada liczące nieraz po kilkadziesiąt, a nawet kilkaset sztuk. Są jajożyworodne. Samica rodzi młode w powietrzu, w czasie wyskakiwania nad wodą. Zasadniczym pożywieniem o.c. są małże rozgniatane mocnymi, płytkowatymi zębami. Jego rozprzestrzenienie obejmuje wszystkie morza stref tropikalnej, subtropikalnych i umiarkowanych. Mięso jego jest jadalne, a odpowiednio przyrządzone uchodzi za duży przysmak. [J.M.R.]

orloryb -»kulbin.

osman nagi (Diptychus dybow-skii) - gatunek z rodzaju ->-osmanów. Ma zredukowaną pokrywę łuskową; łuski zachowały się u niego tylko wzdłuż linii bocznej, u nasady płetw piersiowych oraz wokół otworu odbytowego i nasady płetwy odbytowej. Osiąga 60 cm długości. Odżywia się mięczakami, kiełżami, drobnymi rybami, a także

w znacznym stopniu roślinami. Ma bardzo wydłużony okres tarła (np. w dorzeczu Jeziora Issyk-Kul tarło trwa od lutego po sierpień). U obu płci gonady są trujące. O.n. zasiedla wysokogórskie jeziora centralnej Azji i wpadające do nich rzeki. W jeziorze Issyk-Kul w Kirgizji stanowi podstawę rybołówstwa. Spożywa się go na świeżo, w stanie solonym, wędzonym i suszonym. Najbardziej ceniony jest w stanie wędzonym i suszonym. [H.R.]

osmany (Diptychus) - rodzaj z rodziny ^-karpiowatych, spokrewniony z marynkami. Należą do niego trzy gatunki z kilkoma podgatunkami. O. mają ciało wrzecionowate, pokryte drobną, nie zachodzącą na siebfe łuską, w niektórych miejscach zredukowaną; wokół otworu odbytowego i nasady płetwy odbytowej znajdują się powiększone łuski, zwane rozszczepem; w kącikach otworu gębowego umiejscowiona jest jedna para wąsików; zęby gardłowe ułożone są w dwóch szeregach. O. dochodzą do 70 cm długości. Rosną wolno. Dopiero w wieku ok. 20 lat osiągają 60 cm długości. Odżywiają się roślinami, fauną denną, a czasem drobnymi rybami. W ciągu pory godowej trą się kilkakrotnie. Ich otrzewna i ikra są trujące. Ma to poważne znaczenie ochronne, gdyż składane w płytkiej i przezroczystej wodzie górskich potoków jaja o. łatwo mogłyby paść łupem nie tylko innych ryb, lecz także ptaków. Ikra przyklejona początkowo do kamieni jest spłukiwana wkrótce przez prąd wody i dalszy rozwój odbywa w szczelinach między kamieniami. O. wystę-

osmoregulacja

162

pują w górnych biegach rzek i jeziorach centralnej i połu-dniowowschodniej Azji. Nie mają znaczenia gospodarczego z wyjątkiem o. nagiego. [H.R.]

osmoregulacja - proces fizjologiczny polegający na utrzymywaniu określonego stężenia soli, a zatem ciśnienia osmotycznego we krwi i w płynach wewnątrzkomórkowych, który odbywa się przy udziale układu ->wydalniczego. Ma kolosalne znaczenie w życiu organizmów wodnych. Większość ryb jest przystosowana do życia w środowisku o określonym zasoleniu. Ryby te noszą nazwę stenohalicznych. Niektóre gatunki babkowatych, karpiowatych, igliczniowatych i inne znoszą tylko nieznaczne wahania zasolenia. Natomiast ryby wędrowne (-•wędrówki ryb) są przystosowane do większych zmian środowiska. Ryby mogące e-gzystować w wodzie o różnym zasoleniu noszą nazwę euryhalicznych. Ryby stenohaliczne przeniesione do środowiska o innym zasoleniu giną po krótkim czasie wskutek naruszenia równowagi między ciśnieniem osmotycz-nym organizmu a środowiska zewnętrznego i naruszenia mechanizmów osmoregulacyj-nych. U ryb słodkowodnych przeniesionych do wody słonej następuje odwodnienie organizmu i nagromadzenie się nadmiernych ilości soli we krwi. Zmiany zachodzące w organizmie ryb morskich przeniesionych do wody słodkiej są zbadane mniej szczegółowo. Stosunek ciśnienia osmotycznego krwi do ciśnienia osmotycznego środowiska zewnętrznego jest odmienny u krągłoustych i różnych grup ryb kostnych morskich

i siodkowodnych. U krągłoustych ciśnienie środowiska wewnętrznego jest prawie równe (izotoniczne) z ciśnieniem środowiska zewnętrznego. Krew ryb chrzestnych, której ciśnienie osmotyczne wynosi A° 1,93, jest hipertoniczna dzięki zawartości dużych ilości mocznika (--wydalniczy układ) w stosunku do wody morskiej (o ciśnieniu osmotycznym wynoszącym A° 1,85). Ryby kostne morskie mają niższe ciśnienie krwi (A° 0,80), hipotoniczne w stosunku do środowiska zewnętrznego. Słodkowodne ryby kostne mają wyższe ciśnienie osmotyczne krwi (A° 0,70), hipertoniczne w stosunku do wody, której ciśnienie osmotyczne wynosi A° 0,02. Ta różnica ciśnień osmotycz-nych sprzyja u ryb chrzestnych i słodkowodnych kostnych stałemu pobieraniu wody ze środowiska zewnętrznego na zasadzie osmozy; woda przenika do organizmu tych ryb przez skrzela i całą powierzchnię ciała. Nadmiar jej jest wydalany przez nerki. Morskie ryby kostne - na odwrót - muszą pozbywać się nadmiaru soli, który wydalają głównie przez skrzela (->wydalniczy układ). [H.R.]

ostrakodermy, bezszczękowce pancerne (Ostracoderrm) - wymarła podgromada z gromady krągłoustych (Cyclostomata), z nadgromady -^bez-szczękowców, blisko spokrewniona ze współcześnie żyjącymi krągłoustymi. O. występowały od dolnego syluru do górnego dewonu. Większość z nich wyposażona była w twardy pancerz kostny, osłaniający głowę i przód tułowia;

istniały też formy pokryte łuskami. O. miały szkielet wewnętrzny dobrze rozwinięty;

163

ostrobrzuszka pospolita

szczęki i płetwy parzyste nie występowały; budowa mózgu była identyczna jak u współcześnie żyjących krągłoustych. O. osiągały długość kilkudziesięciu centymetrów. Zamieszkiwały wody słodkie. Najważniejszymi ich przedstawicielami są pteraspidy i cefalaspi-dy. [J.M.R.]

ostrakofilne ryby ->ekologicz-ne grupy rozrodcze ryb.

ostrobok pospolity (Trachurus trachurus) - gatunek z rodziny ->ostrobokowatych. Ma ubarwienie ciała szarobłękitne na grzbiecie z zielonkawymi plamkami, boki srebrzyste, brzuch biały. Osiąga długość 50 cm. Żyje w ławicach. Odbywa dość dalekie wędrówki. Trze się w miesiącach letnich od czerwca do sierpnia. Płodność jego waha się w granicach od 3 tyś. do 140 tyś. ziarn ikry. Ma ikrę pelagiczną. Narybek do końca pierwszego roku życia często korzysta ze schronienia między ramionami meduz. Pokarm o.p. stanowi zooplankton i drobne ryby;

przy brzegach południowej Norwegii głównym pokarmem są larwy dobijaka. Długość życia wynosi ok. 6 lat. O.p. jest gatunkiem szeroko roz-

Ostrobok pospolity

przestrzenionym w przybrzeżnych wodach Europy od Trondhjemu w Norwegii i dalej na południowy zachód aż do południowej Afryki. Liczny jest w Morzu Czarnym i Śródziemnym. Ma duże znaczenie

gospodarcze; sporządza się z niego przede wszystkim konserwy. Bardzo zbliżony do o.p. jest ostrobok czarny (Trachurus •picturatus), osiągający nieco większe rozmiary - 60 cm długości. Jest on szeroko rozprzestrzeniony w ciepłych wodach Atlantyku. [J.M.R.]

ostrobokowate (Carangidae) - rodzina z rzędu ->.okoniokształtnych, obejmująca ok. 30 rodzajów i ponad 200 gatunków. Przedstawicieli tej rodziny charakteryzuje obecność dwóch kolców przed płetwą odbytową; u młodych okazów kolce te mogą być połączone błoną z płetwą lub jeden z drugim; ciało o. jest bocznie spłaszczone, trzon ogonowy bardzo niski, a łuski linii bocznej mają grzebieniaste wyrostki. Ubarwienie bywa zazwyczaj metaliczne, srebrzyste albo złote. Prawie wszystkie należące tu gatunki są rybami pelagicznymi. Często pływają z płetwą grzbietową wystającą nad powierzchnię wody. Wiele gatunków wędruje latem na żerowiska do wód strefy umiarkowanej, a zimą wraca do wód cieplejszych. Pokarm o. stanowi zooplankton lub drobne ryby. Zamieszkują morza i oceany strefy tropikalnej i subtropikalnych. Mają duże znaczenie gospodarcze; doskonale nadają się do produkcji konserw. [J.M.R.]

ostrobrzuszka pospolita (Hemi-

culter leucisculus) - gatunek z rodziny -^-karpiowatych. Ma ciało wydłużone, lekko spłaszczone bocznie oraz otwór gębowy górny; na brzusznej stronie ciała znajduje się ->kil. O.p. osiąga 17 cm długości. Żywi się planktonem i owadami spadającymi do wody. Ma ikrę pelagiczną, roz-

ostronosik

164

wijającą się w trakcie spływania z prądem. Występuje masowo w dorzeczu Amuru, w wodach Chin, Korei, Wietnamu i Taiwanu. Nie ma znaczenia gospodarczego. Służy jedynie za pokarm rybom drapieżnym. Oprócz o.p. znanych jest w wodach Chin jeszcze ok. 6 innych gatunków z kilkoma podgatunkami. [H.R.]

ostronosik (Mugil salims) - gatunek z rodziny ->.cefalowatych. Osiąga długość 40 cm. Występuje w wodach wschodniego Atlantyku od wybrzeży Francji do południowej Afryki, a także w Morzu Śródziemnym i Czarnym. Ma pewne znaczenie gospodarcze. Najczęściej bywa łowiony wraz z innymi gatunkami cefalowatych. [J.M.R.]

ostronosy (Isurus) - rodzaj z rodziny lamnowatych (Isuri-dae), z rzędu ->-rekinokształt-nych, blisko spokrewniony z żarłaczem ludojadem. Znane są co najmniej dwa gatunki:

o. atlantycki (Isurus oxyrin-chus) i o. pacyficzny (Isurus glaucus), występujący poza 0-ceanem Spokojnym także w Oceanie Indyjskim. O. osiągają długość 4 m i ciężar 600 kg. Są jajożyworodne. Samica wydaje na świat dobrze już ukształtowane młode, najczęściej w okresie letnim. Są one

wędkarzy ze względu na swe walory sportowe: schwytane na hak walczą efektownie, wykonując przy wyskokach nad wodę szereg ewolucji. [J.M.R.]

ostropletwcewate (Pholidae) - rodzina z podrzędu ->-śliz-gowców. Mają ciało wydłużone i bocznie spłaszczone;

płetwa grzbietowa jest długa i niska, podparta twardymi promieniami; płetwy piersiowe są małe, szczątkowe, lub nie występują; płetwy brzuszne bywają zredukowane do l kolca i l promienia miękkiego; wyrostki poprzeczne kręgów tułowia zrastają się, tworząc kanał hemalny. O. obejmują kilka gatunków o rozmieszczeniu wokółbiegunowym, zasiedlających wody arktyczne i subarktyczne. W wodach atlantyckich reprezentowane są tylko przez ostropłetwca. [K.K.]

ostropletwiec (Pholis gunellus) - gatunek z rodziny ->-ostro

Ostronos atlantycki

niezwykle zwinne, szybkie, silne i mogą być niebezpieczne nawet dla człowieka. Mięso o. jest jadalne. Ryby te cenione są _przede wszystkim przez

Ostropłetwiec

płetwcowatych. Ma ciało niskie i drobne łuski ukryte pod warstwą śluzu. Posiada żółtobrązowe ubarwienie z ciemniejszymi plamami, a wzdłuż płetwy grzbietowej występuje rząd czarnych plam, obrzeżonych linią żółtą. Osiąga 25 cm długości. Żywi &ię fauną denną i ikrą ryb. Trze się jesienią. Rodzice strzegą przez jakiś czas ikry, złożonej do pustych muszli małży lub wśród kamieni (->-opieka nad potomstwem). O. przebywa w literału i sublitoralu mórz od wybrzeży północnozachodniej Francji do Morza Białego i po

165

paleoniskusy

amerykańskiej stronie Atlantyku. Jest pospolity w Morzu Bałtyckim. Wartości użytkowej nie ma. [K.K.]

ostrosz (Trachinus draco) - gatunek z rodziny ostroszowatych (Trachinidae), z podrzędu

Ostrosz

->.ostroszowców, blisko spokrewniony ze żmijką. Ma ciało wydłużone i bocznie spłaszczone, pierwszą płetwę grzbietową krótką, podpartą twardymi kolcami i posiadającą wyraźną dużą plamę; w poprzek boków ciała przebiegają niebieskawe i żółtawe smugi; przy silnym kolcu pokrywy skrzelowej i u podstawy kolców płetwy piersiowej znajdują się gruczoły jadowe. O. osiąga 40 cm długości. Przebywa na piaszczystym dnie płytkich wód przybrzeżnych od Morza Północnego do Czarnego. Rzadko trafia się w Bałtyku zachodnim i wyjątkowo w południowym. Chętnie zagrzebuje się w piasek, co stwarza niebezpieczeństwo dla kąpiących się, przypadkowe

bowiem zadraśnięcie kolcem jadowym może spowodować silne, czasem nawet śmiertelne zatrucie. [K.K.]

ostroszowce (Trachinoidei) - podrząd z rzędu -^okoniokształtnych, obejmujący kilkanaście rodzin i ponad 100 gatunków. Cechuje je przeważnie wydłużone, czasem jednak krępe ciało, wydłużona druga płetwa grzbietowa i odbytowa, obecność u nasady płetw piersiowych lub grzbietowej gruczołów jadowych oraz brak pęcherza pławnego. Występują przeważnie w strefie przybrzeżnej wód tropikalnych, subtropikalnych i umiarkowanych, a niektóre rodziny przeszły do życia w głębinach. Rodzina ostroszowatych (Trachinidae) obejmuje l rodzaj z 2 gatunkami: ostroszem i żmijką. Rodzina skaberowatych (Uranoscopżdae) obejmuje kilkanaście gatunków, z których najbardziej znany jest skaber. [K.K.]

oszczery ->-elopsy. ości -^.szkielet.

otolity -^-słuchu i równowagi zmysł.

owal -^.pęcherz pławny. owsianka ->.słonecznica.

pagrus (Pagrus pagrus) - gatunek z rodziny -^-prażmowatych, grający dużą rolę w rybołówstwie Morza Śródziemnego i sąsiadujących z nim wód Atlantyku. W skład asortymentu handlowego, zwanego "pagrus", wchodzą również

inne gatunki prażmowatych, podobnie jak większe okazy p. wchodzą w skład asortymentu "dorada". [K.K.]

paleoniskusy (Palaeowscus) - rodzaj obejmujący kopalne szczątki ryb z grupy -»-pra

paletki

166

wieczkowców. Należące tu gatunki cechowały duże oczy, silnie rozwinięte i wydłużone ku tyłowi kości szczękowe, nie skostniałe żebra i duże łuski pokryte ganoiną. Przedstawiciele tego rodzaju żyli w wodach słodkich, od środkowego dewonu do dolnej kredy. [J.M.R.]

paletki, dyskowce (Symphysodon) - rodzaj z rodziny

Paletka Symphysodon discus

->pielęgnicowatych, obejmujący gatunki ubarwione w odcieniach zielonym, czerwonawym, niebieskim i brunatnym, odznaczające się wysokim, bocznie spłaszczonym ciałem o kształcie prawie kolistym. P. osiągają długość 25 cm. Ich głównym pokarmem są drobne bezkręgowce wodne. Tarło odbywają parami. W okresie tym ciało rodziców pokrywa się galaretowatą, przeźroczystą substancją, która dla świeżo wyklutego narybku, po wyczerpaniu przez niego zapasów woreczka żółtkowego, stanowi pierwsze pożywienie. Rodzice opiekują się potomstwem. P. występują w wodach Ameryki Południowej, głównie

w dorzeczu Amazonki. Są często hodowane w akwariach. W Polsce chowana jest najczęściej p. brązowa (Symphysodon aeąuifasciata axelrodi). [J.M.R.]

palia (Salyelinus lepechini) - gatunek z rodziny --łososiowatych, często zaliczany do grupy pstrągów. Może osiągnąć długość 75 cm i ciężar 7 kg, jednak okazy o ciężarze przekraczającym 2 kg spotyka się już rzadko. P. odżywia się głównie rybami. Tworzy szereg form różniących się od siebie biologią. Zamieszkuje jeziora Szwecji, południowej Norwegii i Finlandii, Onegę i Ładogę oraz jeziora Karelii. [J.M.R.]

palia amerykańska -^-pstrągi.

pałasz (Trichiurus lepturus) - gatunek z rodziny ->pałaszowatych. Jest on prawdopodobnie jedynym przedstawicielem tej rodziny. Ciało p. jest bardzo wydłużone, bocznie spłaszczone w kształcie wstęgi, bezłuskie, zwykle jasno srebrzyste; brak płetwy ogonowej i płetw brzusznych; długa płetwa grzbietowa przechodzi na ogon; wielka paszcza u-zbrojona jest w mocne zęby. P. może osiągać długość 1,5 m. Zamieszkuje morza strefy

Pałasz

tropikalnej, a czasami wchodzi w przyujściowe odcinki rzek. Jest bardzo ceniony ze względu na smaczne mięso. Bywa poławiany m.in. przez

167

parposz

polskie statki rybackie na łowiskach afrykańskich, a na nasz rynek trafia głównie w postaci mrożonej. Ze względu na dużą siłę i żywotność p. stanowi atrakcyjną rybę sportową, chętnie poławianą na wędki. [J.M.R.]

palaszowate, wstęgowce (Tri-chiuridae) - rodzina z rzędu -^okoniokształtnych, obejmująca prawdopodobnie jeden tylko gatunek pałasza. Odznacza się bardzo wydłużonym, bocznie spłaszczonym, pozbawionym łusek ciałem i wielkim pyskiem, uzbrojonym w mocne, stożkowate zęby; u p. brak płetwy ogonowej, występują natomiast długie, niskie i przechodzące na ogon płetwy grzbietowa i odbytowa. P. są drapieżne. Żyją w powierzchniowych warstwach większości mórz tropikalnych;

na północ docierają do południowowschodnich wybrzeży Wielkiej Brytanii. [J.M.R.]

pancerne ryby -4arczowce.

pangazjanodon (Pangasianodon gigas) - gatunek z rodziny sumów wędrownych (Pangasiidae), z podrzędu ->sumow-ców. Osiąga do 2,5 m długości. Żywi się roślinami. Starsze osobniki stają się bezzębne. P. występuje na Półwyspie Indochińskim, gdzie zasiedla duże rzeki podgórskie. W porze deszczowej odbywa wędrówki rozrodcze w górę rzek. Ma lokalnie znaczenie gospodarcze. [H.R.]

papugoryby (Scandae) - rodzina z rzędu ->.okoniokształt-nych, blisko spokrewniona z wargaczowatymi, od których prawdopodobnie się wywodzi. P. stanowią bardzo liczną ro

d7inp m'f>7wvklp laikrawn f7p_

sto Kontrastowo ubarwionycn ryb. Swą nazwę zawdzięczają specyficznej budowie aparatu gębowego: mniej lub bardziej zaznaczające się zlanie zębów w rodzaj płytek nadaje mu postać dzioba papugi. Taka budowa aparatu gębowego u-możliwia łatwe odłupywanie kawałków raf koralowych i rozkruszanie ich za pomocą silnie rozwiniętych zębów gardłowych. Sposób pobierania pokarmu upodabnia p. do zwierząt przeżuwających, zwłaszcza że pokarm wielokrotnie wędruje w jamie gębowej do przodu i do tyłu. Poszczególne gatunki p. dochodzą do długości 80 cm. Odżywiają się zarówno glonami, jak i drobnymi zwierzętami bezkręgowymi. Ich życie związane jest ściśle z rafami koralowymi. Są szeroko rozprzestrzenione w tropikalnej strefie mórz całego świata. Mięso mają smaczne. Jest ono chętnie spożywane przez okoliczną ludność. [J.M.R.]

paraiba -^sumowce.

parasum amurski, sum amurs-ki (Parasilurus asotus) - gatunek z rodziny ->sumowatych. Ma ząbkowany kolec płetwy piersiowej. Dochodzi do 1 m długości. Nie przejawia troski o potomstwo. Występuje w Chinach, Japonii, Korei i w dorzeczu Amuru. Ma dosyć duże znaczenie gospodarcze. [H.R.]

parasum Arystotelesa (Parasi-lurus aristotelis) - gatunek z rodziny -^sumowatych. Jedyny przedstawiciel parasu-mów, który występuje w Europie (Grecja). [H.R.]

parposz (Alosa fallax) - ga

tnnpT^ 7 rni^yom _^r^T7a nłrrmr

parr

168

Ma ciało wysokie, wyższe niż u śledzia, bocznie spłaszczone, o ostrej krawędzi brzucha. Ubarwienie grzbietu jest nie-bieskozielone, brzuch srebrzysty, mieniący się; na bokach

Parposz

znajduje się jedna lub kilka ciemnych plam. P. osiąga długość 50 cm. Jest rybą pelagiczną, odżywiającą się głównie skorupiakami, a ponadto larwami ryb. Trze się w wodach słodkich w dolnym biegu rzek lub w ich ujściach (w zależności od temperatury wody) od połowy kwietnia do początku czerwca Samica składa 140 tyś. do 180 tyś. ziarn ikry. Jest ona bardzo drobna i dopiero w środowisku wodnym po jej złożeniu znacznie się powiększa na skutek wsiąkania wody w błonę jajową. Świeżo wylęgłe larwy mierzą 4 mm długości i do jesieni pozostają w rzece, osiągając wówczas długość 8 do 14 cm. Wtedy zaczynają spływać do morza. W okresie tarła okazy dorosłe nie pobierają pokarmu. P. występuje wzdłuż atlantyckich wybrzeży Europy od Islandii i Sergen w Norwegii po Hiszpanię i dalej na południe aż do Magodaru w północnozachodniej Afryce oraz w Morzu Śródziemnym, Czarnym i Bałtyckim. W Polsce bywa poławiany w bardzo niewielkich ilościach w Zatoce Gdańskiej i Pomorskiej oraz w okolicach Rynny Słupskiej. Pokrewnymi mu gatunkami są aloza i menhaden. M.M.R.I

parr -»-łosoś szlachetny. pastynak -»-ogończa. paszczak ->-piotrosz.

paszczękowaie (Chźasmodontź-dae) - rodzina z rzędu ->okoniokształtnych. Obejmuje 5 rodzajów i blisko 20 gatunków głębinowych lub batypelagicz-nych. Jej przedstawiciele, z których najbardziej znany jest okoń głębinowy, mają możność połykania ryb kilkakrotnie przekraczających ich własne rozmiary ciała. P. rozprzestrzenione są w Oceanie Atlantyckim. [J.M.R.]

patuda (Germo obesus) - gatunek z rodziny --makrelowatych, blisko spokrewniony z albakorami i tuńczykiem. 0-siąga długość 2 m. Zamieszkuje tropikalną strefę Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego. Jego mięso, o wysokich wartościach odżywczych i smakowych, spożywa się m. in. w postaci wędzonej, suszonej i w konserwach. [J.M.R.]

pawie oczko ->-gupik. pecylki ->-piękniczkowate.

pelagofilne ryby -»-ekologicz-ne grupy rozrodcze ryb.

pelamida, bonito (Sarda sarda) - gatunek z rodziny -»-makrelowatych. Ma ciało wrzecionowate, lekko bocznie spłaszczone, wydłużone, pokryte drobną łuską. Grzbiet jej jest metalicznoniebieski z licznymi, ciemnymi prążkami, zachodzącymi nieco poniżej linii bocznej; boki i brzuch są srebrzystobiałe, opalizujące. P. osiąga długość 80 cm. Bywa czasami zaliczana do grupy tuńczyków. Jest gatunkiem

169

pęcherz plawny

wędrownym. W Morzu Śródziemnym i przy wybrzeżach północnej Afryki wyciera się od listopada do czerwca. Rośnie bardzo szybko; dojrzałość płciową osiąga w drugim roku

Pelamida

życia przy długości ok. 60 cm. Żywi się głównie rybami. Występuje w wodach strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej Oceanu Atlantyckiego i przyległych do niego mórz. Na północ dociera aż do wybrzeży Norwegii i Szwecji. Mięso jej jest bardzo smaczne. Z powodu wielkości i siły uważana jest za atrakcyjną rybę sportową. [J.M.R]

peled -»-peluga.

peluga, peled (Coregonus peled) - gatunek z podrodziny -^siejowatych. Osiąga długość 60 cm i ciężar 5 kg. Jest typową rybą planktonożerną. Rośnie bardzo szybko. Doskonale nadaje się do zarybień;

stanowi jedyny gatunek sie-jowatych łatwo przystosowujący się do nowych warunków. P. zamieszkuje rzeki Syberii od Mezeni do Koły-my. Tworzy także formy jeziorne. Nigdy nie wstępuje do morza. Mięso jego jest bardzo cenione ze względu na doskonały smak. Czynione od kilku lat próby aklimatyzacji tego gatunku w wodach Polski dały już pewne wyniki. [J.M.R.]

petnokostne -^.ganoidy kostne.

pęcherz plawny - narząd hydrostatyczny, modyfikujący

ciężar właściwy ryby. Mieści się w jamie brzusznej, najczęściej nad przewodem pokarmowym (wyjątek stanowią ryby dwudyszne - prapłetwiec, prapłaziec i rogoząb, u których p.p. znajduje się pod przewodem pokarmowym). Powstaje w rozwoju embrionalnym jako uwypuklenie przełyku, z którym łączy się za pomocą przewodu powietrznego. W okresie postembrionalnym początkowo napełnia się powietrzem atmosferycznym przez bezpośrednie połykanie go znad powierzchni wody. U wielu ryb (np. u śledziokształtnych i karpiokształt-nych) przewód powietrzny pozostaje drożny przez całe życie. Nazywamy je o t w a r t opęcherzowymi. U innych (dorszokształtnych, ciernikokształtnych i okoniokształt-nych), tzw. zamknięto? ę-cherzowych, przewód zarasta, oddzielając p.p. od przełyku. U ryb tych w ściance p.p. rozwijają się tzw. gruczoły gazowe - skupiska włosowatych naczyń krwionośnych służące do uzupełniania gazów w pęcherzu, oraz tzw. owal - narząd o podobnej budowie co gruczoły gazowe, przez który wydala się nadmiar gazu do systemu krwionośnego. Ryby otwartopęcherzowe regulują zawartość gazu w pęcherzu wypuszczając go lub połykając przez przewód powietrzny. Dzięki temu mogą one znacznie szybciej zmieniać objętość gazów w p.p. niż ryby z pęcherzem zamkniętym. U śledziokształt-nych p.p. ma przewód otwierający się nie tylko do przełyku, lecz także bezpośrednio na zewnątrz ciała, poza otworem odbytowym. (Osobliwość tę wykorzystują rybacy nad Morzem Adriatyckim przy po

pęcherz plawny

170

łowach sardynek. Ryby te wynurzając się szybko z głębszych warstw wody, wypuszczają nadmiar powietrza, dzięki czemu na powierzchni wody pojawia się masa pęcherzyków powietrza nad ławicą ryb). U ostroboka należącego do ryb zamkniętopęcherzowych p.p. otwiera się jednak do jamy skrzelowej, co pozwala mu w razie potrzeby szybko wypuścić powietrze. U innych ryb z zamkniętym p.p. dostosowywanie ciśnienia w pęcherzu do ciśnienia wody odbywa się znacznie wolniej. Dlatego takie ryby, złowione i gwałtownie wyciągnięte z wody, szczególnie ze znacznych głębokości, mają p.p. rozdęty, a nieraz wynicowany przez otwór gębowy na zewnątrz. U ryb pelagicznych, odbywających znaczne migracje pionowe, p.p. staje się zawadą. Dlatego wiele takich ryb, przeważnie pelagiczne drapieżcę, utraciło p.p. w procesie ewolucji. Należą do nich rekinokształtne (z których pewne gatunki mają w rozwoju embrionalnym zaczątek p.p., zanikający zupełnie u okazów dorosłych), makrelowate i in. U tych ryb zmniejszenie się ciężaru właściwego osiągane jest przez nagromadzenie w tkankach znacznych ilości tłuszczu (u rekinokształt-nych w wątrobie, a u makrelowatych w mięśniach i jamie brzusznej). U wężorowatych (-^-wężorowce) wypełnia się tłuszczem pozbawiony gazów p.p. Brak p.p. u krą-głoustych i ryb przydennych - płaszczkokształtnych oraz u wielu ryb kościstych (u większości babkowatych, głowaczowatych i flądrowatych). Jest on obecny jednak u pelagicznych larw tych ostatnich i zanika przy przejściu na

przydenny tryb życia. P.p. łączy się z błędnikiem ucha wewnętrznego (-^.słuchu i równowagi zmysł), do którego są przekazywane informacje dotyczące ciśnienia w środowisku zewnętrznym. Szczególnie przedstawiciele piskorzowatych są czuli na zmiany ciśnienia atmosferycznego, które powoduje u nich zmiany w zachowaniu się. W Japonii niektóre gatunki tych ryb trzyma się w akwariach jako żywe barometry. Połączenie p.p. z uchem wewnętrznym za pomocą aparatu We-bera (-^szkielet ryb) służy u ryb karpiowatych i sumowatych także do przekazywania fal dźwiękowych. Usunięcie tym rybom p.p. powoduje brak reakcji na dźwięki, słowem - pozbawia je słuchu. P.p. bierze także udział w wydawaniu dźwięków (->-głos ryb), szczególnie u ryb kul-binowatych, u których posiada liczne wyrostki, tkwiące w mięśniach tułowia. Usunięcie p.p. pozbawia ryby zdolności wydawania dźwięków. Po wszczepieniu na miejsce p.p. gumowego balonika przywraca się im utracony głos. P.p. ryb dwudysznych, zwany płucem, służy jako dodatkowy narząd oddychania. Ścianki jego mają budowę komorową i gęsto rozwiniętą sieć naczyń krwionośnych. Także u niektórych ryb kościstych p.p. bierze udział w procesie oddychania. U niektórych brazylijskich kąsaczowatych, arapaimy, gymnarchusa i heterotisa ścianki p.p. mają podobnie jak u dwudysznych budowę komorową. U amii ścianki są gładkie, lecz obficie u-naczynione. Z p.p. wytwarza się rybi klej. W niektórych rejonach p.p. uchodzi za przysmak i bywa spożywany. [H.R.]

171

pielęgnuje

pędzloskrzelne

kształtne.

,-iglicznio

piekielnica, szweja (Alłiurnoi-des bipunctatus) - gatunek z rodziny ->-karpiowatych. Ma wydłużone, lekko spłaszczone bocznie ciało, otwór gębowy końcowy oraz zęby gardłowe ułożone w dwu szeregach. U-barwienie grzbietu jest ciemnoszare, a boki i brzuch są srebrzystobiałe; wzdłuż linii bocznej ciągną się dwa szeregi ciemnych punkcików. P. nie przekracza zwykle 11 cm długości, rzadko dochodzi do 14 cm. Żywi się fauną denną oraz glonami. Trze się w maju i czerwcu, kilkakrotnie, w szybko płynącej wodzie i na

Piekielnica

kamienistym dnie. Występuje w Europie środkowej. Zamieszkuje rzeki o wartkim prądzie. W Europie wschodniej, na Półwyspie Bałkańskim, w Azji Mniejszej, na Zakaukaziu i w Iranie występuje 9 podgatunków p. W Polsce spotyka się p. w wielu rzekach, lecz nielicznie. Częstsza jest tylko w rzekach górskich. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]

pielęgnica indyjska, żółtaczek

(Etroplus maculatus) - gatunek z rodziny -..pielęgnicowatych. Ma ciało barwy złotożółtej, z ciemną, prawie czarną plamą pośrodku obu boków. Osiąga długość 8 cm. Jaja składa na twardym podłożu w liczbie 200 do 250 sztuk.

Wylęg następuje po 3 dniach. Młode zaczynają samodzielnie pływać po upływie 7 dni od momentu wylęgu. P.i. jest mięsożerna. Zamieszkuje słod

Pielęgnica indyjska

kie i słonawe wody Indii i Cejlonu. Bywa często hodowana w akwariach. [J.M.R.]

pielęgnice - nazwa zbiorcza różnych gatunków ryb z rodzajów Cichlasoma, Astronotus i Pelmatochromis, należących do rodziny -?-pielęgnicowatych. Dla gatunków z rodzaju Pelmatochromis stosuje się niekiedy także nazwę barwniaki. Poszczególne gatunki objęte nazwą p. mogą osiągać długość 40 cm. Większość p. jest mięsożerna i drapieżna. Wszystkie są troskliwymi rodzicami, opiekującymi się ikrą i potomstwem. Wiele gatunków jest hodowa

Plelęgnica Meeka

nych w akwariach. Z nich największe rozmiary osiągają p. pawiooka (Astronotus ocel-latus), zwana też ocznikiem, dorastająca 30 cm długości. W

pielęgnicowate

172

akwariach w Polsce hodowana jest m.in. p. zebra (Cichlasoma nigrofasciatum), p. Meeka (Cźchlasoma meeki), p. czerwona (Cichlasoma bimacu-

Pielęgnica zielona

latum), p. plamista (Cźcblasoma biocellatum), p. skośnoprę-ga (CichlasoTOd festwum), p. zielona (Cźchlasoroo severum), p. pięcioplama (Pelmatochromis annectens) oraz p. czerwonobrzucha (Pelmatochromis pulcher). Niektóre z wymienionych gatunków mogą dawać formy albinotyczne. Naturalnym miejscem występowania p. z rodzajów Cichlasoma i Asfronotus są wody Ameryki Środkowej i Południowej. P. z rodzaju Pelmatochromis występują w wodach Afryki. [J.M.R.]

pielęgnicowate (Cichlidae) - rodzina z rzędu -»-okoniokształtnych, obejmująca liczne rodzaje i gatunki. W skład p. wchodzą gatunki o bardzo różnorodnym kształcie ciała:

ciało może być niskie i wydłużone lub krótkie, wysokie, prawie koliste. Wiele gatunków wyróżnia się pięknym, żywym ubarwieniem i ciekawą biologią. P. są w większości drapieżne i tylko kilka gatunków jest roślinożernych. W okresie godowym, zwłaszcza samce, przybierają bardziej intensywne niż zwykle

barwy. Stają się wówczas ogromnie niespokojne, bardzo ruchliwe i przekopują pyszczkami podłoże w celu znalezienia odpowiedniego miejsca na złożenie ikry. Tarło poprzedza efektowny taniec godowy. Samica składa do 1,5 tyś. ziarn ikry. Rodzice opiekują się niezwykle troskliwie złożonymi jajami, a następnie wylęgłym narybkiem. Niektóre gatunki, jak np. gębacze, wylęgają ikrę we własnej jamie gębowej. P. rozprzestrzenione są głównie w słodkich i słonawych wodach Afryki (m.in. w Jeziorze Wiktorii i Tanganika); występują też w wodach Ameryki Środkowej i w północnej części Ameryki Południowej, na Madagaskarze, w Indiach, na Cejlonie oraz w Azji Mniejszej. W miejscach swego naturalnego występowania odgrywają ważną rolę w walce z malarią, niszcząc duże ilości larw komarów roznoszących tę groźną chorobę. Pewne gatunki osiągające większe rozmiary, jak np. niektóre tilapie, mają też znaczenie jako ryby konsumpcyjne, a także sportowe. Wiele gatunków p. ze względu na efektowne ubarwienie, ciekawą biologię i zachowanie się jest hodowanych w akwariach. W Polsce hoduje się m.in. skalary, paletki, gatunki z grupy pielęgnic i pielęgniczek. [J.M.R.]

pielęgniczki (.Apistogramma) - rodzaj z rodziny -»-pielęgnicowatych, obejmujący drobne rybki, rzadko przekraczające 8 cm długości. Należące tu gatunki są bardzo żywo, jaskrawo ubarwione. P. odznaczają się na ogół niezbyt dużą płodnością; zwykle składają tylko kilkadziesiąt jaj, którymi z reguły opiekuje się sa

173

pilot

mica. P. rozprzestrzenione są w wodach Ameryki Południowej, głównie w dorzeczu Amazonki; bywają często hodowane w akwariach. W Polsce hodowana jest m.in. p. Agassiza (Apistogramma agassisi), p. Ortmana (Apźstogramma ortmanni), p. motylowa (Apistogramma ramirezi) oraz p. Reitziga (Apistogramma reitzigi). [J.M.R.]

piękniczkowate, pecylki (Poe-ailliidae) - rodzina z rzędu -Aarpieńcokształtnych. Obejmuje 21 rodzajów i 138 gatunków. Samce mają narząd kopulacyjny, zwany gonopodium. Poszczególne gatunki osiągają maksymalnie długość 20 cm, większość jednak rzadko przekracza 10 cm długości. P. są na ogół jajożyworodne. Żywią się glonami, larwami owadów i drobnymi skorupiakami. Do rodziny p. należą m.in. powszechnie znane molinezje, limki, gupiki, gam-buzje, drobniczki i mieczyki. Naturalne rozmieszczenie p. obejmuje południową część Ameryki Północnej, Amerykę Środkową łącznie z Antylami oraz Amerykę Południową aż do południowej Argentyny. W słodkich i Sionawych wodach Ameryki Środkowej i Antyli są p. dominującą grupą zwierząt. Wiele gatunków bywa hodowanych w akwariach. [J.M.R.]

pikling - handlowa nazwa lekko solonego, a potem wędzonego na gorąco śledzia. [J.M.R.]

pilchardy -sardynki.

pilot (Naucrates ductor) - gatunek z rodziny -»-ostrobokowatych, jedyny z rodzaju Naucrates. Jest doskonale znany żeglarzom i płetwonurkom

ze względu na zwyczaj towarzyszenia okrętom, wielkim rybom, a wśród nich przede wszystkim rekinom. Ciekawe, że rekin zjadając inne ryby

Pilot

podobnej co p. wielkości nigdy nie atakuje p. Wydaje się, że jest to uwarunkowane wzajemnymi korzyściami: p. zjada żyjące na skórze rekinów pasożyty i jednocześnie korzysta z resztek pokarmu pozostawianych przez te drapieżniki. Być może, zwyczaj towarzyszenia większym, wolno pływającym obiektom, służy też p. jako schronienie, a także umożliwia mu pozostawanie w ukryciu i tym samym łatwiejsze polowanie na drobne ryby, którymi także się odżywia. Ciało p. jest wydłużone, lekko bocznie spłaszczone, głowa wypukła z zaokrąglonym małym pyskiem, uzbrojonym w drobne ząbki. Ubarwienie bywa zwykle nie-bieskoszare; w poprzek ciała przebiega 5 do 7 ciemnoniebieskich lub fioletowych pasów. P. osiąga zwykle długość 36 cm, wyjątkowo może dochodzić nawet 60 cm długości. Tarło odbywa w otwartym morzu. Larwy i okazy młodociane znacznie różnią się od dorosłych i były niegdyś opisywane jako odrębne rodzaje (Xystophorus i Nauclerus). Młodzież p. podobnie jak i innych ostrobokowatych w razie niebezpieczeństwa chętnie szuka schronienia między ramionami meduz l rurkopławów. P. jest szeroko rozprzestrze-

piłogon_______________

niony w morzach tropikalnych i subtropikalnych. Latem dociera na północ aż do zachodnich wybrzeży Francji i Wielkiej Brytanii; jest pospolity w Morzu Śródziemnym. Nie ma większego znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

piłogon (Galeus melastomus} - gatunek z rodziny rekinkowatych (Scyliorhinidae), z rzędu -4-rekinokształtnych. Ma budowę bardzo zbliżoną do re-kinka psiego; różni się od mego piłkowaniem wyrostków kościstych i łusek na grzbietowym płacie płetwy ogonowej. Ma ubarwienie grzbietu i boków brunatne z ciemniejszymi plamami, brzuch białawy. P. osiąga 1 m długości. Zwykle trzyma się blisko brzegów i rzadko schodzi poniżej 400 m głębokości. Żywi się drobnymi skorupiakami i rybami. Na wiosnę składa przeważnie dwa jaja w twardej otoczce. Są one nieco innego kształtu niż jaja rekinka i pozbawione lepkich, chwytnych nici. P. występuje w Morzu Śródziemnym i północnowschodniej części Oceanu Atlantyckiego. Większej wartości gospodarczej nie ma, gdyż jego mięso, jakkolwiek jadalne, jest mało smaczne i chude. [J.M.R.]

pilonos (Pristiophorus japoni-cus)-gatunek z rodziny -»-pi-łonosowatych, zbliżony nieco swym wyglądem do płaszczki piły. Osiąga długość 150 cm. Prowadzi denny tryb życia. Odżywia się drobnymi zwierzętami zagrzebanymi w podłożu, wykopując je swym wydłużonym pyskiem. Jest jajożyworodny. Samica wydaje na świat ok. 12 młodych. P. zamieszkuje wody morskie wokół Australii, Tasmanii, Filipin, Japonii, Korei i południo

__________________174

we j Afryki. Mięso jego jest chętnie spożywane przez miejscową ludność. [J.M.R.]

pilonosowate (Pnstiophondae) - rodzina z rzędu -»-rekinokształtnych. Obejmuje 2 rodzaje. Należące tu gatunki charakteryzuje wydłużony pysk, który ma kształt dwustronnej piły; po bokach tej piły, mniej więcej pośrodku, znajdują się dwa wąsiki; p. posiadają 5 lub 6 szczelin skrzelowych, brak im płetwy odbytowej, mają natomiast dwie płetwy grzbietowe; paszcza uzbrojona jest w bardzo liczne, drobne zęby. Osiągają długość do 150 cm. Są jajoży-worodhe. Przebywają głównie w strefie przybrzeżnej. Odżywiają się • bezkręgowcami i drobnymi, żyjącymi w ławicach rybami. Zamieszkują wody Oceanu Spokojnego i Indyjskiego. [J.M.R.]

pity (Pnstźs) - rodzaj z rodziny piłowatych (Pnstźdae) z rzędu -^płaszczkokształt-nych. Obejmują 6 współcześnie żyjących gatunków, z których najbardziej znana jest ryba piła (Pristis pristis), osiągająca 5 m długości i 800 kg ciężaru. Kształt ciała p. jest bardziej rekinowaty niż płaszczkowaty; jedynie głowa

Pilą Pristis ciaoata

jest silnie, grzbietowobrzusz-nie spłaszczona; przednia część głowy (rostrum) wydłużona jest w płaską "piłę"; narząd ten po obu stronach posiada

175

piotrosz

ostre zęby; służy do nabijania na nie drobnych ryb, które są następnie zrzucane pocieraniem o dno i zjadane; bywa też używany do przetrząsania dna w poszukiwaniu małży, ślimaków, szkarłupni i innych bezkręgowców stanowiących podstawowy pokarm p. Niektóre gatunki z omawianego rodzaju mogą dorastać do 10 m długości i uzyskiwać ciężar do 2,5 tyś. kg. Długość samej "piły" dochodzi u tych ryb do dwóch lub więcej metrów (ok. 13 długości ciała). P. prowadzą przeważnie przydenny tryb życia. Zasiedlają głównie wody morskie, rzadziej spotyka się je w strefie przyujściowej rzek, bardzo rzadko - w jeziorach śródlądowych. P. są jajożyworodne. W jednej otoczce jajowej może znajdować się kilka zarodków. Zamieszkują tropikalne i subtropikalne strefy przybrzeżne oceanów Spokojnego, Atlantyckiego i Indyjskiego. Mięso, zwłaszcza okazów mniejszych, metrowych, jest jadalne; z wątroby tych ryb wytapia się tran. [J.M.R.]

piotrosz, paszczak (Zeus faber)

- gatunek z rodziny piotroszowatych (Zeidae), z rzędu

-^piotroszokształtnych. Ma ciało krótkie, wysokie, z bardzo zredukowanym trzonem ogonowym; silne spłaszczenie boczne upodobnia go do płytki; krawędź brzucha tworzy ostrą linię; płetwy brzuszne są długie, a przednia część płetwy grzbietowej podparta twardymi promieniami; łącząca je błona międzypłetwowa tworzy nitkowate wypustki, sięgające daleko poza promienie; w tylnej połowie ciała, wzdłuż nasady płetwy grzbietowej i odbytowej, ciągnie się szereg kolczastych wyrostków

skórnych; duża głowa posiada wielki otwór gębowy; dzięki wydłużonym kościom przed -szczękowym otwór gębowy przy otwieraniu wysuwa się

Płotrosz

ku przodowi i jama gębowa przyjmuje kształt rurki. Barwa grzbietu jest zielonobru-natna, boków - żółtawa, brzucha - srebrzysta; nad linią boczną, tuż za nasadą płew piersiowych, znajduje się duża, ciemna plama z żółtym obrzeżeniem. P. osiąga ok. 30 cm długości. Prowadzi pe-lagiczny tryb życia. Żywi się głównie drobnymi rybami ławicowymi i małymi głowonogami pelagicznymi. Płytkowaty kształt ciała, zbliżone do barwy fal ubarwienie oraz nitkowate wypustki płetwy grzbietowej upodobniają p. do unoszącego się na falach fragmentu glonu, co ułatwia mu podpływanie do zdobyczy. Występuje on przy europejskich wybrzeżach Atlantyku, od Morza Czarnego po Bergen w Norwegii, jednak w Morzu Północnym bywa już spotykany rzadko. Do Bałtyku nie zapływa. Odławiany jest przypadkowo, lecz w znacznych ilościach w Morzu Śródziem-

piotroszoksztaitne

176

nym i przy wybrzeżach Europy zachodniej, głównie przy łowię sardynek. Jest lokalnie spożywany i ma doskonałe mięso. [K.K.l

piotroszoksztaltae (Zeiformes)

- rząd z nadrzędu ryb -»-kościstych, spokrewniony z okoniokształtnymi, obejmujący 3 rodziny z kilkunastoma gatunkami. Charakteryzuje je silnie bocznie spłaszczone ciało ze znacznie skróconym trzonem ogonowym oraz występowanie l do 4 ostrych kolców przed płetwą odbytową. P. to ryby pelagiczne i batypelagiczne, zasiedlające strefy tropikalną, subtropikalne i umiarkowane wszechoceanu. Przedstawicielem rodziny piotroszowatych (Zeidae) jest piotrosz, a kaproszowatych (Caproźdae)

- kaprosz. Kilka gatunków należących do rodziny Gram-micolepidae występuje w literału strefy tropikalnej wszechoceanu. Niewielka grupa p. dała, być może, początek płastugokształtnym. [K.K.]

piranie, piraje (Serrasalmus)

- rodzaj z rodziny ->-kąsaczowatych. Obejmuje ok. 11 gatunków o ciele wysokim, bocznie spłaszczonym, pysku

Pirania Serrasalwius piraya

krótkim, tępym, uzbrojonym w niezwykle ostre, stożkowatego kształtu zęby. Barwa ciała jest na ogół srebrzysta, brzuch często z odcieniem

żółtawym do jasnopomarań-czowego lub jasnoczerwonego. Poszczególne gatunki p. osiągają długość od 12 do 40 cm. P. są drapieżnikami i jednymi z najżarłoczniejszych ryb; potrafią stadami napadać na większe od siebie ryby i na duże ssaki przechodzące przez rzekę, rozszarpując je na kawałki i często pozostawiając jedynie objedzone doszczętnie kości. Rany zadawane przez p. są bardzo głębokie, bolesne i mocno krwawią. Zwykle jednak p., obdarzone doskonałym węchem, szczególnie uczulonym na krew, atakują dopiero rozdrażnione zapachem krwi. P. występują w dorzeczu Amazonki i La Pląta w Ameryce Południowej. Niektóre gatunki, jak najbardziej znany Serrasalmus nattereri, dorastający do 22 cm długości, Serrasalmus rhombeus osiągający 35 cm długości i Serrasalmus spilopleura o 24 cm długości, bywają hodowane w akwariach. Przy hodowli p. należy zachować daleko idącą ostrożność. [J.M.R.]

piskorz (Misgurnus fossilis) - gatunek z rodziny ->piskorzowatych. Ma ciało wydłużone, lekko bocznie spłaszczone, pokryte drobną łuską;

wokół otworu gębowego znajduje się 10 wąsików. Posiada ubarwienie brunatne o żółtawym odcieniu; pośrodku boków ciała, od głowy do ogona, biegnie szeroka ciemna smuga, poniżej i powyżej której biegną nieco węższe pasy. P. wyrasta do 25, wyjątkowo do 30 cm długości. Żyje w zbiornikach płytkich, zamulonych, rzadko w jeziorach. Pokarm jego stanowi fauna denna. Tarło odbywa od kwietnia do czerwca, składając ikrę na podwodnych roślinach. Róż-

177

plamiah

przestrzeniony jest w Europie od Francji (dorzecze Loary) do Wołgi i Newy w Związku Radzieckim; brak go w Anglii, Skandynawii i na połu-

Ptskorz

dniu Europy; występuje w zlewisku Morza Czarnego. W Polsce jest pospolity. Bywa spożywany przez miejscową ludność. [J.M.R.]

piskorzowate (Cobitidae) - rodzina z podrzędu -»-karpiowców, licząca ok. 20 rodzajów z wieloma gatunkami. Przedstawiciele jej mają ciało o wydłużonym, walcowatym, czasem węgorzowatym kształcie, nagie lub pokryte drobnymi łuskami, często ukrytymi w skórze; pęcherz pławny bywa w mniejszym lub większym stopniu zamknięty w puszce kostnej; otwór gębowy jest prawie u wszystkich p. dolny, otoczony w zależności od gatunku od 6 do 12 wąsikami; liczne drobne zęby gardłowe ustawione są w jednym szeregu; wiele gatunków posiada kolce znajdujące się po bokach głowy pod oczami;

kolce te, zazwyczaj ukryte w fałdzie skórnym, są unoszone i służą w razie potrzeby do obrony. Uzbrojone p. bywają często jaskrawo ubarwione, natomiast nie uzbrojone mają ubarwienie dostosowane do środowiska, w którym żyją. P. są bardzo czułe na zmiany ciśnienia atmosferycznego, a przy jego spadku pływają tuż pod powierzchnią wody (np. śliz). Wiele z nich (np. koza i piskorz) może oddychać powietrzem atmosferycznym, przepuszczając je przez jelito, w którego ściankach rozwija się gęsta sieć naczyń krwionośnych. P. osiągają długość od 2 do 35 cm. Żywią się drobną fauną denną. Tylko nieliczne, większe gatunki przechodzą w wieku dojrzałym na odżywianie się rybami (np. śliz tarymski Noemacheilus yarkandensis). P. składają ikrę denną, która przykleja się do kamieni, piasku albo do roślin. Występują w Europie, Azji i północnej Afryce, zasiedlając wyłącznie wody śródlądowe. Większość gatunków p. zamieszkuje południowowschodnią i centralną Azję oraz Indie. W miarę posuwania się na zachód i na północ liczba gatunków p. szybko maleje, tak że w zlewisku Morza Arktycz-nego występują już tylko 2 gatunki. Dwa gatunki spotyka się również w północnej Afryce. W Europie żyje ok. 10 gatunków, w Polsce 4 gatunki. Większość p. to ryby denne, reofilne, czyli prądolubne, rzadziej - na odwrót - stagnofilne. Niektóre, ratując się przed wrogiem, zagrzebu-ją się w podłoże, wystawiając na zewnątrz tylko przednią część głowy (koza, koza złotawa, koza największa). P. mają dość istotne znaczenie gospodarcze jedynie w tym sensie, że stanowią ważne ogniwo łańcucha odżywczego w zbiornikach śródlądowych, gdzie służą za pokarm rybom drapieżnym. [H.R.]

piszczałki -»-fistulki. plakodermy -^-tarczowce.

plamiak, łupacz (Melanogram-

mus aeglefinus) - gatunek z rodziny -»-dorszowatych. Ma kształt ciała typowy dla dor~

płaty

178

szy, linię boczną prawie czarną, a nad nasadą każdej z płetw piersiowych znajduje się duża, ciemna plama. P. jest mniej drapieżny i bardziej ciepłolubny niż dorsz. Odżywia się głównie skorupiakami dennymi i drobnymi rybami. Odbywa rozległe wędrówki rozrodcze, pokarmowe oraz związane że zmianami warunków termicznych. Ze względu na duże znaczenie dla rybołówstwa w ostatnich latach odbywa się masowe znakowanie plamiaków dla zbadania tras ich wędrówek. P. osiąga 110 cm długości, przeciętnie do 85 cm. Występuje w północnym Atlantyku, od Spitsbergenu do Portugalii, a po stronie zachodniej od środkowego Labradoru do Mary-landu, a zatem ma zasięg bardziej południowy niż dorsz. Obficie odławia się go zwłaszcza \v Morzu Północnym oraz w wodach wokół Irlandii i Islandii. Ze względu na wysokie wartości smakowe i odżywcze mięsa ma poważne znaczenie gospodarcze. Znaczna część trafia do handlu w stanie świeżym, a reszta jest przetwarzana jak pozostałe dorszowate. IK.K.]

płaty, płatki -^-mieczyki.

plastugoksztaitne, płastugi, bokopływy (Pleuronectiformes) - rząd z nadrzędu ryb ->-kościstych. Zbliżone są do okoniokształtnych, a różnią się od nich w stanie dorosłym m.in. niesymetryczną budową ciała. Obejmują 2 podrzędy i 5 rodzin. Należące tu gatunki charakteryzuje długa płetwa grzbietowa i odbytowa, w których brak promieni ciernistych; u okazów dorosłych z reguły nie ma pęcherza plawnego. Od wszystkich pozostałych rzędów ryb kościstych p. odróżniają się asymetrią czaszki; po okresie larwalnym, w związku z przechodzeniem do dennego trybu życia, co z kolei wiąże się u tych ryb z boczną pozycją pływania, kości czaszki wraz z okiem przemieszczają się ze strony skierowanej do podłoża na stronę zwróconą ku górze. Bok "ślepy", zwrócony do podłoża, jest zwykle niepigmentowany. Pod względem biologicznym p. nie są zbyt zróżnicowane. Przeważnie żyją w wodach o dużym zasoleniu. Nieliczne gatunki, głównie w okresie nasilonego żerowania, przystosowały się do życia także w wodach słodkich; sole np. wchodzą do rzek tropikalnych i wędrują nimi na znaczne odległości (np. w Amazonce spotykane były w odległości 1000 km od ujścia); do rzek europejskich wchodzi stornia. Wszystkie dorosłe p. prowadzą przydenny tryb życia, często zakopują się w piaszczystym podłożu, pływają raczej słabo, ale mimo to niektóre z nich odbywają dalekie wędrówki bądź w celach rozrodu, bądź w poszukiwaniu pokarmu. Pływanie p. odbywa się głównie dzięki falistym ruchom płetw grzbietowej i odbytowej. Wszystkie p. z wyjątkiem jednego gatunku składają ikrę pelagiczną, której rozwój odbywa się w toni wodnej. Wylęgłe larwy mają budowę symetryczną i żywią się zooplanktonem. Początkowo prowadzą pelagiczny tryb życia, później osiadają na dnie, przechodząc jednocześnie do bocznego sposobu pływania. P. odżywiają się głównie dennymi bezkręgowcami (np. robakami i mięczakami); znacznie rzadziej ich zdobyczą stają się także różne gatunki

179

płaszczka naga

ryb; drapieżne są w zasadzie tylko wielkie kułbaki. W zależności od koloru podłoża, na którym przebywają p., mają one ogromną zdolność przystosowywania do niego barwy swej pigmentowanej, wyposażonej w oczy strony ciała. Rozmiary poszczególnych gatunków są bardzo zróżnicowane. Jedne osiągają dojrzałość płciową przy długości 7 do 8 cm i dorastają maksymalnie 14 cm długości, inne mogą osiągać 4,7 m długości. P. są kosmopolitami. Największe skupisko gatunków znajduje się w tropikalnych i subtropikalnych wodach Pacyfiku. Spotyka się tu także formy najbardziej symetryczne. W miarę oddalania się od równika na północ i południe liczba gatunków malaje. Największy zasięg mają p. z rodziny flądrowatych i skarpiowatych. Wiele p. jest niezmiernie ważnym przedmiotem rybołówstwa. Mięso ich jest smaczne, nadaje się do spożycia w stanie świeżym, wędzonym, solonym i w postaci konserw. Najbardziej cenione jest mięso kułbaków. Z p. w wodach Polski żyją przedstawiciele flądrowatych i skarpiowatych. [J.M.R.]

plaszczak (Chlamydoselachus anguineus) - gatunek z rodziny płaszczakowatych (Chlamydoselachidae), z rzędu ->ie-kinokształtnych. Jest najbardziej prymitywnym przedstawicielem rzędu rekinokształt-nych i jedynym żyjącym przedstawicielem podrzędu Chlamydoselachoidei. Kopalne szczątki przedstawicieli tego podrzędu zostały znalezione w pokładach trzeciorzędowych - w pliocenie na Antylach i w młócenie w Europie. P. ma ciało wydłużone, otwór gębowy prawie końcowy; po obu stronach ciała znajduje się po 6 szczelin skrzelowych; występuje jedna płetwa grzbietowa. P. osiąga długość 2 m. Przebywa na ogół na głębokościach od 450 do 760 m, pojedyncze okazy łowiono jednak nawet na głębokości 1200 m. P. jest jajożyworodny. Samica rodzi od 3 do 12 młodych. Ich rozwój w organizmie matki trwa około roku. Wydanie potomstwa odbywa się latem następnego roku po zapłodnieniu. P. występuje we wszystkich prawie oceanach, ale bywa rzadko spotykany;

z tego powodu nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

płaszczka nabijana, płaszczka kolczasta (Rają clavata) - gatunek z rodziny -^.płaszczek właściwych. Samice osiągają długość 125 cm, samce - 80 cm. P.n. jest jajorodna. Jednorazowo składa jedno duże jajo o długości ok. 11 cm. Okres jego inkubacji trwa od 4 do 5 miesięcy. Młode są miniaturą dorosłych. P.n. prowadzi bardzo aktywny tryb życia, jest prawie w ciągłym ruchu. Zwykle przebywa na niewielkich głębokościach, choć może także zapuszczać się na głębokości dochodzące do 500 m. Żywi się przeważnie skorupiakami, rzadziej rybami i mięczakami. Rozprzestrzeniona jest na obszarze od Morza Czarnego i Morza Śródziemnego na południu do Islandii i Trondheimu w Norwegii na północy. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze. Używa się jej najczęściej do wytapiania tłuszczu. [J.M.R.]

płaszczka naga (Rają batźs) - gatunek z rodziny -^płaszczek właściwych. Ma kształt romboidalny z lekko wydłużonym

płaszczka polarna

180

pyskiem; cała powierzchnia ciała jest gładka, nie licząc kilku małych kolców na pysku, pośrodku grzbietu i wokół oczu oraz dużych kolców w liczbie ok. 20, występujących wzdłuż szczytu ogona. Kolor ciała bywa szary lub brązowy, czasem plamisty. P.n. osiąga długość 2 m i ciężar 75 kg. Odżywia się rybami (m.in. koleniem i rekin-kiem) oraz skorupiakami. Rozwój jaj trwa od 9 do 10 miesięcy. P.n. jest gatunkiem atlantyckim, występującym na głębokości od 35 do 350 m. Mięso jej nadaje się do spożycia. [J.M.R.]

płaszczka polarna (Rają hyperborea) - gatunek z rodziny -^-płaszczek właściwych. Barwa jej grzbietu bywa bardzo różnorodna, zależna od środowiska - ciemnobrązowa, mysia lub granatowoszara, a brzuch białawy z ciemnymi plamami. P.p. osiąga długość 90 cm. Składa jaja o dużych rozmiarach, od 80 do 125 mm długości i od 35 do 80 mm szerokości, nie licząc długości wyrostków. Rozwój ikry odbywa się w temperaturze 0° lub niższej, na głębokości ok. 200 m. Pokarm p.p. stanowią skorupiaki, głowonogi i ryby. Zasiedla wody arktyczne. [J.M.R.]

płaszczka promienista, płaszczka gwiaździsta (Rają radiota) - gatunek z rodziny ->.płaszczek właściwych. Ma kształt romboidalny. Górna powierzchnia ciała jest brązowa, nieco plamista; bardziej wyraźne plamy występują u osobników młodocianych. P.p. może dochodzić do 1 m długości, zwykle jednak osiąga od 60 do 70 cm. Rozród trwa prawdopodobnie cały rok. Jaja dochodzą do 90 mm długości i do 35 mm szerokości. Świeżo wylęgłe płaszczki mają długość od 9 do 11 cm i stanowią miniaturę dorosłych. P.p.

Płaszczka promienista

występuje zwykle na głębokości od 15 do 20 m, ale była łowiona także na głębokości 850 m. Odżywia się rybami i skorupiakami zarówno dennymi, jak i pelagicznymi. Występuje w wodach północnego Atlantyku u wybrzeży amerykańskich i europejskich. Jest pospolita w Morzu Białym i Morzu Barentsa. Ma pewne znaczenie gospodarcze, głównie jako surowiec na konserwy. [J.M.R.]

płaszczki właściwe (Rajidae) - rodzina z rzędu ->-płaszcz-kokształtnych. Obejmują znaczną liczbę gatunków, wyróżniających się okrągławym kształtem ciała, z wydłużonym dość cienkim ogonem. Skóra p.w. na grzbietowej części tułowia i ogona pokryta jest różnej wielkości kolcami; niektóre gatunki mają zaczątkowe narządy elektryczne. P.w. osiągają długość w granicach od 40 cm do 2 m, ciężar - od 0,5 do 75 kg. Są jajorodne. Jaja są prostokątnego

181

plaszczkoksztaitne

kształtu i mają twardą rogową otoczkę z wystającymi na rogach kolcami; składane są przez l do 2 miesięcy. Okres wylęgania się młodych jest bardzo długi, trwa bowiem od 130 do 450 dni. Prawie wszystkie gatunki p.w. są mało ruchliwe. Często leżą zagrzebane w piasku lub mule. Odżywiają się głównie w nocy. Pokarm ich stanowią przede wszystkim drobne skorupiaki, mięczaki, szkarłupnie i ryby;

czasem zjadają także glony i inne rośliny. Chętniej żyją w płytkich wodach niż w głębokich, ale niektóre gatunki mogą schodzić poniżej 2 tyś. m, a jeden z nich, Bremraja pallida, odkryty dopiero w 1966 r., występuje na głębokości od 2,5 tyś. do 3 tyś. m. Od innych gatunków wyróżnia się m.in. bardzo jasnym ubarwieniem grzbietu. Jedyne egzemplarze tego gatunku złowione były na bardzo długie wędki. P.w. zamieszkują morza chłodne i o temperaturze umiarkowanej. Mają spore znaczenie gospodarcze. [J.M.R].

plaszczkoksztaitne (Rajiformes, Batoidei) - rząd z podgromady -rópodoustych, blisko spokrewniony z rekinokształtny-mi. Obejmuje ok. 230 gatunków. Kopalne szczątki przedstawicieli tego rzędu znane są od jury. P. charakteryzuje spłaszczone ciało i obecność 5 par szczelin skrzelowych położonych na brzusznej strome ciała; wszystkie gatunki mają bardzo silnie rozwinięte płetwy piersiowe okalające boki ciała; płetwy grzbietowe są przesunięte wyraźnie ku tyłowi i zwykle umieszczone na długim, często biczowatego kształtu ogonie; płetwy odbytowej brak; powierzchnia ciała bywa gładka, częściej u-zbrojona w charakterystyczne kolce; niektóre gatunki (np. manta) mają na ogonie duży, o piłkowanej krawędzi kolec, inne (piły) - bardzo wydłużony pysk jak u rekina piłonosa, jeszcze inne (drętwy) posiadają narządy elektryczne. P. dochodzą do długości 7 m i ciężaru 1500 kg. U wszystkich p. zachodzi zapłodnienie wewnętrzne. Odbywa się ono dzięki istnieniu narządu kopulacyjnego, który rozwija się u samców z płetw brzusznych (-s-gonopodium). Większość gatunków p. to gatunki jajoży-worodne; zarodki ukryte w jaju rozwijają się wewnątrz jajowodu samicy aż do czasu całkowitego ukształtowania się młodej ryby i wydalane są na zewnątrz w momencie opuszczania błon jajowych przez zarodek. Jedynie przedstawiciele rodziny płaszczek właściwych są jajorodni. Ich jaja mają znaczne rozmiary i są zamknięte w twardej rogowej otoczce. Nie stwierdzono u żadnego gatunku p. związku między matką a młodymi przez łożysko, jak to ma miejsce u niektórych rekinokształtnych. Większość p. porusza się stosunkowo wolno, prowadząc przydenny tryb życia. Wiele z nich sporo czasu spędza zagrzebane w mule lub piasku. Charakterystyczny jest sposób oddychania tych p. Zamiast wciągać pyskiem zamuloną i obciążoną detritu-sem wodę spod siebie, czerpią one czystą wodę z góry za pomocą -^.tryskawki, która leży na grzbiecie głowy i ma połączenie z jamą skrzelową. Niektóre gatunki, jak np. przedstawiciele rodziny orle-niowatych, potrafią pływać dość aktywnie w toni wodnej,

plawikoniki

uganiając się za pokarmem. Wszystkie p. są mięsożerne. Zjadają rozmaite bezkręgowce oraz drobne ryby. Największa z p. - manta, podobnie jak rekin wieloryb! czy dłu-goszpar odżywia się tylko drobnymi zwierzętami planktonowymi. Współcześnie żyjące gatunki p. zamieszkują przeważnie morza i oceany, choć nie unikają wód wyśledzonych, a niektóre przystosowały się nawet całkowicie do życia w wodach śródlądowych. Rozmieszczone są prawie na całej kuli ziemskiej we wszystkich strefach klimatycznych. Również ich rozmieszczenie pionowe w wodach oceanicznych waha się w szerokich granicach; niektóre gatunki spotykane są na głębokości do 3 tyś. m. Mięso p. jest smaczne. Wątroba zawiera znaczne ilości witaminy D. Mięsa niektórych gatunków używa się do podrabiania konserw z krabów i homarów. Większego znaczenia gospodarczego jednak nie mają ze względu na rozproszone występowanie. [J.M.R.]

pławikoniki, koniki morskie - nazwa zbiorcza kilkunastu gatunków i wielu ras lokalnych należących do dwóch rodzajów - Hippocampus i Phyl-lopteryx - z rodziny ->-iglicz-niowatych. Od innych przedstawicieli tej rodziny wyróżniają się specyficznym kształtem ciała. Przednia jego część przypomina figurkę konika szachowego, natomiast część tylna, pozbawiona płetwy ogonowej, tworzy ruchliwy i chwytny narząd, służący zarówno do przytwierdzania się do plech glonów czy innych obiektów podwodnych, jak i do pływania. Jej faliste skręty

przy szybkim wibrowaniu v,'achlarzykowatej płetwy grzbietowej oraz piersiowych powodują śrubowaty ruch w górę i w dół. Trwała torba lęgoAa

Pławikonik z rodzaju Phyllopteryx

samców tworzy zamknięty worek z jednym otworem, do którego samica składa ikrę. P. osiągają 15 do 30 cm długości. Występują w wodach tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego wszechoceanu, wśród zarośli podwodnych. Przy wybrzeżach europejskich, od Morza Czarnego do Północnego, występują:

pławikonik (Hźppocampus hip-pocampus) i pławikonik grzywacz (Hippocampus punctulatus). Wśród gronorostów Morza Sargassowego upodobniony do nich barwą przebywa pławikonik sargassowy (Hippocampus ramulosus). Największy stopień mimetyzmu osiągnął pławikonik australijski (Phyllopteryx eques), który poza zielonawobrunatną barwą posiada również listkowate i nitkowate wypustki skórne, imitujące fragmenty plech glonów. Wysuszone i sprosz-

ptetwy

kowane p. były używane w medycynie starożytnej _i średniowiecznej ludów śródziemnomorskich jako lekarstwo na "kolki" w brzuchu. [K.K.]

Pławikonik z rodzaju Hippocampus

plazak -»prapłaziec.

pletwoplamek (Gymnelis vi-ridis) - gatunek z rodziny -^węgorzycowatych. Od wę-gorzyc wyróżnia się zupełną redukcją płetw brzusznych oraz brakiem rozgraniczenia między płetwą grzbietową a ogonową. Na płetwie grzbietowej posiada 3 lub więcej czarnych plamek. Osiąga 30 cm długości. Żywi się bezkręgowcami dennymi. Jest gatunkiem wybitnie arktycznym, występującym od wybrzeży Ameryki Północnej do Morza Karskie-go oraz w północnej części Morza Beringa. W północnej części swego zasięgu przebywa w literału, w południowej natomiast schodzi głębiej, do 500 m, w poszukiwaniu niższej temperatury. [K.K.]

płetwy - narządy ruchu ryb (-^lokomocja). Dzielą się na nieparzyste: grzbietową, odbytową, ogonową i parzyste:

piersiowe i brzuszne. P. parzyste są odpowiednikiem kończyn u kręgowców wyższych. P. składają się z kilku, kilkunastu lub kilkudziesięciu promieni, najczęściej połączonych ze sobą fałdem skórnym, wspartych na promieniach podstawowych (p. nieparzyste) lub na kościach pasa barkowego i pasa miednicowego (p. parzyste). Kilka pierwszych promieni na początku każdej p. (a w p. ogonowej po obu jej stronach) noszą nazwę promieni twardych. Nie są one rozgałęzione, w odróżnieniu od pozostałych promieni, noszących nazwę promieni miękkich. Promienie twarde są często przekształcone w kolce i czasem zaopatrzone u podstawy w gruczoł jadowy, jak np. u skorpenowatych, ostrosza i innych gatunków rodziny ostroszowatych oraz u sumoweów. Wielkość, umiejscowienie, kształt p., a także różnego rodzaju przekształcenia przystosowawcze są ściśle uzależnione od trybu życia ryby. P. grzbietowa pełni funkcje kilu. Liczba p. grzbietowych wynosi od l do 3. U płastugo

Pietwy ryby l - pl. grzbietowa; 2 - pl. tłuszczowa; 3 - pł. ogonowa; 4 - pł. odbytowa; 5 - pl. brzuszne;

6 - pi. piersiowe (prawa niewidoczna)

kształtnych p. grzbietowa rozciąga się na całym grzbiecie i stanowi narząd ruchu. U podnawkokształtnych płetwa ta, przekształcona w przyssawkę, znajduje się na gło

ploc_________________

wie. U matronicowców jeden lub kilka pierwszych promieni p. grzbietowej znajduje się na pysku w postaci długiego, nitkowatego wabika, zaopatrzonego w narządy -»-świetlne. P. odbytowa służy również jako kil. U piękniczkowatych służy jako narząd kopulacyjny (-»-gonopodium). U makrelowatych za p. grzbietową i odbytową znajduje się szereg małych płetewek. Są to odosobnione promienie tych p. P. ogonowa pełni funkcje steru albo wiosła. Kształt jej może być symetryczny (p. dyfi-cerkalna i homocerkalna) lub niesymetryczny (p. heterocerkalna). U ryb pelagicznych p. ogonowa jest mocno wcięta - widelkowata lub półksię-

Typy płetwy ogonowej A - pi. dyficerkalna; B - pl. heterocerkalna; C - pi. homocerkalna

_____________________184

życowata, a u ryb mniej ruchliwych - równo ścięta, zaokrąglona lub zaostrzona. Całkowity brak tej płetwy występuje u ogończowatych i pławikoników. P. parzyste służą do utrzymywania równowagi i zmiany kierunku ruchu. Szczególnie rozwinięte są p. piersiowe u płaszczkokształtnych i ptaszorowatych. P. brzuszne u taszowatych i babkowatych zrastają się ze sobą tworząc przyssawkę. U rekinokształtnych p. brzuszne służą jako narząd kopulacyjny (tzw. pterygopodium). Wężowaty kształt ciała łączy się z zanikiem p. parzystych, co ma miejsce u krągłoustych, murenowatych i gardłodechowatych (Symtiranchidae). U węgorzowatych i igliczniowatych zanikają tylko płetwy brzuszne. U łososiowców, ką-saczowatych i wielu sumow-ców za p. grzbietową znajduje się p. tłuszczowa - fałd skórny pozbawiony promieni. [H.R.]

ploc, płotka (Rutiius rutiius) - gatunek z rodziny -»kar-piowatych. Ma ciało lekko bocznie spłaszczone, pokryte dużą łuską, otwór gębowy mały, końcowy, zęby gardłowe ustawione w jednym szeregu. Grzbiet jest zielonawy, boki i brzuch białosrebrzyste, tęczówka oka oraz płetwy brzuszne i odbytowa czerwone, pozostałe płetwy czerwonawe. P. dochodzi zwykle do 25 cm długości i 200 g ciężaru, wyjątkowo do 50 cm i ok. 2 kg. Najstarsze poławiane okazy mają ok. 11 lat (znany jest jednak przypadek złowienia w jeziorze Nero w dorzeczu Wołgi p., która liczyła 19 lat). P. żywi się pokarmem roślinnym i drobnymi bezkrę-

185

płodność ryb

gowcami. Tarło odbywa raz w roku w kwietniu lub w maju na płyciznach. Składa od 5 tyś. do 200 tyś. ziarn ikry. Ikra przykleja się do ubiegłorocznej roślinności. U samców w

ploc

okresie tarła pojawia się szata godowa w postaci wysypki perłowej na głowie i przedniej części tułowia. P. występuje w całej Europie, z wyjątkiem północej części Wysp Brytyjskich, Skandynawii, Półwyspu Pirenejskiego i Apenińskiego oraz na Syberii. Zasiedla rzeki nizinne i podgórskie, jeziora wszystkich typów i zalewy. Na obszarze swego występowania tworzy kilkanaście podgatunków. Część z nich przebywa stale w wodach słodkich (w rzekach lub w jeziorach). Są to: p. karpacka (Rutiius rutiius carpathorossicus) z dorzecza Dunaju, p. rzeczna (Rutiius rutiius fluviatilis) z dorzecza Wołgi, Uralu i Pe-czory, p. syberyjska (Rutiius rutiius lacustris) z rzek i jezior Syberii, p. zakaukaska (Rutiius rutiius schelkovnikovi) z dorzecza Kury oraz p. u-zbojska (Rutiius rutiius uzboicus) z jezior w Dolinie Uzboja. Pozostałe podgatunki zasiedlają wody słonawe zalewów morskich, gdzie żerują, a na tar-ło wstępują do dolnych odcinków wpadających do nich rzek. Są to: taran, wobła i p. aralska (Rutiius rutiius aralerasis) z Jeziora Aralskieeo.

Największe znaczenie gospodarcze spośród p. mają wobła, taran i p. syberyjska. W Polsce p. należy do najpospolitszych ryb. Forma niewędrow-na występująca w rzekach i jeziorach dorasta najwyżej do 25 cm długości, rzadko do 30. Półwędrowna p. z Zalewu Szczecińskiego osiąga 35 cm długości. Tarło p. w naszych wodach odbywa się w maju lub czerwcu, jednorazowo i gromadzenie. [H.R.]

płodność ryb. Termin ten obejmuje dwa pojęcia: płodność osobniczą, wyrażającą się liczbą jaj składanych w ciągu jednego okresu godowego przez jedną samicę, i płodność gatunkową, określającą liczebność dojrzałego, zdolnego do rozrodu potomstwa w stosunku do liczebności okazów rodzicielskich. Tak np. jesiotr zachodni, odznaczający się dużą płodnością osobniczą (samica składa jednorazowo do 2,5 min jaj), ma na naszym terytorium bardzo niewielką płodność gatunkową, w związku z czym w wodach Polski jest już gatunkiem wymierającym. Liczba składanych jaj jest cechą gatunkową; waha się jednak w pewnych granicach w zależności od wieku, a tym samym od wielkości i ciężaru samicy (liczba składanych jaj zwiększa się wraz z wiekiem samicy aż do osiągnięcia wieku starczego, odkąd zaczyna się obniżać), zależna jest od temperatury otoczenia (przy jej wzroście może zwiększać się liczba tareł w ciągu roku), od ilości pokarmu (ujemnie na liczbę jaj wpływa zarówno przekarmienie, jak i przegłodzenie) oraz od kondycji ryby. Liczba składanych jaj stoi także w pewnym związku z ich wiel-

plotka

186

kością. Na ogół największą płodnością odznaczają się ryby pelagiczne składające ikrę pelagiczną, która narażona jest na największe niebezpieczeństwa. Samogłów np. składa jednorazowo ok. 300 min jaj; ponieważ w oceanach spotyka się go bardzo rzadko, znaczy to, że samogłowa cechuje olbrzymia płodność osobnicza i mała płodność gatunkowa. Węgorz składa do 10 min jaj, dorsz do 9 min. Do najmniej płodnych (mamy na myśli płodność osobniczą) należą gatunki, których jaja w okresie rozwoju zarodkowego znajdują się w specjalnych ochronnych warunkach, np. w rogowych otoczkach, jak jaja pewnych gatunków płaszczkokształtnych czy rekinokształtnych składane w liczbie od l do 20. Również niska jest płodność osobnicza ryb opiekujących się jajami i wylęgłym z nich potomstwem: ciernik np. składa w jednym okresie godowym do 10(r) jaj, pielęgnicowate, w zależności od gatunku, od 60 do 1500, wielkopłetw do 500. Małą płodność wykazują też ryby żyworodne (niektóre rekinokształtne) i jajoży-worodne, jak np. węgorzy ca wydająca na świat 200 do 300 sztuk młodych, gupik do 100, a wieloplamka do 40 młodych. Tak więc płodność osobnicza zupełnie nie pokrywa się z płodnością gatunkową. Świadczy o tym choćby cytowany powyżej przykład samogłowa, którego przeciwieństwem jest np. ciernik mający stosunkowo niską płodność osobniczą, a występujący niekiedy masowo, co świadczy o jego dużej płodności gatunkowej. [J.M.R.]

plotka -»płoć.

pochodzenie ichtiofauny Bałtyku. Ichtiofauna Bałtyku częściowo pochodzi ze stadium geologicznego Morza Bałtyckiego, zwanego Morzem Yol-diowym, częściowo z okresu litorynowego. Bezpośrednio po kulminacji lodowcowej (kilkanaście tysięcy lat p.n.e.) na obszarze dzisiejszego Bałtyku powstało tzw. Bałtyckie Jezioro Lodowe, zwane także Zaporowym. Miało ono o dwadzieścia kilka metrów wyższy poziom wody niż dzisiejszy Bałtyk. W miarę topnienia lodów następowało przelewanie się wód Jeziora do Morza Północnego i wraz z uzyskaniem połączenia od zachodu wniknięcie doń wód słonych. Prawdopodobnie istniało wówczas także połączenie od północy z Morzem Białym. Tak powstało Morze Yoldiowe (ok. 7900 lat p.n.e.), nazwane od dominującego w nim małża Yoldia (Portlandia arctica). Wtedy nastąpiło pierwsze zasiedlenie wód Bałtyku - szereg gatunków, m.in. ryb, wniknęło tu z wód arktycznych. Niektóre z nich, jak np. kur rogacz, przetrwały do dziś i są w Bałtyku formami reliktowymi. Morze Yoldia istniało ok. 1000 lat. Następnie podniesienie się lądu obecnej Finlandii i południowej Szwecji oddzieliło Morze Yoldia od Morza Ark-tycznego i Atlantyku, przemieniając je stopniowo w wielkie, wyśledzone jezioro, zwane Ancylusowym (od mięczaka Ancylus flumatiiis). W największym stopniu o składzie fauny dzisiejszego Bałtyku zadecydował czwarty z kolei okres, zwany litorynowym, wprowadzając doń większość obecnie istniejących zwierząt;

na zachodzie, na skutek obniżania się lądów, powstało wówczas połączenie z Morzem

187

pochodzenie ryb

Północnym przez cieśniny duńskie Kattegat i Skagerrak. Morze Litorynowe było bardziej słone i cieplejsze niż współczesny Bałtyk. Pod koniec okresu litorynowego nastąpiło ponowne podnoszenie się dna cieśnin duńskich, ich zwężenie, komunikacja z Morzem Północnym została utrudniona, a tym samym utrudniony dostęp wód oceanicznych. Wody zaczęły się częściowo wysładzać, powstało Morze Bałtyckie. Większość żyjących obecnie w Bałtyku ryb ze względu na brak typowych morskich warunków uległa skarłowaceniu. Bałtycki dorsz, flądra, skarp, belona czy makrela nie osiągają takich rozmiarów jak ich krewniacy w wodach swego pierwotnego rozmieszczenia. [J.M.R.]

pochodzenie ichtiofauny Polski. Jest ono w zasadzie odbiciem czynników klimatycznych, geograficznych i geologicznych na tym terenie. Terytorium Polski należy do Krainy Holarktycznej (->geograficzne rozmieszczenie ryb), wykazującej obecność ryb łososiowatych, jesiotrowatych i ciernikowatych, których brak na półkuli południowej. Z kolei obszar Polski zalicza się do Podkrainy Śródziemnomorskiej, jednak, zważywszy geograficzne położenie Polski, zajmuje ona miejsce pograniczne między dwoma podkrainami - Śródziemnomorską i Wokółbiegunową, co zresztą potwierdza skład naszej ichtiofauny. Skład dzisiejszej ichtiofauny Polski ukształtował się w okresie polodowcowym, gdy wróciły gatunki wyparte uprzednio przez lodowiec obejmujący cały obszar Polski. Najpierw pojawiły się gatunki będące uprzednio autochtonami na tym terenie (szczupak, miętus, okoń, ciernik, cierniczek, minog morski), a później także te, które powiększały swój zasięg geograficzny, jak np. minog u-kraiński. Wiele występujących w Polsce gatunków ryb ogranicza swój zasięg tylko do Europy (minog rzeczny i strumieniowy, ukleja, certa, krąp), większość ma zasięg euroazjatycki. Dla pewnych gatunków Polska jest granicą ich zachodniego zasięgu (strzebla błotna, minog ukraiński). Szereg gatunków wprowadzono do wód Polski sztucznie. Niektóre z nich zaaklimatyzowały się całkowicie (np. pstrąg źródlany), inne (np. pstrąg tęczowy) utrzymują się w naszych wodach tylko dzięki opiece hodowców w sztucznych hodowlach stawowych. Współczesna ichtiofauna słodkowodna Polski liczy 5 gatunków minogów oraz 67 gatunków i podgatunków ryb. Z liczby tej 12 gatunków tworzą formy celowo aklimatyzowane w naszych wodach bądź też zawleczone przypadkowo. [J.M.R.]

pochodzenie ryb. Najstarsze dające się określić szczątki zwierząt kręgowych występują w pokładach ordowiku (400- 360 min lat temu). Były to zwierzęta słodkowodne, silnie opancerzone, a w związku z tym powolne; posiadały nieparzysty narząd węchu, aparat oddechowy w postaci workowatych skrzeli, otwór gębowy bez szczęk. Nazwano je bezszczękowcami. Ich rozwój szedł w kierunku stopniowej utraty opancerzenia i zmiany sposobu pobierania pokarmu. Pysk zmienił się w przyssawkę uzbrojoną w ostre zęby;

dzięki temu zwierzęta te mogły przysysać się do ofiary,

pociermec

188

ząbkami nacinać skórę i przy użyciu języka działającego jak pompa ssąca wysysać z niej soki. Tak powstały żyjące do dziś śluzice i minogi. Ryby właściwe rozwijały się niezależnie od śluzie i minogów, prawdopodobnie jednak pochodzą od wspólnych przodków - bezszczękowców. Ich rozwój szedł w kierunku doskonalenia aparatu oddechowego (powstały skrzela typu łukowatego) oraz w kierunku pełniejszego rozwoju i uzbrojenia jamy gębowej. Przednie łuki skrzelowe przekształciły się w aparat szczękowy, dzięki któremu ryby w sposób aktywny mogą zdobywać pożywienie, bronić się przed wrogami i prowadzić czynny, drapieżny tryb życia. Stopniowo powstawały dodatkowe płytki kostne, łuski i zęby. Zmiana budowy ciała i trybu życia, a co za tym idzie, zwiększająca się ruchliwość, powodowały stopniową redukcję pancerza, który poprzednio spełniał funkcje obronne. Dalszą istotną zmianą jest wykształcenie się płetw parzystych, służących głównie jako narząd równowagi, a także narząd ruchu. Dało to w rezultacie dalsze zwiększenie aktywności poruszania się i u-możliwiło zmianę dotychczasowego środowiska ekologicznego (wody przydenne), przenikanie do wszelkich typów wód. W miarę rozwoju ewolucyjnego ryby wytworzyły wielką rozmaitość form (->sy-stematyka ryb), próbując także opanować środowisko lądowe (ryby trzonopłetwe, poskoczek). Pierwsze szczątki ryb właściwych (akantody i ryby pancerne) spotyka się już w pokładach syluru. W pokładach dewońskich pojawiły się pierwsze szczątki ryb

chrzestnych i kostnych. Odtąd ich rozwój przebiegał niezależnie, przy czym znacznie większe możliwości życiowe wykazywały ryby kostne, a wśród nich zwłaszcza podgromada promieniopłetwych, których udział w dzisiejszej ich-tiofaunie wynosi aż 97°/o gatunków. [J.M.R.]

pocierniec (Spinachia spinachia) - gatunek z rodziny ->• ciernikowatych. Przed płetwą grzbietową ma 13 do 16 luźno stojących, nie związanych ze sobą błoną kolców, ubarwienie grzbietu i ogona zie-lonobrunatne, a boki złociste. Pocierniec jest największym przedstawicielem ciernikowatych; osiąga 20 cm długości. Trze się w maju i czerwcu. Podobnie jak ciernik i cier

Pocierniec

niczek samce p. budują gniazda zawieszone wśród wodorostów na głębokości 30 do 90 cm pod lustrem wody. Samice giną po tarle. P. żywi się skorupiakami i małymi rybkami. Żyje w przybrzeżnej strefie mórz wśród wodorostów na głębokości do 10 m. Jest rozprzestrzeniony wokół wybrzeży północnego Atlantyku i mórz przyległych, od Zatoki Biskajskiej po Przylądek Północny w północnej Skandynawii. W Bałtyku sięga do Zatoki Fińskiej. [J.M.R.]

podeszwica -»-sola.

podnawkoksztaitne, remory (Echeneiformes) - rząd z nadrzędu ryb kościstych, spo

189

pompil

krewniony z okoniokształtny-mi. Wyprowadza się je od makrelowatych, ślizgowatych lub ostroboków. Reprezentowane są przez jedną rodzinę z trzema rodzajami, obejmu-

Podnawka Remora remora

jącymi nieliczne gatunki. Charakteryzuje je obecność dużej przyssawki, umieszczonej na grzbiecie części głowowej, a powstałej z pierwszej płetwy grzbietowej; promienie tej płetwy podzielone są na dwie części ułożone poziomo na tarczy przyssawkowej w poprzeczne fałdy, wytwarzające przy podnoszeniu się próżnię;

w drugiej płetwie grzbietowej istnieją tylko promienie miękkie; pęcherza pławnego brak. P. osiągają długość l m. Są mięsożerne. Często odbywają dalekie wędrówki przyczepione do wielkich ryb drapieżnych, jak rekiny, czy strzępicie, żywiąc się resztkami pozostawionymi z ich uczt; zjadają także skorupiaki i drobne ryby. Występują w pelagialu mórz tropikalnych. Większego znaczenia gospodarczego nie mają, chociaż ich mięso jest jadalne. Rybacy niektórych rejonów (Kuba, Zanzibar) używają p. do połowów wielkich żółwi morskich. Przywiązują oni do ogona p. mocną, cienką linkę i wypuszczają w morze w okolicach pasących się stad żółwi. P. podpływają do żółwia, silnie się do niego przy-sysają i następnie są holowane na lince razem z żółwiem do łodzi. [J.M.R.]

pokladelko rodzaj brodawki płciowej lub moczowopłciowej, najczęściej w kształcie wydłużonej rureczki, służącej do składania jaj. Zob. też:

różanka. [J.M.R.]

pokrywy skrzelowe -oskrzelowe pokrywy.

polowania podwodne ->-wędkarstwo.

polykacz (Eurypharynx pele-canoides) - gatunek z rodziny połykaczowatych (Eury-pharyngidae), z rzędu ->-gar-dzielcokształtnych. Monstrualnie rozwinięty aparat gębowy z wielkim, rozciągliwym workiem gardzielowym, nasuwającym analogię z worem skórnym pelikana, przy stosunkowo smukłym, długim ciele sprawia, że p. przypomina łyżkę wazową. Osiąga on (c)O cm długości. Przebywa na głębokościach od 2 tyś. do 3 tyś. m, pożerając znaczne ilości skorupiaków głębinowych, którymi się głównie odżywia, oraz drobnych ryb. Rozciągliwa gardziel oraz dość rozciągliwy żołądek pozwalają na jednorazowe pochłanianie znacznych ilości pokarmu,

Poiykacz

co jest przystosowaniem u-możliwiającym życie w środowisku o znacznie rozrzedzonych populacjach zwierzęcych. [K.K.]

podusta -^-świnka.

pompil -ożuwakowate.

pomuchla

190

pomuchla ->.dorsz.

poskoczkowate, skoczki mu-łowe (Periophthalmidae) - rodzina z rzędu ->-okoniokształ-tnych. Przez niektórych badaczy jest ona traktowana tylko jako rodzaj. Również niezgodne są opinie różnych autorów odnośnie do liczby gatunków należących do rodziny p. Niektórzy sugerują istnienie tylko jednego, bardzo zmiennego i szeroko rozprzestrzenionego gatunku p., inni wyróżniają co najmniej kilka gatunków. P. charakteryzuje mocno spłaszczone grzbietowobrzusznie ciało, które jest najwyższe w okolicy głowy. Mają stosunkowo wielki otwór gębowy oraz dolną szczękę krótszą od górnej; duże głupkowate oczy, umieszczone na szczycie głowy, umożliwiają widzenie w różnych kierunkach; ciało pokrywa bardzo drobna, prawie niewidoczna gołym okiem łuska. Ubarwienie grzbietu i boków jest brązowe, brzuch białawy. P. osiągają maksymalnie 17 cm długości. Ulubionym miejscem ich pobytu są zarośla mangrowe. Większość swego życia spędzają na lądzie, polując tutaj na drobne kraby i inne niewielkie zwierzęta, stanowiące ich podstawowy pokarm. Mogą wspinać się także na drzewa. Doskonale umięśnione płetwy piersiowe i brzuszne pozwalają p. poruszać się i skakać po ziemi z tak wielką łatwością, szybkością i zręcznością, że schwytanie ich żywcem jest niesłychanie trudne. Ponieważ p. odpoczywające na lądzie mają zawsze dolną krawędź płetwy ogonowej zanurzoną w wodzie, rozprzestrzeniło się mniemanie, że oddychają przez bogato una

czyniony ogon. W istocie jak wszystkie ryby oddychają przede wszystkim skrzelami, jakkolwiek dużą rolę odgrywa u nich oddychanie skórne. P. są szeroko rozprzestrzenione w przybrzeżnych strefach mórz tropikalnych, głównie w obrębie Oceanu Indyjskiego. Nierzadko spotkać je można także w wodach lekko wy-słodzonych. Bywają hodowane w akwariach. [J.M.R.]

praplaziec, płazak (Lepidosi-ren paradoxa) - gatunek z rodziny płazakowatych (Lepi-dosirenidae), z rzędu Lepidosireniformes, jedyny amerykański przedstawiciel podgromady -»-dwudysznych. Ma ciało wydłużone podobnie jak u węgorza, pokryte drobną, u-krytą w skórze łuską cykloi-dalną. Osiąga długość l m. W okresie intensywnego żerowania (zjada rośliny, ślimaki i inne zwierzęta bezkręgowe) między mięśniami gromadzą się u niego znaczne ilości tłuszczu, którego kosztem żyje później w okresie suszy. Oddychać może zarówno powietrzem rozpuszczonym w wodzie, jak i atmosferycznym. W czasie suszy przechodzi stopniowo na oddychanie atmosferyczne, którego rola wzrasta w miarę zanikania tlenu w wodzie. Gdy zbiornik wysycha zupełnie, p. zagrze-buje się w muł i zapada w stan -^.anabiozy. W czasie

V Prapłaziec

mokrego lata, kiedy zbiorniki nie wysychają, żyje aktywnie. Po ustaniu suszy p. wygrzebuje się z dna i przystępuje do tarła. Buduje w podłożu

191

prawieczkowce

gniazdo do 150 cm długości, z poziomymi i pionowymi korytarzami. Samica składa jaja o średnicy ok. 7 mm. Samiec opiekuje się ikrą i potom-

Praplaziec zagrzebany w mule w okresie suszy po wyschnięciu zbiornika

stwem. W okresie tym rozwijają się u niego na płetwach brzusznych liczne, długie, bogato unaczynione wyrostki. Wydzielają one z krwi tlen, którym nasycana jest woda w gnieździe. Świeżo wylęgnięte larwy mają skrze-la zewnętrzne i oddychają wyłącznie tlenem rozpuszczonym w wodzie. Skrzela te zanikają po 6 tygodniach. Po tym okresie larwa zaczyna już także oddychać powietrzem atmosferycznym. P. zasiedla zabagnione i obficie porośnięte podwodnymi roślinami rzeki, uchodzące do Amazonki na nizinie Chako. P. jest wykorzystywany jako pokarm przez miejscową ludność. [J.M.R.]

prapletwiec, skrzelec (Protopterus annectens) - gatunek z rodziny płazakowatych (Le-pidosirenidae), z rzędu Lepi-dosireniformes, będący wraz z kilkoma innymi gatunkami rodzaju Protopterus przedstawicielem podgromady ->dwu-dysznych. Ciało p. jest wydłużone, cylindryczne, węgorzo

kształtne, pokryte cykloidalną łuską, ukrytą całkowicie w skórze; płetwy piersiowe i brzuszne w postaci długich, wiotkich wyrostków pozbawione są promieni. Ubarwienie jest ciemnozielone o czarnym odcieniu; często występuje marmurkowatość u-barwienia. P. osiąga długość 2 m. Żyje w bagnistych rozlewiskach, nieraz wysychających w okresie suszy. Zagrzebuje się wówczas w muł, tworząc wokół ciała rodzaj kokonu z błota, w którym pozostawia mały otwór dla dostępu powietrza atmosferycznego, i zapada w stan -^anabiozy trwającej zwykle od sierpnia do grudnia. W takich kokonach przewozi się go z Afryki do Europy do celów hodowlanych. Z nadejściem pory deszczowej p. budzi się, przechodzi na oddy-

Prapłetwiec

chanie skrzelami i przystępuje do tarła. Buduje gniazdo w postaci jamki wygrzebanej w dnie. Samiec strzeże ikry i larw. Larwy różnią się znacznie od dorosłych, m.in. posiadaniem zewnętrznych skrzeli. Pożywienie p. stanowią żaby, ryby, kraby, małże, ślimaki i inne bezkręgowce. Zasiedla on słodkie wody środkowej Afryki. Ma tylko lokalne znaczenie gospodarcze: bywa wyławiany przez tubylców w dużych ilościach do spożycia. Dobrze bierze na wędkę, zwłaszcza wieczorem i wczesnym rankiem. [J.M.R.]

prawieczkowce (Palaeoniscoi-dei) - grupa wymarłych ryb

prażarlacze

192

występująca od środkowego dewonu do jury, o nie ustalonym jeszcze stanowisku systematycznym. Od nich wyprowadza się współczesne promieniopłetwe. Wrzecionowate ciało p. pokryte było łuską ganoidalną kształtu romboidalnego lub kwadratowego, trzony kręgów i łuki kręgowe były skostniałe, ogon heterocerkalny; występowała jedna płetwa grzbietowa; paszcza posiadała silne uzębienie. Prawieczkowce odznaczały się wielką różnorodnością postaci. [J.M.R.]

prażarlacze (Ciadoselachifor-•mes) - wymarły rząd z podgromady -»-spodoustych. Pojawiły się w górnym dewonie, a przetrwały do górnego kar-bonu. Uważane są za przodków współcześnie żyjących rekinokształtnych. Miały otwór gębowy końcowy; posiadały płetwy małe, bez kolców;

występowały u nich dwie płetwy grzbietowe; płetwa odbytowa nie istniała; płetwa ogonowa była typu heterocerkalnego; z każdej strony głowy znajdowało się po 7 otworów skrzelowych; struna grzbietowa zachowywała się przez całe życie; trzony kręgowe nie wyodrębniały się; brak było gonopodium. P. osiągały długość 2 m. Były drapieżne. Żywiły się prawdopodobnie rybami i pelagicznymi bezkręgowcami. Żyły w morzach. Przedstawiciele pokrewnego p. rzędu Senacanthii zamieszkiwali wody słodkie. Ich szczątki zostały znalezione w nieco młodszych pokładach - w permie w Europie i Ameryce oraz w triasie w Australii. Były to również zwierzęta drapieżne, jednak nieco mniejsze od p. osiągające długość ok. l m. [J.M.R.]

prażmowate (Sparidae) - rodzina z podrzędu ->-okoniow-ców, obejmująca kilkadziesiąt gatunków, spokrewniona z ostrobokami. Mają ciało wysokie, bocznie spłaszczone, z dużymi, zachodzącymi na głowę łuskami; ich szczęki opatrzone są zębami zróżnicowanymi, dostosowanymi do rozmaitego sposobu pobierania pokarmu - do skubania pokarmu roślinnego, żerowania w mule i kruszenia twardych skorup bezkręgowców. Mają srebrzystą barwę ciała z jaskrawymi, podłużnymi pasami. Spotyka się wśród nich często osobniki obojnacze. P. to ryby literalne, pospolite wśród raf koralowych, gdzie stanowią większość ichtiofauny. Niektóre gatunki przeszły do życia w wodach słodkich, a nawet w gorących źródłach (np. Sparus desfontaini z Tunisu przebywa w źródłach o temperaturze 37°C). Do rodziny p., mającej duże znaczenie gospodarcze ze względu na jej liczebność, należą m.in.: bops, dorada, kantar, kielec, mor-lesz, pagrus i sargus. [K.K.]

prażuchwowce (Antiarchiifor-mes) - rząd z gromady ->-tar-czowców, obejmujący formy wymarłe w dewonie. Przednia część ciała p. pokryta była silnym pancerzem kostnym, a część tylna pokryta łuską bądź naga. P. posiadały zwykle jedną, czasem dwie płetwy grzbietowe, ogon typu heterocerkalnego oraz parzyste płetwy tylko piersiowe, o swoistej budowie. Stanowiły one długie twory, pokryte szkieletem w postaci oddzielnych tarczek, złączone z tułowiem za pomocą złożonego połączenia stawowego. P. osiągały 1 m długości. Zamieszkiwały wody słodkie, pędząc prawdopodobnie

TABLICA IX

Strwolotka (wg Knaura) Skrzydlica (wg Knaura)

TABLICA X. PRZEDSTAWICIELE STRZĘPIELOWATYCH

Epinepfielus elongatus (wg Knaura)

Cephalopholis argus (wg Knaura)

TABLICA XI. PRZEDSTAWICIELE SZCZECIOZĘBÓW

Ryba felczer, Chaetoclon ornatissimus (wg Heralda) Chelmon rostratus (wg Knaura)

TABLICA XII

Stornia (wg Anderssona)

Zimnica (wg Anderssona)

TABLICA XIII

Przedstawiciel ślizgowatych Blennius fluviattUs (wg Scortecciego)

Swirena (wg Grzimka)

Truciel Sphaeroides nephelus (wg Heralda)

Troć wędrowna (wg Anderssona)

ryba z rozdętym workiem powietrznym

TABLICA XVI

193

promieniopletwe

Zębacz pasiasty (wg Anderssona)

przedstawiciel żmijoglowcokształtnych Parophiocephalus africanus (wg Scortecciego)

przydenny tryb życia i odżywiając się denną fauną bezkręgowców. [J.M.R.]

prętniki (CoUsa) - rodzaj z rodziny -.-łaźcowatych, blisko spokrewniony z gurami. Należące tu gatunki mają płetwy brzuszne przekształcone w długie, ruchome "nitki", będące dodatkowym narządem zmysłu dotyku. Ubarwienie, zwłaszcza samców, jest bardzo efektowne; często na wiśniowoczerwonym tle występują niebiesko mieniące się prążki;

samice ubarwione są znacznie mniej jaskrawo. Poszczególne gatunki p. osiągają długość od 6 do 13 cm. Ich biologia rozrodu zbliżona jest do biologii rozrodu pozostałych łaźcowatych. P. żyją w niedużych, zarośniętych stawach, bajorach i wolno płynących wodach Indii i Birmy. Często hodowane są w akwariach. W Polsce hodowany jest m.in. prętnik karłowaty (Colisa lalźa), prętnik pręgowany (Colźsa fasciata) i prętnik wargacz (Colźsa labiosa). [J.M.R.]

promieniczha -^aterynowate.

promieniopłetwe, kostnopro

mienne (Actinopterygii} - podgromada z gromady ryb -^kostnych, obejmująca większość współcześnie żyjących gatunków. P. pojawiły się w środkowym dewonie w wodach słodkich. Powstały prawdopodobnie z jakiejś formy wyjściowej wspólnej dla trzonopłetwych i dwudysznych. Niektóre formy przeszły do mórz w karbonie. Z początkiem triasu wody morskie stały się głównym ośrodkiem ich rozwoju. Największy rozwój p. przypada na erę me-zozoiczną i początek kenozoicznej. Dzisiaj znajdują się w

pełni rozkwitu i stanowią dominującą grupę kręgowców w oceanach i wodach śródlądowych. Przystosowały się do życia w najrozmaitszych środowiskach wodnych, nabywając specyficznych cech adaptacyjnych. Wykazują znaczne zróżnicowanie morfologiczne. Odznaczają się szkieletem płetw, który składa się z szeregu promieni kostnych bezpośrednio połączonych z pasem barkowym; większość z nich posiada ciało pokryte łuską kostną, niektóre bywają nagie, a formy kopalne i współcześnie żyjąca niszczuka pokryte są łuską ganoidalną;

szkielet jest dobrze ukształtowany, u niżej uorganizowanych grup z przewagą chrząstki, u wyższych prawie całkowicie skostniały; stożek tętniczy w sercu i zastawka spiralna w jelicie występuje tylko u form prymitywnych;

pęcherz pławny spełnia rolę wyłącznie hydrostatyczną. Promieniopłetwe obejmują: l) ganoidy chrzestne ze współcześnie żyjącymi jesiotrowatymi, 2) ganoidy kostne reprezentowane dzisiaj przez amię i ni-szczukę, 3) ryby kościste o najbardziej typowej dla p. budowie, obejmujące większość ryb współczesnych. Do p. zalicza się także nadrząd ryb kopalnych Halecostomi, stanowiący ogniwo przejściowe między ganoidami kostnymi a rybami kościstymi. Ich najbardziej znanymi przedstawicielami są ryby z rodzaju Leptolepis, powstałe w górnym triasie i żyjące do środkowej kredy. Od tych ostatnich w dolnej kredzie odszcze-piły się prymitywne ryby śledziokształtne, będące najpierwotniejszą grupą ryb kościstych. [J.M.R.]

proporczykowce

194

proporczykowce (Aphyose-

mion) - rodzaj z rodziny -karpieńcowatych. Na ogół nie przekraczają 6 cm długości i tylko bardzo nieliczne

ProporczyKowiec

dorastają do 15 cm. U okazów dorosłych występuje wyraźny dymorfizm płciowy. Samce są jaskrawiej ubarwione. Ich płetwa ogonowa, a zwłaszcza jej promienie górne i dolne są wydłużone, podobnie jak i ostatnie promienie w płetwach grzbietowej i odbytowej. P. trą się wielokrotnie w porze godowej w bardzo płytkiej wodzie, zwykle lekko kwaśnej, najczęściej w okresie poprzedzającym nadejście suszy. Jaja składane są przez kilka do kilkunastu dni. Samica składa codziennie 15 do 25 jaj, a ich łączna liczba wynosi ok. 400. Młode wylęgają się (zależnie od gatunku i temperatury) po kilkunastu dniach, czasem po 5-6 tygodniach lub nawet po 3-4 miesiącach od chwili złożenia ikry. Jaja pewnych gatunków (np. p. błękitnego) mogą przebywać przez jakiś okres w wilgotnym mule i dopiero z nadejściem pory deszczowej, po zalaniu zbiornika, gdzie zostały złożone, następuje wylęg. Narybek rośnie niezwykle szybko. Początkowo ma ciało przezroczyste, po 6-8 tygodniach zaczyna się zabarwiać, a mniej więcej po 4 miesiącach jest już dojrzały płciowo. P. roz-przestrzenienione są '.'.' słodkich wodach afrykańskich. Ze względu na ciekawą biologię

i niezwykle żywe ubarwienie bywają chętrie hodowane w akwariach, chociaż hodowla niektórych gatunków nie jest łatwa. W Polsce hoduje się kilka gatunków p., m.in. p. z Kap Lopez (Aphyosemion au-strale), p. czerwonego (Aphyosemion bivittatum) oraz p. błękitnego (Aphyosemion gu-lare). [J.M.R.]

pryskacz ->strzelczyk.

prystelka (Pristella riddlei) - gatunek z rodziny -kąsaczowatych. Ma charakterystyczne czarnobiałe ubarwienie płetwy grzbietowej, odbytowej i płetw brzusznych. Osiąga 5 cm długości Występuje w pół-nocnowschodniej Ameryce Południowej (Wenezuela, Gujana). Bywa często hodowana v, akwariach. Dobrze się czuje w wodzie o temperaturze 20 do 32°C; temperatura optymalna przy tarle wynosi 24 do 25°C. Woda powinna mieć odczyn obojętny (pH 7). Jaja składane są na roślinach. [J.M.R.]

przejściowce ->ganoidy kostne. przeraża -chimera. [J.M.R.]

przeźroczkowate (Centropomi-dae) - rodzina z rzędu -»okoniokształtnych, znana w Polsce głównie z hodowli akwariowych (przeźroczka indyjska - Chanda ranga). P. to drobne, bardzo delikatne rybki o wysokim, bocznie spłaszczonym, prawie przezroczystym ciele. Występują w prawie wszystkich tropikalnych wodach słonawych i słodkich, od wód afrykańskich do australijskich włącznie. W hodowli akwaryjnej lubią wodę lekko słoną, płytką (25 do 30 cm), dobrze naświetloną i gęsto porośniętą. [J.M.R.]

195

pstrągi

przylgowate (Homalopteridae)

- rodzina z podrzędu ->kar-piowców, obejmująca 17 rodzajów i ok. 47 gatunków. P. znamionuje grzbietowo

-brzuszne spłaszczenie przedniej części ciała; mają od 2 do 4 par wąsików oraz zęby gardłowe ustawione w jednym szeregu; żarno nie występuje; płetwy piersiowe i brzuszne posiadają dużą liczbę promieni i ustawione są w ten sposób, że powstaje przyssawka. P. rzadko przekraczają 10 cm długości. Żywią się glonami, które zeskrobują wargami z kamieni. Występują w wartkich potokach górskich południowowschodniej Azji. Przyczepiają się do kamieni za pomocą przyssawki utworzonej z płetw brzusznych i piersiowych, przemieszczając się krótkimi skokami z kamienia na kamień. Nie mają większego znaczenia gospodarczego. [H.R.]

psammofilne ryby ->ekologi-czne grupy rozrodcze ryb.

pseudofulkra ->fulkra.

pstrągi - szereg gatunków ryb z rodziny -^-łososiowatych, zamieszkujących głównie wody słodkie, zwłaszcza górne odcinki rzek o bystrym prądzie, żwirowatym dnie i dobrze natlenionej wodzie. Niektóre p. tworzą formy wędrowne. Są stosunkowo łatwe w hodowli stawowej; uzyskują wówczas większy wzrost i ciężar niż na wolności. Przeważnie osiągają długość 30 do 40 cm i ciężar do l kg. Niektóre gatunki mogą jednak osiągać 1 m długości i ciężar ponad 10 kg. Pokarm p. stanowią głównie małe skorupiaki, owady, ślimaki, małże i drobne ryby. Zerują najczęściej przy dnie.

Potrafią też zwinnie wyskakiwać nad powierzchnię wody i chwytać w powietrzu owady. P. rozprzestrzenione są szeroko na półkuli północnej. Przeprowadzono z nimi szereg udanych prób aklimatyzacji. W Polsce występuje kilka gatunków p. Najpospolitszym jest p. potokowy (Salmo trut-ta morpha f ario), będący biologiczną odmianą troci, przystosowaną do życia wyłącznie w wodach słodkich. Unika on strumieni, w których brak jest kryjówek przybrzeżnych i głębokościowego zróżnicowania dna. Naturalne jego rozmieszczenie obejmuje Europę, Algierię, Maroko i Azję Mniejszą. Zaaklimatyzowany został w rzekach Nowej Zelandii, Australii, Indii, środkowej Afryki i Ameryki Północnej, wytwarzając tam także formy jeziorne. W Polsce pospolity jest w wielu dopływach górnej Wisły i rzekach Pomorza Zachodniego wpadających bezpośrednio do Bałtyku, mniej liczny - w dorzeczu Odry. P. tęczowy (Salmo gairdneri irideus) występuje w swych rodzimych wodach w zachodniej części Ameryki Północnej od Alaski do Meksyku, a poza tym rozprzestrzeniony został na całym obszarze Ameryki Północnej. Tworzy za

Pstrąg źródlany

równo formy wędrowne, jak i stacjonarne. Do Europy sprowadzono go w 1880 r. W dziewięćdziesiątych latach u-biegłego wieku próbowano

ptaszorowate

196

aklimatyzować go także w Australii, Nowej Zelandii, Tasmanii, Madagaskarze i północnej Afryce. W bieżących wodach europejskich nigdzie nie utrzymał się na stałe. Wpuszczany do rzek rośnie, uzyskuje dojrzałość płciową, ale nie rozradza się. Dlatego hoduje się go w stawach. W Polsce jest hodowany w stawach pstrągowych i nadal czynione są próby jego aklimatyzacji. Osiąga długość do 60 cm i ciężar 4 do 5 kg. P. źródlany (Salvelinus fontinalis), zwany niekiedy palią amerykańską, w swym naturalnym zasięgu występuje w potokach Labradoru, dopływach Zatoki Hudsońskiej, dopływach Wielkich Jezior, potokach spływających z gór Alleghenów do Missisipi i w rzekach wybrzeża atlantyckiego Ameryki Północnej aż po Georgię. Do Europy został sprowadzony w 1882 r. W Polsce jest hodowany głównie w gospodarstwach pstrągowych i wpuszczany do górskich potoków. Osiąga tutaj długość 40 cm i ciężar do 2 kg. W wodach swego rozmieszczenia naturalnego może osiągnąć 1 m długości i ciężar 7 kg. P mają olbrzymie znaczenie gospodarcze. Są łatwe w hodowli stawowej i dostarczają doskonałego, poszukiwanego mięsa; wiele potoków i rzek jest zarybianych p. w celu wytępienia chwastu rybiego;

p. stanowią ponadto niezwykle atrakcyjne ryby sportowe. [J.M.R.]

ptaszorowate, ryby latające (Exocoetidae) - rodzina z rzędu ->belonokształtnych, wyróżniająca się spośród typowych jego przedstawicieli dość dużymi łuskami, małym otworem gębowym, nie wysuniętą

ku przodowi szczęką górną, a przede wszystkim niezwykłym rozwojem płetw; p. mają silnie rozwinięte, długie i dobrze umięśnione płetwy piersiowe, a u niektórych gatunków również brzuszne; dolny płat płetwy ogonowej jest znacznie dłuższy od górnego; są to przystosowania do lotu ślizgowego nad powierzchnią wody (-^lokomocja ryb). Lot taki trwa zwykle ok. 10 s, a długość jego trasy wynosi mniej więcej 150 m. Przyczyną wyskakiwania z wody jest przeważnie ucieczka przed drapieżnikami, dla których p., stosunkowo słabo pływające, są łatwe do osiągnięcia w środowisku wodnym. P. osiągają przeciętnie ok. 20 cm, a niektóre gatunki pacyficzne dochodzą do 40 cm długości. Żywią się głównie skorupiakami planktonowymi. Mają ikrę pelagiczną, opadającą powoli w dół lub przyczepiającą się nitkowatymi wypustkami do glonów przybrzeżnych, jak u skoklota (Cy-pselurus lineatus) z Atlantyku, albo do gronorostów Morza Sargassowego, jak u Cypselu-rus rondeleti i Exocoetus non-suehae. Występują w wodach gorących i ciepłych wszechoceanu, pojawiając się czasem w obszarach bardziej północnych, np. przy wybrzeżach Wielkiej Brytanii i w Morzu Północnym. Większość gatunków występuje w obszarze pacyficznym, skąd prawdopodobnie przeniknęły do Atlantyku. W Atlantyku ograniczony izotermą 23° pospolity jest ptaszor (Exocoetus volitans}. Najpospolitszy z p. i dalej sięgający na północ jest wylotek (Cypselurus heterurus), występujący w Morzu Śródziemnym i we wschodnim oraz zachodnim Atlantyku. [K.K.]

197

puzanki

ptaszorowce -^belonokształtne.

pteraspidy (Pteraspźdes) - wymarły szczep z podgromady ->ostrakodermów, żyjący pra

Pteraspis

wdopodobnie od dolnego or-dowiku do górnego dewonu. P. uważane są za przodków współcześnie żyjących śluzie. Miały głowę i przednią część ciała pokrytą wielowarstwowym pancerzem kostnym, zbudowanym z substancji podobnej do dentyny; reszta ciała była pokryta łuskami; u zwierząt tych istniała tylko jedna płetwa, ogonowa, typu hipocerkalnego (^płetwy); występował u nich parzysty otwór nosowy, znajdujący się na przedzie głowy. Długość ciała p. dochodziła do 1,5 m. Odżywiały się prawdopodobnie drobnymi zwierzętami dennymi i planktonem, a niektóre z nich - być może - napadały również na większe zwierzęta. [J.M.R.]

pterofryna

ka.

^sargassowa ryb-

pterygopodium -^gonopodium.

putasu, błękitek (Micromesis-tius poutassou) - gatunek z rodziny -^dorszowatych, z kształtu i barwy ciała przypominający śledzia, z typowym jednak dla dorszy układem płetw. P. jest pelagicz-ny oraz bardziej ciepłolubny niż inne dorszowate. Występuje w wodach atlantyckich Europy, od Norwegii do Morza Śródziemnego włącznie. Ma mięso nisko cenione. Bywa

odławiany w dużych ilościach w Morzu Śródziemnym i w Zatoce Biskajskiej, w mniejszych - w Morzu Północnym i w północnej części Atlantyku. [K.K.]

puzanki (Alosa) - rodzaj z rodziny --śledziowatych. Obejmuje ok. 10 gatunków i wiele podgatunków morskich, wędrownych bądź też stale przebywających w środowisku słonawym. Różnią się one między sobą uzębieniem jamy gębowej i liczbą wyrostków filtracyjnych, wahającą się u poszczególnych gatunków od 18 do 180. W zależności od gatunku osiągają długość 16 do 80 cm i ciężar do 4 kg. P. są dość różnorodne pod względem biologicznym. Niektóre gatunki podejmują dalekie wędrówki rozrodcze w górę rzek. Do nich należy m.in. p. wołżański, zwany też śledziem wołźań-skim (Alosa volgensis), osiągający 40 cm długości i ciężar 30 dkg. Trze się głównie w Wołdze poniżej Wołgogradu w maju i czerwcu przy temperaturze 19 do 22°C. Część osobników p. wołżańskiego ginie po tarle, pozostałe zaś wracają do morza i powtarzają tarło w roku następnym. P. dunajski (Alosa caspia nordmanni) wchodzi na tarło z Morza Czarnego do Dunaju, dochodząc do Budapesztu. P. azowski (Alosa caspia tanaica) trze się w dolnym biegu Donu w wodzie lekko słonawej. Inne gatunki, jak np. p. wielkooki (Alosa saposhnikovi} i śledź dołgiński (Alosa brashni-kovi), odbywają olbrzymie nieraz wędrówki w morzu, najczęściej z południa na północ. Wędrówki podejmowane są bądź to w celu rozrodu,

pyszczakowce

198

199

rekinek psi

bądź też dla zdobycia pokarmu. P. uzyskują dojrzałość płciową w wieku od 2 do 5 lat. Trą się 2 do 3 razy w ciągu życia przy temperaturze 12 do 25°C. Składają od 20 tyś. do 300 tyś. jaj rocznie. Ikra w wodach bieżących unoszona jest z prądem, w wodzie stojącej leży na dnie. P. żyją ok. 8 lat. Rozprzestrzenione są w Morzu Kaspijskim, Czarnym, Azow-skim oraz w ich zlewiskach, wzdłuż europejskich i amery-

ramienioptetwe (Brachioptery-gii) - podgromada z gromady ryb -^kostnych, obejmująca jeden rząd - wielopłetw-cokształtnych (Polypterifor-mes), z rodziną wielopłetwcowatych (Polypteridae). Współcześnie żyje ok. 10 gatunków r. zgrupowanych w dwóch rodzajach: wielopłetwców i trzcinników. Szkielet r. jest w znacznym stopniu kostny;

struna grzbietowa zredukowana; wydłużone ciało pokrywa łuska ganoidalna rombowego kształtu, a głowę - częściowo płytki kostne; bardzo długa płetwa grzbietowa składa się z pewnej liczby samodzielnych odcinków, z których każdy podtrzymywany jest przez jeden promień; płetwy piersiowe są zewnętrznie podobne do płetw trzonopłetwych, a ich szkielet wewnętrzny do szkieletu płetw promieniopłetwych;

r. mają swoiste płuco, powstałe z pęcherza pławnego;

łączy się ono z przełykiem i służy do oddychania powietrzem atmosferycznym; w sercu istnieje stożek tętniczy, w jelicie zastawka spiralna; występuje też -*tryskawka. Naj-

kańskich wybrzeży Oceanu Atlantyckiego oraz w Morzu Śródziemnym i w Bałtyku. P. mają wielkie znaczenie gospodarcze. Łowi się je głównie w okresie żerowania z dala od brzegów lub w czasie wędrówek na tarło. Stanowią cenny produkt spożycia, zwłaszcza gatunki wędrowne. Spożywane są głównie w stanie solonym. Zob. też: alosa, par-posz, szed. [J.M.R.]

pyszczakowce ->matronicowce.

starsze szczątki kopalne r. znane są z wczesnego okresu ery kenozoicznej; formy współczesne występują wyłącznie w słodkich wodach tropikalnej Afryki; kontynent ten był miejscem powstania i ewolucji r. [J.M.R.]

rap ->-boleń.

raszpla, anioł morski (Squati-na sąuatina) - gatunek z rodziny raszplowatych (Sąuati-•nidae), z rzędu -..rekinokształt-nych. Kształt ciała r., zupełnie odmienny od kształtu ciała większości przedstawicieli rekinokształtnych, spłaszczony grzbietowobrzusznie, przypomina płaszczkokształtne; r. ma pysk bardzo szeroki i krótki, a głowę zaokrągloną ze skrzy-dłowatymi bocznymi wyrostkami; płetwy odbytowej brak, istnieją natomiast 2 niewielkie płetwy grzbietowe bez kolców. Ubarwienie grzbietu bywa zwykle szarawe lub piaskowobrązowe, często z ciemniejszymi plamami, brzuch biały. Największy złowiony okaz r. miał długość 183 cm i ciężar 326 kg. R. prowadzi raczej

przydenny tryb życia i ma ograniczony zasięg przemieszczania się. Żywi się bezkręgowcami i rybami, głównie płastugami. Jest jajożyworodna. Samica wydaje na świat od 9 do 20 młodych o długości ok. 30 cm. R. występuje we wschodniej części północnego Atlantyku i w Morzu Śródziemnym. [J.M.R.]

razbory (Rasbora) - rodzaj z rodziny -^-karpiowatych. 0-bejmuje wiele gatunków różniących się znacznie rozmiarami i wyglądem. Większość ma kształt ciała wydłużony, niski, niektóre gatunki są krótkie a wysokie i bocznie spłaszczone. Mniejsze, pięknie u-barwione gatunki chętnie hoduje się w akwariach. R. lubią wodę lekko kwaśną (pH 6,6) o temperaturze 22° do 26°C. Są jajorodne. W Polsce hodowana jest r. klinowa (.Rasbora heteromorpha), występująca w warunkach naturalnych we wschodniej Sumatrze, w Syjamie i na Ma'ajach i osiągająca 5 cm długości, oraz r. karłowata (Rasbora mactilata) - forma autochtoniczna Malajów osiągająca zaledwie 2,5 cm długości. [J.M.R.J

rdzawiec (Pollachius pollachius) - gatasrek z rodziny ->dorszowałvch. Charakteryzuje go niarmurkowy wzór barwy rdzawej wzdłuż boków ciała, podbródek bez wąsa oraz ciemna linia boczna, wygięta iiad płetwą piersiową. R. osiąga maksymalnie 1 m długości. przeważnie jednak odławia się osobniki o długości w granicach od 30 do 50 cm. Jest drapieżny. Żywi się głównie rybami ławicowymi. Występuje w europejskich wodach północnego Atlantyku od

Finnmarku do zachodniej części Morza Śródziemnego. Do Bałtyku dociera rzadko. Bywa czasem łowiony w rejonie kołobrzeskodarłowskim. Ma mięso smaczniejsze niż czar-niak. Przetwarza go się podobnie jak wszystkie dorszowate. [K.K.]

rekin miot --młot. rekin olbrzymi -^-długoszpar.

rekin polarny (Somniosus mi-crocephalus) - gatunek z rodziny Dalatiidae, z rzędu -i-rekinokształtnych. Odznacza się bardzo małymi płetwami. Ma ciemne ubarwienie grzbietu (kawowe, czarne lub szare w rozmaitych odcieniach), brzuch nieco jaśniejszy; na grzbiecie i bokach ciała występują liczne ciemne pręgi. R.p. jest jednym z większych rekinów w ogóle, a największym w wodach arktycznych;

osiąga długość 7,5 m. Jest prawdopodobnie jajorodny. Przebywa najczęściej na znacznych głębokościach - od 180 do 550 m; wyjątkowo spotykany bywa także na głębokości powyżej 1000 m. Odżywia się zarówno drobnymi, jak i większymi rybami. Zamieszkuje wody arktyczne; na południe dociera do wybrzeży północ-nozachodniej Europy. W pobliżu Norwegii, Islandii i zachodniej Grenlandii poławia się go w znacznych ilościach, głównie dla oleju uzyskiwanego z wątroby. Mięso r.p. suszy się na pokarm, przede wszystkim dla psów. Świeże mięso ma właściwości toksyczne. [J.M.R.]

rekinek psi (Scyliorhinus caniculus) - gatunek z rodziny rekinkowatych (Scyliorhini-

rekin sloneczny

200

dae), z rzędu --rekinokształt-nych. Ma ubarwienie grzbietu i boków ciała piaskowobrązowe z licznymi ciemnobrązowymi plamami, a brzuch jasny, kremowy. R.p. osiąga maksymalnie długość 76 cm i ciężar 4,5 kg. Jest jajorodny. Samica składa od 2 do 20 jaj w twardej, rogowej otoczce prostokątnego kształtu, zaopatrzonych na 4 końcach w długie nici, za pomocą których przytwierdzane są do podłoża. Rozwój jaja trwa 8 do 9 miesięcy. R.p. żywi się przeważnie bezkręgowcami - dennymi skorupiakami, mięczakami, robakami, czasem także małymi rybami. Rozprzestrzeniony jest w przybrzeżnych wodach północnozachodniej Europy oraz w Morzu Śródziemnym. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze. Niektóre pokrewne gatunki z rodzaju Scyliorhi-nus, licznie występujące w wodach strefy tropikalnej, poławiane są i spożywane przez miejscową ludność. [J.M.R.]

rekin słoneczny -^długoszpar.

rekin szary (Hexanchus gri-seus) - gatunek z rodziny -^-rekinów żyworodnych. Ma po sześć szczelin skrzelowych po obu bokach ciała; zęby w szczęce górnej znacznie różnią się od zębów żuchwowych;

płetwy nieparzyste są małe, a płetwa grzbietowa jest bardzo przesunięta ku tyłowi. Grzbiet i boki mają kolor kawowy z ciemniejszą smugą na grzbiecie; brzuch bywa jaśniejszy, w tym samym odcieniu lub białawy. R.sz. osiąga zwykle długość nie większą niż 5 m i ciężar 700 kg; wyjątkowo zdarzają się okazy 8-metrowe. Jest jajożyworodny. Samica wydaje na świat kilkadziesiąt młodych o długości 40 do

65 cm. Największa liczba zarodków naliczona kiedykolwiek u samicy wyniosła 108. R. sz. prowadzi spokojny, mało ruchliwy tryb życia. Żyje na ogół w dość głębokich wodach;

łowiony był nawet na głębokości 2 tyś. m. Odżywia się głównie rybami i skorupiakami. Uzyskuje się z niego mięso do konsumpcji oraz tran. R. sz. zamieszkuje przybrzeżne wody Atlantyku (również Morze Śródziemne); w Pacyfiku spotyka go się wzdłuż wybrzeży Ameryki Północnej, Chile, Japonii i Australii; występuje też w południowej części Oceanu Indyjskiego i wokół południowej Afryki. Ze względu na nieliczne występowanie nie ma dużego znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

rekin tygrysi -^żarłacz tygrysi.

rekin wieloryb! (Rhincodon typus) - gatunek z rodziny Rhincodontidae, z rzędu -^re-kinokształtnych. Ma głowę z przodu mocno spłaszczoną, oczy bardzo małe oraz szeroki otwór gębowy, bardziej końcowy niż dolny - jak u typowych rekinów; wzdłuż grzbietu i boków biegną trzy wystające listwy, zwane kiłami. Ubarwienie grzbietu jest ciemnoszare, czerwonawe lub zielonkawobrązowe, z białymi,

Rekin wieloryb!

żółtymi i zielonymi cętkami, brzuch biały lub zielonkawy. R.w. osiąga długość 16 m i ciężar 11 tyś. kg. Jest prawdopodobnie jajożyworodny lub

201

rekinoksztattne

jajorodny. Liczba jaj dochodzi do 16. R.w. żywi się plan-ktonem (dorosły okaz odcedza przez wyrostki filtracyjne ok. 1,5 min litrów wody na godzinę). Zazwyczaj porusza się wolno, lecz może rozwijać prędkość do 25 km/godz. Jest tak łagodny, że płetwonurkowie mogą wspinać się na jego grzbiet, używając kilów jako uchwytów dla rąk. Niebezpieczny dla ludzi, a nawet łodzi może być tylko wtedy, kiedy jest podrażniony. R.w. pędzi pelagiczny tryb życia. Zamieszkuje tropikalne wody oceanów Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Ma mięso jadalne. W większych ilościach poławia się go tylko wzdłuż północnozachodniego wybrzeża Indii. [J.M.R.]

rekinoksztattne (Soualź.formes) - rząd z podgromady ->-spodoustych. Bezpośrednimi przodkami r. były prawdopodobnie wymarłe w górnym karbonie prażarłacze. Gatunki żyjące współcześnie zgrupowane są w kilku podrzędach. Tworzą 14 rodzin, ok. 80 rodzajów i 240 gatunków. R. odznaczają się wrzecionowatym ciałem i szczelinami skrzelowymi umieszczonymi na bokach ciała bezpośrednio przed płetwami piersiowymi;

posiadają ostre, spiczaste zęby, ułożone w regularnych szeregach; zęby stopniowo zostają zużywane i zastępowane nowymi (np. żarłacz tygrysi w ciągu 10 lat zużytkowuje i zrzuca ok. 24 tyś. zębów);

płetwa ogonowa rekinów jest typu heterocerkalnego lub asymetryczna; część górna bywa zawsze większa od dolnej. Rozmiary rekinów mieszczą się w bardzo szerokich granicach. Pewne gatunki osiągają maksymalnie 40 cm długości,

inne, np. rekin wieloryb!, osiągają długość 16 m i ciężar 11 tyś., a być może i więcej kilogramów. Większość gatunków r. jest jajożyworodna, niektóre są jajorodne lub żyworodne (-^rozród ryb). Zapłodnienie wewnętrzne dokonywane jest u nich za pomocą narządu kopulacyjnego - gonopodium. W związku z żyworodnością rozwinął się u niektórych gatunków szereg przystosowań zbliżonych do tych, jakie spotyka się u ssaków. Jednym z nich jest wytwarzanie rodzaju łożyska, dzięki któremu rozwijające się zarodki mogą odżywiać się kosztem organizmu matki. Młode r. natychmiast po urodzeniu są już całkowicie ukształtowane, bez pęcherzyka żółtkowego. Zwykle rodzi się l do 8 młodych. Niektóre noworodki osiągają ciężar 50 kg. Rekiny jajorodne wytwarzają jaja dużych stosunkowo rozmiarów; są one otoczone twardą, rogową otoczką. Młode wylęgają się z jaj po dość długim okresie (np. rekinek psi po 8-9 miesiącach). Wbrew powszechnej opinii nieliczne stosunkowo gatunki są niebezpieczne dla człowieka. Aby mu zagrażać, większość z nich jest za mała, zbyt ociężała, za słabo uzbrojona i żyje w zbyt głębokich wodach. Dla człowieka najniebezpieczniejsze są rekiny z grupy żarłaczy (żarłacz ludojad, ostronosy, żarłacz tygrysi, żarłacz błękitny, żarłacz żółty). Rany zadawane przez rekiny są wyjątkowo niebezpieczne - głębokie, o postrzępionych brzegach, w kształcie półkolistym. Rekin, atakując dużą ofiarę, wgryza się w ciało i ruchami pyska (podobnie jak to czyni pies) wyszarpuje

rekiny żyworodne

202

mięso. Największe rekiny (długoszpar i rekin wielory-bi) nie są drapieżcami; ich główne pożywienie stanowi plankton. Rekiny zasiedlają wody mórz tropikalnych i subtropikalnych, a nieliczne gatunki, jak np. rekin polarny, także wody arktyczne. Typowym środowiskiem olbrzymiej większości r. jest woda morska, lecz nieliczne gatunki mogą wnikać do wód słonawych, a nawet słodkich. Znaczenie gospodarcze rekinów jest dość poważne: z ich wątroby wytapia się spore ilości tranu bogatego w witaminy A i D; mięso wędzone i w konserwach jest na ogół bardzo smaczne, a płetwy uważane są za przysmak;

skóra bywa używana do wyrobów galanteryjnych, m.in. wyrabia się z niej specjalny rodzaj skóry zwany s z ag r y n e m. [J.M.R.]

rekiny żyworodne (Hexanchi-dae) - rodzina z rzędu -»re-kinokształtnych. Należące tu gatunki są wraz z płaszczakiem najprymitywniejszymi współcześnie żyjącymi rekinami. Posiadają 6 lub 7 par szczelin skrzelowych; ich płetwa ogonowa jest znacznie wydłużona. Dochodzą do długości 8 m; przeciętnie uzyskują 4 do 5 m długości i ciężar 400 kg. Rodzina r.ż. jest w istocie jajożyworodna. Samice wydają na świat do stukilkudziesięciu młodych. R.ż. są drapieżne. Pokarm ich składa się głównie z ryb. Zwykle przebywają na znacznych głębokościach. Zasiedlają tropikalne i subtropikalne wody oceanów Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego (występują też w Morzu Śródziemnym). Pojedyncze okazy zapędzają się daleko na

północ aż do Morza Północnego po wybrzeże NRF, gdzie poławiane są w znacznych ilościach, zwłaszcza w okresie jesiennym. Mięso ich jest cenione ze względu na dużą wartość odżywczą. [J.M.R.]

remory -.-podnawkokształtne.

ripus (Coregonus albula mor-pha vimba) - szybko rosnąca odmiana -^-sielawy, zasiedlająca jeziora Szwecji, Finlandii i jezioro Ładoga. Osiąga długość 46 cm i ciężar ponad l kg. W 1956 r. został zaaklimatyzowany w kilku jeziorach Polski. [J.M.R.]

robaczyca ->ślepica.

rocco - nazwa konserwy przyrządzanej z makreli w sosie pomidorowym. [J.M.R.]

rogatka (Balistes vetula) - gatunek z rodziny -^rogatni-cowatych. Ma ciało wysokie, bocznie spłaszczone, elipsoidalne, mały otwór gębowy i mięsiste wargi. Ubarwienie grzbietu i boków jest oliwkowe z czerwonym odcieniem, dół ciała żółtawy, wargi zielone z błękitnym obrzeżeniem; występują też liczne czarne, zielono obrzeżone linie, które rozmieszczone są na pysku i na trzonie ogonowym. R. może osiągać długość 60 cm. Występuje w tropikalnej strefie Atlantyku i Oceanu Indyjskiego. [J.M.R.]

rogatnicowate, balistydy (BaUstidae) - rodzina z rzędu -^-okoniokształtnych. Ciało ich jest lekko owalne, nieco bocznie spłaszczone, pokryte dużą, twardą łuską, pysk mały, uzbrojony w mocne zęby; należące tu gatunki charakteryzuje obecność dwóch płetw grzbietowych, z których pier

203

rozpiór

wszą składa się z trzech grubych, ostrych, bardzo mocnych kolców, połączonych błoną. Większość gatunków jest mięsożerna, niektóre odżywiają się pokarmem roślin-

Rogatnica Balistes capriscus

nym. R. są dość powolne, mało ruchliwe, nie podejmują większych wędrówek. Występują w strefie przybrzeżnej prawie wszystkich gorących mórz, najczęściej wśród raf koralowych. Mięso większości r. jest jadalne i doskonałe w smaku, jednak niechętnie spożywane, ponieważ szereg gatunków ma opinię trujących. [J.M.R.]

rogoząb, barramunda (Neoce-ratodus forsteri) - gatunek z rodziny Ceratodidae, z rzędu Ceratodiformes, jeden z nielicznych żyjących dziś przedstawicieli podgromady ->-dwu-dysznych. Ma ciało pokryte dużymi i cienkimi łuskami;

płetwy piersiowe i brzuszne są dobrze rozwinięte; istnieje

Rogoząb

płuco nieparzyste, powstałe z pęcherza pławnego. R. osiąga 125 cm długości i ciężar 10 kg. W okresach suszy (sierpień i wrzesień), gdy bywa odcięty w łachach rzecznych, gdzie

wskutek procesów gnilnych zupełnie nie ma tlenu, oddycha tylko powietrzem atmosferycznym. Powietrze wciąga przez nozdrza przy zamkniętym pysku. W okresie wysokich stanów wody oddycha za pomocą skrzeli, podpływając niezmiernie rzadko ku powierzchni dla zaczerpnięcia powietrza. Tarło odbywa we wrześniu i październiku. Jego ikra kleista, duża, o 6,5 do 7 mm średnicy, otoczona galaretowatą masą, przypomina skrzek płazów. Rozwój jaj trwa 10 do 12 dni. Wylęgłe larwy nie mają skrzeli zewnętrznych, jak prapłetwiec czy prapłaziec. Kończyny przednie (płetwy piersiowe) rozwijają się po dwóch, a tylne (płetwy brzuszne) po 10 tygodniach. Larwy są początkowo mało ruchliwe, leżą na dnie i dopiero po wessaniu się pęcherzyka żółtkowego zaczynają intensywniej pływać. Początkowo żywią się glonami, później pokarm ich stanowią rozmaite bezkręgowce - mięczaki, skorupiaki i larwy owadów. R. zamieszkuje dorzecza rzek Bar-nett i Mary w okręgu Queens-land w Australii. W niewielkich ilościach łowiony jest na wędkę i spożywany przez miejscową ludność. [J.M.R.]

rozmieszczenie ryb -^geograficzne rozmieszczenie ryb.

rozpiór, siniec (Abramis ballerus) - gatunek z rodziny -^karpiowatych, Wyglądem przypomina leszcza, od którego różni się bardziej wydłużonym ciałem i dłuższą płetwą odbytową. Ma zęby gardłowe ułożone w jednym szeregu. Nazwę "siniec" zawdzięcza granatowej z zielonym odblaskiem barwie

rozrodczy układ

204

grzbietu; boki i brzuch są srebrzystobiałe z żółtawym lub czerwonym odcieniem, a płetwy piersiowe i brzuszne żółtawe; wszystkie płetwy mają ciemne obrzeżenie. R. do

Rozpiór

chodzi do długości 30 cm, rzadko do 45 cm. Występuje w środkowej i wschodniej Europie. Żyje w dolnym biegu rzek i w słonawej wodzie zatok morskich. W Polsce jest bardzo rzadki; ostatnio częściej spotykany tylko w Zalewie Szczecińskim. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]

rozrodczy układ. W skład jego wchodzą gruczoły płciowe - jądra lub jajniki - produkujące komórki rozrodcze, narządy wyprowadzające komórki rozrodcze - nasieniowody lub jajowody - oraz w niektórych przypadkach narządy kopulacyjne. Nasieniowody i jajowody ryb kostnych powstają niezależnie od układu moczowego, różniąc się tym od nasieniowodów i jajowodów pozostałych ryb i kręgowców. Wygląd gruczołów płciowych u ryb zmienia się w ciągu roku w zależności od stopnia rozwoju komórek płciowych. U ryb powtarzających tarło odróżnić można regularnie powtarzające się stadia rozwoju gonad. Dla ich odróżnienia stosuje się szereg skal, z których najpowszech-niej używana jest skala Maie-ra. Wyróżnia się wg niej: I- stadium młodociane, II - stadium spoczynkowe, III -stadium przygotowawcze, IV - stadium tężenia, V - stadium wydłużania się, VI - stadium dojrzałości, VII - stadium na wpół wytarte, VIII - stadium wytarte. Stadium I występuje tylko u form młodocianych, płciowo niedojrzałych. Stadia II-VIII tworzą cykl zamknięty; stadium VIII przechodzi bezpośrednio w stadium II. [J.M.R.]

rozród, rozmnażanie - wytwarzanie nowych osobników przez organizm rodzicielski, zapewniające gatunkowi byt i stanowiące podstawę zmienności ewolucyjnej. W zasadzie ryby są rozdzielnopłciowe, a więc poszczególne osobniki danego gatunku mają tylko jądra albo tylko jajniki, z należącymi do nich nasieniowodami lub jajowodami; spotyka się jednak także gatunki hermafrodytyczne (obojnacze) i partenogenetyczne (dzieworodne). Do stałych obojnaków należą niektóre gatunki strzę-pielowatych i prażmowatych. Czasami trafiają się obojnaki wśród rozmaitych gatunków;

są to wówczas z reguły osobniki bezpłodne. Gruczoły płciowe ryby w młodym wieku przechodzą przez stadium in-terseksualne, z jednoczesną obecnością zarówno elementów męskich, jak i żeńskich; dopiero w miarę dojrzewania danego osobnika zaczynają w w końcu przeważać elementy jednej płci. Czasem dochodzi do samorzutnego przejścia jednej płci w drugą już u okazów dorosłych. Można to zaobserwować stosunkowo często wśród popularnie hodowanych w akwariach mieczyków, gupików czy płatków. Zjawisko dzieworodności występuje u bardzo nielicznych

205

różanka

gatunków (u niektórych molinezji i u karasia srebrzystego). U ryb nosi ono miano ginogenezy, polegającej na tym, że do zapoczątkowania rozwoju jaj niezbędny jest wprawdzie udział samców (niekoniecznie tego samego gatunku), lecz sperma ich nie zapiadnia jaja (tzn. nie następuje połączenie jądra jaja z jądrem plemnika), a tylko pobudza je do rozwoju. Wylęgające się z takich jaj młode są zawsze samicami. Wśród ryb wyróżnia się gatunki jajorodne, jajożyworodne i żyworodne. Większość należy do jajorodnych. Produkty płciowe są u nich wydalane na zewnątrz, do wody, gdzie następuje zapłodnienie, a w jego następstwie rozwój jaja. U gatunków jajożyworodnych dochodzi do zapłodnienia wewnętrznego (-^gonopodium), a rozwój jaj odbywa się w organizmie matki. Młode wylęgają się w momencie wydalania jaj przez samicę (piękniczkowate, wiele gatunków rekinów i płaszczek). U gatunków żyworodnych również występuje zapłodnienie wewnętrzne. Istnieje u nich ponadto swoiste łożysko, zbliżone nieco swą budową do łożyska ssaków. Zjawisko żyworodności jest właściwe niektórym gatunkom rekinów. R. u wszystkich prawie ryb jest mniej lub bardziej regularnym procesem cyklicznym, powtarzanym w pewnych odstępach czasu. Następuje zazwyczaj po osiągnięciu dojrzałości płciowej, niekiedy - w zależności od gatunku i jego rozmieszczenia geograficznego - już po kilku miesiącach od chwili przyjścia na świat (piękniczkowate, proporczykowce, łażcowate), a czasem dopiero po kilku, a nawet kilkunastu

latach (jesiotry, węgorz europejski). Sam proces składania jaj i ich zaplemnienia nazywa się -otarłem. R. jest ściśle związany z -^płodnością ryb, a co za tym idzie z ^opieką nad potomstwem. Wiążą się z nim takie pojęcia, jak ^dymorfizm płciowy, rozwój -^-embrionalny i -^larwa. [J.M.R.]

różanka, siekierka (Rhodeus sericeus amarus) - podgatu-nek wschodnioazjatyckiej różanki pospolitej (Rhodeus se-riceus) z rodziny ->.karpiowatych. Ma ciało wysokie i lekko bocznie spłaszczone; otwór gębowy jest mały, końcowy, a zęby gardłowe ustawione w jednym szeregu. R. posiada grzbiet ciemnoszary lub szarozielony, a na srebrzystych bokach ciała niebieską smugę. W okresie tarła samce przybierają jaskrawą szatę godową:

ciało ich mieni się wówczas barwami różową i fioletową, a płetwy czerwienią. R. osiąga długość od 3 do 5 cm, rzadko ponad 5 do 7 cm. Żywi się głównie planktonem roślinnym. Okres tarła rozciąga się od kwietnia do lipca. Samica składa w tym czasie ikrę kil-

Różanka

kakrotnie, po kilka jaj za każdym razem, umieszczając je w jamie skrzelowej małży (skójki lub szczeżui). Do tego celu służy pokładełko - rureczka, która wyrasta sa

różanka ciernista

206

micy w okresie rozrodu z brodawki moczowopłciowej. Jaja są duże, mają do 2 mm średnicy. Larwa opuszcza muszlę mając 10 mm długości. R. występuje w środkowej i wschodniej Europie oraz w Azji Mniejszej. Zasiedla wody stojące lub wolno płynące. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]

różanka ciernista (Acanthorhodeus asmussi) - gatunek z rodziny -rkarpiowatych. Ma wysokie, bocznie spłaszczone ciało oraz ostatni twardy promień płetw grzbietowej i odbytowej zamieniony w kolec;

zęby gardłowe ułożone są w jednym szeregu. R.c. osiąga długość 16 cm. Żywi się głównie glonami, w związku z czym posiada bardzo długi przewód pokarmowy. Jej biologia rozrodu jest podobna do biologii rozrodu różanki. Występuje w dorzeczu Amuru. Trzyma się miejsc zarośniętych i zamulonych, o słabym prądzie. Około 10 pokrewnych gatunków żyje w wodach Chin, Korei i Japonii. [H.R.]

ruch ryb -^-lokomocja.

rurecznice, flety (Aulostomus) - rodzaj obejmujący kilka gatunków z rodziny rureczni-cowatych (Aulostomidae), należący wraz z fistułkami i bekaśnikami do podrzędu Au-lostomoidei w rzędzie --iglicz-niokształtnych. Niektórzy jednak autorzy wyodrębniają ten podrząd w samodzielny rząd rurecznicokształtnych (.Aulostomiformes). Ciało r. jest wydłużone, pokryte ktenoidalny-mi łuskami, pysk wyciągnięty w rurkę, zęby słabe, cienkie;

przed położoną w części ogonowej, krótką płetwą grzbietową występuje szereg nie

połączonych błoną kolców;

skrzela są pędzlowate, a pierwsze 4 do 6 kręgów złączone nieruchomo. R. osiągają długość 60 cm. Żyją w litoralu lub pośród raf koralowych na obszarze tropikalnym wszechoceanu, przeważnie w tych samych zasięgach co fis-tułki, są jednak znacznie od nich rzadsze. W ubarwieniu wykazują znaczny stopień mi-metyzmu. [K.K.]

ryba chirurg -^cyrulik.

ryba miot ->młot.

ryba motyl -»motylo\viec.

ryba pita -^piły.

ryba ukwialowa -^amfiprion.

rybactwo śródlądowe - gałąź gospodarki obejmująca hodowlę, chów i pozyskiwanie ryb ze zbiorników sztucznych oraz zagospodarowywanie i eksploatację rybacką rzek i jezior. R.ś. ma w Polsce do swej dyspozycji ok. 500 tyś. ha wód, z czego na rzeki przypada ok. 90 tyś. ha, a na jeziora 325 tyś. ha. Połowy w rzekach - głównie łososia, troci, węgorza, certy, szczupaka i leszcza - wyniosły w 1969 r. 900 t, a połowy w jeziorach 7,4 tyś. t i w zasadzie od lat utrzymują się na tym samym poziomie. Najwięcej poławia się w jeziorach węgorzy, szczupaków, sielaw, sandaczy, leszczy i płoci. Produkcja ryb w gospodarstwach stawowych osiągnęła w 1969 r. 16,3 tyś. t. W hodowli stawowej dominują karpie i pstrągi, przeznaczone do bezpośredniego spożycia. Razem połowy z wód śródlądowych •wyniosły u nas w 1969 r. 24,6 tyś. t,

20.7

rybołówstwo morskie

nie licząc ok. 1000 t ryb poławianych każdego roku przez wędkarzy zrzeszonych w Polskim Związku Wędkarskim. Ilość poławianych przez wędkarzy ryb ma, niestety, stałe tendencje spadkowe, co jest spowodowane głównie zatruciami wód przez ścieki przemysłowe. R.ś. czyni wiele wysiłków w celu zwiększenia pogłowia wartościowych gatunków. Wysiłki te polegają na stałym poprawianiu warunków życia ryb, regulacji liczebności, składu gatunkowego, odchwaszczaniu z gatunków niepożądanych, aklimatyzacji gatunków obcych (np. tołpygi, amura), zarybianiu (w 1969 r. zarybienie wyniosło 592,4 t narybku), przestrzeganiu ochrony całkowitej (jesiotr) oraz ochrony niektórych gatunków ryb w okresie tarła i ochrony miejsc tarliskowych. Podstawy prawne r.ś. reguluje ustawa o rybołówstwie z 1932 r. Ogólny nadzór i administracja należą do resortu rolnictwa. Ośrodkami naukowobadawczymi zajmującymi się r.ś. są Zakład Biologii Wód PAN w Krakowie oraz Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie z szeregiem doświadczalnych gospodarstw i zakładów specjalistycznych rozsianych po całym kraju. [J.M.R.]

rybi szczebel rozwoju kręgowców - etap, na którym znalazły się pierwotne strunowce po wielu zasadniczych przeobrażeniach - a r o m o r-f o z a c h, z których najistotniejszym było wyodrębnienie się głowy jako osobnej okolicy ciała, a u pewnych form także szczęk i płetw parzystych. U znajdujących się na tym etapie zwierząt płetwy nie ulegają przekształceniu w

kończynę pięciopalczastą, nie wytwarzają się płuca służące do oddychania tlenem atmosferycznym oraz brak jest związanej z tym przebudowy narządów krążenia. R.sz.r.k. obejmuje zespół grup zwierząt wodnych, do których zaliczane są bezszczękowe ostrakodermy i krągłouste oraz ryby właściwe. [J.M.R.]

rybiec (Vimba minba carinata) - podgatunek ->certy, różniący się od niej morfologicznie tylko większymi łuskami. Ma podobny do niej tryb życia i biologię. Występuje w zlewisku Morza Czarnego, Azowskiego oraz w przybrzeżnych rejonach tych mórz. Posiada duże znaczenie gospodarcze. [H.R.]

rybki wielorybie

kowate.

rybolówstwo morskie - gałąź gospodarki obejmująca połów ryb, skorupiaków (krewetki, homary, langusty), mięczaków (ostrygi), głowonogów (mątwy, ośmiornice) oraz wydobywanie niektórych roślin wodnych. R.m. to obecnie jedna z intensywniej rozwijanych gałęzi gospodarki człowieka. Rozwój ten spowodowany jest stale wzrastającym zapotrzebowaniem na białko zwierzęce. Aby uniknąć wyniszczenia pewnych cennych gatunków, coraz więcej uwagi poświęca się planowym odłowom, chowowi morskich stad ryb na podwodnych łąkach, udoskonalaniu i racjonalizowaniu metod połowów. Nad zabezpieczeniem właściwej gospodarki rybnej czuwają organizacje o zasięgu międzynarodowym. Polska jest członkiem Międzynarodowej Konwencji PółnocnoWschod

ryby latające

208

niego i PółnocnoZachodniego Atlantyku. Nad rozwojem rybołówstwa w Polsce pracują ośrodki naukowe: Instytut Morski i Centralne Laboratorium Przemysłu Rybnego w Gdyni oraz szereg innych placówek naukowobadawczych rozmieszczonych w różnych miejscowościach Polski. Polskie r.m. dysponuje obecnie 13 portami. Posiada liczną i nowoczesną flotę rybacką. Łowiska znajdują się na Morzu Bałtyckim, Morzu Północnym, w okolicach Nowej Fundlan-dii i Labradoru oraz na Atlantyku u wybrzeży Afryki, przy czym coraz większą uwagę zwraca się na rozwój rybołówstwa dalekomorskiego, a zwłaszcza atlantyckiego, przynoszącego już dziś ponad dwie trzecie ogólnych połowów. U-dział Polski w odłowach światowych jest jednak dotąd bardzo skromny. W 1967 r. wyniósł 0,6"/o. W roku tym złowiono na świecie ogółem ryb morskich i słodkowodnych 60 500 tyś. t, w czym udział Polski wyniósł 344 tyś. t. Do czołowych krajów na świecie pod względem połowów należą Peru, Japonia, ZSRR, Norwegia i USA. [J.M.R.]

ryby latające -»-ptaszorowate. ryby motyle ->szczeciozęby.

ryby właściwe (Pźsces) - zdezaktualizowana nazwa gromady zmiennocieplnych zwierząt wodnych, posiadających szczęki, kończyny w postaci płetw parzystych i oddychających skrzelami. Do niedawna ryby wchodziły w skład nadgromady szczękowców (Gnathostomata) jako jedna z pięciu gromad - ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków. Współczesna systematyka dzieli ryby na cztery gromady różniące się między sobą budową bardziej niż pozostałe gromady szczękowców. Są to wymarłe fałdopłetwe i tarczowce oraz współcześnie żyjące ryby chrzestne i kostne. Potocznie do grupy ryb zalicza się także krągłouste, które wraz z wymarłymi ostrakodermami tworzą nadgromadę bezszczękowców. Zob. też: -^rybi szczebel rozwoju kręgowców. [J.M.R.]

ryżówka (Oryzias latipes) - gatunek z rodziny -^karpień-cowatych. Dorasta do 5 cm długości. Jest wszystkożerna i jajorodna. Samiec ma nieco dłuższą płetwę grzbietową niż samica. Naturalne rozmieszczenie r. obejmuje wody Korei, Japonii i południowo-wschodnich Chin. Ze względu na łatwość hodowli i szybkość rozmnażania się używana jest w badaniach laboratoryjnych nad dziedzicznością, behawioryzmem itd.;

bywa często wpuszczana na pola ryżowe jako zjadacz larw moskitów. [J.M.R.]

sajka ->dorszyk polarny.

sajra (CoZotobźs sajra) - gatunek z rodziny -^makreloszowatych. Osiąga 40 cm długości. Żywi się planktonem.

Występuje w subtropikalnych i tropikalnych otwartych wodach Pacyfiku po stronie azjatyckiej i amerykańskiej, szczególnie obficie w Morzu Japońskim. Ze względu na wy-

209

sandacz

sokie walory smakowe jest przedmiotem intensywnych odłowów, dokonywanych zwłaszcza przez ZSRR i Japonię. Przetwarza się ją głównie na konserwy. [K.K.]

salaka ->-śledź oceaniczny.

samogtów (Mola mola) - gatunek z rodziny samogłowowatych (Molidae), z rzędu ->najeżkokształtnych. Ma ciało wysokie, silnie bocznie spłaszczone, o zarysie niemal kolistym w wyniku całkowitej redukcji trzona ogonowego; płetwy grzbietowa i ogonowa są wysokie, podparte płytkami chrzestnymi; otwór gębowy jest mały, brak pęcherza pławnego, a w szkielecie występuje dużo elementów chrzestnych. S. dochodzi do 4 m długości i do 2 t ciężaru. Pływa słabo, często trzyma się tuż przy powierzchni morza, wystawiając nad wodę płetwę grzbietową, i daje się unosić prądom. Mimo olbrzymich rozmiarów żywi się zooplankto

Samogłów

nem, niewielkimi skorupiakami, głowonogami i larwami ryb. Masowo pożera leptoce-fale węgorzy na trasach ich wędrówek ku wybrzeżom. Jest

najbardziej płodny spośród ryb - składa jednorazowo do 300 min ziarn ikry. Ikrę tę i larwy pożerają inne ryby w tak wielkich ilościach, że s. nie jest licznie reprezentowany we wszechoceanie. Jego larwy są batypelagiczne, opatrzone długimi kolcami i przechodzą rozwój z przeobrażeniem. S. wydaje głos przez pocieranie dolnych zębów gardłowych o górne. Występuje w wodach tropikalnych, ciepłych i w niektórych rejonach wód klimatu umiarkowanego wszechoceanu. Czasem podpływa z prądami ku wybrzeżom zachodniej Europy. Ma mięso niesmaczne o konsystencji galaretowatej. [K.K.]

sandacz (Stizostedion lucioperca) - gatunek z rodziny -^okoniowatych. Ma dwie położone blisko siebie, czasem nawet stykające się płetwy grzbietowe. Grzbiet jest zie-lonoszary, boki bladoszare z 8 do 12 ciemnymi, poprzecznymi smugami; ciemne, regularnie rozmieszczone plamy występują na płetwach grzbietowych i na ogonowej; pozostałe płetwy są bladożółte. S. osiąga maksymalnie 130 cm długości i ciężar 15 kg. Naturalnym jego siedliskiem są dolne biegi rzek i słonawe zatoki morskie oraz niezbyt głębokie, nizinne jeziora. S. wymaga znacznej zawartości tlenu w wodzie; nie lubi wód zamulonych, jest wrażliwy na zanieczyszczenia. Dojrzałość płciową osiąga w 3 lub 4 roku życia. Tarło odbywa w kwietniu, maju lub czerwcu przy temperaturze wody 19 do 20°C, na dnie żwirowatym lub kamienistym. Płodność jego waha się w granicach 200 tyś. do l min ziarn ikry. Ikra jest lepka, barwy żółtawej, skła

sandacz morski

210

dana do gniazd wykopanych w podłożu. Po skończonym tarle, które odbywa się wyłącznie parami, samiec opiekuje się jajami, chroniąc je

Sandacz

przed zamuleniem i z pasją atakując wszelkie zbliżające się zwierzęta. Po trzech, czterech dniach, t j. z chwilą wylęgu, opieka praktycznie ustaje. Młode s. przez pierwszy miesiąc odżywiają się zooplanktonem, później fauną denną. Pod koniec pierwszego roku s. prowadzi już drapieżny tryb życia, polując na stynki, drobne płocie, okonie i jazgarze; ma skłonność do kanibalizmu; niekiedy zjada także skorupiaki, larwy owadów i mięczaki. Rozprzestrzenienie s. obejmuje Morze Azowskie. Czarne, Bałtyckie, Kaspijskie, Aralskie, ich zlewiska oraz rzekę Maricę; zachodnią granicę występowania tworzy Łaba. W Polsce s. występuje w dorzeczu Wisły i Odry, głównie w ujściowych zalewach tych rzek. Od wielu lat obserwuje się u nas stopniowe zanikanie tego gatunku i przesuwanie się granicy jego zasięgu ku wschodowi. Przeciwdziała się temu licznym zarybianiem s. polskich rzek i jezior. Znaczenie s. jest duże i dość wszechstronne: ma on mięso białe, jędrne, delikatne i bardzo smaczne; jest cenny w gospodarce rybnej, gdyż zamieszkuje mało zasiedloną strefę pelagiczną; żywi się drobnymi (ze względu na wąski przełyk), mało cennymi rybami; szybko rośnie; jest

atrakcyjną rybą sportową. Hoduje się go w wielu gospodarstwach rybackich jako materiał zarybieniowy. [J.M.R.]

sandacz morski (Stizostedion marinus) - gatunek z rodziny -^okoniowatych, blisko spokrewniony z sandaczem, od którego różni się mniejszymi rozmiarami (osiąga 60 cm długości), mniejszą liczbą promieni miękkich w płetwie grzbietowej i wcześniejszym dojrzewaniem płciowym (dojrzewa w wieku 2 lat). S.m. jest jedynym gatunkiem z rodziny okoniowatych spędzającym całe życie w morzu. Żyje w północnozachodniej części Morza Czarnego i południowej części Morza Kaspijskiego; w Morzu Kaspijskim tworzy kilka lokalnych stad. Ma spore znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

sapa, klepiec (Abramis sapa) - gatunek z rodziny ^kar-piowatych, pokrewny leszczowi. Występuje w zlewisku Morza Czarnego, Kaspijskiego i Aralskiego. Przebywa w rzekach i słonawych limanach. Bywa poławiany wraz z leszczem. [H.R.]

sardela europejska, chamsa (Engraulis encrasicholus) - gatunek z rodziny ->sardelowatych. Posiada grzbiet o czystym, zielonym odcieniu, w wyjątkowych przypadkach zielonkawoniebieski, ostro odcinający się od jasnosre-brzystych boków i brzucha. S.e. może osiągać długość 15, wyjątkowo 20 cm. Prowadzi pelagiczny tryb życia. Żyje w wodach słonych i słonawych, występuje w ławicach, odbywając w ciągu roku dalekie wędrówki. Odżywia się skorupiakami i lar-

211

sardynki

wami ryb, sama stanowiąc pokarm dla wielu gatunków ryb drapieżnych-belon, makreli, sandaczy i in. Dojrzałość płciową uzyskuje w drugim roku życia przy długości 12 do 13 cm. Tarło jej trwa długo, od czerwca do października; w ciągu tego okresu ikra składana bywa kilkakrotnie (tarło wielomiotowe) w łącznej ilości kilkunastu tysięcy ziarn. Ikra jest pelagiczną, o wydłużonym kształcie, długości 1,1 do 1,3 mm. Wylęg następuje po 2-3 dniach. Larwy rosną szybko i po roku osiągają długość ok. 10 cm. S.e. żyje krótko - do 3 lat. Najliczniej występuje w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym; dość licznie spotykana jest u wybrzeży Francji i Hiszpanii; bardzo rzadko trafia się w Zatoce Gdańskiej; na południu jej zasięg sięga tropikalnych wód zachodniej Afryki. S.e. ma duże znaczenie gospodarcze. Spożywana jest (w Polsce bardzo rzadko) głównie w stanie solonym i w konserwach. Proces konserwowania trwa kilka lat i dopiero po tym okresie mięso jej uzyskuje wyborny smak. Duże znaczenie gospodarcze ma także s. japońska (Engraulis japonicus) i s. australijska (Engraulis au-stralis). [J.M.R.]

sardelka (Ciupeonella engrau-

liformis) - gatunek z rodziny ->śledziowatych, blisko spokrewniony z kilką. Ciało ma niskie, wałkowate, o maksymalnej długości 16,5 cm i ciężarze 26 g. W połowach najczęściej spotykane są okazy o ciężarze 10 do 18 g. S. występuje w środkowej i południowej części Morza Kaspijskiego; do wód słodkich nie wchodzi. [J.M.R.]

sardelowate (Engraulidae) - rodzina z rzędu ->-śledziokształtnych, blisko spokrewniona ze śledziowatymi, od których odróżnia się dużym, spiczastym pyskiem i zaokrąglonym brzuchem. Znanych jest ok. 40 gatunków tej rodziny; poszczególne z nich dochodzą do długości 20 cm. S. są rozprzestrzenione wzdłuż europejskich wybrzeży północnego Atlantyku, sięgając do południowej Norwegii, bardzo licznie występują w Morzu Śródziemnym, a najliczniej - w Pacyfiku i Oceanie Indyjskim. Wiele gatunków s. ma duże znaczenie gospodarcze;

sporządza się z nich przede wszystkim znakomite konserwy; największe znaczenie ma sardela japońska i sardela europejska. [J.M.R.]

sardynka norweska -^-szprot.

sardynki, pilchardy (Sardina, Sardinella, Sardinops) - nazwa zbiorcza kilku rodzajów z rodziny -^śledziowatych. S. obejmują ok. 20 gatunków. Odznaczają się brakiem zębów w szczękach lub, jeśli zęby są obecne, słabym ich rozwojem;

płetwa grzbietowa znajduje się pośrodku ciała; wyrostki filtracyjne są gęste, długie, w liczbie od 35 do 120. S. dorastają maksymalnie do 30 cm długości; przeciętna długość poławianych okazów wynosi 10 do 20 cm. Żywią się drobnymi organizmami planktonowy-mi zwierzęcymi i roślinnymi. Przebywają w wielkich stadach; obserwowano nieraz gromady tych ryb zajmujące powierzchnię wielu kilometrów kwadratowych. Okres tarła s. jest różny u poszczególnych gatunków; gatunki najbardziej północne odbywają tarło wiosną i latem. Jaja

sargassowa rybka

212

213

sieja

wszystkich gatunków pelagicz-ne, zawieszone pod powierzchnią, są biernie unoszone z prądem wody. Wylęg następuje po kilku dniach od momen-

Sardynka europejska

tu złożenia jaj. Larwy dalej dryfują aż do osiągnięcia swobodnie pływającego stadium. S. odbywają intensywne wędrówki wzdłuż wybrzeży; są one związane głównie z przemieszczaniem się pokarmu; np. sardynka europejska, zamieszkująca półkulę północną, latem wędruje na północ, a zimą na południe. Znaczenie gospodarcze s. jest bardzo duże. Używane są przede wszystkim jako surowiec przez przemysł konserwowy, rzadziej służą do produkcji mączki rybnej stanowiącej karmę dla zwierząt. Roczne światowe połowy s. sięgają kilku milionów ton. Najbardziej znana jest sardynka europejska (Sardina pilchardus), rozprzestrzeniona od wybrzeży północej Europy do Wysp Kanaryjskich; licznie zasiedla też Morze Śródziemne i Morze Czarne. Oprócz s.e. duże znaczenie gospodarcze ma także sardynka pacy-ficzna, zwana również iwasi (Sardinops sagax), sardynela (Sardinella aurita), eba (Sar-dinella eba) i sardyna, zwana też pilchardem (Sardinops ocellata). Wszystkie te gatunki rozprzestrzenione są w chłodniejszych strefach oceanów Indyjskiego, Spokojnego i Atlantyckiego. [J.M.R.]

sargassowa rybka, pterofryna,

histrion (Histrio histrio) - gatunek z rzędu -»żabnicokształtnych, występujący wyłącznie wśród gronorostów Morza Sargassowego. Ma ciało krępe; palczasto wykształcone płetwy grzbietowe ułatwiają łażenie po glonach, które stanowią dla niej takie podłoże, jakim dla spokrewnionej z nią żabnicy jest dno morskie. Barwą nie tylko doskonale naśladuje złocistobru-natne ubarwienie gronorostów, ale również jasnożółtymi i białymi smugami i plamkami - wapienne inkrustacje mięczaków i pierścienic, które spotyka się na plechach tych roślin. Liczne postrzępione i listkowate wypustki skórne doskonale imitują strzępy plech. S.r. osiągnęła również zdolność bardzo szybkiej zmiany barwy i desenia, zależnie od barwy i inkrustacji glonów, wśród których się aktualnie znajduje. Będąc żarłoczna i drapieżna, czatuje wśród gronorostów na zdobycz, którą stanowią przeważnie ryby. Wielka paszcza, rozszerzające się szeroko kości gardzieli i rozszerzalny żołą-

Rybka sargassowa

dek umożliwiają pochłanianie ofiar niemal tej samej wielkości co ona sama. [K.K.]

sargus (Sargus annularis) -

gatunek z rodziny ->prażmo

watych. Pokrojem ciała przypomina karasia. Osiąga 30 cm długości. Występuje w Morzu Czarnym, Śródziemnym i w wodach europejskiego Atlantyku do wybrzeży belgijskich. Wśród s. spotyka się osobniki z funkcjonalnym obojnactwem. Mięso s. jest niezbyt smaczne, wchodzi jednak w asortyment handlowy, zwany -^pagrusem. [K.K.]

sazan -»karp.

sebdak, sinik (Helicolenus dactylopterus) - gatunek z rodziny -^skorpenowatych, blisko spokrewniony z karmazynem, tej samej barwy co ten ostatni, o nieco niższym ciele i większej głowie. Wzdłuż boków występuje 3 do 5 jasnobrązowych pasów; wnętrze jamy gębowej jest sinawe. S. występuje najliczniej w Morzu Śródziemnym, spotykany jednak bywa także w innych morzach europejskich aż po Przylądek Północny oraz w okalającym Europę Atlantyku. W przetwórstwie jest zaliczany do asortymentu karmazy-na. [K.K.]

sekret -^bersz.

seriola (Seriola dumerili) - gatunek z rodziny ^ostrobokowatych. Ma grzbiecie ma 5 do 7 kolców połączonych błoną, tworzących kolczastą płetwę grzbietową; za nią znajduje się druga płetwa z 36-38 promieniami miękkimi. W u-barwieniu s. dominuje kolor srebrzystoszary z błękitnymi lub fioletowymi plamkami;

boki są jaskrawo żółte; Młode s. mają po bokach pionowe, ciemne prążki. Poszczególne okazy mogą osiągać długość 90 cm. S. występuje w przybrzeżnych wodach wschodniego Oceanu Atlantyckiego i Morza Śródziemnego. Jest poławiana w niewielkich ilościach przez polskie statki rybackie. [J.M.R.]

sferoidyna -^truciele.

sieja, głąbiel (Coregomis lavaretus) - gatunek z podrodzi-ny ^siejowatych. Tworzy szereg podgatunków, z których największe mogą osiągać ciężar ponad 6 kg. S. jest bardzo wybredna co do jakości wody i jej występowanie ogranicza się głównie do jezior zimnowodnych o dużej zawartości tlenu; niektóre jednak odmiany s. są spotykane także w słonych i słonawych częściach morza, skąd wchodzą na rozród do rzek, inne żyją w jeziorach, a rozradzają się w rzekach, jeszcze inne przebywają w jeziorach, na wiosnę wędrują do rzek, aby jesienią wrócić do jezior na rozród, a pozostałe przebywają wyłącznie w jeziorach lub wyłącznie w rzekach. Pokarm s. stanowi plankton, głównie skorupiaki, larwy owadów, robaki, małże, resztki roślin oraz drobne ryby, zwłaszcza stynki. Tarło odbywa s. od połowy listopada do końca grudnia. Pojawia się u niej w tym okresie tzw. wysypka tarłowa, która jest wyraź-niejsza u samców niż u płci odmiennej. Ikra w liczbie kilkudziesięciu tyś. ziarn składana jest na dnie piaszczystym lub żwirowatym, na głębokości od 2 do 10 m. Wylęg następuje w marcu i kwietniu. Naturalne rozmieszczenie s. obejmuje alpejskie i podalpej-skie jeziora Szwajcarii, Austrii i NRF, wody Danii, północnej części NRD, Polski, północnozachodniej części Związku Radzieckiego, Fin-

siejowate

214

landii, Szwecji i Norwegii. S. bywa też sporadycznie spotykana w Bałtyku i Morzu Północnym. Sztucznie została wprowadzona do wielu jezior na Syberii. W Polsce zasiedla ok. 60 jezior na Pojezierzu Pomorskim, Mazurskim i Suwalskim oraz zatoki morskie, gdzie tworzy następujące formy: l) s. wędrowną (Coregonus lavaretus lavaretus} z 22 -31 wyrostkami filtracyjnymi, żyjącą w morzu i wchodzącą na tarło do rzek; 2) s. szlachetną (Coregonus lavaretus generosus) z 33-44 wyrostkami filtracyjnymi, zasiedlającą jezioro Pełcz na Pojezierzu Pomorskim oraz szereg jezior Pojezierza Wielkopolskiego (Gorzyń, Gorzycko, Tuczna, Sremskie, Jaroszows-kie) i wiele jezior typu sielawowego, oligotroficznych, na Pojezierzu Mazurskim; 3) s. miedwiańską (Coregonus lavaretus maraena) z 24-34 wyrostkami filtracyjnymi występującą w jeziorze Miedwie;

4) s. meklemburską nazywaną też s. holsztyńską (Coregonus lavaretus holsatus), z 16-24 wyrostkami filtracyjnymi, spotykaną w jeziorze Okonin pod Tucholą w woj. bydgoskim. Do bardziej znanych form należy jeszcze s. bajkalska (Coregonus lavaretus baicalen-sis), opisana przez polskiego badacza B. Dybowskiego, osiągająca długość 60 cm i ciężar 2,5 kg. [J.M.R.]

siejowate (Coregoninae) - podrodzina z rodziny ^łososiowatych (przez niektórych autorów traktowana jako odrębna rodzina w podrzędzie łososiowców). Obejmuje 3 rodzaje i wielką liczbę gatunków, podgatunków i ras ekologicznych, których usystematyzowanie jest niezwykle trudne, do dzisiaj jeszcze niedostatecznie opracowane. S. mają pozbawione zębów szczęki i mały otwór gębowy; na pierwszym łuku skrzelowym znajduje się od 16 do 60 wyrostków filtracyjnych; ciało pokryte jest dość dużą łuską, srebrzyste, bez plam. S. żyją w czystych, chłodnych, dobrze natlenionych wodach sianych i słodkich. Rozprzestrzenione wokół-biegunowo zasiedlają Europę. Azję i Amerykę Północną. W Polsce reprezentowane są przez sieję i sielawę. [J.M.R.]

siekierka -^różanka.

sielawa (Coregonus albula) - gatunek z podrodziny -^siejowatych. Ma ciało wysmukłe, ścieśnione z boków, kształtem i barwą podobne do śledzia;

s. posiada gęste, długie wyrostki filtracyjne. Boki ciała są srebrzystobiałe, grzbiet niebieskawy. S. osiąga maksymalnie 46 cm długości i ponad

1 kg wagi; zwykle uzyskuje tylko 30 cm długości i ciężar 300 g. Prowadzi stadny tryb życia w pelagialu jezior. Żeruje cały rok. Dojrzałość płciową uzyskuje zwykle w trzecim roku życia, czasem już w drugim. Trze się od początku listopada do początku grudnia na dnie twardym, na głębokości od 2 do 10 m. Samica zależnie od wielkości składa

2 tyś. do 22 tyś. ziarn ikry. Wylęg następuje w końcu lutego lub w marcu. S. żyje ok. 4 lat; nieliczne okazy mogą osiągać wiek 8 lat. S. rozsiedlona jest w wodach Irlandii i Anglii oraz w jeziorach zlewiska Morza Bałtyckiego; w Polsce spotyka się ją w wielu jeziorach Suwalszczyzny, Pojezierza Mazurskiego, Pomorskiego oraz w jeziorach północnej części Wielkopolski i

215

skaber

Ziemi Lubuskiej. W 1956 r. do niektórych jezior w Polsce wprowadzono szybko rosnącą formę ekologiczną sielawy z jeziora Ładoga, zwaną ripusem. S. ma mięso doskonałe, zarówno świeże, jak i w stanie wędzonym oraz w marynacie, dlatego masowo zarybia się nią jeziora. Oprócz wymienionych znanych, jest jeszcze szereg odmian s. Do bardziej znanych należy tzw. śledź perejasławski (Coregonus albula pe-reslavicus), występujący w Jeziorze Perejasławskim, oraz s. syberyjska (Coregonus sardź-nella) z rzek Syberii i Alaski. Ta ostatnia osiąga 45 cm długości i ciężar 0,5 kg. Jest gatunkiem półwędrownym lub słodkowodnym, zamieszkującym dolny bieg rzek lub jeziora niezbyt oddalone od morza. S. syberyjska i jej odmiana s. białomorska (Coregonus sardinella maris-albi) są jednymi z najważniejszych gospodarczo ryb w rejonach ich występowania, zajmując w odłowach jedno z pierwszych miejsc. [J.M.R.]

siewruga (Acipenser stellatus) - gatunek z rodziny -»jesiotrowatych. Osiąga maksymalnie 2,2 m długości i ciężar 70 kg. Dojrzałość płciową uzyskuje w wieku od 5 do 17 lat. Okres tarła jest u s. bardzo długi, rozciągający się nieraz na cztery miesiące. Tarło odbywa w rzekach na głębokości od 1,5 do 13 m, w odległości 200 do 860 km od morza. S. żywi się skorupiakami, larwami owadów i drobnymi rybami. Występuje w północnej części Morza Kaspijskiego, w Morzu Czarnym, Azowskim i w ich zlewiskach, tworząc kilka lokalnych stad; sporadycznie bywa spotykana w rzece Maricy i w Morzu Adriatyckim. Ma duże znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

sima, mazu (Oncorhynchus masu) - gatunek z rodzaju -^łososi pacyficznych. Maksymalnie może osiągać długość 80 cm i ciężar 9 kg. Żyje w przybrzeżnej strefie morza, a na tarło wchodzi do rzek. W przeciwieństwie do pozostałych gatunków łososi pacyficznych s. rozprzestrzeniona jest tylko po azjatyckiej stronie Pacyfiku, od Korei i Japonii aż po Kamczatkę. [J.M.R.]

singli -^cefal złocisty. sinik -»sebdak. sirotka -»-jazgarz.

skaber (Uranoscopus scaber)- gatunek z rodziny skaberowatych (Urareoscopźdae), z podrzędu -^ostroszowców. Ma ciało krępe, zwężające się ku tyłowi, głowę szeroką z licznymi zgrubieniami i kolcami kostnymi, oczy ruchliwe, obracające się jak u kameleona, nozdrza zaś osadzone na wierzchu głowy; z gęby wystaje na zewnątrz ponad dwu-centymetrowy robakowaty wyrostek, wytworzony z fałdu błony oddechowej, ciągnącego się po wewnętrznej stronie szczęki dolnej. S. przebywa przeważnie zagrzebany w piasku dna, skąd wystają jedynie oczy, nozdrza oraz ruchliwy wyrostek gębowy, przywabiający ryby. W okresie tarła pod drożnymi kolcami płetw piersiowych zaczynają intensywnie funkcjonować gruczoły jadowe, których wydzielina powoduje ból i długo jątrzące się rany. S. osiąga 40 cm długości. Występuje w Morzu Czarnym, Śródziemnym oraz w przyległych

skalary

216

obszarach europejskiego Atlantyku. Jego amerykański krewniak Astroscopus ma tuż za oczami słabo działające narządy elektryczne, powstałe z przekształconego mięśnia ocznego i wytwarzające do 1/2 V napięcia. [K.K.]

skalary, żaglowce, ryby księżycowe (Pterophyllum) - rodzaj z rodziny -^pielęgnicowatych. Należące tu gatunki mają bardzo charakterystyczny, zbliżony do trójkąta kontur ciała. Kształt ten formują bardzo rozbudowane, wysokie płetwy grzbietowa i odbytowa; płetwy brzuszne przekształcone są w długie, nitkowate wyrostki. Ciało ubarwione jest srebrzyście, z czterema poprzecznymi ciemnymi smugami. S. mogą osiągać długość 15 cm, a wysokość między górną krawędzią płetwy grzbietowej i dol-

Skalar

na krawędzią płetwy odbytowej dochodzić może do 26 cm. Przed tarłem kojarzą się pary. Każda para dokładnie oczyszcza z glonów liście sztywnych roślin wodnych, na których składana jest następnie ikra. Zarówno złożonymi jajami, jak i narybkiem, który po wylęgu przenoszony jest do uprzednio przygotowanego dołka w piasku, opiekują się rodzice niezwykle troskliwie. S. odżywiają się głównie drobnymi bezkręgowcami wodnymi, sporadycznie - małymi rybkami. Naturalnym miejscem występowania s. są wody południowoamerykańskie. Ze względu na efektowne kształty i ciekawą biologię s. są często hodowane w akwariach. Najczęściej trzymanym w akwariach gatunkiem jest Pterophyllum scalare. Wyhodowano jego odmianę czarną, dymną i welonową. Wszystkie te odmiany spotykane są również w Polsce. [J.M.R.]

skalik -^wargaczowate.

skalnik -s-strzępiel prążkowany.

skarp, turbot (Scophthalmus maximus) - gatunek z rodziny ->skarpiowatych. Ubarwienie lewej, wyposażonej w oczy strony ciała jest brunatne, często z ciemnymi plamkami; ubarwienie to może zmieniać się w zależności od barwy podłoża; strona pozbawiona oczu nie zawiera pigmentu, jest biała. Zamiast łusek występują stożkowate, ostro zakończone na szczycie guzki kostne, nieregularnie rozmieszczone na ocznej stronie ciała; najmniejsze z nich i najbardziej skupione znajdują się na głowie; niekiedy nieliczne guzki występują także na "ślepej" stronie ciała. S. żyje na ogół w wodach płytkich, nie przekraczających 100 m głębokości. Tarło odbywa w miesiącach letnich. Płodność waha się w granicach od l min

217

skoczki mulowe

do 9 min ziarn ikry. Ikra jest typu pelagicznego. Larwy wylęgają się po 7 lub 8 dniach; mierzą wówczas ok. 2,5 mm długości i pędzą początkowo pelagiczny tryb życia. Przy długości ok. 3 cm

Skarp

przechodzą metamorfozę i po całkowitym upodobnieniu się do rodziców osiadają na dnie. Wzrost s. bywa różny na rozmaitych terytoriach. Na przykład w Bałtyku s. osiąga dojrzałość płciową w trzecim roku życia przy długości ok. 17 cm, uzyskując maksymalnie długość 55 cm, w Morzu Północnym natomiast staje się dojrzały dopiero w piątym roku życia przy długości 28 do 35 cm, a jego długość maksymalna osiąga tu 1 m przy ciężarze 25 kg. Pokarm s. stanowią przede wszystkim drobne ryby, jak głowacze, dobijaki, babki i belony, czasem flądry, a jeszcze rzadziej

- drobne bezkręgowce. S. zamieszkuje przybrzeżne wody Europy od Morza Śródziemnego do Morza Północnego;

spotykany jest też w Bałtyku. Stanowi ważny obiekt rybołówstwa. Jego połowy są bardzo intensywne, zwłaszcza w Morzu Północnym. [J.M.R.]

skarp czarnomorski (Scophthalmus maeoticus maeoticus)

- gatunek z rodziny ->skar-

piowatych. Barwa ciała zarówno okazów dorosłych, jak i młodych jest zależna od barwy dna. S.cz. osiąga zwykle długość 85 cm (cza&em dorasta do 106 cm) i ciężar 16 kg. Biologia jego jest podobna do biologii skarpia. Występuje w przybrzeżnym obszarze Morza Czarnego, niekiedy spotykany bywa też w ujściowej strefie Dniepru i Dniestru. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze. W Morzu Azowskim s.cz. jest zastąpiony przez formę pokrewną - skarpia azowskiego (Scophthalmus maeoticus torosus). [J.M.R.]

skarpiowate (Bothidae) - rodzina z rzędu ^płastugokształtnych, obejmująca ok. 40 rodzajów zgrupowanych w 3 podrodzinach. Kształt ciała s. jest prawie kolisty, czasem lekko wydłużony; ciało może być nagie lub pokryte łuskami; płetwa grzbietowa zachodzi na głowę; płetwy brzuszne są asymetryczne; oczy najczęściej znajdują się na lewej stronie ciała; pysk jest stosunkowo duży. Rozwój ikry i wylęgłych z niej larw odbywa się w pelagicznej strefie mórz. S. są szeroko rozprzestrzenione w morzach strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. Przedstawiciele podrodziny Rhombinae (skarp i nagład) spotykani są także w przybrzeżnych wodach Polski. W Morzu Północnym i na łowiskach atlantyckich w pobliżu Afryki poławiane są m. in. przez polskie statki rybackie: czupurka, trepa, laterna i turbotek norweski. Ze względu na niewielkie rozmiary nie mają one większego znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

skoczki mulowe

watę.

skoklot

218

skoklot -ptaszorowate.

skorpenowate (Scorpaenidae) - rodzina z podrzędu -»głowaczowców, obejmująca ponad 100 gatunków. Ciało s. jest pokryte łuskami, rzadziej nagie, pokrojem nieco podobne do okoni, ze znacznie jednak większą głową, zaopatrzoną w liczne wyrostki kostne oraz kolce na tylnej i dolnej krawędzi kości pokryw i przedpokryw; duży otwór gębowy posiada szczęki wysu-walne, uzbrojone w zęby; zęby znajdują się również na lemieszu, a u licznych gatunków także na kościach podniebien-nych; przednia część płetwy grzbietowej jest podparta silnymi, kolącymi promieniami:

u ich podstawy u wielu gatunków s. (skorpeny, skrzydlice) znajdują się gruczoły jadowe, których wydzielina powoduje bolesne, czasem niebezpieczne dla życia ludzkiego skutki. Większość s. ma jaskrawe ubarwienie z przewagą czerwieni. Często, zwłaszcza u form przybrzeżnych, występuje zjawisko mimetyzmu. Wiele gatunków jest jajożyworodnych. S. zasiedlają morza ciepłe i o temperaturze umiarkowanej. Znajdują się wśród nich gatunki ważne gospodarczo (skorpeny, karmazyny, karmazynki, mentole, sebdaki itd.). [K.K.]

skorpeny (Scorpaena) - rodzaj z rodziny --skorpenowatych, obejmujący kilka gatunków. U podstawy kolców przedniej części płetwy grzbietowej mieszczą się gruczoły jadowe, których •wydzielina ma w zależności od gatunku słabsze lub silniejsze działanie trujące. Na przykład jad skorpeny kalifornijskiej (Scorpaena guttata) nie ustępuje toksycznością jadowi skrzydlicy. S. mają ubarwienie jaskrawe, mimetyczne, z przewagą czerwieni. Dochodzą do długości 50 cm. Przebywają przeważnie w spokojnych wodach zatok oraz w literału mórz tropikalnych i subtropikalnych, gdzie ukryte wśród roślinności podmorskiej czatują na zdobycz. Orientują się przy tym wzrokiem i doskonale rozwiniętym systemem kanałów czucioworuchowych, związanych z narządem linii bocznej. U występującej w Morzu Czarnym, Śródziemnym i przyległych obszarach Oceanu Atlantyckiego Scorpaena, ustulata zaobserwowano wyjątkowe u ryb zjawisko "linienia" - zmiany co 28 dni wierzchniej, przezroczystej warstwy pokrywy skórnej. [K.K.]

skóra. Podobnie jak u wszystkich pozostałych kręgowców s. ryb składa się z wielowarstwowego naskórka, tworzącego warstwę zewnętrzną, oraz położonej pod nim, silnie rozwiniętej warstwy skóry właściwej. Poniżej leży tkanka łączna podskórna, często obficie zaopatrzona w złogi tłuszczu. W odróżnieniu od kręgowców lądowych powierzchniowa warstwa naskórka ryb nie rogowacieje z wyjątkiem nielicznych zlokalizowanych u-tworów. Należą do nich zrogowacenia mieszczące się na wargach, np. u marynki i świnki, oraz wysypka godowa (perłowa), powstająca w okresie godowym głównie u ryb karpiowatych i niektórych innych (np. u siei). Wysypka powstaje na głowie, na tułowiu, a czasem też na promieniach płetw, jak np. u niby-kiełbia chińskiego. Występuje częściej i znacznie intensywniej u samców (-^dymorfizm

219

skrzela

płciowy). Tworzy się ona przez rozrost naskórka stożkowato wysuwającego się na zewnątrz, którego powierzchniowe komórki rogowacieją. Po tarle wysypka perłowa złusz-cza się, nie pozostawiając śladu. W naskórku ryb mieszczą się liczne komórki śluzowe, stale wydzielające śluz, który pokrywa ciało szczególnie obficie u ryb pozbawionych pokrywy łuskowej. W naskórku wielu ryb mieszczą się także gruczoły jadowe (^jadowite ryby). W naskórku silnie pigmentowanych ryb występują melanofory (-Aarwa ryb), lecz głównym miejscem występowania komórek pigmentowych jest warstwa podnaskórkowa s. właściwej. W s. właściwej tkwią także łuski. S. ryb pełni szereg ważnych dla organizmu funkcji. Oprócz podstawowej jej funkcji ochronnej w szerokim tego słowa znaczeniu (ochrony przed uszkodzeniem mechanicznym, przed napromieniowaniem, zakażeniami bakteryjnymi i innymi, ochrony przed wrogami) s. zapobiega wyrównaniu ciśnienia osmotycznego między u-strojem a środowiskiem zewnętrznym (-osmoregulacja), służy do oddychania (szczególnie u ryb z zanikającą pokrywą łuskową), zaopatrzona jest w ciałka zmysłowe (-linii bocznej narząd), a śluz wydzielany przez s. znakomicie ułatwia poruszanie się w wodzie, zmniejszając tarcie pomiędzy ciałem ryby a wodą. S. niektórych ryb znajduje zastosowanie przy wyrobie galanterii skórzanej. Wysuszona s. re-kinków, dzięki obecności zębów skórnych (-^łuski), służy od wieków w krajach położonych nad Morzem Śródziemnym do polerowania metali, kości i drewna. [H.R.]

skrzeczyk (Trichopsis mttatus) - gatunek z rodziny -ołaźcowatych. Dochodzi do 7 cm długości. Buduje gniazda nie tak zwarte i wysokie jak u pozostałych łaźcowatych. U-

Skrzeczyk

trzymanie w nich jaj wymaga wielu wysiłków ze strony obojga rodziców. Nazwa s. nadana jest ze względu na charakterystyczny odgłos wydawany przez tę rybkę w czasie zaczerpywania powietrza. S. zamieszkuje słodkie wody Półwyspu Indochińskiego, Malajskiego i Archipelagu Sun-dajskiego. Często bywa hodowany w akwariach, także w Polsce. [J.M.R.]

skrzela - narząd oddechowy wielu zwierząt wodnych (owadów, skorupiaków, ryb itd.), umożliwający oddychanie tlenem rozpuszczonym w wodzie. U ryb są podstawowym narządem oddychania. Rozróżnia się s. zewnętrzne i wewnętrzne. Wszystkie dojrzałe ryby mają skrzela wewnętrzne. W rozwoju s. u ryb i krągłous-tych bierze udział przedni odcinek przewodu pokarmowego, co łączy się z powstaniem łuków -oskrzelowych. S. ryb tworzą długie, wąskie fałdy błony śluzowej, podzielone na drobne blaszki (płatki) skrze-Iowe, osadzone na łukach skrzelowych oddzielonych od

skrzelec

220

siebie szczelinami -oskrzelowymi. Szczeliny skrzelowe otwierają się z jednej strony do gardzieli, a z drugiej bądź bezpośrednio na zewnątrz ciała (u ryb chrzestnych), bądź do komór skrzelowych (u ryb kostnych), leżących pod pokrywami -skrzelowymi. U ryb kostnych przepływ wody przez skrzela warunkują ruchy pokryw skrzelowych: przy podnoszeniu się pokryw ich tylny błoniasty brzeg przyciska się do tułowia, ślizgając się po powierzchni ciała do przodu; powstaje wówczas podciśnienie, powodujące wessanie wody z jamy gębowej; przepływająca woda opłukuje blaszki skrzelowe i oddaje im tlen; przy opuszczaniu pokryw ciśnienie w komorach skrzelowych wzrasta (gdyż przegroda z listków skrzelowych nie dopuszcza wody z powrotem do jamy gębowej), odchyla błoniasty brzeg pokrywy i woda wypływa spod pokryw na zewnątrz. Ryby chrzestne (prócz płaszczek) wsysają i wypychają wodę z jamy gębowej przez skurcze i rozkurczę komór skrzelowych. U płaszczek woda dostaje się do przełyku i skrzeli przez -tryskawkę, położoną na szczycie głowy, a wydostaje na zewnątrz przez szczeliny skrzelowe, położone na brzusznej stronie ciała. [J.M.R.]

skrzelec -prapłetwiec. skrzeiołusk -lufar.

skrzelopiór (Corynopoma ris-sei) - gatunek z rodziny -ką-saczowatych. U samców na pokrywie skrzelowej wyrasta długi, sięgający połowy ciała wyrostek; samce mają też większe i dłuższe niż samice płetwy, zwłaszcza płetwę ogonową, której dolna część wydłużona jest w rodzaj miecza. S. osiąga 8 cm długości. Rozmnaża się przy długości 5 cm. Przebywa w wodach o temperaturze od 20 do 32°C. Pokarm jego stanowią drobne bezkręgowce - skorupiaki, larwy owadów itd. Rodzice nie opiekują się złożoną ikrą ani wylęgłymi młodymi, ale nie zjadają ich, jak to ma miejsce u większości kąsaczowatych. S. rozprzestrzeniony jest w wodach Wenezueli i Trynidadu. Bywa często hodowany w akwariach. [J.M.R.J

skrzelowa błona - błona skórna rozpięta na promieniach -skrzelowych, leżąca na brzusznej stronie pokryw-oskrzelowych, współdziałająca bardziej lub mniej przy ich odchylaniu. [J.M.R.]

skrzelowe tuki - wchodzące w skład trzewiowej części czaszki chrzestne lub kostne składniki aparatu skrzelowego, które stanowią podstawę dla

--skrzeli i wyrostków-filtracyjnych. Ostatnia para s.ł. u ryb kostnych często ma zęby

-gardłowe, szczególnie na ich górnych i dolnych odcinkach, zwanych kośćmi gardzielowymi górnymi i dolnymi. Zob. też: szkielet. [J.M.R.]

skrzelowe pokrywy - szereg:

płaskich kości pochodzenia skórnego, tworzących wieczko zasłaniające od zewnątrz całą komorę skrzelowa wraz ze skrzelami. S.p. odgrywają ważną rolę przy -oddychaniu ryb. Zob. też: skrzela. [J.M.R.]

skrzelowe promienie - blaszki kostne podtrzymujące błonę -skrzelowa. Położone są na brzusznej stronie głowy ryby, poniżę] kości pokrywy skrze-

221

slonecznica

Iowej, i przymocowane do łuku gnykowego. [J.M.R.]

skrzelowe szczeliny, szpary skrzelowe - szczeliny w przednim odcinku przewodu pokarmowego strunowców. U ryb chrzestnych łączą jamę gębową ze środowiskiem zewnętrznym. U pozostałych ryb s.sz. przykryte są od zewnątrz pokrywami skrzelowymi, których tylny brzeg pozostaje wolny, umożliwiając w ten sposób wydostawanie się wody pobranej przez otwór gębowy. S.sz. oddzielone są od siebie łukami -skrzelowymi z osadzonymi na nich skrzelami. Zob. też: skrzela. [J.M.R.]

skrzelówka -wargaczowate.

skrzydlak pospolity, orleń (My-

liobatis aquila) - gatunek z rodziny -orleniowatych. Ma tarczę ciała romboidalną, o szerokości znacznie większej niż długość; za płetwą grzbietową występuje jeden lub dwa ząbkowane kolce. Ubarwienie grzbietu jest brązowawe lub żółtawe, brzuch białawy, młode okazy bywają plamiste. Rozpiętość płetw piersiowych dochodzi do ok. 1,5 m, a długość ciała wraz z biczowatym ogonem do 4,5 m; maksymalny ciężar •wynosi ok. 360 kg. S.p. jest jajożyworodny. W jednym miocie przychodzi na świat 6 do 7 sztuk młodych. S.p. odżywia się głównie skorupiakami i mięczakami. Występuje głównie w Morzu Śródziemnym i przyległych doń partiach Atlantyku; rzadziej spotyka się go u wybrzeży północnozachodniej Europy. Mięso ma smaczne, spożywane najczęściej w stanie świeżym. S.p. bywa często poławiany przez wędkarzy. [J.M.R.]

skrzydlice (Pteroźs) - rodzaj z rodziny -skorpenowatych. Mają płetwy piersiowe wydłużone na kształt skrzydeł, które ułatwiają swoiste pływanie, jak gdyby "lot" w wodzie; u podstawy wydłużonych promieni ciernistych płetwy grzbietowej mieszczą się gruczoły jadowe, których wydzielina wywołuje przy ukłuciu bolesne skutki, czasem nawet śmiertelne dla ludzi. Jaskrawo ubarwione ciało harmonizuje z barwami raf koralowych oraz literału mórz tropikalnych i subtropikalnych, które zamieszkują s. Najbardziej znany gatunek Pterois volitans dochodzi do 20 cm długości. [K.K.]

skumbria - rosyjska nazwa -makreli. Nazwą tą objęte są sprzedawane na naszym rynku konserwy z makreli przyrządzanej w sosie pomidorowym. Również pod nazwą s. sporządzane są konserwy z rozmaitych gatunków ryb słodkowodnych. [J.M.R.]

slonecznica, owsianka (Leu-caspius delineatus) - gatunek z rodziny -karpiowatych. Ma ciało •wydłużone, lekko spłaszczone bocznie, pokryte dużymi, odpadającymi łuskami;

występuje u niej otwór gębowy górny, zęby gardłowe w jednym lub w dwu szere-

Slonecznica

gach oraz niepełna linia boczna. Ubarwienie grzbietu jest zielonkawe, boki są srebrzyste. S. osiąga 9 cm długości. Żywi się wyłącznie plankto

słuchu i równowagi zmyśl

222

nem. Trze się wielokrotnie, od maja do lipca. Ikra przykleja się do roślin. S. występuje w środkowej i wschodniej Europie. Bytuje w wodach stojących lub wolno płynących - w rzekach, jeziorach, stawach i gliniankach. W Polsce jest bardzo pospolita. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]

słuchu i równowagi zmysł -

zdolność organizmu do odbierania wrażeń słuchowych i do odczuwania pozycji i ruchów ciała. Ryby, zwłaszcza karpiowate i sumowate, mają dobry słuch. Rolę zmysłu słuchu i jednocześnie równowagi spełnia u nich (jak u wszystkich kręgowców) błędnik błoniasty. Prawdopodobnie pewną rolę w słyszeniu odgrywa także aparat -^Webera, który łączy błędnik z pęcherzem pławnym. Błędnik jest wypełniony endolimfą i składa się z dwóch połączonych kanałem pęcherzyków - górnego i dolnego. Z górnym pęcherzykiem (łagiewką) zrośnięte są trzy (u minogów dwa, u śluzie jeden) łukowato wygięte kanały, tzw. przewody półkoliste, ustawione do siebie pod kątem prostym i zakończone kulistym rozszerzeniem - bańką. Wnętrze łagiewki wysłane jest u-rzęsionym nabłonkiem zmy-

Błędnik błoniasty pstrąga l - przewody półkoliste; 2 - iagiewka; 3 - woreczek; 4 - statolit

słowym. Pęcherzyk dolny (woreczek) ma niewielki uchyłek zwany buteleczką, w której zgromadzone są komórki słuchowe tworzące brodawkę słuchową. Buteleczka jest więc siedzibą zmysłu słuchu. Pozostała część błędnika jest siedzibą zmysłu równowagi. W zmyśle równowagi ważną rolę odgrywają 3 statolity (kamyczek, gwiazdka i strzałka), zwane też otolitami. Są one produktem wydzielania komórek i utworzone są z ziarenek soli wapniowych. W łagiewce znajduje się kamyczek, w buteleczce - gwiazdka, a w woreczku - strzałka. Statolity znajdują się w określonym położeniu wobec zakończeń nerwowych błędnika. U ryb kostnych statolity są przymocowane do włosków nabłonka zmysłowego i przy zmianie położenia ciała zmieniają nacisk na włoski, powodując jednoczesną zmianę ciśnienia endolimfy. Odbierane w ten sposób sygnały orientują zwierzę w położeniu ciała. Statolity rosną wraz z rybą, tworząc jaśniejsze i ciemniejsze pierścienie - słoje przyrostów rocznych, według których można określać wiek ryby. [J.M.R.]

smagła, koryfena, złota makrela (Coryphaena hippurus) - gatunek z rodziny Coryphae-nidae, z rzędu ->okoniokształt-nych. S. jest wydłużona, bocznie spłaszczona, pokryta bardzo drobną łuską oraz wyposażona w głęboko wciętą płetwę ogonową. Ma ciało lśniące o bardzo zmiennych barwach - najczęściej jasnozie-lonkawe o odcieniu oliwkowym po bokach, grzbiet ciemniejszy, brzuch złoty lub biały;

na głowie i grzbiecie występuje rząd kilkunastu błękitnych plam, tworzących rnie-

223

solą

niącą się smugę; barwa ciała zmienia się raptownie w chwili śmierci ryby. S. osiąga długość 2 m. Odżywia się najchętniej rybami latającymi. Występuje w pelagicznej strefie większości ciepłych mórz. Ma mięso wyśmienite. Często poławiana na wędki. [J.M.R.]

smak, zmysł smaku - zdolność organizmu do odbierania wrażeń smakowych. Właściwości smakowe przypisuje się u ryb (jak i u pozostałych kręgowców) kubkom smakowym. Pojedynczy kubek składa się z unerwionych komórek zrębowych i właściwych komórek smakowych, reagujących tylko na określonej jakości bodźce. Kubki smakowe ryb mieszczą się nie tylko w jamie gębowej, ale również na wargach, na głowie, na wąsikach, a nawet na bokach ciała, ciągnąc się aż do nasady ogona. Na szczególnie dużej przestrzeni ciała rozrzucone są narządy smakowe u karpia, śliza i sumika karłowatego; u szczupaka i ciernika znajdują się tylko w jamie gębowej i w okolicy otworu gębowego. Zdolność do odczuwania substancji smakowych jest najintensywniejsza wewnątrz jamy gębowej. W porównaniu z człowiekiem ryby są podobnie wrażliwe na cukry, ale mniej wrażliwe na gorycz. [J.M.R.]

smoczkouste -^krągłouste.

smolt - młody łosoś lub troć w drugim roku życia, w okresie spływu do morza, o długości ciała od 15 do 25 cm i barwie srebrzystej (po zaniku ciemnych plam). Zob. też: mielnica i łosoś szlachetny. [J.M.R.]

smugobok -^aterynowate.

smukleń pryskacz {Copeina ar-noldi) - gatunek z rodziny

-kąsaczowatych. Posiada ciało wydłużone, boki błękitne, brzuch z żółtym odcieniem, grzbiet ciemny, brunatnofioletowy, a płetwy żółte z czerwonymi końcami. Samce osiągają większe rozmiary niż samice; mają też dłuższe od nich płetwy, z charakterystyczną białą plamą u nasady płetwy grzbietowej. S.p. osiąga długość 8 cm, dojrzewa płciowo przy długości 5 cm. Składa ikrę w oryginalny sposób: samiec wypatruje odpowiednie miejsce nad powierzchnią wody, a następnie razem z samicą wyskakuje z wody i w tym czasie partnerka składa jaja na upatrzonych przedmiotach. Jednorazowo bywa składanych 6 do 12 jaj. Skoki powtarzane są w pewnych odstępach czasu, a tarło trwa ok. 90 min. Łączna liczba złożonych jaj wynosi 100 do 125 sztuk. Po skończonym tarle samiec co 12 do 20 min. energicznymi uderzeniami ogona w wodę spryskuje jaja. Młode wylęgają się po 3 dniach i spadają do wody. Pokarm zarówno młodych, jak i dorosłych stanowią drobne bezkręgowce wodne i szczątki roślin. S.p. występuje w rzekach Wenezueli i w brazylijskiej części dorzecza Amazonki. Jest hodowany w akwariach, także w Polsce. [J.M.R.]

solą, podeszwica (Solea solea)

- gatunek z rodziny -^solowatych. Ma płetwę grzbietową i odbytową połączone z podstawą płetwy ogonowej. Ubarwienie grzbietowej części ciała jest ciemnobrązowe, z ciemniejszymi, nieregularnie rozrzuconymi plamami. S. to jeden z większych gatunków swojej rodziny: osiąga po

solowate

224

225

strefowe rozmieszczenie ryb

nad 60 cm długości. Żyje w strefie przybrzeżnej, zazwyczaj na głębokości 20 do 40 m, czasem schodzi do 250 m. Ikra zawiera liczne kropelki tłusz-

Sola

czu, czyniące ją lżejszą od wody. W zależności od rejonu składana jest od lutego (Morze Śródziemne) do sierpnia (Morze Północne). Liczba złożonych jaj wynosi ok. 150 tyś. Okres inkubacji trwa, w zależności od temperatury, 8 do 16 dni. Świeżo wylęgłe larwy mają 3 do 3,7 mm długości i wiodą pelagiczny tryb życia. Metamorfozę przechodzą przy długości 15 do 18 mm. Młode s. żywią się początkowo zooplanktonem, a po przejściu do przydennego trybu życia większymi skorupiakami, mięczakami i innymi bezkręgowcami, czasem także małymi rybami, zwłaszcza tobiaszami i głowaczami. S. występuje wzdłuż wybrzeży europejskich od Morza Czarnego do Północnego. Ma duże znaczenie gospodarcze, głównie w zachodniej Europie. [J.M.R.]

solowate (Soleidae) - rodzina z rzędu ->-płastugokształtnych, obejmująca ok. 30 rodzajów ryb. Mają ciało wydłużone, oczy położone na prawej stronie ciała, otwór gębowy dolny, szczękę dolną krótszą od górnej i kości przedpokrywowe pokryte skórą lub łuskami. Są to na ogół drobne ryby zamieszkujące głównie wody mórz tropikalnych, tworzące

formy zarówno przybrzeżne, jak i głębinowe; nieliczne gatunki, jak np. solą, zachodzą aż do wód borealnycb; niektóre gatunki mogą wstępować do wód słodkich, jak np. języczek (Achirus achirus), który odbywa wędrówki w górę Amazonki do 1000 km. Wiele gatunków s. ma znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

spodouste, blaszkoskrzelne (Elasmohranchii, Selachia) - podgromada z gromady ryb -^-chrzestnych, obejmująca wymarłe prażarłacze oraz współczesne rekinokształtne i płasz-czkokształtne. S. mają 5 do 7 par szczelin skrzelowych, otwierających się niezależnie od siebie na zewnątrz, oraz liczne, ułożone w szeregach, pokryte szkliwem zęby; kość podniebiennokwadratowa nie jest zrośnięta z czaszką; występuje stek. S. pojawiły się w środkowym dewonie zarówno w morzu, jak i w wodach słodkich. Obecnie żyją formy głównie morskie. [J.M.R.J

srebrzykowate, argentyny (Ar-gentinidae) - rodzina z rzędu ->śledziokształtnych, blisko spokrewniona ze stynkowaty-mi. Ciało s. ma kształt wydłużony; głowa jest naga, tułów i ogon pokryte drobną łuską, otwór gębowy bardzo mały, oczy natomiast wielkie. S. to przeważnie ryby morskie; tylko niektóre gatunki żyjące w powierzchniowych warstwach wód wchodzą do rzek w okresie tarła; inne zaliczane są do ryb głębinowych. S. mają minimalne znaczenie gospodarcze, głównie ze względu na nieliczne występowanie, chociaż ich mięso jest jadalne i doskonałe w smaku. Najczęściej spotykanym gatunkiem bywa srebrzyk opałek (Argen-

tina silus). Ciało jego ma zabarwienie brązowawe do oliwkowego na grzbiecie, srebrzyste boki, czasem ze złotomiedzianym połyskiem, brzuch biały. Srebrzyk opałek osiąga w stosunku do innych gatunków s. znaczne rozmiary, a mianowicie długość 45 cm. Występuje po stronie wschodniej i zachodniej północnego Atlantyku. [J.M.R.]

stawrida - rosyjska nazwa ostroboków. Pod tą nazwą są sprzedawane u nas konserwy produkowane w Związku Radzieckim. Surowcem do wyrobu tej konserwy jest głównie chropik i ostrobok pospolity, czasem także inne gatunki. [J.M.R.]

stetanoberyksoksztaitne (Ste-phanoheryciformes) - rząd z nadrzędu --kościstych, zajmujący w systematyce położenie pośrednie między strojnikokształtnymi i beryksokształt-nymi, obejmujący kilka rodzin drobnych ryb, wyłącznie głębinowych, o barwie czarnej lub czerwonej, spotykanych we wszystkich oceanach. Do tego rzędu należą prawdopodobnie m.in. wielorybinkowate. [K.K.]

sterlet, czeczuga (Acipenser ruthenus) - gatunek z rodziny ->jesiotrowatych. W odróżnieniu od innych jesiotrów jest rybą słodkowodną; bardzo rzadko (w północnej części Morza Kaspijskiego) wchodzi do słonawych wód przyujściowych. Ma ubarwienie grzbietu i boków ciemnozielone lub ciemnobrunatne, brzuch białawy. Osiąga długość 1,5 m i ciężar 16 kg. Prowadzi przy-denny tryb życia. Żywi się denną fauną bezkręgowców,

głównie larwami owadów, oraz ikrą ryb. Dojrzałość płciową uzyskuje w wieku od 4 do 9 lat. Na tarło wędruje w górę rzeki. Trze się od połowy maja do końca czerwca na bystrym prądzie i żwirowatym dnie. Wylęg narybku z jaj po upływie 5 do 9 dni. Tarło odbywa co 2 lub 3 lata. S. zasiedla rzeki zlewisk Morza Czarnego, Kaspijskiego i Arktycz-nego. Jest bardzo wartościowym przedmiotem rybołówstwa, choć połowy jego są stosunkowo niewielkie. Ma bardzo smaczne mięso. [J.M.R.]

stornia, fląderka (Platichthys flesus) - gatunek z rodziny -^flądrowatych. Łatwo ją odróżnić od innych gatunków po skórze pokrytej drobnymi łuskami, z których znaczna część, zwłaszcza wzdłuż linii bocznej, jest przekształcona w szorstkie płytki kostne. S. zamieszkuje wody słone od Morza Azowskiego i Czarnego po Morze Białe oraz cały Bałtyk. W Bałtyku osiąga długość do 40 cm, w Morzu Północnym do 50 cm. Przebywa na ogół w strefie przybrzeżnej, lecz wchodzi też do rzek. W Wiśle bywa spotykana po Toruń, wyjątkowo po Warszawę. Naj-

Stornia

większe znaczenie ma w rybołówstwie bałtyckim i śródziemnomorskim. [K.K.]

strefowe rozmieszczenie ryb -

poziome i pionowe rozmiesz-

strefowe rozmieszczenie ryb

226

czenie ryb w morzach, rzekach i jeziorach, związane z fizykochemicznymi różnicami warunków bytowania. Wody morskie dzieli się na dwie strefy: strefę morza otwartego - pelagial i strefę denną - bental. W nich z kolei wyróżnia się jeszcze podrzędne jednostki. W pe-lagialu wyróżniono strefę ne-rytyczną i oceaniczną. Strefa nerytyczna to dobrze naświetlona przestrzeń wodna, leżąca nad płytą kontynentalną i sięgająca do 200 m głębokości. W strefie tej występują sezonowe wahania temperatury, zasolenia i zawartości tlenu;_ posiada ona liczne biotopy i dlatego jest najbogatsza zarówno pod względem liczby gatunków, jak też i ilości występujących tu ryb. Gatunki charakterystyczne dla tej strefy to przede wszystkim różne rasy śledzia, makrele, rekiny, tarpony, węgorze, tuńczyki, belony, marliny, strzępicie, barrakudy i żaglice. Strefa oceaniczna - przestrzeń wodna, leżąca poza płytą kontynentalną - jest uboższa w gatunki w porównaniu ze strefą nerytyczna. Wyróżnia się w niej epipelagial, mezopelagial, batypelagial i abysope-lagial. Epipelagial stanowi przedłużenie strefy nerytycz-nej, sięga do głębokości 200 m i jest dobrze naświetlony;

odznacza się też znacznymi sezonowymi zmianami temperatury, zasolenia, zawartości tlenu i światła oraz zmiennością fauny i flory. Najczęściej spotykanymi tu rybami są makrele, tuńczyki, albakory, ryby latające, manty, samogłowy, marliny, żaglice;

sporadycznie są tu też spotykane ryby głębinowe - świetliki i wężory. Mezope-lagial rozciąga się od 200 do

1000 m głębokości. Ma temperaturę dość stałą, wahającą się w granicach 10°C; światło jest tu rozproszone, o długościach fali odpowiadających światłu niebieskiemu i fioletowemu, a ciśnienie stosunkowo wysokie. Większość spotykanych w mezopelagialu gatunków ryb ma kolor czerwony lub czarny i prowadzi drapieżny tryb życia; rozwój larwalny przechodzą one zwykle w epipelagialu. Tutaj już występują typowe ryby głębinowe: świetliki, żmijowce, okonie głębinowe, wężory, idiakanty i toporniki. Batypelagial rozciąga się od l tyś. do 4 tyś. m głębokości. Brak w nim sezonowej zmienności warunków fizycznych środowiska. Temperatura waha się w granicach od 2 do 4°C, ciśnienie jest ogromne - dochodzi do 400 atmosfer; panuje tu absolutna ciemność, świecą tylko niektórzy mieszkańcy tej strefy. Liczba gatunków ryb jest bardzo ograniczona. Spotyka się tylko nieliczne okazy matronicowców, przedstawicieli gardzielcokształtnych, skorpenowatych, okoni głębinowych, połykaczy i żmijowców. Abysopelagial rozciąga się poniżej 4 tyś. m głębokości. Panuje w nim ciśnienie sięgające od 400 do ponad 1000 atmosfer na l cm2. Ryby tej strefy, przeważnie ślepe, poznane są bardzo słabo. Znajdywano tu pojedyncze okazy matronicowców, żmijowców i połykaczy. Wszystkie występujące w pelagialu ryby stanowią grupę morskiego nektonu. Wspólną cechą ryb pelagicznych jest kształt ciała przystosowany do długiego pływania, opływowy, hydrodynamiczny, najczęściej wrzecionowaty (jak u makreli, tuńczyków i rekinów). U ryb

227

strefowe rozmieszczenie ryb

Podział morza na strefy

żyjących przy samej powierzchni wody często bardzo silnie rozwija się płetwa grzbietowa mogąca działać jak żagiel, który ryba w miarę potrzeby opuszcza lub rozpina, wykorzystując czasem wiatr jako środek lokomocji. U ryb żyjących w głębszej strefie pelagialu kształt ciała posiada mniej opływowe kształty, jak np. u dorsza. U najgłębiej żyjących gatunków pelagicznych kształt ciała zmienia się jeszcze bardziej. Jest to związane z przystosowaniem do specyficznych warunków, panujących na dużych głębokościach. Ryby głębinowe mianowicie są przeważnie niewielkich rozmiarów, o kształtach bardzo u-rozmaiconych, niekoniecznie wrzecionowatych. Posiadają często olbrzymie paszcze, mają zdolność połykania większej od siebie zdobyczy i bywają wyposażone w narządy świetlne. Z kolei ryby zamieszkujące strefę denną - bental - wchodzą w skład bentosu, którego zróżnicowanie i skład gatunkowy zależą od głębokości, fizycznego charakteru dna (muliste, skaliste, piaszczyste), ilości światła, tlenu itd. Ryby tej strefy są pod względem kształtu ciała i przystosowań do środowiska bardziej zróżnicowane niż pelagiczne. Odznaczają się dość ociężałą budową ciała, brakiem opływowych kształtów, są na ogół słabymi pływakami. Często ciało ich bywa spłaszczone (flądry, płaszczki) bądź silnie wydłużone (węgorze, mu-rena), albo też upodabnia się do roślin podwodnych (rybka sargassowa, pławikoniki). Wykształcają się przyssawki służące do życia czepnego (dennik, tasza). Bental dzieli się na sześć stref: strefę oprysku, literalną, sublitoralną, batialną, abysalną i hadalną. Strefa oprysku, zwana też su-pralitoralną, znajduje się ponad linią najwyższego przypływu; można tu spotkać przedstawicieli babkowatych, grotnikowatych i węgorzowatych. Ikrę składa tu rybka, zwana księżycówką. Strefa literalna jest przykryta wodą

strefowe rozmieszczenie ryb

228

w czasie przypływu i wynurza się przy odpływie (w Bałtyku brak tej strefy). Większość występujących tu gatunków ryb spotyka się także w sub-litoralu. Strefa sublitoralna dzielona bywa na zewnętrzną (o bardzo zmiennych warunkach środowiska, gdzie dociera światło o długościach fali odpowiadających światłu czerwonemu i żółtemu) i strefę wewnętrzną (słabo oświetloną światłem niebieskim i fioletowym). Strefa sublitoralna sięga do głębokości ok. 200 m, tj. do krańca szelfu kontynentalnego. Istnieje w niej duże zróżnicowanie ryb pod względem jakościowym i ilościowym. Spotyka się tu większość rajowatych, ogończowatych, flądrowatych i solowatych; licznie występują kur-kowate, koleniowate, taszowate, ślizgowate, babkowate, igliczniowate, głowaczowate, węgorzowate, murenowate, kułbinowate, dorszowate, skor-penowate, wargaczowate, rogatnicowate, najeżkowate, kosterowate, papugoryby, szcze-ciozęby, chimery, śluzice itd. W ciepłych morzach w strefie sublitoralnej występują rafy koralowe łączące ją ze strefą literalną. Strefa batialna rozciąga się na głębokości od 200 do 4 tyś. m. Podłoże jest tutaj zimne i ciemne; cechuje go duża stałość fizycznych czynników środowiska; jedynym światłem jest biolumini-scencja. Typowymi rybami zasiedlającymi tę część dna są halibuty, dorsze, chimery i śluzice. Strefa abysalna obejmuje obszary dna na głębokości od 4 tyś. do 6 tyś. m. Zamieszkana jest głównie przez głębinowe węgorze, bu-ławiki, brotule, świetlikowate oraz niektóre gatunki zwykle żyjące w strefach pelagicznych

(mezopelagialu i abysopelagialu), a przychodzące się tutaj odżywiać. Strefa hadalna obejmuje obszar dna poniżej 6 tyś. m. Strefę tę zamieszkują bardzo nieliczne gatunki ryb, głównie z rodzin buławikowatych i brotulowatych. Wody śródlądowe dzieli się na dwa zasadnicze typy: wody stojące! wody bieżące. Podobnie jak w przypadku wód morskich również i w wodach stojących śródlądowych ogólne zasady rozmieszczenia ryb są jednakowe, chociaż stosowane jest tutaj inne nazewnictwo. W stojących wodach śródlądowych wyróżnia się strefę przybrzeżną, śródjeziorną i głębokowodną. Granicę strefy przybrzeżnej stanowi granica występowania roślin wodnych mających oparcie na dnie. Strefa ta odgrywa ważną rolę jako obszar tarła i odżywiania się wielu gatunków jeziornych. Strefa śródjeziorną (limnetyczna) jest strefą wód otwartych, dobrze naświetloną w warstwach powierzchniowych, z bogatą zawartością planktonu. Ryby zamieszkujące ten obszar są zazwyczaj srebrzystego koloru, z grzbietem ciemniejszym od brzucha (ukleja, stynka), o kształcie ciała wysmukłym, opływowym, przystosowanym do długiego pływania. Strefa głębokowodna jest pozbawiona roślinności i, na skutek rozkładania się szczątków roślinnych i zwierzęcych, uboga w tlen. Przebywające tu ryby mają zwykle nieco spłaszczone grzbietowobrzusznie ciało, a zwłaszcza głowę. Typowymi rybami tej strefy w wodach europejskich są: miętus i sum; zachodzą tu także gatunki z innych stref w celu zdobycia pokarmu oraz w ce-

229

strefowe rozmieszczenie ryb

lu rozrodu. Oprócz podziału strefowego, charakterystycznego dla większości jezior, wyróżnia się także określone typy jezior mające swą określoną ichtiofaunę. Wyróżnia się trzy podstawowe typy:

jeziora oligotroficzne, eutroficzne i dystroficzne. Jeziora oligotroficzne są zwykle głębokie, zimnowodne, dobrze natlenione aż po dno i mające stosunkowo niewielką zawartość pokarmu. Charakteryzują je gatunki, takie jak troć czy sielawa. Jeziora eutroficzne powstają w procesie tzw. starzenia się jezior, zwanego eutrofizacją (zarastanie, zmniejszanie się zawartości tlenu, bujny rozwój planktonu). Gatunki ryb łososiowatych są tutaj w zaniku lub też w ogóle ich nie ma;

dominują gatunki z rodziny karpiowatych, a prócz nich często występuje m.in. szczupak, sandacz, okoń, sum i miętus. Jeziora dystroficzne charakteryzuje brunatny kolor wody, powstający na skutek zawartości humusu. Jeziora tego typu są ubogie w wapń i wszelki pokarm, a znajdują się na terenach torfowych. Na kontynencie europejskim w wodach tego typu spotyka się strzeblę błotną, muławkę, skarlałego karasia i okonia. Odrębnym typem stojących wód śródlądowych są wody periodycznie wysychające. Zasiedlające je gatunki ryb posiadają wiele specyficznych cech, są np. ogromnie odporne na wysychanie i zamarzanie. Wiele gatunków afrykańskich, jak np. prapłetwiec, przesypia okres suszy w otoczce utworzonej ze śluzu i stwardniałego mułu. Proporczykowce wylęgają się z jaj, dojrzewają płciowo, a następnie składają

ikrę i giną w ciągu zaledwie kilku miesięcy; w wyschniętym zbiorniku pozostaje ikra, która może bez szkody dla siebie przetrwać w tych warunkach okres suszy. Dalia w zbiornikach Syberii wmarza przejściowo zimą w lód.

Również gatunki ryb wód bieżących są bardzo zróżnicowane w zależności od charakteru rzeki, na który składają się m.in. takie czynniki, jak szerokość rzeki, powierzchnia, głębokość, szybkość prądu, temperatura, charakter linii brzegowej i cechy dna. Z szeregu stosowanych podziałów rzek najprostszy jest podział na bieg górny, środkowy i dolny. Podział ten jest jednak aktualny jedynie przy dostatecznie długich rzekach. Bieg górny, którego przykładem mogą być potoki górskie, odznacza się szybkim prądem, zimną, dobrze natlenioną wodą i dnem zwykle kamienistym. Żyją tu (w wodach europejskich) szybko pływające, aktywne ryby:

pstrągi, lipienie, głowacze, strzeblę potokowe, brzanki i świnki. Bieg środkowy rzeki odznacza się bardziej spokojną, wolniej płynącą wodą, szerszym korytem i mniejszym spadkiem jednostkowym, a tym samym wolniejszym prądem. W biegu środkowym zwiększa się liczba ryb oraz liczba gatunków. Przeważają ryby z rodziny karpiowatych z brzaną na czele. Sporadycznie tylko spotkać tu możną gatunki występujące w biegu górnym. Bieg dolny cechuje szerokie koryto rzeki, zmniejszona szybkość prądu, utrata przezroczystości wody i podwyższenie się jej temperatury. Charakterystycznym gatunkiem jest tutaj leszcz, występuje także sandacz, sum,

strojnik

239

karp, jaz, okoń, wzdręga i szczupak. Rzeka, zwłaszcza w swym dolnym biegu, tworzy łachy, zalewiska o wodzie bardzo spokojnej, często stojącej, gdzie spotkać można karasia, lina i karpia. Ujście rzeki zasiedlają gatunki wytrzymujące znaczną zmienność zasolenia wody, jak ciosa, stynka i aloza. Spotkać tu można również gatunki zmiennośrodowi-skowe, jak łososiowate, jesiotrowate, węgorzowate i mi-nogowate, w czasie ich wędrówek na tarło lub na żerowiska. Zob. też: krainy rybne rzek. [J.M.R.]

strojnik, ryba księżycowa (Lampris regius) - gatunek z rodziny Lamprididae, z rzędu

->strojnikokształtnych. Ma ciało wysokie o zarysie owalnym i silnie bocznie spłaszczone; przednia część płetwy grzbietowej jest sierpowato wydłużona. Grzbiet posiada barwę błękitnostalową, boki fioletową, a strona brzuszna

- koralowoczerwoną; szczęki i płetwy są cynobrowe; oczy otacza złota obwódka. S. osiąga 2 m długości i 300 kg ciężaru. Jest bardzo żarłoczny. Żywi się rybami, głowonogami i skorupiakami. W związku z rzadkim występowaniem poławiany bywa w niewielkich ilościach, głównie w północnym Atlantyku, od mórz arktycznych do Madery i An-tylów. Ma mięso wyborne, cenione na równi z mięsem łososi. [K.K.]

strojnikoksztaitne (Lampridi-formes) - rząd z nadrzędu

-^kościstych, obejmujący 6 rodzin z niewielką liczbą gatunków, spokrewniony z dorszokształtnymi. Cechuje je bardzo wydłużony, taśmowaty kształt ciała oraz długa płetwa grzbietowa, często z wydłużonymi znacznie pierwszymi promieniami; płetwy brzuszne przeważnie nie występują. S. zamieszkują oceany. Większość z nich przebywa na znacznych głębokościach. Oryginalny kształt i rzadkie pojawianie się w wodach przypowierzchniowych sprawiły, iż stały się one przedmiotem wielu legend rybackich. Najbardziej znanymi rodzajami s. są strojnik i wstęgor. [K.K.]

strumieniak kubański (Riyulus cylindraceus) - gatunek z rodziny -»karpieńcowatych. 0-gólne ubarwienie ciała jest oliwkowozielone lub brązowawe, grzbiet najczęściej czekoladowobrązowy, brzuch żółty lub pomarańczowy; płetwy grzbietowa i odbytowa są jasnozielone z białym lub błękitnym obrzeżeniem; w górnej części- trzona ogonowego występuje u samicy czarna plama na białym tle. S.k. osiąga długość 5 cm. W okresie tarła u samicy pojawia się niewielkie pokładełko. Jaja składane są pojedynczo przy powierzchni wody (codziennie po kilka sztuk w okresie tarła trwającego do kilku tygodni) i przyklejają się następnie do pływających roślin. Wylęg jaj rozpoczyna się po 2 tygodniach od chwili ich złożenia. Rodzice nie zjadają ikry, ale chętnie polują na świeżo wylęgnięte młode. S.k. rozprzestrzeniony jest w wodach zachodniej Kuby. Często bywa hodowany w akwariach. W akwariach hodowanych jest ponadto kilkanaście innych gatunków strumie-niaków, które w naturalnych warunkach żyją w wodach Argentyny, Brazylii, Kolumbii, Wenezueli, Trinidadu, Meksyku i Panamy. [J.M.R.]

231

strzebla potokowa

struna grzbietowa (chorda dorsalis). V niżej uorganizowanych strunowców stanowi szkielet osiowy. U ryb, a także u wszystkich innych kręgowców pojawia się we wczesnym rozwoju zarodkowym jako rodzaj sztywnego i elastycznego zarazem pręcika, ciągnącego się wzdłuż osi ciała. Składa się z dużych, pęcherzykowatych komórek łącznotkankowych i tylko jej tylna część zbudowana jest z chrząstki. Na zewnątrz struna grzbietowa otoczona jest osłoną mezenchymatycz-ną, stanowiącą warstwę szkie-letotwórczą. W miarę rozwoju zarodka i dojrzewania ryby struna grzbietowa zostaje wypierana przez kręgosłup. U większości ryb zachowuje się tylko w postaci małych skupisk substancji łącz-notkankowej, leżącej między przylegającymi do siebie kręgami. Tylko u krągłoustych, jesiotrokształtnych, chimer i dwudysznych zachowuje się przez całe życie. Zob. też:

szkielet. [J.M.R.]

strwolotka (Cephalacanthus volitans) - gatunek z rodziny latających kurków (Cephalacanthidae), z rzędu ->-okoniokształtnych. (Rodzina latających kurków obejmująca nieliczne gatunki jest przez niektórych autorów uważana za odrębny rząd). Ciało s. jest wydłużone, tępo ścięte z przodu, oczy są ogromne, otwór gębowy mały, uzbrojony w dość duże zęby; występują dwie płetwy grzbietowe; płetwy piersiowe są rozdzielone na dwie części: część górną (znacznie wydłużoną, przypominającą "skrzydła" ryb latających) i część dolną (znacznie krótszą, składającą się z mniejszej liczby promieni). Ze

względu na wydłużoną część płetwy piersiowej sądzono, że s. potrafi latać, jednak ostatnie badania zaprzeczają temu. U-barwienie ciała s. jest dość zmienne - zwykle oliwkowo

Strwolotka

iłW'?'-''"

brązowe z ciemniejszymi plamami, brzuch białawy z różowym lub pomarańczowym odcieniem. S. osiąga długość ok. 40 cm. Prowadzi denny tryb życia. Odżywia się mięczakami, robakami i skorupiakami. Osobniki młode, niedojrzałe płciowo, znacznie różnią się wyglądem zewnętrznym od dorosłych. S. występuje w tropikalnej i subtropikalnej strefie Oceanu Atlantyckiego i w Morzu Śródziemnym. [J.M.R.]

strzebla Czekanowskiego (Pho

xinus czekanowskii) - gatunek z rodziny -^karpiowatych. Występuje na Syberii i w dorzeczu Amuru, a także w wodach stojących lub wolno płynących. Została po raz pierwszy opisana przez B. Dy-bowskiego. [H.R.]

strzebla potokowa (Phoxinu.s phoxinus) - gatunek z rodziny ->-karpiowatych. Ma ciało wrzecionowate, pokryte bardzo drobną łuską, głowę szeroką, otwór gębowy końcowy oraz zęby gardłowe ułożone w dwu szeregach. Dochodzi do 10 cm długości. Odżywia się drobną fauną denną, rzadziej roślinami, a także owadami, które chwyta znad powierzchni wody. Trze się kilkakrotnie, od

śtrzebla przekopowa

232

maja do września. W okresie tarła obie płcie, szczególnie samce, mają bardzo jaskrawe ubarwienie: czarnozielony grzbiet i boki ze złotym po

Strzebla potokowa

łyskiem, czerwonawy brzuch czerwone płetwy piersiowe i brzuszne oraz kąciki ust, a na głowie ostre, białe, rogowe brodawki, rozwinięte również u samic, aczkolwiek w mniejszym stopniu. S.p. występuje w Europie z wyjątkiem jej krańców południowych i północnych, w północnej Azji aż do wybrzeży Oceanu Spokojnego oraz w dorzeczu Amuru. Przebywa w szybko płynącej czystej wodzie, o dnie kamienistym lub piaszczystym, a także w górskich jeziorach. W Polsce jest bardzo liczna w górskich rzekach. W niektórych rejonach północnej Europy i Syberii bywa poławiana w dużych ilościach. [H.R.]

śtrzebla przekopowa (Phoxi-nus percnurus) - gatunek z rodziny ->karpiowatych. Ma

Śtrzebla przekopowa

ciało wrzecionowate pokryte bardzo drobną łuską, otwór gębowy końcowy oraz zęby gardłowe ustawione w dwu c7prpparh Posiada ubarwienie złocistobrunatne, bardzo zmienne, a przy tym grzbiet i boki pokryte plamkami. Zwykle nie przekracza 15 cm długości, wyjątkowo tylko dochodzi do 18,5 cm. Występuje w północnej Azji, w dorzeczu Amuru oraz we wschodniej Europie. Żyje w wodach stojących - jeziorach i rozlewiskach rzek. W Polsce jest pospolita w gliniankach i torfiankach, gdzie uzyskuje długość ok. 10 cm. W Peczorze i niektórych wodach Syberii jest poławiana w dużych ilościach do spożycia. [H.R.]

strzelczyk, pryskacz (To.rotes jaculator) -- gatunek z rodziny strzelczykowatych (Toxotidae}, z rzędu -okoniokształtnych. Ma ciało dość wysokie, bocznie spłaszczone, pokryte cykloidalną łuską, pysk lekko wydłużony z dolną szczęką dłuższą od górnej. Na wysokości oka wzdłuż całego ciała biegnie kilka dużych, ciemnych plam. S. osiąga długość 25 cm. Odżywia się przeważnie owadami, które zdobywa w bardzo efektowny sposób, "strzelając" do nich kroplami wody z pyska, gdy przelatują bądź siedzą na nadwodnych roślinach. Długość strzału może wynosić ok. l m. S. wyskakuje po strzale z wody i chwyta w powietrzu trafione, spadające owady. S. zamieszkuje słodkie wody Półwyspu Indochińskiego i Malajskiego. Bywa chowany w akwariach, gdzie jednak nie rozmnaża się. [J.M.R.]

strzępiel prążkowany, skalnik (Roccus sa.xci.tUis) - gatunek z rodziny --strzępielowatych, dochodzący przeważnie do 1 m długości i do 25 kg ciężaru (rekordowy okaz miał ok. 1,8 m długości i 60 kg cię-

233

stynka

żaru). Jego zasięg naturalny obejmuje strefę przybrzeżną wód atlantyckich Ameryki Północnej, od Florydy do Zatoki Św. Wawrzyńca. W latach 80-ych ubiegłego wieku aklimatyzowano go w pacy-ficznych wodach Kalifornii, gdzie znalazł doskonałe warunki rozwoju i gdzie populacja jego wykazuje stałą tendencję wzrostową (połowy od 1942 r. wynoszą ok. 1,5 min sztuk rocznie). S.p. żywi się głównie sardelami i krewetkami. Wchodzi dość daleko w ujścia rzek. Ze względu na walory smakowe, duże rozmiary i żywotność jest ulubionym obiektem rybołówstwa sportowego. [K.K.]

strzępielowate (Serramdae) - rodzina z podrzędu -^okoniowców, licząca ok. 400 gatunków, o budowie typowej dla tej grupy i niezwykle urozmaiconej, wzorzystej barwie ciała. Obejmują gatunki małe, o ok. 2 cm długości, i wielkie, bardzo drapieżne, osiągające 1,8 m długości (strzępiel prążkowany). Najobficiej występują przy wybrzeżach i wśród raf koralowych mórz tropikalnych, zamieszkują też morza ciepłe, a nawet borealne; kilka gatunków przeniknęło do wód słodkich (aucha, labraks). Pewne gatunki s. mogą zmieniać swą barwę. Granik (Epinephe-lus striatus) występujący w Atlantyku u wybrzeży amerykańskich, zwany "kameleonem mórz", potrafi w ciągu niespełna minuty zmienić normalne, pasiaste czarnobiałe ubarwienie na kremowobiałe lub całkowicie czarne, zależnie od otoczenia. U niektórych gatunków (np. u śródziemnomorskiego strzępiela Centropristis striatus) stwierdzono funkcjonalne obojnactwo. Wśród młodych przeważają samice, które do 5 roku życia produkują jaja, potem część ich zmienia płeć i zaczyna funkcjonować jako samce. Wśród s. jest wiele gatunków użytkowych. [K.K.]

stynka (Osmerus eperlanus) - gatunek z rodziny ->stynkowatych. Ma wydłużone, wrzecionowate ciało, łuski duże, łatwo wypadające, przezroczyste, bez srebrzystego połysku. Barwa ciała jest zmienna, dopasowująca się do koloru wody, grzbiet ciemniejszy od reszty ciała, a wzdłuż boków ciągnie się niebieskawa smuga. S. tworzy formy morskie, anadromiczne, wstępujące na tarło do rzek, i formy słodkowodne, żyjące w jeziorach, a trące się w rzekach bądź w samych jeziorach. Żyje w strefie pelagicznej wód oligotroficznych lub słabo zeu-trofizowanych. Osiąga długość 30 cm i ciężar 250 g. Żyje zwykle 2 do 3 lat (tylko pojedyncze okazy dożywają wieku 8 lat). Trze się (w zależności od temperatury w danym roku) od lutego do maja w płytkich, kamienistych odcinkach rzek i jezior. Tarło odbywa głównie nocą. Młode odżywiają się wyłącznie planktonem, a okazy starsze mogą przechodzić na drapieżny tryb ży-

Stynka

cia, przejawiając silny kanibalizm. S. wydziela charakterystyczny zapach świeżego ogórka. W Morzu Północnym, Bałtyckim oraz w ich zlewis-

stynka mata

234

kach występuje podgatunek s. - Osmerus eperlanus eperlanus (w Polsce spotykany w Zalewie Szczecińskim i Wiślanym oraz w jeziorach Pomorza, Wielkopolski, Pojezierza Mazurskiego i Suwalskiego). Dzięki masowemu występowaniu s. odgrywa poważną rolę w przemyśle konserwowym;

bywa też przerabiana na mączkę i oleje stanowiące cenny surowiec w paszy dla zwierząt. S. tworzy szereg form geograficznych i ekologicznych. Najszerzej rozprzestrzeniona i mająca największe znaczenie gospodarcze jest s. azjatycka. (Osmerus eperlanus mordax), występująca w Atlantyku, Pacyfiku, w Morzu Arktycznym oraz w ich zlewiskach. [J.M.R.]

stynka mała, ogórecznik (Hypomesus olidus) - gatunek z rodziny -otynkowały ch. Zazwyczaj osiąga długość 10 cm, ale pojedyncze okazy mogą dorastać nawet do 18 cm. Jest gatunkiem wyłącznie słodkowodnym, wyjątkowo tylko wchodzącym do wód słonawych. Biologia s.m. jest bardzo zbliżona do biologii styn-ki. S.m. spotyka się w rzekach i jeziorach należących do zlewiska azjatyckiej części 0-ceanu Spokojnego i wschodniej części Morza Arktyczne-go. Nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

stynkowate (Osmeridae) - rodzina z podrzędu ->-łososiow-ców, obejmująca 6 rodzajów, 10 gatunków i kilkanaście form poniżej szczebla gatunkowego. Ciało s. jest wysmukłe, wrzecionowatego kształtu, i ma srebrzyste ubarwienie;

trzon ogonowy jest bardzo niski, otwór gębowy duży, na szczękach drobne ząbki. S. dorastają do 35 cm długości. Niektóre gatunki mają charakterystyczny zapach świeżego ogórka. Prowadzą głównie pelagiczny tryb życia. Pokarm ich stanowią skorupiaki i drobne ryby. Zamieszkują słodkie i słone wody przybrzeżne półkuli północnej. Mają spore znaczenie gospodarcze. Spożywa się je w stanie świeżym, wędzone oraz przetworzone na konserwy. Ze s. produkowana jest także mączka rybna, wykorzystywana głównie jako karma dla zwierząt. Przedstawicielem s. w wodach Polski jest stynka. Do bardziej znanych s. należy m.in. gromadnik. [J.M.R.]

suketo -^.mintaj.

sum, sum pospolity (Silurus glanis) - gatunek z rodziny -^-sumowatych. Ma ciało wydłużone, głowę dużą, otwór gębowy duży, końcowy, oraz drobne zęby ułożone w licznych szeregach. Ubarwienie grzbietu jest najczęściej oliwkowozielone, a brzuch biały. S. osiąga 5 m długości i ciężar 300 kg oraz wiek 35 lat. Jest drapieżnikiem żerującym o zmroku i w nocy. Żywi się nie tylko rybami, lecz także drobnymi ssakami i ptakami, które znalazły się w wodzie, oraz żabami i małżami. Nie

Sum

gardzi również padliną. Na ryby i żaby czatuje w ukryciu. Znane są przypadki porwania przez duże s. kąpiących się dzieci i zwierząt domowych.

235

sumik karłowaty

S. trze się kilkakrotnie - od maja do lipca, przy temperaturze wody nie niższej niż 20°C, w strefie przybrzeżnej, wśród zarośli wodnych. Samica za pomocą płetw piersiowych oczyszcza z roślin podłoże, robiąc w ten sposób prymitywne gniazdo, do którego składa ikrę. Samiec ochrania ikrę i wylęgnięte larwy. S. występuje w rzekach i jeziorach Europy środkowej, południowowschodniej oraz w wodach przybrzeżnych Morza Czarnego, Azowskiego i Kaspijskiego, skąd na rozród wędruje do rzek. Z reguły jednak s. prowadzi osiadły tryb życia, zamieszkując latami tę samą jamę lub kryjówkę i żerując w jej najbliższej okolicy. Dalsze wędrówki odbywa jedynie w okresie tarła, po czym powraca na dawne miejsce pobytu. W Polsce występuje w dorzeczu Wisły i Odry oraz w wielu jeziorach, ale nielicznie, stąd bywa rzadko poławiany. W rejonie woł-żańskokaspijskim i azowsko

-czarnomorskim ma pewne znaczenie gospodarcze. W dorzeczu Amuru występuje s. Sołdatowa (Silurus soldatowi), osiągający 4 m długości. Biologia jego jest mało znana, a gospodarcze znaczenie znikome. W południowych Chinach występuje s. chiński (Silurus sinensis). [H.R.]

sum amurski -^.parasum amur-ski.

sum elektryczny (Malapteru-rus electricus) - gatunek z rodziny sumów elektrycznych (Malapteruridae), z podrzędu

-gumowców. Jest jedynym przedstawicielem wyżej wymienionej rodziny. Ma ciało grube, walcowate; płetwy grzbietowej brak. Zwykle nie

przekracza 50 cm długości, lecz znane są okazy dochodzące do 120 cm długości i 25 kg ciężaru. Parzysty narząd -^elektryczny otacza tułów od głowy do płetwy tłuszczowej.

Sum elektryczny

Wysokość napięcia, które zdolny on jest wytworzyć, sięga czasem do 250 V i zależy od wielkości i kondycji ryby. Wyładowania dużych osobników są niebezpieczne dla ludzi i zwierząt. Prąd przebiega w kierunku od głowy do ogona. S.e. występuje w Afryce, głównie w Nilu. Zasiedla spokojne, zarośnięte wody. Jest mało ruchliwy. Ma mięso jadalne, lecz tubylcy unikają go ze względu na możliwość porażenia prądem. [H.R.]

sumik błękitny -»sumikowate.

sumik karłowaty, amerykański sumik karłowaty (Ictalurus nebulosus) - gatunek z rodziny -..sumikowatych. Ma otwór gębowy duży, końcowy, parę długich wąsików w kącikach ust, parę na końcu pyska oraz dwie pary w jednym rzędzie na spodzie pyska. Posiada ubarwienie źółtobru-natne, niekiedy prawie czarne, czasami plamiste. 0-siąga do 55 cm długości i ponad l kg ciężaru. Żywi się fauną denną, roślinami i ikrą innych ryb. Trze się jeden raz do roku w czerwcu, przy temperaturze wody od 17 do 20°C. Samica starannie buduje gniazdo wśród wodorostów i kamieni, do którego składa od 1,2 do 3,5 tyś. ziarn ikry. Samiec strzeże złożonych jaj i

sumik krzyżowy

236

wylęgniętych larw. S.k. występuje w Ameryce Północnej na obszarze od Wielkich Jezior do Florydy. W 1885 r. został wprowadzony w Euro

Sumik karłowaty

pie do hodowli stawowej i ak-waryjnej. W Polsce z niektórych gospodarstw stawowych przeszedł do wód otwartych. W Europie dorasta tylko do 30 cm długości i ok. 0,5 kg ciężaru. Najczęściej spotykane s.k. mają ok. 15 do 20 cm długości i ważą od 50 do 150 g. Mięso s.k. jest delikatne i smaczne, wysoko cenione w Ameryce. U nas ze względu na małe rozmiary tego gatunku zalicza się do niepożądanego chwastu rybiego. [H.R.]

sumik krzyżowy ->-ariusowate.

sumiki koralowe (Plotosidae) - rodzina z podrzędu ->-su-mowców. Mają wydłużone ciało; długie płetwy grzbietowa i odbytowa łączą się z ogonową, która jest spiczasta; kolce płetwy grzbietowej i płetw piersiowych zaopatrzone są u większości gatunków w gruczoł jadowy. Wielkość s.k. leży w granicach od 30 cm (mały sumik koralowy - Plotosus lineatus) do 75 cm (duży sumik koralowy - Plotosus caninus). występują u wybrzeży Afryki, Azji i Australii, w wodzie morskiej przy ujściach rzek. Poławiane są u wybrzeży wschodniej Afryki. [H.R.]

sumiki pancerne - nazwa zbiorcza, obejmująca 3 rodziny: kirysy (Dorndźdae), kiryski

(Callichthyidae) i kiryśniki zwane też zbrojnikami (Lorź-cariidae), z podrzędu ->s\i~ mówców. Ciało s.p. pokryte jest płytkami kostnymi; często występuje dodatkowe uzbrojenie w postaci mocnych kolców w płetwach. Długość ciała poszczególnych gatunków waha się od 2,5 do 60 cm. Z wymienionych rodzin najbardziej wyróżniają się budową ciała s.p. z rodziny kiryś-ników. Mają one bardzo wydłużone ciało (zwłaszcza gatunki z rodzaju Farlowella), otwór gębowy dolny, wargi tworzące przyssawkę, dzięki której mogą przysysać się do przedmiotów podwodnych, oraz grzbiet i boki pokryte płytkami kostnymi, a brzuch nagi. S.p. mogą oddychać powietrzem atmosferycznym za pomocą jelita. Większość z nich lubi wodę lekko zasadową o temperaturze od 20 do 26°C. Niektóre gatunki są bardzo wrażliwe na zbyt duże zasolenie wody. Pokarm s.p. jest bardzo różnorodny. Rozprze-

Sumik pancerny Callichthys z rodziny kirysków

Sumik pancerny Loricaria macrops z rodziny kiryśników

strzenione są w słodkich wodach Ameryki Południowej. Wiele gatunków jest hodowanych w akwariach, w Polsce głównie kiryski z rodzajów

237

sumowce

Haplosternum, Corydoras i Callicłithys. Najczęściej spotykanymi gatunkami jest kiry-sek spiżowy (Corydoras aene-us) i kirysek pstry (Corydoras paleatus). [J.M.R.]

sumikowate (Ictaluridae) - rodzina z podrzędu -^sumow-ców. Mają głowę spłaszczoną grzbietowobrzusznie, ciało nagie, zaopatrzone w płetwę tłuszczową oraz cztery pary wąsików; pierwszy promień płetw piersiowych występuje w postaci ząbkowanego kolca, zaopatrzonego u niektórych przedstawicieli w gruczoł jadowy. S. osiągają długość od kilku centymetrów do ponad l m. Największy z nich to sumik błękitny (Ictalurus furcatus), który dochodzi do 1,4 m długości i ponad 40 kg ciężaru. S. występują w Ameryce Północnej i Środkowej. Jeden gatunek, sumik karłowaty, został zaaklimatyzowany w Europie. S. stanowią dość różnorodną grupę nie tylko pod względem wielkości, lecz także trybu życia i wyglądu zewnętrznego. Należą tu np. sumiki pozbawione oczu, o bezbarwnym ciele, jak ślepak bezzębny (Trogloglanis pattersoni) i ślepak szerokogębowy (Satan eurystomus), spotykane w wodach podziemnych w Teksasie, na głębokości do 1000 m. Natomiast przedstawiciele rodzaju wariatków (Schźlbeodes) odznaczają się znacznym rozwojem oczu, które osiągają u wielu gatunków do 13 mm średnicy, przy długości zwierząt nie przekraczającej 13 cm. Wariatki żyją w niedużych kamienistych potokach, często gromadnie, kryjąc się w głębokich kryjówkach. Kolec płetwy piersiowej zaopatrzony jest u nich w gruczoł jadowy. Pośród s. bardzo

duże znaczenie gospodarcze mają przedstawiciele rodzaju sumików (Ictalurus). Mięso ich jest bardzo smaczne. [H.R.]

sumowate (Siluridae) - rodzina z podrzędu -gumowców, licząca 25 rodzajów. Mają ciało nagie i głowę spłaszczoną grzbietowobrzusznie; na szczęce górnej znajduje się l para wąsików, a na szczęce dolnej - l do 2 par;

w płetwach piersiowych występuje silny kolec. S. zamieszkują wody słodkie Europy i Azji. Brak ich w zlewisku Morza Arktycznego. Dwa rodzaje - sumy właściwe (Silurus) z trzema parami wąsików i parasumy z dwoma parami wąsików - występują zarówno w Europie, jak i w Azji; pozostałe tylko w południowej Azji i w Chinach. [H.R.]

sumowce (Siluroidei, Nematognathi) - podrząd z rzędu -^karpiokształtnych, liczący około 2 tyś. gatunków zgrupowanych w ok. 30 rodzinach. Mają ciało nagie bądź pokryte płytkami kostnymi, lub kolcami; pierwszy promień płetw piersiowych, a niekiedy także płetw brzusznych, przekształcony w kolec ząbkowany lub gładki często zaopatrzony jest w gruczoł jadowy;

szczęki są uzębione; na końcu pyska występuje kilka par wąsików; wiele gatunków ma płetwę tłuszczową. S. osiągają wielkość od kilku centymetrów (niektóre południowoamerykańskie gatunki z rodziny Pygidiidae, południowoazjatyckie górskie sumiki z rodziny Sisoridae) do kilku metrów (sum, pangazjanodon;

amazoński sum paraiba - Brachyplatystoma filamentosum). Pod względem biolo

synanceja

238

gicznym stanowią dosyć różnorodną grupę. Większość gatunków tego podrzędu jest albo drapieżnikami, albo formami żywiącymi się bezkręgowcami dennymi. Niektóre żywią się bezkręgowcami planktonowymi (afrykańskie sumiki z rodzaju giętkozębów, indyjskie Ciupisoma). Nieliczne odżywiają się roślinami (pangazjanodon). Jedna rodzina południowoamerykańska - sumy pasożytnicze (Pygidiidae) - obejmuje gatunki pasożytujące na rybach (np. Stegophilus insidiosus, wysysający krew ze skrzeli dużych ryb), i na człowieku (wandelia). Wiele gatunków s. przejawia troskę o potomstwo, stąd ich płodność osobnicza jest stosunkowo niewielka, znacznie niższa niż np. u karpiowców. Jedne z nich budują prymitywne gniazdo, oczyszczając po prostu część podłoża z roślin (sum), inne kopią nory (kosatka skrzypiąca). Samiec pilnuje złożonej ikry, dlatego u s. samce są zazwyczaj większe niż samice. U większości gatunków ariusowatych samce noszą ikrę w jamie gębowej, nie pobierając w tym czasie pokarmu. S. występują na wszystkich kontynentach, głównie w wodach słodkich. Tylko przedstawiciele dwu rodzin, ariusowatych i sumików koralowych, przystosowały się do życia w wodzie morskiej. Większość s. żyje w Ameryce Południowej, w Afryce i na południu Azji, w strefach zwrotnikowej i podzwrotnikowej. Amerykę Północną zamieszkują, przedstawiciele jednej tylko rodziny, sumikowatych. W Europie są reprezentowane przez jedną rodzinę autochtoniczną, sumowatych, i jedną aklimatyzowaną, sumikowatych. S.

mają rozmaite przystosowania, związane ze swym siedliskiem. Na przykład gatunki wartkich potoków górskich południowej Azji posiadają narządy czepne w postaci przyssawki (rodzina Sisori-dae). S. z rodziny długowąsowatych, zasiedlające zamulone zbiorniki, gdzie występuje niedobór tlenu, wyposażone są w narząd -^nadskrzelowy, pozwalający oddychać tlenem atmosferycznym. U przedstawicieli południowoamerykańskiej rodziny kirysów, które w porze suchej często wędrują po lądzie z jednego zbiornika do drugiego, ma miejsce oddychanie jelitowe. Wiele s. cechuje zdolność wydawania głośnych dźwięków nie tylko przez pocieranie o siebie kolców płetw piersiowych (jak u rodzaju Callomystax z Ben-galu), lecz także za pomocą pęcherza pławnego. S. mają duże znaczenie gospodarcze. Mięso ich używa się w stanie świeżym lub wędzonym, a także do produkcji doskonałych konserw. Skóra służy do wyrobu galanterii skórzanej. Wiele drobnych gatunków, jak np. sumiki pancerne, hoduje się w akwariach. [H.R.]

synanceja ->-szkaradnica.

systematyka ryb - nauka klasyfikująca gatunki ryb na podstawie ich wzajemnego pokrewieństwa. Rozwija się w ścisłym powiązaniu z innymi dyscyplinami biologicznymi, takimi jak genetyka, ekologia, paleontologia, fizjologia, cytologia i zoogeografia. Ryby - traktowane tutaj szeroko jako grupy zwierząt znajdujących się na -rybim szczeblu rozwoju kręgowców - są naliczniejszą grupą kręgowców; obejmują ok. 20 tyś.

239

systematyka ryb

PODZIAŁ SYSTEMATYCZNY RYB

gromada

podgromada

nadrząd

rząd

l. krągłouste

kraglouste

minogoksztaitne

śluzicoksztaitne

2. faldopletwe f

ostrakodermy •)•

3. tarczowce f

4. chrzestne ryby

spodouste

prażarlacze f

rekinokształtne

płaszczkoksztaitne

chimery

chimerokształtne

5. kostne ryby

dwudyszne

trzonopletwe

ramienioptetwe

wieloptetwco

ksztaitne

promieniopletwe

ganoidy

chrzestne

j esiotrokształtne

ganoidy

kostne

amiokształtne

nisze zukokształtne

kościste

ryby

śledzioksztaitne

świetlikoksztaitne

karpiokształtne

węgorzoksztaitne

belonokształtne

dorszokształtne

ciernikokształtne

karpieńcoksztaitne

okoniokształtne

podnawkokształtne

babkoksztattne

gatunków (płazy ok. 2,5 tyś. gatunków, gady - 6 tyś., ptaki 8,6 tyś. i ssaki 4,5 tyś. gatunków). Pozycją wyjściową dla badań pokrewieństwa ryb jest podstawowa jednostka systematyczna - konkretnie istniejący w przyrodzie gatunek, np. strzebla błotna (Phoxinus percnurus), żyjący w niewielkich, stojących zbiornikach wodnych. W potokach górskich żyje gatunek pokrewny - strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus). Te różne gatunki mają niektóre

cechy wspólne i dla podkreślenia tego pokrewieństwa łączy się je w wyższą jednostkę systematyczną - rodzaj strzeble (Phoxinus). Z kolei pokrewne rodzaje łączy się w rodziny, w tym przypadku w rodzinę karpiowatych (Cy-prmidae), rodziny w rzędy, tutaj w rząd karpiokształt-nych (Cypriniformes), rzędy zaś w gromady - kostne ryby (Osteichthyes). Dla ułatwienia orientowania się w systematyce wprowadza się jeszcze terminy pośrednie, np.

szamaja

240

nad i podgromady, nad i podrzędy itd. Zwykle przy naukowej nazwie rodzin używa się końcówki -idae, przy rzędach -formes. Polskie nazwy rodzin mają z reguły końcówkę -ate, a rzędy -kształtne. Przy innych jednostkach systematycznych panuje dość znaczna dowolność. Współczesna systematyka szereguje organizmy znajdujące się na rybim szczeblu rozwoju kręgowców w 5 gromad dzielonych na mniejsze jednostki systematyczne. Podział ten podany jest w formie tabeli na str. 239, przy czym ze względu na obszerność tej grupy ograniczono się jedynie do najważniejszych jednostek;

grupy wymarłe oznaczono krzyżykami (f) [J.M.R.]

szamaja, szemaja (Chalcalbur-nus chalcoides) - gatunek z rodziny -9-karpiowatych. Ma ciało wydłużone, otwór gębowy górny, a zęby gardłowe ułożone w dwu szeregach. Dochodzi zwykle do 30 cm długości, rzadko do 40 cm. Żywi się prawie wyłącznie planktonem. Występuje w morzach Czarnym, Azowskim, Kaspijskim, Jeziorze Aralskim i w ich zlewiskach. Bytuje przeważnie w wodach słonawych, wstępując do rzek na tarło. W rejonie Morza Kaspijskiego i Aralskiego ma dosyć duże znaczenie gospodarcze. [H.R.]

szapery -»alestes Chapera.

szczeciozęby, ryby motyle (Chaetodontidae) - rodzina z rzędu ->okoniokształtnych. Należące tu gatunki odznaczają się wysokim, silnie bocznie spłaszczonym ciałem;

otwór gębowy mały, końcowy, uzbrojony jest w drobniutkie,

szczoteczkowate ząbki; płetwy pokryte są częściowo łuskami. Sz. mają ubarwienie bardzo jaskrawe. Ciało ich pokrywają często fantastyczne

Szczecioząb z rodzaju Chaetodon

wzory. W swoim rozwoju przechodzą przez stadium larwalne, które zarówno kształtem ciała, jak i ubarwieniem całkowicie różni się od form dorosłych. Z tego powodu wiele młodych sz. często zaliczano do odrębnych gatunków, rodzajów, a nawet rodzin. Pokarm sz. składa się głównie z drobnych bezkręgowców, żyjących na rafach koralowych i zeskrobywanych stąd za pomocą szczoteczkowatych ząbków. Gatunki należące do sz. to typowi mieszkańcy raf koralowych. Są szeroko rozprzestrzenione w strefie tropikalnej wszystkich mórz i oceanów. Mają lokalne znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

szczokur ->czyr.

szczupaczek żyworodny (Be-

lonesox belizanus) - gatunek

Szczupaczek żyworodny

z rodziny ->-piękniczkowatych. Jest jednym z największych gatunków wśród tej rodziny;

może osiągać długość 20 cm. Samica uzyskuje dojrzałość ołciową już przy długości

241

szczupak pospolity

10 cm, a samiec - 5 cm. Ma on narząd kopulacyjny - gonopodium. Sz.ż. jest jajoży-worodny. Prowadzi drapieżny tryb życia. Najchętniej żywi się drobnymi rybami. Występuje we wschodniej części Ameryki Środkowej i został zaaklimatyzowany w wodach południowej Florydy. Bywa często hodowany w akwariach. [J.M.R.]

szczupak amerykański (Esoa:

masąuinongy) - gatunek z rodziny szczupakowatych (Esocidae), z podrzędu -^szczupakowców. Jego biologia i ekologia jest bardzo zbliżona do biologii i ekologii szczupaka pospolitego. Sz.a. żyje w wodach Ameryki Północnej na obszarze Wielkich Jezior i w Zatoce Sw. Wawrzyńca. Ma duże znaczenie gospodarcze. Jest jednym z pierwszych gatunków słodkowodnych w tym rejonie, który zaczęto poławiać na skalę przemysłową. [J.M.R.]

szczupak amurski (Esoa: reż-cherti) - gatunek z rodziny szczupakowatych (Esocźdoe), z podrzędu -cszczupakowców. Od szczupaka pospolitego różni się głównie ubarwieniem stadium dojrzałego. Osiąga długość ponad 1 m i ciężar / ok. 16 kg. Jest rozprzestrzeniony w dorzeczu Amuru i w wodach Sachalinu. Stanowi jeden z ważniejszych gospodarczo gatunków w rejonie swego występowania. [J.M.R.]

szczupak pospolity (Esoa; lu-cius) - gatunek z rodziny szczupakowatych (Esocżdae), z podrzędu --szczupakowców. Ma ciało silnie wydłużone, pokryte cykloidalną łuską, głowę dużą, pysk wydłużony,

spłaszczony grzbietowobrzu-sznie. Ubarwienie miewa zmienne, zależne od środowiska; grzbiet jest zazwyczaj ciemnozielony, boki szaro lub

Szczupak pospolity

żółtozielone z licznymi plamami, brzuch biały z niewielkimi, ciemnymi punktami. Sz. p. może osiągać długość 180 cm i ciężar 65 kg, jednak niezwykle rzadko spotyka się okazy mające ponad 1 m długości i ciężar przekraczający 12 kg. Sz.p. przebywa najczęściej w jeziorach i wolno płynących rzekach; czasem spotyka się go w wodach słonawych, natomiast wód humusowych unika i stroni od wód zanieczyszczonych. Okazy mniejsze spotykane są zazwyczaj wśród roślinności przybrzeżnej, większe zaś, o ciężarze powyżej 2 kg, trzymają się strefy dennej, w środkowych partiach jeziora, lub« przebywają w wodzie otwartej. Samiec osiąga dojrzałość płciową w trzecim, a samica w czwartym roku życia. Tarło odbywa się od końca marca do końca kwietnia, a czasem może się przeciągnąć nawet do maja. Rozpoczyna się ono w okresie wiosennych roztopów przy temperaturze wody od 3 do 6°C i często ma miejsce na zalanych łąkach i przybrzeżnych płyciznach. Samica składa 3 do 250 tyś. (wyjątkowo do l min) ziarn ikry o średnicy 2,5-3 mm. Rozwój zarodkowy trwa ok. 2" tygodni. Świeżo wylęgły narybek spędza pewien okres bez ruchu, przyklejony do podwodnych roślin. Po

szczupakowce

242

czątkowo żywi się planktonem, jednak bardzo szybko, po osiągnięciu 4 do 5 cm długości, przechodzi na drapieżny tryb życia. Okazy większe polują nie tylko na ryby, ale ~też na żaby oraz drobne ptaki i ssaki wodne. Sz.p. zamieszkuje wody całej prawie Europy (z wyjątkiem Półwyspu Pirenejskiego, południowych Włoch, Dalmacji i Krymu), Syberii oraz wody Ameryki Północnej należące do zlewiska Oceanu Atlantyckie-

•go. W Polsce występuje dość pospolicie. Ma duże znaczenie 'gospodarcze. Jest ceniony przez wędkarzy jako atrakcyjna ryba sportowa. [J.M.R.]

•szczupakowce (Esocoideź) - podrząd z rzędu -?-śledzio'kształtnych. Jego przedstawiciele mają ciało pokryte łuską cykloidalną; pęcherz pła

•wny łączy się u nich z jelitem za pomocą drożnego kanału. Sz. są na ogół rybami

•słodkowodnymi, zamieszkującymi wody półkuli północnej;

okresowo mogą przebywać w wodach słonawych. W skład podrzędu sz. wchodzą szczupaki kopalne (Palaeoesocidae}, muławkowate (Umbndae), daliowate (Dalliidae) i szczupakowate (Esocidae). Szczątki szczupaków kopalnych spotykane są w eoceńskich osadach jeziornych Niemiec; osiągają one do 10 cm długości. Muławkowate dorastają do 11 cm długości; żyją w stojących i 'bieżących wodach Ameryki Północnej i Europy i obejmują 2 rodzaje i 3 gatunki (^muławka). Do daliowatych należy l rodzaj i l gatunek osiągający 20 cm długości i występujący w wodach pół-nocnowschodniej Syberii i Alaski (->dalia). SzczupakowaAe obejmują l rodzaj z 5 gatunkami, z których pewne osiągają do 2 m długości i ciężar do 65 kg; rozprzestrzenione w wodach Europy, Azji i Ameryki Północnej. [J.M.R.]

szczupieńczyk Playfaira (Pa

chypa'nchax playfairi) - gatunek z rodziny ->-karpieńcowatych. Samce są nieco większe i żywiej ubarwione od samic, posiadają też większe od nich i dłuższe płetwy grzbietową i odbytową; u okazów dorosłych łuska jest nieco odstająca, co widoczne jest zwłaszcza na grzbiecie. Ciało ma kolor oliwkowozie-lony z żółtym odcieniem. Sz. P. osiąga długość 10 cm. Tarło odbywa w gąszczu roślin przy powierzchni wody przez 12 do 14 kolejnych dni. Wylęg rozpoczyna się po upływie ok. 2 tygodni od chwili złożenia jaj. Narybek wzrasta bardzo szybko. Już od wczesnego "dzieciństwa" sz.P. jest bardzo drapieżny i często atakuje swoje mniejsze rodzeństwo. Ojczyzną jego są słodkie i słonawe wody wschodniej Afryki. Bywa często hodowany w akwariach. [J.M.R.]

szczupieńczyk pręgowany (A

plocheilus lineatus) - gatunek - z rodziny -^.karpień-cowatych. Jest ubarwiony bardzo efektownie; samica bywa zwykle ciemniejsza od samca i ma ciemną plamę u podstawy płetwy grzbietowej, samiec natomiast ma bardziej od niej zaostrzone końce płetw grzbietowej i odbytowej. Sz.p. osiąga 8 cm długości. Jest drapieżny. Lubi wody gęsto porośnięte i mało naświetlone. Spotyka się go w Indiach i na Cejlonie. Sz. p. bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]

243

szkartacica.

szed, alosa amerykańska, złotośledź (Alosa sapidissima) - gatunek z rodziny ->-śledziowatych, blisko spokrewniony z alozą. Ma ciało mieniące się,

Szed

ciemnoniebieskie na grzbiecie i srebrzystobiałe na bokach i brzuchu; na bokach ciała, a zwłaszcza na głowie występuje złoty odblask i często pojawiają się w jednym, dwóch lub trzech rzędach ciemne plamy. Sz. osiąga długość 80 cm i ciężar 4 kg. Dawniej chwytano okazy nawet 6-kilogramowe. Sz. odbywa wędrówki tarliskowe z morza do rzek na wiosnę i wczesnym latem. Tarło odbywa wieczorem i nocą. Po tarle wraca natychmiast do morza. Trze się corocznie przez 2 do 3 lat. Pojedyncze okazy wycierać się mogą nawet pięciokrotnie. Samica w zależności od wieku i wielkości składa od 20 do 150 tyś. ziarn ikry. Jaja opadają na dno. Wylęg następuje w zależności od temperatury po 6-15 dniach; świeżo wylęgłe larwy mają ok. 12 mm długości. Część larw natychmiast spływa do morza, inne pozostają w rzece do jesieni. Sz. rośnie szybko. Żyje ok. 8 do 9, wyjątkowo do 12 lat. Pokarm jego stanowią głównie skorupiaki planktonowe odcedzane przez gęste wyrostki filtracyjne. Zjada także larwy owadów i drobne ryby. Występuje wzdłuż amerykańskich wybrzeży Atlantyku, od Zatoki Św. Wawrzyńca do Florydy.

W 1871 r. był wpuszczony do Pacyfiku i rozprzestrzenił się od Kalifornii do Alaski. Ma dość duże znaczenie gospodarcze. Poławiany jest głównie-w rzekach, a zwłaszcza przy ich ujściach, w czasie wędrówek na tarło. Bywa sprzedawany w postaci solonej, wędzonej i świeżej. [J.M.R.]

szemaja -^szamaja.

szkaradnica, synanceja (Sy-nanceia verrucosa) - gatunek:

z rodziny szkaradnicowatych (Synanceidae), z podrzędu' -»głowaczowców. Krępe, nagie ciało z licznymi brodawkami, nitkowatymi i innego, kształtu wypustkami, przy wielkiej głowie i maleńkich oczach nadaje jej odrażający, jakby ropuchowaty wygląd;

grzbiet i głowa są nadto często pokryte obrostami glonów. Liczne, ostre jak igły promienie płetwy grzbietowej;

mają podłużne rowki, którymi wypływa jad ze znajdujących się u podstawy płetwy gruczołów jadowych. Jest on najbardziej toksyczny ze wszystkich jadów ryb i powoduje u ludzi śmierć w przeciągu 3 do 24 godz. Sz. osiąga 40 cm długości. Przebywa wśród kamieni na płytkim;

dnie morskim lub wśród raf" koralowych przy wybrzeżach Oceanu Indyjskiego, zwłaszcza przy wybrzeżach Australii. [K.K.]

szkarlacica (Glyptocephalus

cynoglossus) - gatunek z rodziny -^flądrowatych. Maciało bardziej wydłużone niż u innych gatunków tej rodziny, barwy rdzawobrunatnej, o długości dochodzącej doi 40 cm. Przebywa na głębokościach od kilku do 500 m. Występuje w północnym At

szkielet

244

lantyku od wybrzeży Francji po Murmańsk i po stronie amerykańskiej. Użytkuje się ją podobnie jak inne płastugo'kształtne. [K.K.]

szkielet - twarde elementy

•ciała, które go usztywniają,

•chronią delikatne narządy i

•służą za przyczepy dla mięśni i ścięgien. U kręgowców sz. składa się z elementów chrzestnych i kostnych. Rozróżnia się sz. zewnętrzny, który iu ryb tworzą -łuski i płytki ;kostne, zabezpieczający w pewnym stopniu ciało od urazów zewnętrznych, oraz sz. "wewnętrzny, w skład którego wchodzi sz. osiowy, sz.

•czaszki i sz. płetw. Stadium

•wyjściowym dla sz. osiowego

Kręgi A - tułowiowy; B - ogonowy;

C - przejściowy

jest -struna grzbietowa. U

•dojrzałych osobników zachowuje się ona tylko u krągłoustych, jesiotrokształtnych,

•chimer i dwudysznych. U pozostałych grup ryb zostaje zastąpiona przez kręgosłup. Kręgosłup tworzą kręgi dzielone zwykle na kręgi tułowiowe leżące nad jamą ciała i kręgi ogonowe leżące w tyle za tułowiowymi. Pojedynczy kręg składa się z trzonu, z łuków górnych i łuków dolnych. Łuki górne łączą się w wyrostek ościsty górny, tworząc kanał dla rdzenia kręgowego. Łuki dolne (brzuszne) w części tułowiowej przekształcają się w wyrostki poprzeczne, do których przymocowane są żebra dolne, otaczające jamę ciała; w części ogonowej wyrostki poprzeczne każdego kręgu łączą się ze sobą, tworząc łuk he-malny, chroniący podgrzbietowe naczynia krwionośne. U niektórych gatunków ryb występują jeszcze tzw. żebra górne. W mięśniach ryb kostnych znajdują się także kości zwane międzymięśniowymi lub ościami. Są to zwykle małe, cienkie kostki pojedyncze lub w kształcie litery Y. Przednie 4 lub 5 kręgów u ryb karpiowatych i sumowatych ulegają przekształceniu, zrastają się ze sobą i z pewnych ich części tworzy się zespół kontaktujących się ze sobą kosteczek, zwany aparatem Webera, który przekazuje ciśnienie -pęcherza pławnego na błędnik błoniasty (zwany też skórzastym), wzmacniając ostrość wrażeń słuchowych. Liczba kręgów u poszczególnych gatunków ryb jest różna, np. u kostery wynosi 14, u sandacza - 44, u śledzia - 57, a u amii - 95; rzadko przekracza 100 i tylko u niektórych, jak np. u węgorza, dochodzi do 200. Najbardziej skomplikowaną budowę ma czaszka. Jej kształt i liczba

245

szprot

elementów kostnych uzależniona jest często od trybu życia, sposobu poruszania się w wodzie i od sposobu pobierania pokarmu. Sz. czaszki

Aparat Webera karpia

Czaszka siei

podzielić można na dwie główne części składowe: mózgową część czaszki, zabezpieczającą mózg i główne narządy

-•zmysłów, a składającą się z obszaru węchowego, oczodołowego i słuchowego, oraz trzewiową część czaszki, obsługującą przednią część przewodu pokarmowego i składającą się z 7 podstawowych łuków łączonych zwykle w trzy grupy - łuk szczękowe-

-żuchwowy, gnykowy i łuki

-oskrzelowe. Czaszka dorosłych okazów ryb zbudowana jest z tkanki łącznej chrzestnej lub kostnej. Stosunkowo prostą budowę ma sz.--płetw.

Wyróżnia się płetwy nieparzyste i parzyste. Te ostatnie budową swą są homologiczne do kończyn wyższych kręgowców. Ich sz. składa się z pasa barkowego i miednicowego, na których osadzony jest sz. wiosła płetwy. Sz. pasa miednicowego tkwi nieruchomo w mięśniach spodniej części tułowia, a sz. pasa barkowego w mięśniach głowy. Sz. płetw nieparzystych, grzbietowej i odbytowej, składa się z dwóch części: promieni podstawowych, tkwiących w ciele ryby, i połączonych z nimi promieni skórnych, rozpinających płetwę właściwą. Nieco bardziej skomplikowana jest budowa płetwy ogonowej. Ostatnie kręgi ogonowe ulegają tutaj częściowej redukcji, zmniejszają się, a ostatni z nich wyciąga się w płaską płytkę skierowaną ku górze, zwaną urostylem. Wyrostki ościste tych kręgów przekształcają się w płaskie, szerokie płytki (epuralia leżące nad urostylem i hipuralia - pod nim), które stwarzają podstawę do przyczepu skórnych promieni płetwy ogonowej. [J.M.R.]

szorstniki -hajdukowate.

szprot, sardynka norweska (Sprattus sprattus) - gatunek z rodziny -śledziowatych. Osiąga długość 10 do 14 cm, wyjątkowo 18 cm. Jest rybą morską, pelagiczną, skupiającą się w ławice. W dzień zwykle żeruje przy dnie, nocą przenosi się w górne warstwy wody. Dobrze znosi niskie zasolenie. Pokarm sz. stanowią drobne skorupiaki planktonowe, czasem ikra ryb i ich larwy. Najintensywniej żeruje od sierpnia do października. Ikra pelagiczną

sztokfisz

246

(swobodnie pływająca) składana jest w kilku porcjach w liczbie od 3 do 40 tyś. ziarn. W południowym Bałtyku tarło trwa od kwietnia do sierpnia. Młode wylęgają się po upływie 3 do 4 dni od momentu złożenia jaj i mierzą wówczas 2 do 3,6 mm. Sz. żyje ok. 8 lat. Występuje w wodach europejskich od Tromsó w Norwegii i Zatoki Botnickiej na północy do Morza Śródziemnego i Czarnego na południu. Na półkuli południowej, głównie w Oceanie Spokojnym i Indyjskim, żyje 5 innych gatunków rodzaju Sprattus. Szprot ma duże znaczenie gospodarcze. W Bałtyku po dorszu i śledziu jest najliczniej poławianym gatunkiem. Bywa spożywany najczęściej w stanie wędzonym

i w postaci konserw w oleju. [J.M.R.]

sztokfisz --dorszowate. szweja -piekielnica.

szyp (Acipenser nudwentris) - gatunek z rodziny -jesiotrowatych. Odznacza się ciągłą, nie przerwaną wargą dolną, czym wyróżnia się od innych -jesiotrów. Osiąga ponad 2 m długości i maksymalny ciężar 127 kg. W tarle biorą udział okazy o długości od 100 do 180 cm, będące w wieku od 11 do 30 lat. Sz. zasiedla Morze Aralskie, Kaspijskie, Czarne oraz ich zlewiska. Ma duże znaczenie gospodarcze. Mięso jego nadaje się do wędzenia i produkcji konserw. [J.M.R.]

śledzioksztaitne (Ciupeiformes) - rząd z nadrzędu ryb --kościstych. Obejmuje 18 podrzędów różniących się znacznie od siebie zarówno pod względem morfologicznym, jak i biologicznym. Ś. są otwartopęcherzowe (--pęcherz pławny), mają łuskę cykloidalną, homocerkalną płetwę ogonową i tylko miękkie promienie w płetwach; brak im aparatu Webera; trzony ich kręgów są skostniałe, z charakterystycznym otworem w centrum. S. obejmują ryby morskie (literalne, pelagiczne i głębinowe), wędrowne i słodkowodne. Stanowią jedną z najważniejszych ekonomicznie grup ryb. Do najbardziej znanych przedstawicieli tego rzędu należą śledzie, tarpony, szczupaki, łososie oraz sardynki. [J.M.R.]

śledziowate (Ciupeźdae) - rodzina z rzędu -śledziokształt-nych. Obejmuje ok. 200 gatunków zgrupowanych w 50 rodzajach. Ciało ś. pokrywa duża, łatwo odpadająca łuska cykloidalna; brzuch pokryty jest łuskami kilowymi, tzn. dachówkowato zgiętymi, zachodzącymi na siebie; na łukach skrzelowych mieszczą się liczne, długie wyrostki filtracyjne; pęcherz pławny łączy się z torebką słuchową oraz z przewodem pokarmowym, a prócz tego u niektórych gatunków odchodzi od niego osobny przewód, uchodzący w okolicy odbytu na zewnątrz ciała. Typowym ubarwieniem ś. jest kolor srebrzysty na brzuchu i bokach ciała i zielonkawoszary na grzbiecie. Olbrzymia większość ś. to ryby morskie, ok.

247

śledź oceaniczny

30 gatunków zasiedla wody słodkie i tyleż gatunków zalicza się do ryb wędrownych, zmiennośrodowiskowych. Prawie wszystkie ś. są niewielkich rozmiarów (poniżej 50 cm długości). Zwykle przebywają w pelagialu, w olbrzymich nieraz ławicach. Ikra większości gatunków jest pe-lagiczna i lylko nieliczne składają ikrę przydenną. Pożywienie ś. stanowi plankton, a okazów większych także drobne ryby. Większość przedstawicieli ś. zasiedla tropikalne wody Oceanu Indyjskiego i Spokojnego (tutaj mieści się zapewne ośrodek powstania ś.); w wodach ark-tycznych i antarktycznych liczba ich gatunków jest bardzo ograniczona. S. są ważnym przedmiotem rybołówstwa światowego, zajmując pierwsze miejsce co do ilości połowów. Do najważniejszych gospodarczo gatunków należy śledź oceaniczny, 'szprot i sardynki. [J.M.R.]

śledziówki --brzeszczotkowate.

śledź dolgiński --puzanki.

śledź oceaniczny (Ciupea harengus) - gatunek z rodziny -śledziowatych. Ma kształt wrzecionowaty, z boków ścieśniony, niewielki otwór gę-

Sledź oceaniczny

bowy i dość dobrze rozwinięte uzębienie lemiesza; krawędź brzucha jest zaokrąglona, łuski kilowe słabo rozwinięte; pęcherz pławny łączy

się z przewodem pokarmowym, a prócz tego w swej tylnej części ma dodatkowy przewód, uchodzący na zewnątrz ciała w okolicy odbytu. To połączenie pęcherza pławnego ze środowiskiem zewnętrznym ma dla ś.o. duże znaczenie: służy do szybkiego wypuszczania powietrza przy pogrążaniu się w głąb wody. Ubarwienie grzbietu jest zie-lononiebieskie, brzuch i boki ciała srebrzyste, mieniące się. S.o. osiąga długość 50 cm i ciężar 70 dkg. Jest rybą morską, pelagiczną. Żyje w ławicach. Tworzy szereg podgatunków, ras i lokalnych stad, różniących się od siebie liczbą kręgów, łusek, wyrostków filtracyjnych i biologią. Różne rasy ś.o. odbywają tarło w rozmaitych okresach, mogą też wycierać się w środowiskach znacznie różniących się między sobą. Niektóre rasy np. trą się w zacisznych zatokach w pobliżu wybrzeży na głębokości 15 do 40 m. Inne populacje wycierają się w znacznej odległości od brzegów na głębokości ok. 200 m. Jaja wszystkich ras są kleiste, ciężkie, opadające na dno i silnie się do niego przyczepiające. W zależności od wielkości samicy, jej wieku i rasy liczba składanych jaj waha się od 10 tyś. ziarn do ponad 100 tyś. Wylęg w zależności od temperatury następuje po upływie 7 do 30 dni. Zaraz po wylęgu larwy mierzą 5 do 8 mm długości i są bardzo wydłużone;

przy długości ok. 5 cm przypominają już kształtem rybę dorosłą. Larwy prowadzą pe-lagiczny tryb życia, ale w ciągu dwóch pierwszych lat życia przebywają w okolicy, w której się wylęgły. Szybkość ich wzrostu bywa różna

śledź pcrcjasiawski

248

u poszczególnych ras. Ogólnie przyjmuje się, że w pierwszym roku życia osiągają 7 do 9 cm długości, w drugim - 16 do 18, w trzecim - 21 do 30 cm. Ś.o. żyje ok. 20 do 25 lat. Jego głównym pokarmem są skorupiaki planktonowe odfiltrowywane z wody za pomocą licznych, długich wyrostków filtracyjnych; rzadziej zjada larwy mięczaków, jaja ryb i ich larwy, a sporadycznie - drobne ryby. W okresie tarła ś.o. żeruje mniej intensywnie niż kiedykolwiek. Do najważniejszych ras ś.o. należą: ś. atlantycki tworzący w obrębie północnego Atlantyku szereg lokalnych stad, które cechuje szybkie dojrzewanie płciowe, a co za tym idzie, szybkie uzupełnianie się stad; ś. norweski, murmański i islandzki odbywające rozległe wędrówki, związane z określonymi odgałęzieniami Prądu Zatokowego; śledź białomorski tworzący dwie formy różniące się tempem wzrostu - formę małą, dojrzewającą przy długości od 12 do 20 cm, i formę dużą, osiągającą dojrzałość płciową przy długości od 20 do 30 cm; ś. pacyficz-ny tworzący szereg lokalnych stad, znacznie różniących się od siebie biologią; ś. bałtycki, zwany też sałaką, zamieszkujący całe Morze Bałtyckie, a w nim najliczniej Zatokę Ryską. S. bałtycki tworzy z kolei grupy: śledzia jesiennego (trącego się od sierpnia do listopada w Zatoce Gdańskiej i dalej na zachód), śledzia wiosennego (trącego się od końca marca do maja w słonawych wodach przybrzeżnych w rejonie Zatoki Gdańskiej i Pomorskiej oraz w Zalewie Wiślanym i Szczecińskim) i śledzia morskiego

wiosennego (występującego w Bałtyku tylko od lipca do listopada, a trącego się w pobliżu brzegów Szkocji od maja do czerwca). Ś.o. jest szeroko rozprzestrzeniony w borealnych i subarktycznych wodach północnego Atlantyku i Pacyfiku. Północna granica jego zasięgu atlantyckiego obejmuje wody Zatoki Hudsona, Grenlandii, Spits-bergenu i Nowej Ziemi; w kierunku południowym granica ta przebiega wzdłuż wybrzeży europejskich do Zatoki Biskajskiej i wzdłuż wybrzeży amerykańskich do Przylądka Hatteras. W zlewisku Pacyfiku ś.o. rozprzestrzeniony jest od Cieśniny Beringa wzdłuż wybrzeży Azji do Korei i wzdłuż wybrzeży amerykańskich od Alaski do Kalifornii. Znaczenie gospodarcze ś.o. jest olbrzymie. Jego połowy w rybołówstwie światowym zajmują czołowe miejsce. Większość ś.o. spożywa się w stanie solonym, a pozostałe w stanie świeżym, wędzonym, mrożonym, w postaci konserw i marynat. Zob. też: pikling i kipery. [J.M.R.]

śledź perejasiawski -^sielawa. śledź wolżański ->-puzanki. ślepaki ->sumikowate

ślepica, robaczyca, węgornica

- larwa minogów opisana niegdyś jako odrębny rodzaj i gatunek Ammocoetes bran-chialis. Pod wieloma względami larwy minogów różnią się od minoga dorosłego. Ich otwór gębowy nie ma kształtu lejka czy smoczka jak u okazów dorosłych, lecz wygląd szpary w kształcie trójkąta; otwór gębowy jest pozbawiony zębów; oczy są rozwinięte bar-

240

śliz

dzo słabo i przykryte nieprzezroczystą skórą; lekko zgrubiały skrzelowy odcinek ciała ma różowawe zabarwienie; płetwa rozwinięta znacznie słabiej niż u dorosłych tworzy niski fałd wokół części ogonowej. Larwy cały okres swego życia spędzają w wodzie słodkiej, niekiedy słonawej (minog morski), zagrzebane w mule, odżywiając się znajdowanymi tam resztkami organicznymi i mikroorganizmami. Stadium larwalne w zależności od gatunku trwa od 2 do 6 lat, po czym następuje metamorfoza rozpoczynająca się zwykle na jesieni i trwająca aż do wiosny. [J.M.R.]

ślepior (Gadiculus argenteus thori) - podgatunek (przez niektórych badaczy traktowany jako samodzielny gatunek) z rodziny -»-dorszowatych. Ś. jest najmniejszym przedstawicielem swej rodziny, osiąga bowiem najwyżej 15 cm długości. Występuje w batypelagialu otwartych wód oceanicznych od Lofotów do Zatoki Biskajskiej, na głębokości od 40'0 do 600 m. Ze względu na głębokość, w jakiej przebywa, rzadko trafia do połowów i nie ma znaczenia gospodarczego. [K.K.]

śleporyb, śleporyb Jordana (Anoptichthys jordani) - gatunek z rodziny -kąsaczowatych. Odkryty został w 1936 r. w jaskiniach San Luis Potosi w dorzeczu Panuco w Meksyku. Ciało jego jest białawe z różowym odcieniem, półprzeźroczyste. Ś. dorasta do 9 cm długości, a dojrzałość płciową uzyskuje przy długości 6 cm. Jest pozbawiony oczu, których zawiązki widoczne są jedynie u świeżo wyklutego narybku; mimo to w akwariach wybiera miejsca najbardziej zacienione. Rozmnaża się przy temperaturze od 23 do 24°C. Po tarle rodzice chętnie zjadają własną ikrę. Dorosłe ś. pędzą drapieżny tryb życia. [J.M.R.]

śliz -^brzana.

śliż, śliz pospolity (Noemacheilus barbatulus) - gatunek z rodziny -^piskorzowatych. Ma ciało wydłużone, walcowate, tylko częściowo pokryte łuskami; otwór gębowy o położeniu dolnym jest otoczony 6 wąsikami; brak kolców pod oczami. S. posiada ubarwienie popielatożółte, przy czym boki i grzbiet są pokryte dużymi, nieregularnymi, szarobrunatnymi plamami. Długość ciała zwykle nie przekracza 12 cm, rzadko dochodzi do 15,5 cm. Ś. żywi się drobną fauną denną, glonami i detritusem. Rozmnaża się od kwietnia do czerwca, składając ikrę na kamieniach lub roślinach. Występuje w Europie z wyjątkiem Półwyspu Pirenejskiego, Apenińskiego i Bałkańskiego oraz Skandynawii. W Polsce jest pospolity w rzekach górskich. Na Syberii, w dorzeczu Amuru, w Korei, na Sachalinie i w Japonii żyje blisko spokrewniony ze

Śliz

ś. śliz. syberyjski (Noemache-Uus barbatulus toni), opisany przez B. Dybowskiego; osiąga on nieco większe rozmiary niż ś. Centralną Azję, Chiny

ślizgowate

250

i południowowschodnią Azję zamieszkuje ok. 100 gatunków i podgatunków ś. Największe rozmiary osiąga ś. sumowały (Noemacheilus siluroides), osiągający długość 35,5 cm, i ś. tarymski (Noemacheilus yarkandensis), osiągający długość 30 cm. Większość gatunków zamieszkuje rzeki górskie. Tylko niektóre przystosowały się do życia w wodzie stojącej (np. Noemacheilus strauchi rozprzestrzeniony w jeziorach Bałchasz i Issyk--Kul). [H.B.]

ślizgowate (.Blenniidae) - rodzina z podrzędu -»-ślizgow-ców. Mają ciało mniej lub bardziej wydłużone, bocznie spłaszczone, nagie i pokryte grubą warstwą śluzu; pysk jest krótki, dość duża głowa ma profil niemal pionowy, a przed oczami (czasem na nozdrzach) występują różnie wykształcone czułki; w szczękach znajduje się rząd silnych, długich, zwarcie do siebie przylegających zębów;

płetwa grzbietowa i odbytowa są długie, a brzuszne szczątkowe, umiejscowione w okolicy gardła; płetwy piersiowe są dobrze rozwinięte, silnie umięśnione. Ś. zamieszkują litoral wszystkich stref klimatycznych, a kilka gatunków przeszło do życia w wodach słodkich. W Bałtyku nie występują. Ikrę sklejoną w grudki składają do prymitywnych gniazdek, wysłanych roślinnością lub kamykami, w zagłębieniu skał albo wśród głazów. Samiec strzeże jej aż do wylęgu; czasem towarzyszy mu kilka samic. Wiele gatunków potrafi przez dłuższy czas przebywać poza wodą, pozostając na odkrytym dnie w czasie odpływu lub wychodząc na wilgotny piasek i głazy opryskiwane jedynie bryzgami fal. Ślizg czubaty (Blennius gale-rita) z Morza Śródziemnego i Czarnego często wychodzi na wilgotne głazy w strefie oprysku i wypasa się na pą-klach. Rodzaje Rupiscartes i Salarias godzinami pełzają za pomocą silnych płetw piersiowych po wilgotnym piasku i potrafią nawet skakać z kamienia na kamień na podobieństwo skoczka mułowego. S. nie mają znaczenia gospodarczego poza spożyciem lokalnym. [K.K.]

ślizgowce (Blennioidei) - podrząd z rzędu ->okoniokształt-nych, obejmuje ok. 20 rodzin z bardzo licznymi gatunkami oraz podgatunkami. Wykazują w budowie duże zróżnicowanie w zależności od obszaru występowania i rodzaju pokarmu. Ciało ich jest pokryte obficie wydzielanym śluzem, płetwy brzuszne, jeśli występują, mają najwyżej l do 5 promieni i są umieszczone na gardle; obie płetwy grzbietowe i odbytowa są bardzo długie, a linia boczna słabo widoczna. S. zamieszkują morza (tylko jeden rodzaj, Blennius, ma przedstawicieli w wodach słodkich), przeważnie strefę przybrzeżną, a jedynie nieliczne gatunki bytują na znaczniejszych głębokościach. Biologicznie są bardzo zróżnicowane - istnieją wśród nich gatunki roślinożerne (zwłaszcza w rodzinie ślizgowatych), odżywiające się bezkręgowcami dennymi, i drapieżne. Większość gatunków składa ikrę denną, przy czym wiele z nich opiekuje się potomstwem, a u węgorzyc występuje jajożyworodność. Ś. zasiedlają głównie strefę umiar-

251

śluzicoksztaitne

kowaną i arktyczną. Do najpospolitszych rodzin należą:

ślizgowate, zębaczowate, ostropłetwcowate, taśmiakowate i węgorzycowate. [K.K.]

śluzica (Myxine glutinosa) - gatunek z rodziny śluzicowatych (Myxinidae), z rzędu -^śluzicokształtnych. Ma kształt węgorzowaty, otwór gębowy pozbawiony warg, zaopatrzony w cztery pary •wąsików; oczy są w zaniku, na zewnątrz niewidoczne. S. ma grzbiet czerwonawobrązowy i białawy lub jasnoszary brzuch; zdarzają się też odmiany plamiste. S. osiąga zwykle długość w granicach od 45 do 60 cm, a długość największych znanych okazów dochodzi do 79 cm. Żyje na dnie miękkim, mulistym, najczęściej na głębokości ok. 30 m. Jaja składa w miejscach głębszych, w liczbie od 20 do 30 sztuk. Są one owalnego kształtu, chronione przez twardą, rogową otoczkę. Na końcach jaj znajdują się pęczki nici z zadziorami, dzięki którym mogą one przytwierdzać się do podłoża. Tarło odbywa ś. kilkakrotnie w ciągu życia. Żywi się głównie padliną, a ponadto osobnikami chorymi (rybami, głowonogami), spełniając w ten sposób rolę sanitariusza wód. W skład pokarmu ś. wchodzą także wieloszczety. Ś. zasiedla przybrzeżne wody północnego Atlantyku. Na południu sięga do Karoliny Północnej po stronie amerykańskiej i do Morza Irlandzkiego w Europie. Zjadając ryby złowione w sieci lub na haczyki może wyrządzać poważne szkody w rybołówstwie. [J.M.R.]

śluzicoksztaitne (Myxinifor-mes) - rząd z podgromady -Arągłoustych, obejmujący 3 rodzaje (traktowane przez niektórych autorów jako rodziny) i 18 gatunków. Nazwa pochodzi od śluzu wypływającego obficie ze skóry tych zwierząt, zwłaszcza w czasie ich podrażnienia. Ciało ś. jest nagie, pozbawione łusek, płetw parzystych, pasów kończyn, kręgów i łuków kręgowych;

występuje chrzestny i błoniasty szkielet wewnętrzny;

pojedyncza płetwa nieparzysta jest rozwinięta bardzo słabo; oczy na zewnątrz niewidoczne, osadzone głęboko

A - okaz dojrzały; B - głowy; C

Śluzie a

widok od strony brzusznej przedniej części - zęby językowe; D - jajo

swiecik kongijski

252

pod skórą, są w dużym stopniu uwstecznione (brak tęczówki i soczewki) i nie odbierają wrażeń świetlnych; ś. mają w zależności od gatunku od 5 do 15 par worków skrzelowych łączących się z gardzielą i od l do 15 par zewnętrznych otworów skrzelowych; otwór nosowy znajduje się na szczycie głowy i ma połączenie z jamą gębową; otwór odbytowy umieszczony jest prawie na samym końcu ciała; z boków otworu nosowego i otworu gębowego występują po dwie pary wąsików; wewnątrz pyska znajduje się wynicowujący się język, uzbrojony w dwa rzędy rogowych, piłkowanych ząbków. Budowa aparatu skrzelowego, silny, uzbrojony język oraz wysoko rozwinięty zmysł smaku i dotyku stanowią doskonałe przystosowanie do pasożytniczego trybu życia tych zwierząt. S. występują wyłącznie w morzach. Nie znoszą zasolenia poniżej 2,5°/o. Optymalne dla nich zasolenie wody wynosi od 3,2 do 3A'>/(i. Żyją zarówno w płytkich wodach przybrzeżnych, jak i na znacznych głębokościach. Ś. są drapieżnikami i pasożytami. Przy użyciu świdrującego języka wżerają się w ciało ofiary, wyjadając miękkie tkanki i pozostawiając nietkniętą skórę. Stanowią poważny problem przy połowach sieciowych, czyniąc duże straty w złowionych już rybach. Niektóre gatunki ś. mogą w ciągu 7 godz. zjeść ryb o ciężarze ośmiokrotnie większym od własnego. S. rozmnażają się w ciągu całego roku, najczęściej jednak na wiosnę i w miesiącach letnich. Tarło odbywają bądź w głębinach morskich (rodzaj Bdellostoma),

bądź w pobliżu wybrzeży (ślu-zica). Strukturalnie są hermafrodytami, funkcjonalnie każdy osobnik jest samcem albo samicą, posiadającym nieczynne gruczoły płci odmiennej. Ś. zamieszkują wody stref umiarkowanej, subtropikalnej i tropikalnej Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego. Mięso ich nie ma wartości użytkowej. [J.M.R.]

swiecik kongijski {Phenacogrammus interruptus) - gatunek. z rodziny -Aąsaczowatych. Ma ciało srebrzyste z fioletowoniebieskim odcieniem, przy czym grzbiet jest ciemniejszy od boków i brzucha. S.k. dorasta do 8 cm długości. Żywi się drobnymi bezkręgowcami wodnymi. Tarło odbywa przy temperaturze od 23 do 26°C na piaszczystokamienistym dnie, składając jednorazowo kilkaset jaj. Występuje w Afryce, w dorzeczu górnego Konga. Często bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]

świetlikowate (Myctophidae)

-rodzina z podrzędu -..świe-tlikowców, obejmująca ok. 17 gatunków i odznaczająca się wielkimi oczami oraz obecnością wzdłuż boków ciała szeregów narządów świetlnych, rozbłyskujących co chwila niebieskozielonymi światłami. W rozmieszczeniu świateł wyraża się dymorfizm płciowy. Samce poza normalnym dla gatunku wzorem mają wielkie i silne płytki świetlne u góry irzona ogonowego, samice - mniejsze i przyćmione u jego dołu. Różna jest też u obu płci częstotliwość błysków. Układ i liczba fotoforów jest również cechą diagnostyczną róż-

253

świetlne narządy

nych gatunków. Ś. osiągają 8 do 15 cm długości. Zasiedlają batypelagial wszechoceanu na głębokości od 90 do 1000 m. Odbywają dobowe wędrówki pionowe w ślad za wędrówkami planktonu, którym się żywią, podpływając nocą ku powierzchni oceanu. Czasem występują tu masowo i oświetlają wody powierzchniowe zielonawym światłem. Z wód europejskich znane są m.in. świetlik tępogłowy (Myctophum punctatum) z północnego Atlantyku i Morza Śródziemnego oraz świetlik polarny (Myctophum arcticum) z zimnych wód Oceanu Atlantyckiego. [K.K.]

świetlikowce (Myctophoidei) - podrząd z rzędu -»śledziokształtnych, obejmujący kilka rodzin z ponad 250 gatunkami. Ich cechą charakterystyczną jest występowanie narządów świetlnych, których rozmieszczenie zależy od gatunku oraz od płci. Światła rozmieszczone są w oczodołach, wzdłuż brzucha, przed i za odbytem, na trzonie ogonowym itd. S. osiągają rozmiary od kilku do 30 cm długości. Formy mniejsze żywią się planktonem, większe - bezkręgowcami toni wodnej i dna. Występują obficie w pelagialu i batypelagialu wszystkich mórz, a niektóre, jak np. bentozaur, wyspecjalizowały się do życia dennego na większych głębokościach. Typowymi przedstawicielami tego podrzędu są świetlikowate. [K.K.]

świetlne narządy, fotofory - bardzo skomplikowane utwory, powstające w skórze nielicznych ryb. Ich budowa i rozmieszczenie na ciele odznacza się dużą różnorodnością. W najprostszej postaci jest to kulisty twór, zawierający grupę świecących się komórek gruczołowych, wyścielony u podstawy i po bo

Fotofor żmijowca l - skóra właściwa; 2 - komórki świecące; 3 - warstwa melanoforów

kach błoną pigmentową, która zapobiega przenikaniu promieni w głąb ciała. U niektórych ryb między gruczołem a błoną pigmentową znajduje się reflektor, a u innych w części zewnętrznej narządu - soczewka. Świecenie się narządów świetlnych jest procesem chemicznym, polegającym na utlenianiu substancji komórek gruczołów świetlnych - lucyferyny. Około 250 gatunków ryb posiada narządy świetlne. Świecenie obserwowano u małej liczby ryb i przeważnie tylko na podstawie obecności odpowiednich narządów wnioskuje się o ich zdolności do świecenia. S.n. występują u ryb głębinowych (-^ekologiczne grupy ryb), takich jak matronicowce, wę-żorowce i in. Rola biologiczna narządów świetlnych nie jest całkowicie znana. Służą one prawdopodobnie do oświetlania, rozpoznania, nęcenia lub odstraszania innych zwierząt. [H.R.]

•świnka

254

•świnka, podusta (ChondrostoTOd nasus} - gatunek z rodziny --karpiowatych o wydłużonym ciele, mięsistym pysku, otworze gębowym dol-

Swinka

nym; zrogowaciałej wardze dolnej i zębach gardłowych ustawionych w jednym szeregu. Długość przewodu pokarmowego przewyższa kilkakrotnie długość ryby. Ubarwienie grzbietu jest szarozielonkawe lub szarobrunatne; płetwy piersiowe, brzuszne, odbytowa i dolny płat ogonowej są czerwone; otrzewna ma kolor

•czarny. Długość ciała dochodzi do 40 cm, rzadko do 50 cm;

ciężar nie przekracza zwykle

•0,5 kg, aczkolwiek trafiają się okazy do 2,5 kg. Ś. żywi się glonami, a w mniejszym stopniu fauną denną. Tarło odbywa w kwietniu, w szyb->ko płynącej wodzie, na dnie kamienistym. Duże ziarna ikry o 2,2 mm średnicy przyklejają się do kamieni. Ś. występuje w środkowej Europie. W Polsce jest pospolita w rzekach od ich biegu górnego po bieg dolny. Przebywa w wodach czystych i szybko płynących. W rzekach podgórskich bywa często gatunkiem dominującym liczebnie. Ma niewielkie, lokalne znaczenie

•gospodarcze. Mięso ś. jest nisko cenione. [H.R.]

•świnka chińska wielkoluskowa

<XeBocyprźs macrolepis) - gatunek z rodziny -^karpiowatych. Do świnki upodabnia się dolnym położeniem otworu gębowego i zrogowaciałą wargą dolną; ma ostatni twardy promień płetwy grzbietowej zamieniony w mocny kolec. S.ch.w. dochodzi do 30 cm długości. Żywi się detritusem i glonami. Składa ikrę pelagiczną. Tarło odbywa w szybko płynącej wodzie. Ikra po jej złożeniu spływa z prądem w górnej warstwie wody. Ś. ch.w. występuje w Chinach i w dorzeczu Amuru. Ma niewielką wartość konsumpcyjną ze względu na suche i ościste mięso. W Chinach występuje ok. 8 gatunków z rodzaju Xenocypris, które są tam bardzo pospolite i trudne do rozróżnienia. [H.R.]

świnki (Choredrostoma) - rodzaj z rodziny -^karpiowatych. Liczy ok. 10 gatunków i 7 podgatunków zasiedlających rzeki Europy, Azji Mniejszej, Zakaukazia, Syrii i Iraku. Wszystkie ś. mają dolny otwór gębowy i w mniejszym lub większym stopniu ostre, zrogowaciałe wargi, przystosowane do zeskrobywania glonów porastających kamienie i inne przedmioty podwodne. W środkowej Europie żyje świnka, we Francji świnka podkowoustna (Chandr'ostoma tavostoma), w rzekach Zakaukazia świnka czarnobrzuszka (Chondrosto•ma oxyrhynchus) i in. Przeciętne wielkości okazów dorosłych wahają się w granicach od 15 do 30 cm. Ś. mają tylko niewielkie znaczenie gospodarcze. [H.R.]

świrena -^barrakudowate.

255

tarczy k.

tajmień (Hucho taimen) - gatunek z rodziny -^-łososiowatych, blisko spokrewniony z głowacicą. Dochodzi do 2 m długości i 70 kg wagi. Na tarło wstępuje z wielkich rzek do małych strumieni. Przybiera w tym czasie jaskrawe pomarańczowoczerwone ubarwienie. Po tarle żeruje bardzo intensywnie. Zjada głównie ryby (płocie, jazie, jelce, sielawy), a także drobne bezkręgowce wodne, żaby oraz ptactwo wodne. T. zasiedla rzeki o silnym nurcie, głębokie, z kamienistym dnem. Granice jego rozprzestrzenienia na zachodzie sięgają górnej Wołgi i Peczory, a na wschodzie dorzecza Amuru. Licznie występuje w wielu rzekach Syberii. Pewne znaczenie gospodarcze ma w dorzeczu Amuru i w rejonie tych rzek syberyjskich, gdzie występuje stosunkowo obficie. [J.M.R.]

taran (Rutiius rutiius heckeli) - podgatunek ->-płoci, od której różni się biologią. Zasiedla wyśledzone części Morza Czarnego i Azowskiego (limany). Na wiosnę wstępuje na tarło do dolnego biegu Donu, Kubania, Dniepru, Bohu, Dniestru i Dunaju. Część populacji wstępuje do Dniepru także na jesieni i zimuje w rzece. T. odbywa tarło jednorazowo w kwietniu, składając ikrę na zeszłorocznej roślinności. Po tarle dorosłe ryby i narybek spływają do morza. T. dorasta 50 cm długości i osiąga 1,2 kg ciężaru;

przeciętne rozmiary poławianych ryb wynoszą od 20 do 30 cm. T. jest cennym obiektem rybołówstwa. Bywa spożywany w stanie świeżym, wędzonym, solonym i suszonym. [H.R.]

tarczowce, plakodermy, ryby pancerne (Placodermi) - wymarła gromada nadgromady szczękowców (->-ryby właściwe), znana prawie wyłącznie z dewonu. Pierwsze t. pojawiły się w dolnym sylurze lub w górnym ordowiku. Nieliczne przetrwały do dolnego kar-bonu. Występowały mniej więcej w tym samym okresie co fałdopłetwe. Obejmowały zarówno okazy drobne, osiągające zaledwie kilkanaście centymetrów, jak i wielkie, dochodzące do 9 m długości. Ciało t. nieco spłaszczone grzbietobrzusznie okrywały potężne płyty kostne, osłaniające głowę i częściowo tułów;

tył ciała pokryty był łuskami lub nagi; głowa połączona z tułowiem ruchomo mogła lekko odginać się w górę i w dół; struna grzbietowa utrzymywała się przez całe-życie; szkielet osiowy był chrzestny. [J.M.R.]

tarczyk (.Ctenobrycon spilu-rus) - gatunek z rodziny ->-kąsaczowatych. Ma ciało' wysokie, bocznie spłaszczone, z czarną plamą występującą. po lewej i prawej stronie za głową i u nasady płetwy ogonowej. Osiąga długość 9 cm. Rozradza się już przy długości 6 cm. Samice są zazwyczaj nieco większe od. samców. Tarło odbywa w temperaturze ok. 24°C. Samica składa w jednym miocie kilkaset jaj. Zasadniczym pokarmem t. są organizmy ro

iarlaki

256

257

tasza

ślinne, choć nie gardzi także drobnymi zwierzętami wodnymi. Rozprzestrzeniony jest

•w wodach Wenezueli i Gujany. Często bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]

tarlaki - dojrzałe okazy obojga płci. Samica wypełniona jajami nazywana jest ikrzakiem lub ikrzycą; samiec z dojrzałym do rozrodu nasieniem - mleczakiem. Zob.

•też: ikra, mlecz. [J.M.R.]

tarlisko - miejsce naturalne-

•go ->tarła ryb. Miejscem tym bywają zarośnięte obszary rzek, jezior, zalane łąki (t. szczupaka i większości ryb karpiowatych), dno żwirowate (t. łososia i pstrąga), dno piaszczyste (t. kozy i kiełbia) i toń wodna (t. ciosy, miętusa 'l węgorza). W gospodarstwach rybackich zajmujących się hodowlą ryb rolę t. spełnia płytki (do 0,5 m głębokości) staw o miękkim, obsianym trawą podłożu, z urządzeniami regulującymi odpowiedni przepływ wody, który zabezpiecza właściwe jej natlenienie. [J.M.R.]

'tarło - okres godowy ryb, w czasie którego następuje .zaplemnienie i zapłodnienie jaj. Nazwa pochodzi od specyficznego zachowania się ryb w tym okresie. Stają się one wówczas niespokojne, ocierają się o dno, samce ocierają się bokiem o tułów samicy, polewając natychmiast --mleczem składaną ->ikrę. W okresie poprzedzającym t. zachodzą zmiany godowe (->dymor-fizm płciowy) widoczne zwłaszcza w ubarwieniu; wiele gatunków odbywa wtedy charakterystyczne, długotrwałe nieraz zaloty. Czas trwania t. jest różny u poszczególnych

gatunków i trwa od kilkunastu minut do kilkunastu dni. W t. uczestniczy zwykle grupa okazów dorosłych, tzw.

->tarlaków, zazwyczaj jednego tylko gatunku. Na ogół t. odbywa się raz do roku, przez szereg kolejnych lat. Niektóre ryby (np. brzany) mogą trzeć się kilka razy w ciągu roku (tzw. t. wielomiotowe), inne rozmnażają się tylko raz w ciągu całego życia (węgorz między 10 a 14 rokiem życia, minog morski i minog strumieniowy w wieku 5 do 6 lat, łososie pacyficzne w wieku od 2 do 5 lat) i po t. giną. Przed t. ryby odbywają nieraz gigantyczne wędrówki, aby stworzyć składanym jajom najodpowiedniejsze warunki do rozwoju. Niektóre gatunki (np. ciernik i wielkopłetwy) budują w czasie t. specjalne gniazda dla jaj (^opieka nad potomstwem). T. odbywa się w różnych porach roku charakterystycznych dla poszczególnych gatunków, podgatunków, a nawet ras. U gatunków jajoży-worodnych i żyworodnych (--•rozród) nie ma typowego t.; jest ono zastąpione aktem kopulacji. U gatunków tych ma miejsce zaplemnienie wewnętrzne, mogące zachodzić dzięki istnieniu narządu kopulacyjnego (->gonopodium), wprowadzającego plemniki do otworu płciowego samicy. Gatunki te mogą rozmnażać się kilkakrotnie w ciągu roku (gupik np. co 4 tygodnie). Odławianie tarlaków, wyciskanie z nich ikry i mlecza, a następnie umieszczanie tych produktów w specjalnych pojemnikach nosi nazwę t. sztucznego. [J.M.R.]

tarpon (Megalops atlanticus)

- gatunek z rodziny tarpo

nowatych (Elopidae). z rzędu -śledziokształtnych, blisko spokrewniony z elopsem. Charakteryzuje go duża, masywna łuska o średnicy do 5 cm

Tarpon

i silnie wydłużony ostatni promień płetwy grzbietowej. Ciało ma srebrzyste, najciemniejsze na grzbiecie. Osiąga długość ponad 2 m i ciężar do 100 kg. Jest rybą pelagiczną, lecz czasem wstępuje do rzek na odległość ponad 100 km od ujścia. Żyje w niewielkich stadkach. Odżywia się najczęściej drobnymi rybami. Dojrzałość płciową osiąga przy długości 50 do 60 cm. Tarło odbywa wiosną. Ma ikrę przydenną, a jego larwy podobne są do larw węgorza. Młode przebywają początkowo w strefie przybrzeżnej, później oddalają się od brzegów. T. występuje w tropikalnych wodach Atlantyku. Należy do ryb sportowych, cieszących się u wędkarzy (zwłaszcza z wybrzeży Florydy) dużą sławą. Złowiony na hak (z rybą lub krabem jako przynętą) potrafi szamocąc się wyskakiwać z wody nieraz na wysokość 2 do 3 m. W Ameryce Południowej jest przedmiotem połowów przemysłowych. W wodach Oceanu Spokojnego i Indyjskiego występuje drugi gatunek rodzaju Megalops - Megalops cy-prinoides, mniejszy od t., dochodzący do 1 m długości. Jego mięso jest chude i ości-ste. Bywa łowiony tylko przez wędkarzy. [J.M.R.]

tasergal -4ufar.

tasza, zając morski (Cyclop-terus lumpus) - gatunek z rodziny -^taszowatych. Jest zwykle szaro ubarwiony, jaśniejszy od strony brzusznej. Osiąga do 60 cm długości (w Bałtyku tylko do 30 cm). Żyje w strefie przybrzeżnej, często na podwodnych łąkach;

czasem schodzi na głębokość do 350 m, a niekiedy opuszcza warstwy przydenne i pływa w toni wodnej; na ogół jednak prowadzi mało ruchliwy tryb życia. Odżywia się skorupiakami, małymi rybkami i meduzami. Od kwietnia do listopada samiec nie pobiera pokarmu, co wiąże się z okresem tarła i opieką nad złożonymi jajami. Tarło odbywa t. wczesną wiosną w bardzo płytkiej wodzie. Samiec przybiera w tym czasie szatę godową: jego brzuch nabiera barwy pomarańczowej, grzbiet brązowej. Ikra składana jest w grudkach. Po tarle samica wraca na głębsze wody, a samiec pozostaje i opiekuje się ikrą. Jego opieka posuwa się nawet do tego, że w czasie odpływu morza nie spływa z wodą, lecz pozostaje przyssany do kamieni, chroniąc swoim ciałem ikrę przed wy

schnięciem; pozostając na lądzie staje się niekiedy łupem drapieżnego ptactwa, np. wron. Młode t. po wylęgu zwykle przysysają się do cia

taszowate

258

ła samca, a więc, można rzec, że opiekuje się on jeszcze jakiś czas potomstwem. T. rozprzestrzeniona jest szeroko w przybrzeżnych wodach północnego Atlantyku. U wybrzeży amerykańskich sięga od Zatoki Maine do Grenlandii, a u wybrzeży europejskich od Zatoki Biskajskiej do Morza Białego, w Bałtyku - do Zatoki Botnickiej. Najwięcej t. łowi się w Morzu Białym. Zwykle spożywa się ją obraną ze skóry i wędzoną lub w postaci konserw; jada się tylko samce, gdyż mięso samic uważane jest za niesmaczne. Ikrę t. barwi się i konserwuje; w wielu krajach sprzedawana jest jako tzw. "kawior dla ubogich". [J.M.B.]

taszowate (Cyclopteridae) - rodzina z podrzędu ->głowaczowców. Obejmuje 2 podrodziny i ok. 9 rodzajów. Należące tu gatunki odznaczają się krępym, krótkim, silnie wygrzbieconym ciałem; skóra ich jest gruba, mięsista, naga, często pokryta różnego rodzaju guzkowatymi naroślami, uzbrojonymi niekiedy w kolce; przesunięte ku przodowi płetwy brzuszne są zrośnięte w przyssawkę, która u form głębinowych ulega silnej redukcji lub w ogóle zanika; t. mają jedną lub dwie płetwy grzbietowe; w tym ostatnim przypadku pierwsza z nich ma wyłącznie miękkie, nie-członowane promienie, często, zwłaszcza u .starszych okazów, wrastające w grzbietowy fałd skórny. T. obejmują ryby morskie o bardzo rozległym zasięgu. Zamieszkują wody oceanów Spokojnego i Atlantyckiego. Spotykane są do głębokości 4 tyś. m. Mają niewielkie znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

taśmiakowate (Lumpenidae') - rodzina z podrzędu --ślizgowców. Mają ciało niskie, bardzo wydłużone, oraz płetwę grzbietową niską, podpartą cienkimi, kłującymi promieniami; w płetwie brzusznej znajduje się l kolec i 3 promienie miękkie. Należą tu gatunki arktyczne i subark-tyczne. W wodach atlantyckich występują 2 rodzaje z 4 gatunkami. Jednym z nich jest taśmiak (Lumpenus lam-pretaeformis) o ciele w części ogonowej bocznie spłaszczonym, barwy brunatnożół-tawej z ciemnymi plamkami zlewającymi się często w smugi; płetwa ogonowa ma ciemne, ukośne pasy. Osiąga on 40 cm długości. Tarło odbywa w listopadzie i grudniu. Występuje w Morzu Północnym, przy wybrzeżach Norwegii i dalej na północ;

w Bałtyku przebywa w rejonach o zimniejszej wodzie i większym zasoleniu. Jest cenny pośrednio, jako pokarm dorszy, płastug i zębaczy. Taśmiak Fabrycjusza (tium-penus fabricii) dochodzi do 35 cm długości. Jest gatunkiem amfiborealnym. W Europie występuje od Grenlandii do Morza Karskiego. Taśmiak średni (Lumpenus medius) osiąga 16 cm długości. Występuje wokółbiegunowo. W Europie spotyka go się w Morzu Barentsa, Białym i Karskim. Taśmiak pstry (LeptocUnus maculatus) osiąga 18 cm długości. Występuje w północnym Atlantyku i przyległych doń wodach arktycznych, w Europie - od Skagerraku na północ. [K.K.]

tau -Aatrachowce. lawada -^długowąsowate.

259___________________

tazar (Auxis thazard) - gatunek z rodziny ->-makrelowatych. Ma płetwy grzbietowe szeroko rozstawione (podobnie jak u makreli); ciało tylko częściowo pokryte jest łuskami. Ubarwienie jego bywa ciemno lub szaroniebie-skie, brzuch i boki srebrzy-stobiałe. T. osiąga 60 cm długości. Odżywia się głównie drobnymi, pływającymi w stadach rybami. Jest szeroko rozprzestrzeniony w morzach strefy cieplejszej. W Atlantyku jego północną granicę stanowi Zatoka Biskajska. Tylko pojedyncze okazy spotykano przy wybrzeżach Wielkiej Brytanii, a nawet Szwecji. Ma mięso jadalne i smaczne; w Europie ze względu na nieliczne występowanie bez większej wartości handlowej. [J.M.R.]

teleskop -s-złota rybka.

terpuga blaloplama (Hexu-

grammos stelleri) - gatunek z rodziny -»-terpugowatych. Ciało jej jest wydłużone, trzon ogonowy wąski, głowa krótka, ostro zakończona, położenie otworu gębowego końcowe; łuska ktenoidalna pokrywa tułów i szczyt głowy;

na policzkach i pokrywie skrzelowej występuje łuska cykloidalna. T.b. ma ubarwienie ciała zmienne, od jasnobrązowego do zielonego, niekiedy z odcieniem jasnoczerwonym. Osiąga 40 cm długości. Zamieszkuje wody płytkie o dnie kamienistym. Tarło odbywa wczesną wiosną, składając jasnobłękitne jaja na skałach. Żywi się robakami, skorupiakami i drobnymi rybkami. Jest rozprzestrzeniona wzdłuż pacyficznego wybrzeża amerykańskiego od północnej Kalifornii do pół-nocnozachodniej Alaski. Mię-

tępozębne

so t. b. ma bardzo przyjemny zapach. Jest ona ulubionym obiektem połowów miejscowych wędkarzy, którzy często nazywają ją skalnym pstrągiem. [J.M.R.]

terpugowate (Hexagra'mmidae) - rodzina z podrzędu ->-głowaczowców, obejmująca 7 rodzajów reprezentowanych przez kilkanaście gatunków. Ich cechą charakterystyczną jest brak kolców na głowie;

u większości gatunków istnieje kilka dodatkowych linii bocznych. T. dochodzą do 40 cm długości, wyjątkowo do 60 cm. Żywią się fauną denną, głównie mięczakami, a niektóre gatunki - rybami. Zasiedlają wody przybrzeżne po azjatyckiej i amerykańskiej stronie północnego Pacyfiku. Odgrywają poważną rolę w rybołówstwie Dalekiego Wschodu. Należy tu m.in. anoplopoma i terpuga białoplama. [K.K.]

tetra czarna ->żałobniczka. tetra czerwona ->-bystrzyki. tetra szklana ->-błyszczyki. tęczanka -*aterynowate.

tępozębne, bradiodonty (Bradyodonti) - rząd z podgromady -^chimer. Szczątki przedstawicieli tego rzędu znane są z pokładów od górnego dewonu do górnego permu. Uważane są za wyjściową grupę dla chimer. Bardzo charakterystycznym szczegółem budowy tych zwierząt są szerokie, płytkowate zęby. T. miały prawdopodobnie fałd skórny pokrywający szczeliny skrzelowe. Prowadziły drapieżny tryb życia. Były rozprzestrzenione w wodach morskich. [J.M.R.]

tilapie

260

261

trawienny układ

tilapie (Tilapia) - rodzaj z rodziny -^pielęgnicowatych. W zależności od gatunku uzyskują długość 10 do 60 cm. Maksymalny ciężar, jaki mo

Tilapia mozambijska

gą osiągnąć, wynosi 1,5 kg. T. są wszystkożerne. Przed tarłem odbywają długie zaloty. Rodzice troskliwie opiekują się jajami i wylęgłym narybkiem. Ikra złożona początkowo na piasku jest następnie do chwili wylęgu noszona przez samicę w jamie gębowej. Często dobrze już podrośnięte młode w razie niebezpieczeństwa chowają się do pyska matki. Miejscem występowania t. są słodkie i słonawe wody afrykańskie. Niektóre gatunki, jak np. t. wielkogłowa (Tilapia macrocephala), t. mozambijska (Tź-lapia mossambica), t. natalska (Tilapia natalensis) i t. Zilliego (Tilapia zilli), są hodowane w akwariach, także w Polsce. T. mają duże znaczenie gospodarcze z powodu doskonałego mięsa. Cenione są też przez wędkarzy jako atrakcyjne ryby sportowe. [J.M.R.]

tiulka -^kilka zwyczajna.

tobiasz (Ammodytes tobianus) - gatunek z rodziny ->dobi-jakowatych. Ma ubarwienie całego ciała srebrzyste i tylko grzbiet ciemny, niebieskozielony. Osiąga długość 13 do 18, rzadko 20 cm. Prowadzi

gromadny tryb życia na piaszczystych mieliznach wybrzeży morskich, gdzie chętnie zakopuje się w piasek. Pokarm t. stanowią drobne skorupiaki i robaki, a często także rośliny. Ikrę składa na dnie żwirowatym w lecie i późną jesienią. Okres inkubacji trwa ok. 3 tygodni. Larwy wiodą bardziej pelagicz-ny tryb życia. T. spotyka się u wybrzeży Europy od Zatoki Biskajskiej do Morza Bałtyckiego, u wybrzeży Anglii, Islandii oraz Norwegii. W wodach Bałtyku jest wszędzie pospolity. Ma mięso smaczne, ale rzadko spożywane ze względu na małe rozmiary ryby. T. są chętnie pożerane przez wiele gatunków ryb drapieżnych i z tego powodu rybacy używają ich

Tobiasz

jako doskonałą przynętę do połowów haczykowych. Podobne do t. rozmieszczenie ma pokrewny mu gatunek zwany t. niebieskim (Ammodytes hexapterus marinus). Spotyka go się jednak tylko w zachodniej części Bałtyku, przy tym rzadko, sięga natomiast dalej na północny wschód, występując v," Morzu Białym oraz w Morzu Baren-tsa. [J.M.R.]

tolpyga (Hypophthalmichthys molitrix) - gatunek z rodziny ->karpiowatych. Ma wysokie ciało, pokryte drobną łuską, otwór gębowy końcowy i zęby gardłowe jednoszeregowe; na brzuchu znajduje się ->kil. Pożywienie t. stanowi plankton roślinny. W związku z tym ma ona

bardzo rozrośnięte wyrostki

-^filtracyjne, które łączą się ze sobą, tworząc gęsty filtr. Długość przewodu pokarmowego wielokrotnie przewyższa długość ciała. T. rośnie szybko, osiągając maksymalnie 1 m długości i 16 kg ciężaru, przeciętnie 50 do 65 cm długości. Jej biologia rozrodu jest podobna do biologii rozrodu amura białego. T. występuje w Chinach i w dorzeczu Amuru. W Chinach bywa hodowana w stawach. Prace nad jej aklimatyzacją prowadzi się w kilku krajach Europy, m.in. w Polsce. T. stanowi bardzo cenny gatunek użytkowy nie tylko ze względu na szybki wzrost i doskonałe mięso, lecz także dlatego, że odżywia się planktonem roślinnym, nie wykorzystywanym przez inne ryby. Hodowana w zbiornikach przy elektrowniach wodnych zapobiega nadmiernemu rozwojowi planktonu, tzw. kwitnięciu wody. W dorzeczu Amuru poławia się ją w znacznych ilościach. [H.R.]

tolpyga pstra (Aristichthys nobilis) - gatunek z rodziny

-*karpiowatych. Od tołpygi różni się większą głową i krótszym kilem, który u t. p. znajduje się tylko z tyłu za nasadą płetw brzusznych. Biologię, występowanie oraz znaczenie gospodarcze ma podobne do tołpygi. Należy także do ryb, nad których aklimatyzacją prowadzi się prace w wielu krajach, w tym także w Polsce. [H.R.]

toporniki (Argyropelecus) - rodzaj z rodziny Sternoptychi-dae, z podrzędu -^wężorow-ców.. Mają wysokie, spłaszczone bocznie ciało, przypominające kształtem i srebrzystą barwą klingę toporka, oraz wielkie, teleskopowe oczy, skierowane ku górze; po bokach ciała rozmieszczone są narządy świetlne. T. przeby-

Topornile Argyropelecus acanthu-rus

wają na głębokości od 380 do 600 m w strefie zmroku, a nocą wznoszą się ku powierzchni w ślad za wędrówkami pionowymi skorupiaków plan-ktonowych, którymi się żywią. W Atlantyku występuje m.in. t. krępy (Argyropelecus olfersi) i t. wyłupiasty (Argyropelecus hemigymnus). [K.K.]

torpedo -^drętwowate.

trawianka (Percottus giehni) - gatunek z rodziny Eleotri-dae (spokrewnionej z babkowatymi), z rzędu --okoniokształtnych. W odróżnieniu od babkowatych ma płetwy brzuszne nie zrośnięte w wachlarz. Osiąga 25 cm długości. Podstawowy składnik jej pokarmu stanowią larwy owadów, zwłaszcza komarów, stąd t. ma znaczenie w walce biologicznej z malarią na obszarze dorzecza Amuru, gdzie występuje. Została opisana przez B. Dybowskiego. [K.K.]

trawienny układ. Dzieli się na trzy odcinki: przedni, środkowy i tylny. Zadaniem przedniego odcinka jest przyjmo

trawienny układ

262

wanie pokarmu i jego częściowa obróbka mechaniczna i chemiczna. Odcinek środkowy przerabia pokarm na proste związki chemiczne oraz częściowo go wchłania. W odcinku tylnym odbywa się główna faza wchłaniania pokarmu, zagęszczanie pokarmu nie strawionego oraz jego wydalanie. U ryb odcinek przedni składa się z jamy gębowej, będącej początkiem układu trawiennego, odcinka skrzelowego (gardzieli), przełyku i żołądka. Żołądek nie zawsze się wyodrębnia. W jamie gębowej znajduje się nieruchomy język, którego tylko przedni odcinek może być wolny. Budowa jamy gębowej jest u poszczególnych gatunków ryb rozmaita. Jej główną funkcją jest pobieranie pokarmu i współudział w oddychaniu. Rozróżnia się dwa zasadnicze typy jamy gębowej: jamę pozbawioną szczęk i zaopatrzoną w szczęki. Pierwszy typ, występujący u mi-nogów i śluzie, ma kształt lejkowaty. Wnętrze lejka uzbrojone jest w niewielkie, stożkowate twory rogowe. W głębi mieści się silnie umięśniony język, spełniający rolę świdra przewiercającego tkankę okrywową ciała ofiary i pompy ssącej krew. Drugi typ jamy gębowej charakteryzuje ryby. Jama gębowa jest tutaj uzbrojona w dobrze na ogół rozwinięte zęby, służące do chwytania, przytrzymywania lub do żucia zdobyczy. Ryby drapieżne mają zęby długie, ostre, lekko przechylone do tyłu, co uniemożliwia wymknięcie się zdobyczy; ryby roślinożerne posiadają zęby przystosowane do ścinania lub zeskrobywania glonów i innych roślin. Zęby te podobne są kształtem do

siekaczy. Niektóre ryby, jak np. karpiowate, mają szczęki pozbawione zębów, ale za to są zaopatrzone w zęby -^-gardłowe służące do rozcierania pobranego pokarmu. Ryby papuzie mają zęby szczękowe zrośnięte na kształt papuziego dzioba. Dziób taki umożliwia im odłupywanie i miażdżenie kawałków raf koralowych, których polipy stanowią ich zasadniczy pokarm. Położenie otworu gębowego ryb odzwierciedla sposób pobierania przez nie pokarmu. Otwór gębowy dolny, skierowany do dołu, leżący na brzusznej stronie ciała (u pewnych rekinów, płaszczek, sumów, piskorzy i u jesiotrów) jest przystosowany do zbierania pokarmu z dna. Końcowy, leżący z przodu głowy otwór gębowy umożliwia chwytanie pokarmu w czasie płynięcia lub też szybki atak z ukrycia. Ten typ umiejscowienia otworu gębowego spotyka się u większości ryb kostnych. Otwór gębowy skierowany ku górze (u molinezji i mieczyków) przystosowany jest do zbierania pokarmu z powierzchni wody. Szereg modyfikacji w położeniu otworu gębowego polega na rozmaitym ustawieniu szczęk bądź na znacznym wydłużeniu się obu lub jednej z nich (wężynka, piła, żaglicowate). Oprócz uzbrojonych w zęby szczęk uzbrojony może być także język. U szeregu gatunków zęby występują też na kości podniebiennej, skrzydłowej i na lemieszu. Za jamą gębową leży odcinek skrzelowy. Po obu bokach tego odcinka znajdują się szczeliny-oskrzelowe, łączące go z jamami skrzelowymi. Na ostatniej parze łuków -oskrzelowych

263

trepa

znajdują się zęby gardłowe rozwinięte niezwykle silnie, zwłaszcza u ryb karpiowatych, wargaczowatych i ryb papuzich. Za odcinkiem skrzelowym znajduje się przełyk w postaci szerokiej, bardzo krótkiej rury, trudnej nieraz do wyodrębnienia od żołądka. U wielu ryb do przełyku otwiera się przewód -^pęcherza pławnego. Żołądek nie występuje u wszystkich ryb. Brak go m.in. u karpiowatych, ryb latających, przerazy i pławi-koników. Głównym zadaniem żołądka jest magazynowanie na pewien czas pokarmu. Tutaj także rozpoczyna się proces trawienia. Żołądek ma ogromne możliwości rozciągania się. Okoń głębinowy np. może połknąć rybę dwa do trzech razy większą od siebie. Żołądek wówczas znacznie powiększa się i rozciąga skórę na brzuchu, tworząc wielkie uwypuklenie na dolnej części ciała. U wielu gatunków w tylnej części żołądka występują wyrostki odźwiernikowe w liczbie kilku do kilkuset w zależności od gatunku ryby. Ich rola nie jest dotąd dostatecznie wyjaśniona. Przypuszcza się, że pełnią pewną rolę w trawieniu i wchłanianiu pokarmów. Za odcinkiem odźwiernikowym żołądka rozpoczyna się jelito cienkie, zróżnicowane na przednie, środkowe i tylne, w końcowej części przechodzące w jelito grube, kończące się odbytem. Do początkowej części jelita aien-kiego uchodzi przewód trzu-stkowowątrobowy. Wątroba jest największym u ryb gruczołem, barwy czerwonobru-natnej. W sporych ilościach gromadzi ona tłuszcz i jest używana (zwłaszcza wątroba halibuta i dorsza) do wyrobu

tranu bogatego w witaminy A i D. Trzustka spełnia zarówno rolę gruczołu dokrew-nego (wysepki Langerhansa), jak też gruczołu wydzielającego enzymy trawienne. Długość jelita zależna jest na ogół od jakości pobieranego pokarmu, a także od kształtu ciała. Ryby drapieżne mają w zasadzie jelito krótkie z l do 3 pętli. Jelito roślinożernych jest długie z licznymi pętlami. Niektóre ryby (trzonopłetwe, dwudyszne, chrzestne i prymitywniejsze kostne) mają w świetle jelita środkowego fałd spiralny, znacznie zwiększający powierzchnię trawienia. Liczba spiralnych skrętów w nim może się wahać u poszczególnych gatunków od kilku do kilkudziesięciu. [J.M.R.]

trepa (Arnogflossus thori) - gatunek z rodziny -.skarpiowatych. Pierwszy promień płetwy grzbietowej nie jest u niej połączony błoną z pozostałymi, drugi zaś promień jest zgrubiały i znacznie dłuższy od pozostałych. Ciemnobrązowe lub szarawe ciało ma ciemniejsze plamy, rozsiane nieregularnie na całej powierzchni. T. osiąga długość 18 cm. Spotyka się ją na głębokości 15 do 90 m. Tarło odbywa zwykle w kwietniu;

czasem przeciąga się ono do czerwca, a nawet do lipca. Wzrost narybku jest bardzo powolny. Metamorfozę przechodzą larwy przy długości 20-25 mm. W pierwszym roku życia osiąga t. zaledwie 5 cm długości, w drugim roku - 8 cm, osiągając w tym czasie dojrzałość płciową. T. występuje nielicznie przy wybrzeżach atlantyckich Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii, północnej Afryki oraz

troć

264

w wodach Morza Śródziemnego. [J.M.RJ

troć (Salmo trutta) - gatunek z rodziny -^łososiowatych. Ma kształt wrzecionowaty oraz płetwę ogonową u starszych osobników pozbawioną wycięcia lub wyciętą bardzo słabo. Całe ciało zwykle srebrzyście ubarwione pokryte jest licznymi czarnymi plamami, które rozmieszczone są głównie powyżej linii bocznej;

u okazów dojrzałych, zwłaszcza u samców, występują na bokach ciała plamki różowe; część brzuszna nabiera w okresie rozrodu zabarwienia jasnopomarańczowego. T. tworzy szereg odmian różniących się głównie cechami biologicznymi. W wodach Polski najliczniej występuje t. wędrowna (Salmo trutta mor-pha trutta). Osiąga ona zazwyczaj 30 do 70 cm długości i l do 5 kg ciężaru; w Bałtyku czasem trafiają się okazy ponad metrowej długości i o ciężarze dochodzącym do 12 kg. T. wędrowna większą część swego życia spędza w morzu, a trze się w górnym biegu rzek. W morzu nie odbywa tak dalekich wędrówek jak łosoś. Odżywia się głównie śledziami, szprotami i pelagicznymi skorupiakami. W przeciwieństwie do łososia żeruje także w rzece, zjadając mięczaki, kiełże, larwy owadów itd. Wędrówkę z morza do rzek na tarło rozpoczyna w lecie, po dwu-, trzyletnim pobycie w morzu, wyjątkowo po 4, a nawet po 7 latach życia morskiego. Tarło trwa od września do grudnia. Ikra o średnicy 4,2 do 6,6 mm składana jest do jam wykopanych za pomocą ogona w żwirowatym dnie. Wylęg następuje w marcu.

Narybek pozostaje w górnym biegu rzek przez 2 do 3 lat i osiągnąwszy długość 7 do 20 cm rozpoczyna spływ do morza. Okres pobytu młodych w niewielkich rzekach wpadających bezpośrednio do morza trwa czasem krócej niż dwa lata. T. wędrowna trze się zazwyczaj w ciągu swego życia kilkakrotnie. Zasiedla północnowschodnią część Atlantyku od Hiszpanii do Morza Białego. Najdalej na zachód dociera do wód islandzkich i do Wysp Owczych. Populacje występujące w Bałtyku wchodzą w okresie godowym do Odry i Wisły i podążają na tarliska w Drawie, Głdzie, w Dunajcu, Popradzie, Rabie, Skawie i Sole. T. wędrowna w rzekach Pomorza Zachodniego (Łeba, Reda, Łu-pawa, Słupia, Wieprz i Proś-nica) występuje liczniej niż łosoś. Pod względem jakości i wartości odżywczej mięsa nie ustępuje łososiowi. W jeziorach Polski występuje t. jeziorna (Salmo trutta morpha lacustris). Osiąga ona u nas zazwyczaj 3 do 6 kg ciężaru (okazy cięższe trafiają się wyjątkowo). Największe przyrosty długości i wagi ciała odnotowano u tej odmiany w jeziorach alpejskich. Spotykane były tu okazy o długości 140 cm i ciężarze 36 kg. T. jeziorna żyje w głębokich, słabo zeutrofizowanych jeziorach, skąd na tarło wstępuje do rzek; czasem trze się także w jeziorach. Młode żywią się głównie fauną bezkręgową, np. larwami owadów, ośliczkami i kiełżami; okazy starsze zjadają także ryby, głównie sielawy i ukleje. Okres pobytu w rzece od chwili wylęgu trwa od l roku do 3 lat. T. jeziorna poza jeziorami alpejskimi i podalpejskimi za

265

trzcinniki

mieszkuje niektóre jeziora szwedzkie, fińskie, karelskie, jeziora Onega i Ładoga oraz jeziora Wielkiej Brytanii;

w Polsce występuje w kilku jeziorach dorzecza dolnej Wisły, głównie w jeziorze Wdzydze. W Morzu Czarnym i Morzu Aralskim spotykane są:

t. czarnomorska (Salmo trutta labrax) i t. aralska (Salmo trutta aralensis). Oba gatunki mają biologię bardzo zbliżoną do t. wędrownej. W Morzu Kaspijskim spotyka się t. kaspijską (Salmo trutta caspius), będącą największym gatunkiem z rodzaju Salmo; ciężar niektórych okazów dochodzi do 51 kg. W górnych odcinkach rzek przebywają rzeczne odmiany troci, zwane potocznie pstrągami, które spędzają w nich całe swoje życie. [J.M.R.]

truciele (Sphaeroides) - rodzaj z rodziny kolcobrzuchowatych (Tetraodontidae), z rzędu ->najeżkokształtnych, blisko spokrewniony z kolcobrzuchami, o podobnej biologii, rozsiedleniu i również bardzo silnym działaniu toksycznym jadu. Obejmuje wiele gatunków. Trującą substancję wyodrębnioną z jadu nazwano sferoidyną. [K.K.]

trujące ryby - gatunki ryb, których mięso po spożyciu przez człowieka wywołuje objawy zatrucia. Najniebezpieczniejszymi z nich są truciel i kolcobrzuch; spożycie ich mięsa może spowodować śmierć w ciągu kilku godzin. Z ryb występujących w Polsce jedynie mięso brzany wykazuje pewne właściwości toksyczne, przy czym wyłącznie w okresie jej tarła (czerwiec). Brzana ma też trującą ikrę. Objawy zatrucia

mięsem rybim występują po kilku minutach do kilkudziesięciu godzin. Początkowym symptomem jest swędzenie w okolicach warg i języka, rozprzestrzeniające się następnie na dłonie i stopy. Potem następuje odrętwienie całego ciała, połączone niekiedy z bólami brzucha, nudnościami, wymiotami i biegunką. Z kolei dochodzi do osłabienia mięśni i może •wystąpić paraliż. Najbardziej zagadkowymi objawami są zaburzenia czuciowe w odbieraniu wrażeń termicznych. Przedmioty gorące wydają się wówczas zimne i odwrotnie. Powrót do zdrowia po zatruciu jest bardzo powolny; trwa do kilku tygodni. Zob. też:

jadowite ryby. [J.M.R.]

tryskawka - dodatkowa szczelina skrzelowa występująca u ryb chrzestnych i ramie-niopłetwych. Zwykle rozwija się wolniej niż właściwe szczeliny -oskrzelowe i u okazów dorosłych utrzymuje się jako niewielki otwór, położony tuż za okiem. Największe rozmiary osiąga t. u ryb prowadzących przydenny tryb życia, a z nich u płaszczek. T. umożliwia dostawanie się do skrzeli tych ryb czystej wody. Woda wpływa przez t. do przełyku, opłukuje skrzela i właściwymi szczelinami skrzelowymi wydostaje się na zewnątrz. [J.M.R.]

trzcinniki (Calamonichthys) - rodzaj z rodziny wielopłetw-cowatych (Polypteridae), z rzędu wielopłetwcokształtnych (Polypteriformes), z podgromady ->ramieniopłetwych. Obejmuje jeden gatunek (Calamonichthys calabaricus). Od wielopłetwca różni się on brakiem płetw brzusznych

trzogon

266

oraz bardziej wydłużonym, żmijowatym ciałem. T. osiąga długość 40 cm. Żywi się bezkręgowcami, głównie skorupiakami i owadami. Najchętniej przebywa w miejscach niezbyt głębokich, zamulonych. Lubi wody stojące lub wolno płynące. Dzięki obecności swoistych płuc może żyć przy pewnych niedoborach tlenu. Występuje w zachodniej Afryce, w delcie rzeki Niger i w rzece Stary Kalabar. Nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

trzogon (Decapterus punctatus) - gatunek z rodziny

->-ostrobokowatych. Osiąga długość 35 cm. Występuje w ciepłych wodach przybrzeżnych wschodniego i zachodniego Atlantyku. Mięso jest jadalne. Bywa poławiany przez polskie statki rybackie. [J.M.R.]

trzonopletwe (Crossopterygii)

- podgromada z gromady ryb -^-kostnych. Jej przedstawiciele znani są od dolnego dewonu. Sądzono, że wszystkie t. wymarły w permie i triasie, jednak okazało się, że złowiona w 1938 r. ryba, nazwana później latimerią, należy właśnie do t. Najbardziej charakterystyczna u t. jest budowa płetw - są one osadzone na długich trzonach, a ich wewnętrzna budowa przypomina szkielet kończyny pięciopalczastej; ciało jest pokryte okrągłymi łuskami kosmoidalnymi lub rombowymi płytkami z warstwą kosminy i cienką warstwą szkliwa;

pęcherz pławny, pełniący niegdyś funkcję płuca, u gatunku żyjącego współcześnie utracił ją i skostniał. Wymarłe gatunki t. były rybami zarówno morskimi, jak i słod

kowodnymi. Prowadziły drapieżny tryb życia i osiągały ok. 150 cm długości. Od t. wywodzą się prawdopodobnie pierwsze kręgowce lądowe. Ich bezpośrednim przodkiem był zapewne wymarły w permie szczep t. o nazwie Rhipi-distia. Przedstawiciele tego szczepu rozprzestrzenieni byli w wodach półkuli północnej i zamieszkiwali zbiorniki okresowo wysychające. W poszukiwaniu nowych zbiorników Rhipidistia wypełzły na ląd, co zapoczątkowało ewolucję w kierunku przystosowania kończyn do poruszania się na lądzie. [J.M.R.]

tugun (Coregonus tugun) - gatunek z podrodziny -»-sie-jowatych. Osiąga maksymalnie długość 20 cm i ciężar 80 g. Żywi się skorupiakami planktonowymi, owadami spadającymi do wody, larwami wodnych owadów i ikrą ryb. Żyje ok. 6 lat. Rozprzestrzeniony jest w zlewisku Morza Arktycznego - od rzeki Ob do Jany. Nie wchodzi nigdy do morza. Tworzy formy jeziorne. W okolicach rzek Ob, Jenisiej i Leny, gdzie licznie występuje, ma duże znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

tunek (Euthynnus alleteratus) - gatunek z rodziny -»makrelowatych. Ma barwę grzbietu stalowoniebieską, boki i brzuch srebrzy stobiałe;

nad linią boczną przebiega kilka ukośnych, nieregularnych, ciemnych smug; zwykle poniżej płetw piersiowych występuje pięć czarnych, okrągłych plam. Poszczególne okazy t. dochodzić mogą do długości 120 cm. T. odżywia się drobnymi rybami. Występuje we wszystkich ciepłych morzach, głównie w strefie

267

turbotek norweski

pelagicznej. Młode podchodzą do wybrzeży, a nawet wchodzą w ujścia rzek. Mięso t. jest jadalne, ale niezbyt smaczne. [J.M.R.]

tuńczyk (Thunnus thynnus) - gatunek z rodziny -^makrelowatych. Ma ciało wrzecionowate, silnie umięśnione, bocznie spłaszczone, trzon ogonowy długi, bardzo niski, a płetwę ogonową księżycowato wciętą; dwie płetwy grzbietowe oddzielone są od siebie tylko niewielką przestrzenią. T. ma niezwykle bogato unaczynione mięśnie i skórę, dzięki czemu utrzymuje prawie stałą temperaturę ciała (ok. 30°C), przewyższającą o mniej więcej 10° temperaturę otoczenia. Ciało ma ubarwienie zwykle granatowe na grzbiecie, szarawe lub białe na bokach z licznymi srebrnymi plamkami i białe na brzuchu; druga płetwa grzbietowa jest czerwonawobrązowa, płetwa odbytowa żółtawa, a pozostałe niebieskie lub czarne. T. rośnie bardzo szybko. W piątym roku życia osiąga średnio 135 cm długości i ciężar 35 kg, w siódmym - 165 cm i 70 kg, w dziesiątym - 206 cm i 131 kg, w trzynastym - 241 cm i 200 kg; maksymalnie dochodzi do długości 4,5 m i kilku-

Tuńczyk

set kilogramów wagi. T. jest rybą wędrowną, odbywającą dalekie wędrówki głównie w pogoni za pokarmem, na który składają się przede

wszystkim stadne ryby z rodziny stynkowatych i łososiowatych. Najchętniej przebywa w stadach. Tarło odbywa w cieplejszych wodach swego zasięgu. Zasiedla głównie tropikalne strefy Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego, występuje w Morzu Śródziemnym i bywa dość często spotykany w Morzu Północnym i Barentsa. W Europie poławiany jest głównie przez statki norweskie i niemieckie. Mięso t., doskonałe w smaku i bogate w witaminy A i D, nadaje się do suszenia, wędzenia oraz produkcji konserw. W niektórych obszarach zasięgu jest ceniony jako ryba sportowa. T. jest blisko spokrewniony z albakorami i patudą. [J.M.R.]

turbotek norweski (Phrynorhomtius noryegicus) - gatunek z rodziny ->skarpiowatych. Oczy ma umieszczone bardzo blisko siebie; duża łuska zmniejsza się w kierunku brzusznej krawędzi ciała;

na łuskach często występują maleńkie ząbki, które sprawiają w dotyku wrażenie szorstkości powierzchni ciała. T.n. jest brązowożółty z rozsianymi na skórze ciemniejszymi plamami. Osiąga długość 12 cm. Spotyka się go najczęściej na głębokości 20 do 50 m; rzadko schodzi na głębokość do 170 m. Tarło odbywa od marca do czerwca. Larwy przechodzą metamorfozę przy długości od 9 do 11 mm. Trzynastomilime-trowe są już zupełnie podobne do rodziców. T.n. żywi się drobnymi rybami, robakami i skorupiakami. Występuje w północnowschodniej części Oceanu Atlantyckiego. Ze względu na niewielkie roz-

tygrysek

268

miary (tylko 12 cm) nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

tygrysek -^złota rybka.

ugaj, uhaj (Leucźscus brandti)

- gatunek z rodzaju -jelców. W odróżnieniu od większości karpiowatych zamieszkuje wody słone. Występuje wzdłuż wschodnich wybrzeży Azji - od ujścia Amuru do Tajwanu. Na tarło wstępuje do rzek. Dorasta do 50 cm długości. Ma pewne znaczenie gospodarcze. [H.R.]

uklej amurski (Culter albur-nus) - gatunek z rodziny

-^karpiowatych. Jest podobny wyglądem do wierzchogląda. Różni się od niego dłuższym kilem na brzuchu, sięgającym nasady płetw piersiowych. Ma otwór gębowy górny, zęby gardłowe w trzech szeregach oraz ostatni twardy promień płetwy grzbietowej przekształcony w mocny kolec. Osiąga 35 cm długości. Żywi się rybami. Posiada niewielkie znaczenie gospodarcze. W Chinach i w Syjamie żyje kilka innych gatunków ukle-ja. [H.R.]

ukleja (Alburnus alburnus) - gatunek z rodziny ->karpio

Ukleja

watych. Ma wydłużone, spłaszczone bocznie ciało, pokryte delikatnymi, łatwo odpadającymi łuskami, otwór gębowy górny oraz zęby gardłowe ustawione w dwóch szeregach. Ubarwienie grzbietu jest zielonkawe lub szare, boki i brzuch białosrebrzyste. U. dochodzi do 15 cm długości, rzadziej do 20 cm. Żywi się planktonem. Trze się w maju i czerwcu kilkakrotnie, w rzekach - na podłożu kamienistym, a w jeziorach - przy brzegach, w miejscach wystawionych na działanie fal. Ikra przykleja się do kamieni, korzeni drzew i innych przedmiotów znajdujących się w wodzie. U. żywi się planktonem i stanowi podstawę pożywienia dla ryb drapieżnych. Zamieszkuje Europę, z wyjątkiem jej krańców południowych i północnych. W Polsce występuje gromadnie w rzekach, od ich biegu dolnego po bieg górny, w jeziorach i zalewach morskich. Ma dość duże znaczenie gospodarcze. Jest spożywana w stanie świeżym lub używana do produkcji konserw. Dopóki nie wytworzono syntetycznej masy perłowej, używano do jej produkcji łuski uklei. [H.R.]

ukośnik wspaniały (Areosto

mus anostomus) - gatunek z rodziny -^kąsaczowatych. Ma kształt wydłużony, ołów-kowaty, ze ściętym w stronę pyska grzbietem, a ubarwienie czerwonawozłotozielone z ciemnymi, prawie czarnymi pasami wzdłuż ciała. Osiąga 18 cm długości. Przebywa

269

wargaczowate

w wodach o temperaturze 22° do 30°C. Rzadko wykazuje agresywność przejawiającą się głównie w staczaniu walk przez osobniki tego gatunku między sobą. Jest wszystkożerny, przy czym rośliny stanowią duży udział w jego pokarmie. U.w. występuje w dorzeczu Amazonki. Bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]

ukwiałowa ryba -^amfiprion. umbra -*muławka.

umbryna (Umbrina cirrosa) - gatunek z rodziny -^kułbinowatych. Pośrodku dolnej

szczęki ma niewielki wąsik. Ubarwienie ciała z wyjątkiem głowy jest srebrzyste z licznymi, ukośnie przebiegającymi, ciemnymi smugami. U. osiąga 1,5 m długości i ciężar 65 kg. Prowadzi przy-denny tryb życia. Odżywia się larwami owadów, rybami, krewetkami i nagimi mięczakami. Występuje wzdłuż atlantyckich wybrzeży Europy i Afryki, od Zatoki Biskajskiej do Angoli, oraz w Morzu Śródziemnym, Czarnym i Azow-skim. Spotykana jest rzadko, nie tworzy stad i dlatego ma niewielkie znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

wachnia, nawaga pacyficzna (Eleginus gracilis) - gatunek z rodziny -i-dorszowatych, blisko spokrewniony z nawaga, którą zastępuje w rejonie pacyficznym. Osiąga 40 cm długości. Żywi się bentosem. Występuje w północnym Pacyfiku, od Morza Czukockiego i Cieśniny Beringa do wysp Hokkaido i południowego Sachalinu, oraz po stronie amerykańskiej w wygłodzonych rejonach wód przybrzeżnych. Wchodzi czasem do rzek. Na terenach występowania ma duże znaczenie gospodarcze. Jest masowo spożywana. [K.K.]

wahoo (Acanthocybium solan-dri) - gatunek z rodziny C-y-biidae, z rzędu -..okoniokształtnych, spokrewniony z makrelowatymi. Występuje w tropikalnych obszarach wszechoceanu. Jest niezmiernie żywotny. Świetnie pływa (z prędkością do 80 km/godz.). Stanowi ulubiony obiekt połowów rybołówstwa sportowego, dostarcza bowiem wiele emocji z powodu swej prędkości pływania i niezwykłej siły. [K.K.]

wandelia, kandyra, kamero (Yaridellia cirrhosa) - gatunek z rodziny sumów pasożytniczych (Pygidiidae), z podrzędu ->sumowców. Ma ciało wydłużone, a na pokrywach skrzelowych kolce. Osiąga długość 6 cm. Występuje w dorzeczu Amazonki. Pasożytuje na rybach, wgryzając się w ich skórę i wysysając krew. Przytrzymuje się przy tym za pomocą kolców na pokrywach skrzelowych. Przenika także do dróg moczowych kąpiących się ludzi, skąd w związku z posiadaniem kolców jest trudna do usunięcia. [H.R.]

wargaczowate (Labridae) - rodzina z rzędu -^okoniokształtnych, obejmująca ok.

wariatki

270

400 gatunków. W. są na ogół małe lub średnich rozmiarów i tylko niektóre gatunki osiągają ciężar dochodzący do 27 kg. Mają ciało wydłużone,

Skalik

pokryte cykloidalną łuską, mięsiste wargi i ruchome, mogące się wysuwać szczęki. Większość form jest jaskrawo ubarwiona. Żywią się na ogół fauną przydenną. Zasadniczym pokarmem są mięczaki rozgniatane zębami szczękowymi i gardłowymi. W poszukiwaniu pożywienia w. mogą też odłupywać kawałki raf. Niektóre gatunki są roślinożerne. Biologia rozrodu w. jest bardzo urozmaicona. Przeważnie składają ikrę na dnie. Wiele gatunków strzeże złożonej ikry aż do chwili wylęgu, niektóre budują gniazda, jak np. skrzelówka (Crenilabrus ąuinąuemaculatus\ budująca z wodorostów gniazdo w kształcie księżyca. Gatunki z rodzaju Ctenolatirus, jak np. skalik (Ctenolabrus rupestris), składają dużą, zupełnie przezroczystą ikrę, unoszącą się swobodnie w pelagialu. W. są rybami tropikalnej strefy mórz. Ich życie związane jest w dużym stopniu z rafami koralowymi. Niektóre gatunki mogą jednak docierać wzdłuż europejskich wybrzeży Oceanu Atlantyckiego aż do brzegów Norwegii. Kilka gatunków spotyka się w Morzu Czarnym, jeden występuje w wodach Dalekiego Wschodu.

Wiele gatunków w. ma znaczenie gospodarcze. Mięso ich nadaje się do spożycia w stanie świeżym i wędzonym. [J.M.R.]

wariatki -^sumikowate. Webera aparat -^-szkielet. welon ->zlota rybka.

węch, zmysł węchu, powonienie - zdolność wykrywania w otoczeniu substancji zapachowych. U ryb zmysł w. umiejscowiony jest w narządzie węchowym, który ma postać jamki wyścielonej nabłonkiem czuciowym, często pofałdowanym w celu zwiększenia powierzchni recepcyjnej i mającym wówczas postać rozetki. U krągłoustych pojedynczy narząd w. znajduje się na szczycie głowy. Przez pojedyncze nozdrze łączy się ze środowiskiem zewnętrznym. U spodoustych jest parzysty i znajduje się na spodniej części głowy. U ryb kostnych leży po obu stronach głowy przed oczami, komunikując się ze środowiskiem zewnętrznym za pomocą parzystych nozdrzy, z których każde składa się z dwóch otworków - wlotowego i wylotowego. Zmysł w. poza funkcją pomocniczą przy wynajdowaniu pokarmu miewa także i inne znaczenie. Może służyć do odczuwania obecności ryb tego samego lub innego gatunku. Na przykład śluz strzebli odznacza się zapachem, który pobudza je do skupiania się w stado; zapach gatunków drapieżnych powoduje u nich uczucie trwogi i rozproszenie stada. Bardzo silnie rozwinięty zmysł w. mają węgorze, sumy, rekiny i piranie. [J.M.R.l

271

wędkarstwo

wędkarstwo - sport lub sztuka łowienia ryb za pomocą wędki. Podobnie jak rybactwo czy łowiectwo, ma bardzo stare tradycje, sięgające okresu kamienia łupanego. Stanowiło początkowo jeden z zasadniczych sposobów zdobywania pożywienia. Pierwsze narzędzia połowu były bardzo prymitywne (ościenie drewniane, krzemienne, kościane). Z czasem zaczęto używać osęki (haka) umożliwiającej zahaczenie ryby i wyrzucenie jej na brzeg. Obserwacje sposobu żerowania nasunęły później pomysł ukrycia osęki w przynęcie. W końcu powstał sprzęt połowowy - wędka składająca się z haczyka, przyponu z ciężarkiem, linki lub nici wędnej z pływakiem, kołowrotka i wędzi-ska. Dzisiaj udoskonalenia wędki polegają głównie na zastępowaniu poszczególnych części nowymi tworzywami, jak nylon, szklane włókno, klejonka, metal, sztuczne przynęty itd. W. traci obecnie na znaczeniu jako sposób zdobywania pokarmu; w coraz większej mierze staje się sportem, sztuką dla sztuki, odpoczynkiem dla olbrzymiej rzeszy ludzi oraz dopingiem do poznania biologii ryb, ich ekologii i sposobów zachowania się. Pierwsze wzmianki o łowieniu ryb znajdują się już w Starym Testamencie. Pierwszą rozprawę poświęconą wyłącznie łowieniu ryb wydano w 1496 r. Literatura dotycząca w. jest dzisiaj bardzo bogata. W. dzieli się na dwie wielkie gałęzie: w. słodkowodne (śródlądowe) i w. morskie. W w. śródlądowym można wyróżnić trzy podstawowe metody połowu: połów powierzchniowy, połów w toni wodnej i połów gruntowy. Połów powierzchniowy jest najnowocześniejszym i najmodniejszym sposobem łowienia ryb, ale wymaga wysokich umiejętności łowieckich i doskonałego opanowania sprzętu. Przy tym sposobie łowienia stosuje się jako przynęty naturalne owady albo tzw. sztuczne muchy. Mogą to być "muchy suche", płynące po powierzchni, lub "mokre", płynące tuż pod powierzchnią wody. Te ostatnie powstały na zasadzie imitacji opartej na obserwacji sposobów pobierania pokarmu przez niektóre gatunki ryb w określotych typach wód, zastępując trudne nieraz do zdobycia owady naturalne. Ten sposób łowienia stosowany jest najczęściej w potokach i rzekach górskich, gdzie przebywają owadożerne ryby łososiowate, jak pstrągi, lipienie, łososie i trocie. Do ryb łowionych na ,,muchę" należą też klenie, bassy i in. Przy połowach w toni wodnej stosuje się przynęty imitujące poruszanie się drobnej ryby lub naturalną małą rybę. Do połowów używa się wędki zwanej spinningiem lub wędki z żywą przynętą. Na spinning łowi się wyrzucając daleko na wodę umocowaną na żyłce martwą rybę lub jej imitację z metalu i holując ją następnie wolno na różnych głębokościach (także tuż nad dnem) do brzegu lub do łodzi. Żywą przynętę umieszcza się na haku z linką i spławikiem ł "zastawia" w wodzie. Przy połowie w toni wodnej stosuje się nieraz metodę trol-lingu (nie mylić z zabronionym u nas sposobem łowienia, zwanym trailingiem, polegającym na holowaniu przynęty za łodzią), używaną naj-

wędkarstwo

272

częściej do połowów pod lodem. Trolling polega na podnoszeniu i opuszczaniu przynęty w wodzie bez wyciągania jej nad powierzchnię. Metoda ta podobna jest do spinningowej, inny jest jedynie sposób manipulowania sprzętem. Przy tej metodzie połowu łowi się przede wszystkim ryby drapieżne polujące na swych współplemień-ców. Do ryb najczęściej poławianych w toni wodnej należą: szczupaki, okonie, sandacze, bassy, sumy, bolenie, czasem jesiotry i in. W trakcie tzw. połowów gruntowych stosuje się przynęty takie, jak robaki, pierścienice, pasty, nasiona pszenicy, grochu itp. Przy łowieniu tą metodą haczyk z przynętą umieszcza się na ogół bezpośrednio na dnie lub tuż nad dnem. Przy wędkowaniu gruntowym łowi się zarówno na wędki trzymane przez wędkarza, jak i na tzw. sznury oraz na przynęty pływające. Do ryb najczęściej poławianych tą metodą należą wszelkie karpiowa"te, węgorze, sumy, miętusy i flądry.

W w. morskim stosuje się w zasadzie te same metody połowu co w śródlądowym, chociaż łowienie w morzu jest czymś więcej niż samą adaptacją wędkarstwa śródlądowego do warunków morskich, gdyż ryby morskie bywają znacznie większe i cięższe od słodkowodnych, i mogą stanowić zagrożenie nawet dla życia wędkarza.

Do najczęściej poławianych ryb morskich, cieszących się u wędkarzy największą sławą, należą wielkie tarpony atlantyckie, tuńczyki, rekiny, żaglice, marliny i miecznik!. Największą odnotowaną rybą, złowioną na wędkę, był

żarłacz ludojad, ważący ok. 900 kg, złowiony w 1941 r. koło Australii. Najlepsze wyniki w w. słodkowodnym uzyskuje się w wodach Nowej Zelandii, gdzie łowi się głównie pstrągi zaaklimatyzowane tam w ubiegłym stuleciu. Z łowisk morskich słyną wybrzeża Florydy i Australii. Rosnące coraz bardziej rzesze amatorów wędkarstwa zmuszają w obawie przed wytrzebieniem pogłowia ryb do regulowania ich odłowów. Wprowadza się wymiary ochronne dla poszczególnych gatunków, zakazy łowienia w okresach tarła i w miejscach tarła, limituje się liczbę dziennie złowionych ryb szlachetnych. W Polsce istnieje Polski Związek Wędkarski, udzielający zezwoleń na wędkowanie i dzierżawiący tereny wędkarskie, które następnie zagospodarowuje, zarybia rzeki i jeziora, akli-matyzuje nowe gatunki ryb sportowych, przestrzega ochrony poszczególnych gatunków, a także ochrony pewnych obszarów wodnych.

Ze sportem wędkarskim blisko związane są coraz bardziej rozwijające się polowania podwodne. Ten typ sportu wymaga doskonałych warunków fizycznych i zdrowotnych łowcy, a przede wszystkim umiejętności pływania. Wymaga też odpowiedniego sprzętu: maseczki, płetwy, kuszy, woreczka do przechowywania złowionych ryb, a przy polowaniach na większych głębokościach - kostiumu płetwonurka i butli z tlenem. Przy polowaniach podwodnych użyteczna jest łódź, na której przebywa osoba asekurująca. Myślistwo podwodne uprawiane jest zarówno w morzu, jak i

273

wędrówki ryb

W zbiornikach słodkowodnych. Jest ono ogromnie popularne, zwłaszcza w krajach o cieplejszym klimacie niż Polska. W zasadzie u nas wody są zbyt zimne dla uprawiania tego sportu, a także mają zbyt małą przezroczystość, która utrudnia wypatrzenie odpowiedniej do strzału ryby. [J.M.R.]

wędrówki ryb - regularne, okresowe oraz docelowe przemieszczanie się ryb, uwarunkowane swoistymi dla gatunku lub rasy dziedziczącymi się cechami, wytworzonymi i utrwalonymi w procesie rozwoju gatunku. Rozróżnia się w.r. czynne i bierne. Wędrówki bierne nie są wędrówkami w ścisłym znaczeniu lego słowa i dotyczą głównie przemieszczania się ikry, larw lub narybku za pośrednictwem prądów, które je unoazą. Mogą one być bez-

kierunkowe lub też zgodne z kierunkiem prądu. Mają nieraz wielki zasięg, czasem setek i tysięcy kilometrów. Larwy węgorza europejskiego np. wędrują z Prądem Zatokowym z okolic Bermudów do północnozachodnich wybrzeży Europy. Ich wędrówka trwa ok. 3 lat. Wędrówki czynne polegają na aktywnym poruszaniu się ryb w określonym kierunku na skutek pobudzenia podnietami wewnętrznymi przy określonych warunkach środowiska. Na "decyzję" podejmowania wędrówek wpływ mają prądy wodne doskonale przez ryby wyczuwane, mogące być czynnikiem kierującym w określone rejony, przy czym stosunek ryb do prądu może być dodatni (gdy płyną pod prąd) lub ujemny (gdy płyną z prądem); duże znaczenie ma także światło, temperatura, zasolenie wody i zawartość

Wędrówki larw węgorza. Linie brzegowe znacznie pogrubione oznaczają miejsca wnikania młodych węgorzy do wód słodkich; linie ciągle i kropkowane - zasięgi larw jednakowej długości

węgornica

274

gazów w wodzie. Z czynników wewnętrznych bodziec do wędrówek stanowi np. dojrzewanie produktów płciowych. Rozróżnia się trzy podstawowe typy wędrówek czynnych: diadromiczne, potamodromiczne i oceanodromiczne. Wędrówki diadromiczne zachodzą między wodami morskimi a śródlądowymi. Wyróżnia się tutaj z kolei wędrówki anadromiczne, które odbywają ryby spędzające większość życia w morzu i wędrujące następnie do wód słodkich na tarło, jak ap. łosoś czy minog morski; wędrówki katadromiczne odbywane przez ryby spędzające większość życia w wodach śródlądowych, a na tarło podążające do mórz (węgorz europejski); wędrówki amfi-dromiczne polegające na przenoszeniu się z morza do rzek lub odwrotnie, ale nie w celu rozrodu. Ten ostatni typ wędrówek występuje u niektórych gatunków babek w określonym stadium ich cyklu życiowego. Wędrówki potamodromiczne zachodzą tylko w obrębie wód słodkich (podlegają im niektóre sieje oraz brzana, leszcz i świnka) i odbywane są z jeziora do rzeki i na odwrót albo przebiegają tylko w obrębie rzeki bądź jeziora. Wędrówki oceanodromiczne występują w obrębie morza. W strefie umiarkowanej półkuli północnej dominującym typem takiej wędrówki jest kierunek północny w okresie ocieplania się wód i kierunek południowy w okresie ich oziębiania. Wędrówki takie odbywają się bądź wzdłuż wybrzeży, bądź też w pelagialu mórz. Podejmowane przez ryby wędrówki mają nieraz olbrzymie zasięgi. Łosoś pacyticzny np. potrafi przewędrować setki kilometrów w górę rzek po przebyciu nieraz kilku tysięcy kilometrów w morzu w okresie żerowania; węgorz europejski wędruje w obrębie wód śródlądowych do kilku tysięcy kilometrów niejednokrotnie z wysokości ponad 2 tyś. m n.p.m., by następnie kontynuować wędrówkę morzem, przebywając jeszcze ok. 5 tyś. km i znajdując niezawodnie, dzięki sobie tylko znanemu sposobowi nawigacji, niewielki stosunkowo obszar w Morzu Sargassowym, gdzie odbywa tarło. Problemy wędrówek ryb ciągle jeszcze nie są dokładnie poznane i nadal prowadzi się intensywne badania nad sposobami orientowania się ryb w tak olbrzymich przestrzeniach oceanicznych, nad sposobami odnajdywania celu wędrówek. [J.M.B.]

węgornica ->-ślepica.

węgorz amerykański (Anguilla rostrata) - gatunek z rodziny -»-węgorzowatych (przez niektórych autorów uważany za ten sam gatunek co węgorz europejski). Oba te gatunki mają podobny tryb życia, biologię i budowę, z tą różnicą, że w.a. posiada mniejszą liczbę kręgów, mniejsze rozmiary i krótszy (roczny) okres życia larwalnego niż węgorz europejski. W.a. rozprzestrzeniony jest w wodach zachodniej Grenlandii i Ameryki Północnej od Zatoki Sw. Wawrzyńca do Zatoki Meksykańskiej, Panamy i Antyli; sporadycznie spotykany jest także u wybrzeży Ameryki Południowej. Mięso ma bardzo smaczne. [J.M.R.]

275

węgorz europejski

węgorz elektryczny (Electrophorus electricus) - gatunek z rodziny Electrophoridae, z podrzędu ->-gymnotowców. Zewnętrznie przypomina bardziej węgorzokształtne, do których był dawniej zaliczany i skąd wywodzi się jego nazwa. W.e. ma ciało wydłużone, nagie, pozbawione płetwy grzbietowej i brzusznej, a płetwę ogonową szczątkową;

po obu stronach ciała, wzdłuż płetwy odbytowej, znajdują się powstałe z mięśni brzusznych narządy elektryczne, silnie unerwione przez nerwy rdzeniowe (-^elektryczne narządy). Zajmują one niemal 4/5 długości ciała i stanowią ok. 1/3 jego ciężaru. Wytwarzają napięcie od 300 do 500 V, są zatem znacznie silniejsze niż odpowiednie narządy drętw i sumów elektrycznych. Mogą zabijać mniejsze zwierzęta oraz ogłuszać i paraliżować większe. Są to narządy służące raczej do ataku niż do obrony. Silnie unaczyniony nabłonek jamy gębowej i gardzieli umożliwia oddychanie powietrzem atmosferycznym, co jest przystosowaniem do życia w bagnistych i wolno płynących wodach, gdzie okresowo występuje deficyt tlenu. W.e. żywi się głównie rybami, ale również płazami i większymi bezkręgowcami. Występuje w dorzeczu Amazonki i Orinoko. Ma mięso tłuste i smaczne, jadane przez miejscową ludność. [K.K.]

węgorz europejski (Anguilla. anguilla) - gatunek z rodziny ->.węgorzowatych. Rozprzestrzeniony jest przy wybrzeżach, w rzekach oraz jeziorach zachodniej Europy, krajów śródziemnomorskich i nadbałtyckich. Ma ciało wydłużone, walcowate, bocznie spłaszczone za otworem odbytowym, pokryte bardzo drobną, podłużną łuską, ukrytą w skórze i przykrytą gru-

Węgorz europejski

ba warstwą śluzu; posiada otwór gębowy końcowy, uzbrojony w kilka rzędów ostrych zębów. Grzbiet jest zielonkawy lub brązowawy, boki zwykle żółtawe, brzuch szarobiały. W.e. prowadzi nocny tryb życia, spędzając dzień zagrzebany w mule lub ukryty wśród zarośli. Samce osiągają długość do 55 cm, samice do 2 m i ciężar do 9 kg. Dorosłe w.e. w okresie jesiennym nabierają srebrzystego ubarwienia, a oczy znacznie się im powiększają. Wiosną rozpoczynają spływ w kierunku morza na tarło, skąd nigdy już nie wracają. Wędrówki odbywają zwykle w nocy, zwłaszcza w noce burzliwe, ciepłe i ciemne. Celem wędrówki jest zachodnia strona Atlantyku, gdzie koło Wysp Bermudzkich, w Morzu Sargassowym, odbywa się na znacznej głębokości (ok. 1000 m) tarło. Po tarle w.e. prawdopodobnie giną. Wylęgłe larwy (leptocefale) kształtem przypominają liść wierzby, są zupełnie przezroczyste, płaskie, wiodą pelagiczny tryb życia przy powierzchni morza i są biernie unoszone przez Prąd Zatokowy w kierunku wybrzeży europejskich. W trakcie wędrówki rosną, przeobrażają się i stopniowo przybierają kształt obły. Wędrów-

węgorz japoński

276

ka do strefy przybrzeżnej trwa ok. 3 lat i w tym czasie larwy osiągają zaledwie 60 do 75 mm długości. Następnie zaczynają wnikać masowo do rzek europejskich. Najwięcej w.e. wchodzi do rzek angielskich i francuskich wystawionych na działanie Prądu Zatokowego, jak rzeki Severn i Loara. Do Bałtyku docierają znacznie później i w mniejszych ilościach. Do Wisły wstępują przy długości 15 do 20 cm. Do wód słodkich wchodzą zawsze tylko samice, samce natomiast pozostają przy ujściach rzek, oczekując przez kilka lat na powracające okazy płci odmiennej. Dojrzałość płciową uzyskują samce po 4 do 9 lat, samice - po 9 do 10, a czasem nawet po kilkunastu latach spędzonych w wodach słodkich. Pokarm młodych węgorzy stanowi drobny plankton zwierzęcy i larwy owadów; w miarę wzrastania zjadają także pijawki, ślimaki, ikrę ryb, raki w okresie linienia oraz drobne ryby (jak cierniki, jazgarze, a zwłaszcza ukleje, stynki i drobne sielawy); nie gardzą również martwymi szczątkami zwierzęcymi. Znaczenie gospodarcze w.e. jest bardzo duże. Mięso ich jest tłuste, delikatne, wyborne w smaku. Do czołowych krajów w połowach w.e. należy Dania, Anglia, Francja, Niemcy i Polska. [J.M.R.]

węgorz japoński (Anguilla japonica) - gatunek z rodziny -^węgorzowatych. Jest formą wędrowną. Ma biologię podobną do biologii węgorza europejskiego. Tarło odbywa w głębinach Oceanu Spokojnego. W wodach słodkich spędza tylko 4 do o lat; krótszy

jest także jego okres życia larwalnego niż węgorza europejskiego. W.j. osiąga długość 1,5 m. Rozprzestrzeniony jest w wodach przybrzeżnych i słodkich wschodniej Azji od zlewiska Morza Japońskiego przez Morze Żółte i dalej na południe aż po wyspę Hai-nan. [J.M.R.]

węgorzoksztattne, niedopłetwe (Anguilliformes) - rząd z nadrzędu ryb -^-kościstych, obejmujący ok. 20 rodzin, m.in. murenowate, kongrowate i wężorybowate. Mają ciało silnie wydłużone, cylindryczne; w płetwach istnieją tylko promienie miękkie; płetwa grzbietowa jest niska, długa, zrasta się z ogonową, a ta ostatnia z odbytową;

brak płetw brzusznych, stąd dawna nazwa niedopłetwe (Apodes); u niektórych rodzin brak także płetw piersiowych; w. są nagie lub pokryte drobną, głęboko osadzoną w skórze pod warstwą śluzu, niewidoczną gołym okiem łuską cykloidalną; mają bardzo małą zewnętrzną szczelinę skrzelową, pęcherz pławny połączony z przewodem pokarmowym i dużą liczbę kręgów (do 200). Niektóre gatunki bywają jadowite. W. z reguły są drapieżcami, a niektóre gatunki wykazują przejawy pasożytnic-twa. W. przechodzą w swym rozwoju przez stadium płaskiej, przezroczystej larwy unoszącej się w pelagialu mórz. Larwy te były niegdyś opisane jako osobny rodzaj pod nazwą Leptocephalus z licznymi nazwami gatunkowymi. W terminologii rybackiej jest używana nazwa leptocefale, określająca larwy i narybek węgorza. W. są formami wyłącznie mor-

277

węgorzyca

skimi i tylko przedstawiciele jednej rodziny (węgorzowatych) część życia spędzają w wodzie słodkiej. Większość gatunków zamieszkuje wody gorącej strefy klimatycznej. Jest wśród nich wiele form głębinowych. W wodach Polski występuje tylko jeden przedstawiciel tego rzędu - węgorz europejski. Wiele gatunków w. ma znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]

węgorzowate (Anguillidae') - rodzina z rzędu -^węgorzokształtnych, jedyna, której przedstawiciele występują również w wodach słodkich. Obejmuje l rodzaj z ok. 15 gatunkami. Ciało w. jest silnie wydłużone, wężowate, prawie cylindryczne i jedynie w ogonowej partii bocznie spłaszczone; płetw brzusznych brak; połączone ze sobą płetwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa posiadają wyłącznie miękkie promienie; duża jama gębowa ma szczęki uzbrojone w niewielkie zęby, ustawione w kilku rzędach. W. są rybami drapieżnymi, odżywiającymi się wszelkimi żywymi i martwymi zwierzętami. Zamieszkują płytkie, przybrzeżne wody morskie, rzeki, stawy i jeziora. W dżdżyste dni mogą wypełzać na ląd i w trawie pokonywać znaczne nieraz odległości. Większość życia spędzają w. w wodach słodkich, do morza wędrują tylko na tarło, po którym prawdopodobnie giną. Występują w zlewiskach oceanów Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego. W wodach Polski reprezentowane są przez węgorza europejskiego. W. mają duże znaczenie gospodarcze; mięso ich jest tłuste, smaczne, doskonale nadaje się do wędzenia. [J.M.R.]

węgorzyca (Zoarces viviparus) - gatunek z rodziny ^wę-gorzycowatych. Ma ciało niskie, o drobnej, rzadko rozmieszczonej łusce, pogrążonej

Węgorzyca

w skórze; płetwa grzbietowa posiada w tylnej części krótki, niski odcinek, podparty twardymi promieniami; płetwa ogonowa jest mała i zaokrąglona. Ubarwienie w. jest dość zmienne, w zasadzie żółtawozielone z 2 szeregami plam: wzdłuż grzbietu i po bokach ciała. Dochodzi ona do 33 cm długości, wyjątkowo do 60 cm, przy czym samice są zawsze nieco większe od samców. Żywi się drobnymi bezkręgowcami dennymi, ikrą i narybkiem. Jest jajożyworodna. Młode w liczbie 10 do 400 sztuk, długości 4,5 cm, rodzą się po 4 miesiącach od zapłodnienia, w Bałtyku - od grudnia do lutego. W. przebywa w strefie przybrzeżnej mórz do 30 m głębokości, najchętniej wśród kamieni i roślinności podwodnej, nie unikając wód słonawych i ujść rzek. Na obszarze swego występowania wytwarza szereg ras, zwłaszcza fiordowych, różniących się między sobą liczbą kręgów, która znacznie maleje w miarę wysładzania się wody w fiordach głęboko wrzynających się w ląd. Występuje w północnym Atlantyku od kanału La Manche do Morza Białego i jest pospolita w Morzu Północnym i Bałtyckim. Ma mięso smaczne, zawierające ok. 6,3°/o tłuszczu, jednak zielona barwa kości po przyrządzaniu

węgorzy cowate

278

odstręcza wielu konsumentów. Bywa jadana po uwędzeniu i w konserwach. [K.K.]

węgorzycowate (Zoarcidae) - rodzina z podrzędu -^ślizgowców, obejmująca ponad 30 rodzajów i kilkadziesiąt gatunków. Mają ciało niskie, w części przedniej obłe, w trzonie ogonowym bocznie spłaszczone, nagie lub pokryte drobnymi, izolowanymi od siebie łuskami, głęboko pogrążonymi w skórze; płetwa grzbietowa i odbytowa tworzą wraz ze słabo wyodrębnioną, zaokrągloną płetwą ogonową jednolity fałd; płetw brzusznych brak lub są zredukowane do jednego, dwóch, trzech lub czterech promieni;

płetwy piersiowe są dobrze rozwinięte. W. mają szeroki zasięg występowania; są w zasadzie zimnowodne i denne, rozsiedlone głównie w morzach borealnych, arktycznych i antarktycznych. W morzach europejskich występują m.in. głowiki, płetwoplamek oraz węgorzyca. [K.K.]

wężorowce (Stomiatoidei) - podrząd z rzędu -»śledziokształtnych, grupujący 8 rodzin. Mają ciało silnie wydłużone i bocznie spłaszczone (jak u żmijowca), a u niektórych gatunków (jak u topor-nika), skrócone; wzdłuż bo. ków ciągną się narządy świetlne ułożone przeważnie w 2 szeregach; otwór gębowy jest wielki, paszcza rozciągalna, a zróżnicowane ostre zęby pomagają przy chwytaniu i przytrzymywaniu zdobyczy;

większość gatunków ma płetwę tłuszczową. W. są bardzo drapieżne i żarłoczne. Występują w pelagialu i batypelagialu wszechoceanu. W rozwoju przechodzą metamorfozę, przy czym larwy ich w tak znacznym stopniu różnią się od osobników dorosłych, że opisywano je jako odrębne gatunki. Szczególnie interesujący jest pod tym względem rodzaj idiakantów. Z innych gatunków w. bardziej znany jest rodzaj cyklotony (Cyclothone), pospolity zwłaszcza w batypelagialu tropikalnego Atlantyku. [K.K.]

wężorybowate (Ophichthyidae)

- rodzina z rzędu ->-węgorzokształtnych, obejmująca ponad 200 gatunków. Mają ciało bardzo wydłużone i cienkie, pozbawione płetwy ogonowej, oraz długą płetwę grzbietową, która nie łączy się z krótką odbytową; na ogół brak płetw brzusznych albo są bardzo małe. Większość gatunków posiada jaskrawe ubarwienie, zharmonizowane z barwami otoczenia. U polinezyjskich gatunków Chlevastes colubrinus i Leiuranus semicinclus przebiegają w poprzek ciała jaskrawe pasy, niemal identyczne z pasami zasiedlających te same obszary gadów

- wężów morskich. W. osiągają 1 m długości. Żywią się bezkręgowcami dennymi. Niektóre gatunki przystosowały się do pasożytniczego trybu życia. Sieczne uzębienie umożliwia im przecięcie skóry i przeniknięcie do ciała ofiary, gdzie wyżerają wnętrzności. Gatunki z rodzaju Ophichthys i Apterichthys znajdowano na żabnicach. Większość gatunków w. zasiedla rejony przybrzeżne oraz rafy koralowe strefy tropikalnej wszechoceanu, a znacznie mniej jest ich w strefach umiarkowanych. Gatunki pasożytnicze przystosowały się do życia na większych głębokościach. [K.K.]

279

wiek i wzrost

wężynka (Nerophis ophidion) - gatunek z rodziny -iglicz-niowatych. Od igliczni różni się nieco mniejszymi rozmiarami (dochodzi do 28 cm długości, w Bałtyku do 20 cm), bardziej smukłym, wężykowatym ciałem, o chwytnym ogonku pozbawionym płetwy ogonowej. Barwa jej jest zharmonizowana z barwą roślinności, wśród której żyje- zielona lub brązowa z jaśniejszymi plamkami. Rozród przebiega w zasadzie jak u innych przedstawicieli tej rodziny, jednak u samca nie wytwarza się torba lęgowa i samica przykleja jaja wprost na jego brzuchu. W. zasiedla strefę przybrzeżną mórz europejskich od Morza Czarnego po Norwegię i jest pospolita w Bałtyku, zwłaszcza na łąkach podwodnych trawy morskiej. [K.K.]

wiciahowate (Polynemidae) - rodzina z rzędu -s-okoniokształtnych, blisko spokrewniona z cefalowatymi. Ciało w. jest wydłużone, bocznie spłaszczone; stosunkowo duża głowa posiada wielki otwór gębowy o położeniu dolnym;

bardzo charakterystyczna dla w. jest budowa płetw piersiowych: składają się one z dwóch części, z których część dolna ma postać licznych, wolnych, wiciowatych promieni, spełniających zapewne funkcje dotykowe; u niektórych gatunków promienie te mogą być dwa razy tak długie jak ciało. W. rozsiedlone są w przybrzeżnych wodach mórz tropikalnych, a niektóre mogą wchodzić do rzek. Większość gatunków nadaje się do spożycia; z pęcherzy pławnych w. sporządza się żelatynę i klej rybi. [J.M.R.]

widłaki (Phycis) - rodzaj z rodziny ->dorszowatych obejmujący drobne gatunki szelfu północnoeuropejskiego, o długości od 15 do 30 cm. Przy wybrzeżach europejskich od Islandii, W. Brytanii i Irlandii do północnych wybrzeży Afryki i zachodniej części Morza Śródziemnego włącznie występuje widłak biały (Phycis bleranoźdes), a od Zatoki Biskajskiej do Zielonego Przylądka i w Morzu Śródziemnym do Adriatyku - widłak różowy (Phycis phycis). Znaczenie gospodarcze w. jest niewielkie. [K.K.]

wieczka skrzelowe -oskrzelowe pokrywy.

wiek i wzrost. Badania w. i w. ryb, szczególnie tempa wzrostu, mają zasadnicze znaczenie w racjonalnej gospodarce rybackiej. Wskazują na przerybienie zbiornika lub, odwrotnie, na niedostateczne wykorzystanie rezerw pokarmowych. Pozwalają ustalić okres, w którym tempo wzrostu ulega zahamowaniu, oraz okres, w którym odłów jest najbardziej opłacalny, a jednocześnie nie wpłynie ujemnie na odnowienie się pogłowia danego gatunku. Służą też do opracowania prognoz rybackich. Tempo wzrostu jest jednym z kryteriów przy wyróżnianiu ras u ryb śle-dziowatych, łososiowatych i in. Wiek ryb określa się na podstawie liczby pierścieni rocznych na -^-łuskach, a w przypadkach, gdy łusek brak lub gdy są one drobne i mało czytelne, na podstawie otoli-tów (-^-zmysłów narządy) i niektórych kości, jak kości pokryw skrzelowych, obojczyków, szczęki górnej, kręgów i skostniałych promieni płetw.

wiek i wzrost

280

Na ich przekroju poprzecznym po oszlifowaniu również są widoczne pierścienie roczne. Do oznaczania wieku su-mowców i jesiotrowatych używa się pierwszego promienia płetw piersiowych, a u dor-szowatych i płastugokształt-nych - otolitów. Między wzrostem łuski (i wymienionych wyżej kości) a wzrostem długości ciała istnieje prosta zależność. Przeto długości promienia łuski (czy kości) w kolejnych latach, mierzonej od jądra łuski do poszczególnych pierścieni rocznych, odpowiada pewna długość ryby. Daje to możliwość ustalenia długości ciała ryby w kolejnych latach jej życia. Metoda ta, zwana metodą odczytów •wstecznych, zastosowana po raz pierwszy przez Ejnara Lea w 1910 r., po wprowadzeniu pewnych poprawek służy do dzisiaj za podstawę badań nad wzrostem ryb. Tempo 'wzrostu zależy od warunków środowiska zewnętrznego (ilość pokarmu, temperatura wody, zasolenie), gatunku ryby, jej wieku i płci, zagęszczenia populacji i innych czynników. Ryby rosną przez całe życie, lecz tempo ich wzrostu jest różne w poszczególnych okresach. W pierwszych kilku lub kilkunastu latach (w zależności od gatunku ryby) jest ono najszybsze, a poszczególne części ciała wzrastają nierównomiernie. Ryby młode mają zazwyczaj stosunkowo większe oczy, dłuższą głowę i płetwy oraz niższe i bardziej wydłużone ciało niż okazy starsze. U niektórych gatunków (karaś, płotka, leszcz, lin) wytwarzają się w małych zbiornikach wodnych przy nadmiernym zagęszczeniu ryb formy kar-łowate. Górna granica wieku

i wielkości jest różna u różnych gatunków. Najmniejszą z ryb i równocześnie najmniejszą z kręgowców jest pandaka (-»babkowate). Babka filipińska (Mistichthys lu-zonensis) dochodzi do długości 14 mm. Do największych należą gatunki rekinokształtnych: długoszpar i rekin wielorybi, osiągające ok. 15 m długości. Z polskich ryb do najmniejszych należy babka piaskowa, do największych sum i jesiotr zachodni. Wiek ryb waha się w granicach od kilku miesięcy (drobne gatunki babkowatych) do prawie 100 lat (niektóre jesiotrowate). Około 75-/0 gatunków ryb żyje 2 do 20 lat (należą do nich m.in. karpiowate), ok. 10% - 20 do 30 lat (śledź oceaniczny, dorsz), ok. 10°/o ponad 30 lat (sum, jesiotrowate) i ok. 5''/o mniej niż 2 lata. Większość gatunków osiąga długość 30 do 50 cm. W starszej literaturze ichtiologicznej spotyka się wzmianki o karpiach żyjących ponad 300 lat lub długowiecznych szczupakach. Największy z nich to szczupak wpuszczony przez Fryderyka Rudobrodego w 1230 r. do Jeziora Kaiserwoog, złowiony po upływie 267 lat w 1497 r. Długość jego miała wy-wynosić ponad 5 m, a ciężar ok. 220 kg. Wizerunek tego szczupaka przechowywany jest na zamku w Lautern, a szkielet i obrączka, którą był oznaczony, w kościele w Mann-heim. Jednak bliższe badania wykazały, że szkielet ten ma zbyt wiele kręgów, by mogły one pochodzić od jednego osobnika. W 1610 złowiono w Mozie szczupaka, który, sądząc na podstawie obrączki, miał 162 lata. Wszystkie te dane są uważane przez współczesnych ichtiolom

281

wielopletwce

gów za legendarne i nieprawdziwe. [H.R.]

wielkopletwy, makropody (Macropodiłs) - rodzaj z rodziny -^łaźcowatych. Jego przedstawiciele osiągają długość 8 cm. Samce mają ubarwienie bardziej intensywne niż samice. Większość gatunków w. jest bardzo agresywna, zwłaszcza w okresie tarła. Są mięsożerne. Podobnie jak prawie wszystkie łażcowate budują gniazda z pęcherzyków powietrza na powierzchni wody, do których składają ikrę. Ikrą i wylęgłym narybkiem opiekuje się tylko samiec. W. występują w wodach Półwyspu Malajskiego, Archipelagu Sundajskiego, Indii, południowowschodnich Chin, Korei i Taiwanu. Często są hodowane w akwariach. W Polsce hoduje się w. wspaniałego (Macropodus opercularźs), w. chińskiego (Macropodus chinen-sis} i w. Daya (Macropodus dayi). [J.M.R.]

wielocierniowate (Nandidae) - rodzina z rzędu -^okoniokształtnych. Obejmuje 6 rodzajów i kilkanaście gatunków. Przedstawicieli w. charakteryzuje wielki otwór gębowy. Ich ciało jest zwykle jednolicie ubarwione, doskonale dostosowane do barwy otoczenia i tylko badis błękitnopłetwy jest różnobarwny. W. są w dzień bardzo mało ruchliwe, większość czasu spędzają ukryte wśród roślin wodnych. Bardziej aktywne stają się w nocy, kiedy żerują. Są bardzo drapieżne. Potrafią chwytać i . połykać zdobycz niewiele tylko mniejszą od ich ciała. Uprawiają kanibalizm. Żyją w wolno płynących strumykach, w stawach i rowach. Rozprzestrzenione są w wodach południowowschodniej Azji - rodzaje Nandus, Badis (badis błękitnopłetwy) i Pristolepis, dwa gatunki - wielociernia i brodaczyka - spotyka się w wodach Ameryki Południowej, a jeden gatunek - liścień afrykański - występuje w zachodniej Afryce. Wiele w. hoduje się w akwariach, także w Polsce. [J.M.R.]

wielocierń (Polycentrus schom-burgki) - gatunek z rodziny -rwielocierniowatych. Ma ciało ciemnobrunatne z kilkoma ciemniejszymi i jaśniejszymi plamami. Osiąga długość 10 cm. Jest bardzo drapieżny - atakuje nawet ryby o podobnej co sam wielkości. Rozród w. jest podobny jak u pie-lęgnicowatych. Młode w okresie wzrostu przechodzą przez kilka stadiów barwnych. W. rozprzestrzeniony jest w słodkich wodach Ameryki Południowej, głównie w wodach Gujany i Trynidadu. Bywa często hodowany w akwariach, także w Polsce. [J.M.R.]

wieloplamka -^jednoplamek.

wielopletwce, miastugi (Polyp-terus) - rodzaj z rodziny wie-lopłetwcowatych (Polypteri-dae), z rzędu wielopłetwcokształtnych (Polypteriformes), z podgromady ->ramieniopłe-twych. Obejmują ok. 10 gatunków osiągających 20 do 80 cm długości i ciężar do 1,5 kg. Żyją zwykle w głębokich miejscach rzek lub jezior, na dnie mulistym. Przy zmniejszeniu się zawartości tlenu w wódzia podpływają ku powierzchni i pochłania j ą powietrze atmosferyczne do podzielonego na komory pęcherza pławnego; bez wody jednak

wielorybinkowate

288

żyć nie mogą. W. są drapieżnikami. Dorosłe odżywiają się głównie rybami, żabami i rozmaitymi bezkręgowcami. Polują nocą, pływając bardzo

Wietopletwiec polypterus bichir

aktywnie. Okres rozrodu zbiega się z porą deszczową i okresem przyboru wód (lipiec-wrzesień). W okresie tarła zwiększa się znacznie płetwa odbytowa samców. Ikra o średnicy od 2 do 5 mm ma zielonkawą barwę. Z ikry wylęgają się larwy posiadające skrzela zewnętrzne i heterocerkalną płetwę ogonową. W. występują wyłącznie w Afryce tropikalnej. Mniejsze gatunki bywają hodowane w akwariach. Mięso w. jest smaczne i wysoko cenione przez miejscową ludność. [J.M.R.]

wielorybinkowate, rybki wielorybie (Cetomimidae) - rodzina o dość niejasnym położeniu systematycznym, przeważnie zaliczana do rzędu -»stefanoberyksokształtnych, a czasem do ->śledziokształt-nych. Kształtem ciała oraz wielkim otworem gębowym do złudzenia przypominają miniaturowe wieloryby. Barwa ciała jest całkowicie czarna, fioletowa lub purpurowa. Długość poszczególnych gatunków nie przekracza 5 do 12 cm. Wielki otwór gębowy i bardzo rozszerzalny żołądek u-możliwiają pochłanianie dość dużej zdobyczy, przeważnie krewetek. W. są pospolite w głębszym batypelagialu wszystkich oceanów. [K.K.]

wieloząb ->.wiosłonosowate.

wierzchogląd anmrski (Ery-throculter erythropterus) - gatunek z rodziny ->-karpiowatych. Ma ciało wydłużone oraz otwór gębowy górny, przy czym szczęka dolna jest znacznie wysunięta do przodu; zęby gardłowe ustawione są w trzech szeregach; w płetwie grzbietowej występuje kolec; kil na brzuchu znajduje się tylko za płetwami brzusznymi. W.a. osiąga maksymalnie 1 m długości i 9 kg wagi (w połowach spotyka się na ogół okazy od 25 do 65 cm długości). Rośnie szybko. Odżywia się głównie rybami. On sam i jego ikra są pelagiczne. W.a. występuje w dorzeczu Amuru, w Chinach, Korei i na Tajwanie. Ma duże znaczenie gospodarcze. W Chinach, Mongolii i w dorzeczu Amuru znanych jest jeszcze 7 gatunków wierzchogiądów, które są na ogół pospolite, lecz nie dorastają do rozmiarów w.a. [H.R.]

wiostonosowate, łyżkowce (Polyodontidae) - rodzina z rzędu jesiotrokształtnych (Acź-penseriformes) stanowiąca wraz z jesiotrowatymi jedynych żyjących dziś reprezentantów nadrzędu -?-ganoidów chrzestnych. Od jesiotrowatych różnią się brakiem tarcz kostnych na skórze; mają łuski ganoidalne tylko na górnym płacie płetwy ogonowej oraz bardzo wydłużony ryj (rostrum). Współcześnie żyją dwa gatunki w. - wiosłonos amerykański, in. wieloząb (Polyodon spathula) oraz wiosłonos chiński {Psephurus gladius). Pierwszy zamieszkuje wody wschodniej części Stanów Zjednoczonych. Trze się wczesną wiosną na piaszczystym lub kamienistym dnie rzek i jezior. Odżywia się

283

wrakowa ryba

głównie pelagicznymi skorupiakami. Zeruje pływając z otwartym pyskiem, odfiltrowując organizmy planktonowe za pomocą długich i gę-

Wioslonos amerykański

stych wyrostków filtracyjnych. Zazwyczaj osiąga długość od 50 do 100 cm i ciężar od l do 10 kg. Największy złowiony okaz miał 150 cm długości i ważył blisko 90 kg. Mięso i ikra wiosłonosa amerykańskiego są doskonałe w smaku. Wiosłonos chiński zamieszkujący zlewisko rzeki Jang-cy odżywia się rybami. Osiąga 7 m długości. Od wiosłonosa amerykańskiego różni się krótszymi i mniej licznymi wyrostkami filtracyjnymi. Mięso ma także bardzo cenione. [J.M.R.]

witlinek (Odontogadus mer

langus) - gatunek z rodziny ->-dorszowatych, o typowej dla dorszy budowie zewnętrznej, lecz ze znacznie żywszymi barwami (ma żółte faliste linie po bokach ciała). Osiąga 70 cm długości (średnio w odłowach od 35 do 40 cm). Występuje w europejskich wodach atlantyckich od Lofotów po Morze Śródziemne •włącznie, najobficiej wokół Wysp Brytyjskich i w Morzu Północnym. W zachodnim Bałtyku notowany rzadko, wyjątkowo tylko dochodzi do Głębi Gdańskiej i Gotlandz-kiej. Ma mięso cenione, zwłaszcza w stanie świeżym, ale bywa też przetwarzany podobnie jak wszystkie dorszowate. IK.K.]

wladyslawia (L,adislavia taczanowskii) - gatunek z podrodziny -Aiełbi. Ma ciało wałkowate, otwór gębowy dolny, w kącikach ust jedną parę wąsików oraz zęby gardłowe w dwu szeregach. Osiąga 15 cm długości. Żywi się w jednych rejonach pokarmem roślinnym, w innych fauną denną. U populacji roślinożernych przewód pokarmowy jest znacznie dłuższy niż u populacji żywiących się bezkręgowcami. Występuje w dorzeczu Amuru i w Korei. Zamieszkuje rzeki o charakterze podgórskim. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]

wtócznik -^miecznik.

wobia, płoć kaspijska (Rutiius rutiius caspicus) - podgatu-nek ->-płoci, będący formą półwędrowną, zamieszkującą słonawe wody wzdłuż wybrzeży Morza Kaspijskiego. Tworzy kilka lokalnych stad, przy czym największe z nich - to stado północnokaspijskie. Zeruje w morzu. Na jesieni podchodzi do ujść rzek, gdzie zalega na zimę na głębokości od 1,5 do 3 m. Na początku wiosny, jeszcze przed spłynięciem lodów, wchodzi do rzek na tarło. Trze się w kwietniu lub w maju, składając ikrę na roślinach. Po tarle dorosłe ryby oraz narybek spływają do morza. Okazy ośmiodo dziesięcioletnich uzyskują długość 35 cm i 800 g ciężaru. W. jest jedną z najliczniej poławianych ryb w Morzu Kaspijskim. Spożywa się ją w stanie suszonym, solonym i wędzonym. [H.R.]

wrakowa ryba, wrakoń (Polyprion americanus) - gatunek z rodziny -..strzępielowatych. Kształtem podobna jest

wręgowcowate

284

do karmazyna. Ma barwę grzbietu czerwonawobrązową lub szarą. Osiąga długość 1,5 m i ciężar 40 kg. Występuje w Morzu Śródziemnym i Atlantyku, dochodząc na północ do Wielkiej Brytanii. Jest drapieżna i wojownicza. W -^-oceanariach atakuje i uśmierca ryby nawet większe od siebie. Nazwę zawdzięcza zwyczajowi towarzyszenia dryfującemu drewnu czy małym kutrom oraz przebywania w sąsiedztwie zatopionych wraków. Ma mięso smaczne, ale w połowach trafia się tylko przypadkowo. [K.K.]

wręgowcowate

watę.

^makreloszo

wstęgor królewski, król śledziowy (Regalecus glesne) - gatunek z rodziny wstęgorowatych (Trachypteridae), z rzędu ^strojnikokształtnych. Ma ciało taśmowato wydłużone, silnie bocznie spłaszczone;

ciągnąca się od końca głowy do płetwy ogonowej płetwa grzbietowa tworzy u nasady wysoki czub. W.k. osiąga 10 m długości. Przebywa w głębszych warstwach wód pełnego ^oceanu, często jednak podpływa ku powierzchni wody, poruszając się falistymi, wę-

Wstęgor królewski

żowymi ruchami. Przypuszcza się, że mogło to dać początek legendzie o wężu morskim. W wierzeniach rybaków skandynawskich prowadzi on za sobą ławice śledzi i, jeśli zostanie obrażony, uchodzi z nimi z łowisk. Podobna legenda powstała u Indian wybrzeża pacyficznego, którzy wierzą, iż pokrewny mu gatunek, wstęgor pacyficzny (Trachypterus rexsalmonorum), przewodzi łososiom. W północnym Atlantyku występuje wstęgor polarny (Trachypterus arcticus), który różni się od w.k. bardziej wydłużonymi płetwami brzusznymi i posiadaniem ruchliwego wachlarza, utworzonego przez górne 6 do 8 promieni płetwy ogonowej. [K.K.]

wstęgówka (Cepola rubescens) - gatunek z rodziny wstę-gówkowatych (Cepolidae), z rzędu ->okoniokształtnych. Odznacza się wydłużonym, bocznie spłaszczonym ciałem, pokrytym drobną łuską; płetwy grzbietowa i odbytowa są bardzo długie, pozbawione promieni ciernistych, przechodzące bezpośrednio w płetwę ogonową; stosunkowo nieduża głowa posiada wielkie oczy, których średnica równa się ok. 1/3 długości głowy. Ubarwienie grzbietu i boków jest czerwone lub pomarańczowoczerwone, brzuch pomarańczowy lub żółty, a płetwy żółtawe lub bezbarwne. Samce osiągają długość 70 cm, samice - 53 cm. W. prowadzi przydenny tryb życia, ale spotykana jest także w strefie pelagicznej. Żywi się głównie drobnymi bezkręgowcami. Tarło odbywa w czerwcu. Samice rosną szybciej niż samce, dojrzewając już w pierwszym roku życia, natomiast samce dojrzewają w drugim. W. jest rozprzestrzeniona w wodach wschodniego Atlanty-285

wydalniczy układ

ku od Morza Śródziemnego (włącznie) do wybrzeży Wielkiej Brytanii. Nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

^f"^"^^^^^S^^

•Wstęgówka

wycier - młode ryby świeżo wyklute z jaj. Nazwy tej używa się zwykle w hodowlach stawowych. Ryby w stadium w. nie pobierają samodzielnie pokarmu, tylko odżywiają się zapasami z pęcherzyka żółtkowego i mają ograniczone możliwości poruszania się. Czas trwania tego stadium rozwojowego u poszczególnych gatunków zależy od wielkości pęcherzyka żółtkowego, od szybkości jego re-sorbowania oraz od temperatury środowiska. [J.M.R.]

wydalniczy układ. U ryb i

krągłoustych składa się on z nerek, w których •wytwarza się mocz, i moczowodów wyprowadzających go na zewnątrz. Pęcherz moczowy obecny jest nie u wszystkich ryb. Niektóre substancje usuwane są z organizmu także przez skrzela. Nerki krągłoustych i ryb są parzystym, długim narządem, leżącym pod szkieletem osiowym. Występują one początkowo w postaci tzw. przednercza, a następnie nerki pierwotnej. Przednercze funkcjonuje w okresie rozwoju embrionalnego, czasem też u larw w wieku młodocianym, a tylko u niektórych ryb (jak ostroszowate - Trachinidae, ślizgowate i węgożycowate) służy jako narząd wydalniczy przez całe

życie. U większości ryb wraz z ukończeniem rozwoju embrionalnego funkcje narządu wydalniczego przejmuje nerka pierwotna. Przednercze natomiast przekształca się w narząd wytwarzający białe ciałka krwi. U krągłoustych przednercze zachowuje się u osobników dorosłych w stanie szczątkowym, a funkcje narządu wydalniczego tak jak u ryb pełni nerka pierwotna. Nerka jest zbudowana z ne-fronów, czyli kanalików moczowych zakończonych kulistym rozszerzeniem, ciałkiem Malpighiego, które ma klębu-szek tętniczych naczyń włosowatych. W ciałkach Malpighiego odbywa się filtracja wody, soli mineralnych, kwasu moczowego i mocznika. Ilość mocznika we krwi ryb kostnych stanowi od 0,03 do 0,2°/o. U ryb chrzestnych zachodzi powtórne wchłanianie mocznika, w określonych odcinkach kanalików moczowych, stąd ilość jego we krwi jest u nich większa i wynosi od 1,5 do 2,3%. Przez skrzela wydalana jest woda, amoniak (90°/o wydalanej ilości), mocznik (70% wydalanej ilości) i sole mineralne (głównie chlorek sodowy i chlorek potasowy). Funkcja wydalni-cza nerek i skrzeli ściśle wiąże się z procesem ->osmore-gulacji. Ryby chrzestne i słodkowodne ryby kostne mają dobrze rozwinięty filtracyjny aparat kłębuszkowy nerek, przeto •wydalają znaczne ilości moczu, zawierającego mało soli. Morskie ryby kostne mają znacznie mniejszą liczbę ciałek Malpighiego, a niektóre nie mają ich wcale (pewne igliczniowate, żabni-cowate i in.), wydalają więc mało moczu o dużej zawartości soli. [H.R.]

wyloteh

286

wylotek -^ptaszorowate.

wyrozub (Rutiius frisii) -gatunek z rodziny -.-karpiowatych. Osiąga długość 75 cm i ciężar 6 kg. Występuje w wodach słonawych Morza Czarnego i Azowskiego. Na tarło wstępuje do rzek, składając ikrę w ich górnym biegu. Pokarm w. stanowią głównie mięczaki, których skorupy kruszy mocnymi zębami gardłowymi. W dolnym biegu Dniepru, Bohu i Dnie-stru jest poławiany w dość dużych ilościach. W zlewisku Morza Kaspijskiego występuje podgatunek w. - kutum (Rutźlus frisii kutum). [H.R.]

wysypka godowa, tarłowa, perłowa - białe, drobne rogowe wzgórki, powstające na głowie, a czasem też na łuskach i płetwach ryb karpiowatych. Po raz pierwszy pojawiają się u ryby w okresie uzyskania przez nią dojrzałości płciowej, w następnych zaś latach tworzą się zwykle przed tarłem, po którego zakończeniu znikają. U samców wysypka godowa jest znacznie bardziej intensywna niż u samic. [J.M.R.]

wyślizgowate (Ophidiidae) - rodzina z podrzędu -wyśliz-gowców, obejmująca ok. 40 gatunków. Przedstawiciele jej mają płetwy brzuszne przekształcone w widełkowate wąsy, pełniące funkcję narządów dotyku i węchu i ułatwiające zdobywanie pokarmu na dnie lub w mule dennym. W poszukiwaniu żeru złożonego z drobnych bezkręgowców przepływają one tuż nad dnem, kierując te płetwy pionowo ku dołowi. Wiele gatunków wwierca się trzonem ogonowym w muł lub piasek

dna, wystawiając jedynie przedmą część ciała wraz z. płetwami brzusznymi, które sygnalizują obecność zdobyczy. Większość gatunków przebywa w strefie dennej litoraiu na głębokości od 40 do 100 m, niektóre jednak głębiej, inne znów w strefie pły-wów i w płytkich lagunach. Przeciętna długość większości gatunków wynosi nie więcej niż 40 cm, niektóre tylko osiągają 150 cm. W. występują na wielu obszarach strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej wszechoceanu. W Morzu Czarnym i Śródziemnym występuje wyślizg brodaty (Ophidium barbatum), osiągający 30 cm. [K.K.]

wyślizgowce (Ophidioidei} - podrząd z rzędu ->okoniokształtnych, blisko spokrewniony ze ślizgowcami, obejmujący 3 rodziny z kilkudziesięcioma gatunkami. Mają ciało wydłużone, płetwy grzbietową i odbytową długie, a brzuszne zanikłe lub zredukowane do kilku promieni i osadzone gardłowo. Należą tu ryby morskie przybrzeżne i głębinowe, dość różnorodnie wyspecjalizowane, zgrupowane w rodzinach:

wyślizgowatych, fierasferowatych i brotulowatych. [K.K.]

wyż -^bieługa.

wzdręga, krasnopiórka (Scar-

dinius erythrophthalmus) - gatunek z rodziny ->karpiowatych. Ma ciało pokryte dużą łuską, wysokie, lekko bocznie spłaszczone, otwór gębowy górny oraz zęby gardłowe ustawione w 2 szeregach. Posiada jaskrawe ubarwienie:

grzbiet ciemnozielony, boki srebrzyste, u starszych okazów wpadające w wyraźnie

287

wzrost ryb

złoty odcień, płetwy brzuszne, odbytowa i ogonowa czerwone oraz żółtą tęczówkę oka. Osiąga długość ok. 25 cm (rzadko do 35 cm), a ciężar

Wzdręga

do 300 g. Żywi się prawie wyłącznie roślinami. Tarło odbywa kilkakrotnie w maju i czerwcu. Ikra przylepia się do roślinności. W. występuje w Europie z wyjątkiem jej krańców południowych i północnych oraz w zlewisku Morza Aralskiego. Bytuje w jeziorach i wolno płynących rzekach, a także w wodach słonawych. Nie jest tak liczna jak płoć (z którą bywa poławiana). Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.RJ

wzrok, zmysł wzroku - zdolność organizmu do odbierania wrażeń świetlnych. Narządem wzroku ryb jest gałka oczna zbliżona w kształcie do kuli. Jej ściany składają się z kilku warstw: naczyniówki odżywiającej gałkę oczną, twardówki i rogówki, tworzących zewnętrzny szkielet osłaniający gałkę, oraz z warstwy wewnętrznej, siatkówki, będącej światłoczułą błoną. Układ optyczny oka składa się z przezroczystej rogówki, tęczówki ze źrenicą, soczewki, ciała szklistego i płynów wypełniających wnętrze gałki ocznej. Budowa oka wszystkich kręgowców jest bardzo podobna, a różnice zaznaczają się głównie w

urządzeniach akomodacyjnych. U ptaków i ssaków soczewka zmienia kształt dzięki działaniu mięśni, co umożliwia widzenie zarówno z bliska, jak i z daleka, u ryb natomiast soczewka jest kulista, twarda, kształtu zmieniać nie może, a nastawienie ostrości obrazu odbywa się przez zbliżanie lub oddalanie się soczewki od siatkówki. Oczy większości gatunków ryb nie mają powiek i w związku z tym są stale otwarte. Ruchoma powieka, zarówno górna, jak i dolna, a czasem jeszcze dodatkowa trzecia, zwana migawką, występuje tylko u ryb spodoustych. U wielu gatunków oczy są ułożone w ten sposób, że pole widzenia każdego oka zachodzi częściowo na siebie i w tym przypadku możemy mówić o widzeniu binokular-nym. Pole widzenia u ryb

Oko ryby kostnej l - soczewka; 2 - rogówka; 3 - siatkówka; 4 - nerw oczny, 5 - tęczówka; 6 - twardówka; 7 - więzadio zawieszające; 8 - mięsień soczewki

jest bardzo duże i ryba nawet nie poruszając się może widzieć znaczną część otaczającego ją środowiska. [J.M.R.]

wzrost ryb ->wiek i wzrost.

zając morski

288

zając morski -^tasza.

zawiasowce (Arthrodiriformes, Coccostei) - rząd z podgromady ->-tarczowców. Jego przedstawiciele występowali od górnego syluru do dolnego karbonu; uważani są za wyjściową grupę współcześnie żyjących ryb. Głowę i przednią część tułowia z. pokrywał silny pancerz kostny złożony z płytek, przy czym pancerz głowy był zwykle ruchomo połączony z tułowiem; u wielu gatunków występowały masywne, skostniałe szczęki; wszystkie z. miały jedną płetwę grzbietową, płetwy piersiowe w postaci nieruchomego kolca i płetwy brzuszne słabo rozwinięte. Wśród z. były formy zarówno słodkowodne, jak i morskie. Osiągały one na ogół długość kilkunastu centymetrów, niektóre jednak dorastały do 9 m długości. Formy mniejsze żywiły się prawdopodobnie drobnymi, dennymi bezkręgowcami, formy większe były drapieżne. [J.M.R.]

zbrojniki -^sumiki pancerne.

zębaczowate (Anarhichadidae) - rodzina z podrzędu -^ślizgowców, obejmująca 4 gatunki. Posiadają one ciało nieco rozszerzone z przodu oraz grubą skórę z drobnymi łuskami cykloidalnymi; duża, tępo zakończona głowa, z dużym otworem gębowym zaopatrzona jest w specyficzny garnitur zębowy, przystosowany do chwytania i miażdżenia twardego pokarmu: z przodu znajdują się ostre zęby,

przypominające kły, a kilka rzędów zębów wykształconych na podobieństwo trzonowców jest rozmieszczonych po bokach szczęk, na lemieszu i podniebieniu; brak pęcherza pławnego i płetw brzusznych. Z. żyją w strefie przydennej północnego Atlantyku i Pacyfiku. Odżywiają się głównie szkarłupniami, mięczakami i dużymi skorupiakami. W rejonach, gdzie występują obficie, stanowią cenny obiekt rybołówstwa włokowego ze względu na smaczne mięso o dość dużej zawartości tłuszczu (2 do 6-/0) i białka (12 do 18%). Z. spożywa się wędzone lub solone, a z ich skór sporządza się wyroby galanteryjne. Zębacz pasiasty (Anarhichas lupus) ma ciało stopniowo zwężające się ku tyłowi, barwy oliwkowoszarej, z nieco jaśniejszym brzuchem i 9 do 12 ciemnymi poprzecznymi smugami, przechodzącymi na płetwę grzbietową. Osiąga maksymalnie 180 cm długości, przeciętnie od 50 do 100 cm. Przebywa w strefie przydennej do głębokości 300 m w północnym Atlantyku od Przylądka Hatteras do Cieśniny Davisa na zachodzie i od zachodnich wybrzeży Francji do Spitsbergenu na wschodzie. Wyjątkowo zapływa do południowego Bałtyku. Zębacz plamisty (Anarh.zch.as minor) ma cygarowaty kształt ciała, barwę żółtawooliwkowobrunatną. Osiąga maksymalnie 180 cm długości, przeciętnie - 90 do 130 cm. Występuje na głębokości do 500 m, w znacznych ilościach w Morzu Barentsa, w mnie j-

289

złota rybka

szych - w Morzu Norweskim; rzadko zapływa do Morza Północnego. Zębik (Ly-cichthys denticulatus) ma barwę jednolicie ciemnoszarobrązową i długość do 130 cm. Występuje na głębokości od 70 do 800 m w wodach Grenlandii, Islandii, Wysp Owczych i w Morzu Barentsa. Jest najmniej ceniony spośród zębaczowatych ze względu na wodniste, niesmaczne mięso. W północnym Pacyfiku występuje zębacz wschodni (Anarhichas orien-talis). [K.K.]

zęby - małe kości osadzone najczęściej na kościach szczękowych, na języku, kości podniebiennej, czasem na innych częściach jamy gębowej, rzadko na jeszcze innych częściach ciała. Występują u wielu gatunków ryb. Kształt z. odznacza się wielką różnorodnością. Zależny jest od trybu życia gatunku. W zależności od kształtu z. służą do chwytania, przytrzymywania, cięcia, miażdżenia lub rozcierania pokarmu. Istnieją z. stożkowate, szpilkowate, nitkowate, guzkowate, płytkowate, pojedyncze lub złożone. Ich wielkość zależy przede wszystkim od rozmiarów ryby; mogą to być ledwo widoczne zgrubienia, mogą też dochodzić do 15 cm długości, jak u Carcharodon megalodon (-^żarłacz ludo j ad). Liczba zębów waha się w bardzo szerokich granicach (u suma np. dochodzi aż do 10 tyś.). Zęby u ryb ciągle się zużywają, a w ich miejsce powstają bez ograniczeń nowe. Nie wszystkie ryby mają jamę gębową uzbrojoną w zęby. U ryb karpiowatych np. zęby występują jedynie na kościach gardłowych. Zob. też:

gardłowe zęby. [J.M.R.]

zimnica (Limanda limanda) - gatunek z rodziny -»flądrowatych. Ciało jej pokrywają drobne, mocno osadzone łuski ktenoidalne; linia boczna jest bardzo ostro wygięta nad płetwami piersiowymi; oczy znajdują się po prawej stronie głowy. Barwa strony ocznej jest zmienna - od szarobru-natnawej do zielonawej z żółtymi plamami. Z. osiąga długość 40 cm (w Bałtyku - 20 cm). Jest gatunkiem płyt-kowodnym, unikającym wód silnie wyśledzonych. Najchętniej przebywa na głębokości do 40 m. W Bałtyku trze się od kwietnia do sierpnia. Jest rozsiedlona w strefie przybrzeżnej od Zatoki Biskajskiej po Islandię, pospolita w Morzu Północnym i Bałtyku. Bywa odławiana i przetwarzana wraz z innymi płastugokształtnymi. [K.K.]

zlocica (Pleuronectes microce-phalus) - gatunek z rodziny

->-flądrowatych. Ma ciało bardziej symetryczne niż u innych gatunków tej rodziny, wydłużone, pokryte drobną łuską oraz małą głowę. Strona oczna ma barwę żółtawozłocistą z ciemnobrązowymi plamkami; krańce promieni płetwy grzbietowej i odbytowej są białe. Z. osiąga długość 45 cm. Występuje w dużych ilościach od wybrzeży Francji po Morze Barentsa, a szczególnie obficie w wodach Islandii. Jest użytkowana jak inne płastugi. Ma duże znaczenie gospodarcze. [K.K.]

złota makrela -^smagła.

złota rybka (Carassźus auratus) - gatunek z rodziny

-^karpiowatych, będący wynikiem wieloletniej hodowli i selekcji karasia srebrzystego,

zlotokres

290

którego ojczyzną jest wschodnia Azja (Chiny, Japonia, Wietnam), skąd został rozprzestrzeniony prawie na cały świat. Przez niektórych auto

Teleskop

rów z.r. uważana jest za mutanta karasia srebrzystego. Jest jedną z pierwszych rybek akwariowych. Znana była w Chinach już za czasów dynastii Tang (lata 618 do 907). Obecnie bywa często hodowana nie tylko w akwariach, ale także w sadzawkach i basenach ogródkowych. Może przebywać w temperaturach od 5° do 25°C. Osiąga długość 30 cm. Rozmnaża się już przy długości od 7 do 8 cm. Jest wszystkożerna. Z jej rozmaitych odmian najbardziej pospolitymi są welon, kometa i teleskop. Welon ma silnie wydłużone płetwy, zwłaszcza ogonową. Płetwa ta jest rozdwojona i tworzy długi tren. W akwariach wyhodowano szereg odmian welona różniących się od siebie barwą. K om e t a nie ma rozdwojonego ogona jak welon, jest on jednak bardzo długi. Młode komety są koloru szarobrunatnego i dopiero w miarę dojrzewania nabierają barwy złocistoczerwonej. Teleskop o pokroju ciała zbliżonym do welona posiada bardzo powiększone, wyłupiaste oczy, osadzone na guzkach. Również z tej odmiany uzyskano wiele

form różniących się ubarwieniem. Pozostałe odmiany z.r., jak jajoryb, jaskółczy ogon, tygrysek, lwia główka i in., spotykane są w Polsce niezmiernie rzadko. [J.M.R.]

zlotokres -»bops. zlotośledź ->szed.

zmienniak plamisty, różnobarwny -^mieczyki.

zmysłów narządy - receptory bodźców zewnętrznych i ustrojowych. W najprostszej postaci występują jako wolne zakończenia wyrostków komórek nerwowych. Wyrostki te mogą wchodzić w związek z komórkami zmysłowymi u-miejscowionymi na niewielkim obszarze bądź rozmieszczonymi na całym prawie ciele. Jak dotąd, stwierdzono u ryb występowanie zmysłu -^smaku,

->.węchu, dotyku (-^linia boczna), temperatury, -^-wzroku,

-^-słuchu i równowagi. [J.M.R.]

zrosloglowe -^-chimery.

zrosloszczękie ->-najeżkokształ-tne.

zwinniki (Hemigrammus) - rodzaj z rodziny -Aąsaczowatych. Poszczególne gatunki osiągają długość w granicach od 3,5 do 10 cm. Są nieagresyw-ne i wszystkożerne. Na ogół łatwo rozmnażają się w niewoli przy temperaturze od 22° do 26°C. Z. zamieszkują wody wschodniej części Ameryki Południowej oraz wyspę Trynidad. Bywają często hodowane w akwariach. W Polsce najczęściej hodowany jest:

z. latarnik (Hemigrammus ocellifer) dorastający do 5 cm długości, z. ogonopręgi (He-

291

żabnica

migrammus caudovittatus) największy ze z., osiągający do 10 cm długości, z. nadobny (Hemigrammus pulcher) o szarozielonej barwie i świecącej smudze na trzonie ogonowym oraz z. jednopręgi (Hemigrammus unilineatus). Do grupy z. należy też z. zielony (Hemigrammus hyanu-ary), zwany popularnie zielonym -^-neonem. [J.M.R.]

żabnica, nawęd (Lophius pis-catorius) - gatunek z rodziny żabnicowatych (Lophiidae), z rzędu ->-żabnicokształtnych. Ciało jej silnie spłaszczone grzbietowobrzusznie wskazuje na denny, stacjonarny tryb życia; szeroka głowa z wielkim otworem gębowym ma szczęki zaopatrzone w ostre, ruchome zęby, które odchylając się do tyłu ułatwiają przesuwanie zdobyczy ku gardzieli; szczęka dolna jest znacznie wysunięta; małe oczy mieszczą się na górnej stronie płaskiej głowy; na kościach oczodołowych znajdują się kolczaste wyrostka; naga skóra zaopatrzona jest w liczne wypustki i brodawki;

pierwsza płetwa grzbietowa przesunęła się na głowę i przekształciła w kilka ruchliwych, nie spiętych błoną promieni; pierwszy z nich, najdłuższy, jest zakończony tzw. "wabikiem", który poruszając się nad paszczą ma jakoby przywabiać zdobycz;

krótkie, mięsiste płetwy piersiowe są przekształcone na podobieństwo łap i umożliwiają poruszanie się po dnie. Barwa grzbietu jest brązowa do niemal czarnej, brzucha- biała. Ż. jest niezmiernie żarłoczna. Spoczywając na pół zagrzebana w mule dna poluje na ryby i większe bezkręgowce denne, które pożera jednorazowo w znacznych ilościach. Na skórze ż. często pasożytują małe rybki z rzędu węgorzokształtnych (-»wę-żorybowate). Jej ikra jest pelagiczna, a larwy opatrzone wyrostkami, kolcami i bardzo długimi płetwami piersiowymi, początkowo unoszą się w pelagialu, po czym stopniowo, przechodząc różne stadia metamorfozy, opuszczają się na dno, najpierw głębokie (do 1000 m), z którego następnie wędrują do wód płyt-szych. Ż. występuje na szel-fie atlantyckim, od wód ark-tycznych po tropikalne. Ma mięso wyborne, białe, cenione w zachodniej Europie w sta

Zabnica okaz dojrzały; B

larwa

nie świeżym i wędzonym. Ze względu na odrażającą postać (co w wielu językach wyraziło się w nazwie "diabeł morski") ż. trafia do handlu

żabnicoksztaitnc

292

po odgłowieniu i zdjęciu skóry, i przeważnie pod innymi nazwami, np. "pstrągojesiotra". Z trzustki jej uzyskuje się insulinę. [K.K.]

źabnicoksztaitne, nogopłetwe (Lophiiformes} - rząd z nadrzędu -^-kościstych o ciele przeważnie spłaszczonym grzbietowobrzusznie, rzadziej krępym, z wielką, silnie rozwierającą się paszczą o uzębieniu drapieżnym; charakterystyczną cechą ż. jest przekształcenie się płetw piersiowych w swoisty narząd ruchu, służący do pełzania po dnie lub, jak w przypadku rybki sargassowej i jej krewniaków, po plechach glonów;

jeden lub kilka promieni pierwszej płetwy grzbietowej przesunęło się na głowę, przy czym pierwszy z nich, wydłużony w elastyczną wić, jest zakończony tzw. wabikiem - listkowatym, bryłkowatym lub bardziej skomplikowanym utworem, który ma przywabiać ofiary; są w nim umieszczone narządy zmysłu dotyku. Z. wyewoluowały prawdopodobnie z okoniokształt-nych przez batrachowce. Proces ewolucyjny rozpoczął się od stopniowego przechodzenia z pelagicznego trybu życia do życia przy dennego, początkowo w płytkim literału, potem w sublitoralu, skąd z kolei pewne gatunki zaczęły przenikać w coraz większe głębie. Zmiany ciśnienia, oświetlenia, pokarmu itp. wywołały znaczne zmiany morfologiczne, etologiczne i fizjologiczne. Przedstawiciele ż. zasiedlają zarówno płytkie dno literału, jak i głębokości do ponad 4 tyś. m. Na pochodzenie ich od form pelagicznych wskazują m.in. pelagiczne larwy, które po skomplikowanym

procesie metamorfozy powoli adaptują się do życia dennego (->żabnica). Rząd ten dzieli się na 4 podrzędy: żabnicowce (Lophioidei), których przedstawicielem jest żabni-ca; histrionowce (Antennarioidei) przystosowane do życia na płytkim dnie litoralu lub

- jak rybka sargassowa - wśród łąk glonów pelagicznych; maźnicowce (Ogcoce-phaloidei) - formy denne i batypelagiczne, zamieszkujące głównie Morze Karaibskie i wybrzeża Florydy; matroni-cowce - ryby większych głębin o niezmiernie interesujących przystosowaniach zarówno w budowie, jak i w obyczajach. [K.K.]

żaboglowacz ->.głowaczowce Ba j kału.

żaboglów (Raraźceps raninus}

- gatunek z rodziny ->dor-szowatych. Ma jednolitą bru-natnoczarną barwę ciała o błękitnawym odcieniu. Dochodzi do 30 cm długości. Przebywa w strefie przybrzeżnej mórz europejskich od fiordu Trondheim do Zatoki Biskajskiej. Pojedynczo i przypadkowo trafia się w odłowach innych dorszowatych. Bywa lokalnie spożywany. [K.K.]

żaboryby -^.batrachowce.

żaglica (Istiophorus aWcans)

- gatunek z rodziny -..żagli-cowatych, prawdopodobnie jedyny w rodzaju Istiophorus. Ma ciało wydłużone, bocznie spłaszczone, pokryte dużymi, wyraźnie wydłużonymi łuskami; kości górnej szczęki tworzą miecz, krótszy jednak znacznie niż u miecznika. Szczególną cechą ż. jest bardzo wysoka i długa płetwa

293

żarlacz błękitny

grzbietowa; może ona składać się do tyłu w podłużne zagłębienie w czasie płynięcia, ale rozpina się sztywno w czasie walki; w trakcie przebywania pod samą powierzchnią wody bywa nad nią wystawiana i wykorzystywana jak żagiel. Ubarwienie grzbietu ż. jest niebieskawoszare, boki i brzuch srebrzy-stobiałe. 2. może osiągać 2,6 m długości. Głównym jej pokarmem są drobne ryby. Przebywa najczęściej w strefie pelagiczne j. Rozprzestrzeniona jest we wszystkich ciepłych morzach. Podobnie jak blisko spokrewnione z ż. mar-liny jest ona niezwykle atrakcyjną rybą sportową. Złowiona na wędkę walczy bardzo efektownie przez szereg godzin, wielokrotnie w czasie walki wyskakując nad wodę w celu pozbycia się połkniętego haka. [J.M.R.]

żaglicowate (.Istiophoridae) - - rodzina z rzędu --okoniokształtnych, obejmująca 2 rodzaje wielkich, pelagicznych ryb. Ciało ż. jest wydłużone, bocznie spłaszczone, pokryte wąskimi łuskami mniej lub bardziej ukrytymi w skórze;

kości górnej szczęki są wydłużone w bardzo charakterystyczny, zaokrąglony z boków, ostro zakończony szpic, krótszy jednak niż u miecznika; ż. mają płetwę grzbietową pojedynczą lub podzieloną na dwie części, przy czym część pierwsza jest zawsze znacznie dłuższa od drugiej; istnieją dwie płetwy odbytowe. 2. występują w morzach strefy tropikalnej i subtropikalnej. Tłuszcz otrzymywany z ich wątroby jest spośród wszystkich ryb najbogatszy w witaminę A. Ż. ze względu na swą wielkość,

ogromną siłę i efektowne skoki nad wodę są ogromnie cenione przez wędkarzy morskich. [J.M.R.]

żaglowce ->^skalary.

żalobniczka, czarna tetra

(Gymnocorymbus ternetzi) - gatunek z rodziny ->kąsaczowatych. Ma ciało wysokie, bocznie spłaszczone, z ciemnymi poprzecznymi pręgami na srebrnym tle. Osiąga 8 cm długości. Rozmnaża się już przy 4 cm długości. Jest wszystkożerna. Dorosłe okazy bywają agresywne i atakują mniejsze ryby. 2. występuje w dorzeczu Guapore w Paragwaju. Często bywa hodowana w akwariach, gdzie wymaga temperatury w granicach od 20 do 32°C. W polskiej hodowli akwariowej wyselekcjonowano odmianę we-lonowatą ż., odznaczającą się bardzo wysoką płetwą grzbietową i silnie wydłużoną płetwą ogonową. [J.M.R.]

żarlacz błękitny (Prionace glauca) - gatunek z rodziny żarłaczowatych (Carcharhini-dae), z rzędu ->rekinokształt-nych. Odznacza się spiczastym, bardzo wydłużonym pyskiem, znacznie wydłużonymi, wciętymi płetwami piersiowymi i przesuniętą ku tyłowi płetwą grzbietową. Ubarwienie górnej części ciała jest błękitne, a brzucha śnieżnobiałe. Z.b. osiąga długość 6 m i ciężar ponad 100 kg. (Największy odnotowany ciężar wynosił 434 kg). Jest żyworodny. Liczba młodych w jednym miocie waha się w granicach od 28 do 54 sztuk. Ich długość osiąga 40 do 60 cm. Ż.b. jest gatunkiem pelagicznym; często pływa z płetwą grzbietową wysu-

żarlacz ludojad

294

niętą nad powierzchnię wody. Jego pożywienie stanowią głównie drobne ryby (śledzie, sardynki, makrele), czasem kolenie, ryby latające i ptaki morskie. Jest gatunkiem kosmopolitycznym w tropikalnych, subtropikalnych i umiarkowanych strefach wód wszystkich oceanów. Nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]

żarlacz ludojad, żarłacz biały (Carcharodon carcharias)

- gatunek z rodziny lamnowatych (Isuridae), z rzędu

-»rekinokształtnych. Ma duże, trójkątnego kształtu zęby o piłkowanych krawędziach. Ubarwienie grzbietu jest ciem-noszarobrązowe, matowociem-nobłękitne, ołowianoszare lub nawet czarne, boki są nieco jaśniejszy, brzuch białawy. Ż.1. osiąga długość 12 m i ciężar ponad 5 t. Drapieżnik ten ma wielką paszczę; w żołądkach 3-metrowych żarłaczy znajdowano w całości pięć-dziesięciokilogramowe foki, tuńczyki i żółwie morskie. Często opisywano przypadki atakowania przez nie kąpiących się ludzi oraz mniejszych łodzi. 2.1. pływa niezwykle prędko i zwinnie. Rozprzestrzeniony jest w wodach strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej wszystkich oceanów. W wo

Żarłacz ludojad

dach Europy przebywa w Morzu Śródziemnym. Najliczniej występuje w wodach przybrzeżnych Australii. Do rodzaju Carcharodon należał

również gigantyczny Carcharodon megalodon, wymarły prawdopodobnie w pliocenie. Szczęki tego olbrzyma znajdują się w muzeum w Nowym Jorku w Stanach Zjednoczonych A.P. W jego rozwartej paszczy swobodnie pomieścić się może kilku rosłych mężczyzn, zęby mają długość ponad 15 cm, a długość ciała musiała dochodzić do ok. 30 m. [J.M.R.]

żarlacz olbrzymi -^długoszpar.

żarłacz śledziowy, lamna

(Lamna nasus) - gatunek z rodziny lananowatych (Isuridae), z rzędu -^rekinokształtnych. Ma ciało wrzecionowate z ostro zakończonym pyskiem; na trzonie ogonowym znajduje się kil; wielka paszcza uzbrojona jest w duże, ostre, trójkątnego kształtu zęby, osadzone w 3 rzędach; występuje pięć szczelin skrzelowych. Ubarwienie górnej części ciała jest nie-bieskawoszare do niebieskawoczarnego, część brzuszna biała, płetwy ciemne. Ż.ś. osiąga 4 m długości i ciężar ok. 350 kg. Jest jajożyworodny. Kopulację odbywa jesienią. Młode w liczbie 3 do 5 sztuk, o długości 50 do 60 cm, przychodzą na świat latem. Młodzież spotyka się czasami w ujściach rzek w stadkach liczących po kilka do kilkudziesięciu sztuk. Z.ś. na ogół przebywa na pełnej wodzie. Odbywa dalekie wędrówki za pokarmem. Jest drapieżny. Pokarm stanowią stadne ryby pelagiczne (śledzie, sardynki, makrele, dorsze i in.). W północnych granicach swego zasięgu żywi się głównie rybami łososiowatymi. Zamieszkuje przybrzeżne wody wscho

295

żmijoglowcoksztaitne

dniej i zachodniej strony północnego Atlantyku. U wybrzeży europejskich występuje od północnozachodniej Afryki po południowe wybrzeża Skandynawii i Islandii. Jest groźnym szkodnikiem niszczącym ogromne ilości wartościowych ryb. W pogoni za ich ławicami często wplątuje się w sieci, rozrywając je. Jest poławiany dość intensywnie. Jego mięso o różowej barwie uważane jest za przysmak. Wyprawionych skór używa się do wyrobów galanteryjnych. [J.M.R.]

żarlacz tygrysi, rekin tygrysi (Galeocerdo cuvier) - gatunek z rodziny żarłaczowatych (Carcharhinidae), z rzędu ->te-kinokształtnych. Jest najpospolitszym i badaj najżar-łoczniejszym przedstawicielem swej rodziny. Ubarwienie grzbietu ma szare lub szarobrązowe, na brzuchu jaśniejsze. Jedynie młode okazy mają cechy "tygrysie", tzn. plamy lub pasy w poprzek ciała. Z.t. rzadko na ogół przekracza długość 5 m i ciężar 700 kg, choć w legendach żeglarskich przypisuje mu się wielkości rzędu 10 m. Jest jajożyworodny. Jedna samica wydaje na świat jednorazowo 30 do 50 młodych; w jednym wypadku stwierdzono u 5,5-mętrowej samicy aż 82 zarodki. Z.t. odżywia się wszelkim (żywym i martwym) pokarmem mięsnym; atakuje czasem ludzi w kąpieli. Jest gatunkiem kosmopolitycznym wód tropikalnych i subtropikalnych. Znaczenie gospodarcze ma dotychczas niewielkie. Ostatnio odkryto, że wątroba ż.t., a także żarłacza żółtego (Ne-gaprion 'bremrostris) zawiera

pewną substancję oleistą, prawdopodobnie uodparniają-cą na raka oraz hamującą wzrost nowotworów. [J.M.R.l

żarlacz żółty -^żarłacz tygrysi. żarno -^-gardłowe zęby.

żmijka (Trachinus mpera) - gatunek z rodziny ostroszowatych (Trachinidae), z pod

Zmijka

rzędu ->.ostroszowców, blisko spokrewniony z ostroszem, o podobnej budowie, kształcie i również wyposażony w jadowe kolce płetwy grzbietowej i pokryw skrzelowych. Występuje w literału Morza Śródziemnego i północnego Atlantyku po kanał La Manche. Mięso ż. jest spożywane we Francji. [K.K.]

żmijoglowcoksztaitne (Ophiocephaliformes) - rząd z nadrzędu ryb -^-kościstych, obejmujący jedną tylko rodzinę żmijogłowcowatych (Ophioce-phalidae), w której skład wchodzi ponad 25 gatunków. Rząd ten wykazuje duże podobieństwo z okoniokształtny-mi, stąd przez niektórych autorów jest uważany jedynie za podrząd Ophiocephaloidei w rzędzie okoniokształtnych. Ż. mają ciało wydłużone, głowę nieco z wierzchu spłaszczoną, o skróconym pysku, pokrytą łuskami, przypominającą głowę węża; otwór gębowy jest szeroki, a na szczękach, podniebieniu i lemieszu znajdują się drobne, szczecin-

żmijowce

296

297

żwawik czerwieniak

kowate zęby oraz nieliczne "kły"; nozdrza są rurkowato wydłużone; cechę charakterystyczną ż. stanowi obecność narządu nadskrzelowego, ułatwiającego oddychanie powietrzem atmosferycznym, co stanowi przystosowanie do życia w zarosłych zbiornikach wodnych, wykazujących czysto deficyt tlenu. Maksymalne wymiary poszczególnych gatunków ż. leżą w granicach od 18 do 80 cm długości. Ż. to ryby drapieżne, żarłoczne i agresywne, żywiące się głównie rybami i płazami. Ikrę w ilości 7 do 50 tyś. ziarn składają w gnieździe zbudowanym z łodyg na powierzchni wody. Jaja oraz wylęgłe z nich larwy są strzeżone przez samca. W skład rodziny żmijogłowcowatych wchodzą 2 rodzaje, z których Parophiocephalus występuje w wodach słodkich Afryki równikowej, a żmijogłowy (Ophiocephalus) w zarosłych zbiornikach południowej Azji, Archipelagu Indomalajskiego, Chin i Korei (z wyjątkiem formy Ophiocephalus argus warpachowskii rozprzestrzenionej w ZSRR w dorzeczu Amuru i Ussuri). W zasięgu swojego występowania rodzaj żmijogłowów ma dość duże znaczenie gospodarcze. Jest hodowany w sadzawkach i na polach ryżowych, gdzie niedobór tlenu uniemożliwia hodowanie gatunków ryb wrażliwszych na jego brak. Zresztą żmijogłowy jako niezmiernie agresywne i drapieżne i tak szybko wyparłyby inne konkurujące gatunki. Hodowli sprzyja fakt, że żmijogłowy, zwłaszcza gatunek Ophiocephalus argus, wykazują szybki przyrost wagi (osobniki dorosłe dochodzą do 7 kg ciężaru) i trą się do

5 razy w roku. W Indiach nie tylko się je spożywa, lecz wykorzystuje się również w technice budowlanej obficie wydzielany przez skórę śluz tych ryb. [K.K.]

żmijowce {Chauliodus) - rodzaj z rodziny Chauliodonti-dae, z podrzędu -^-wężorow-

Zmij owiec Chauliodus sloani

ców, obejmujący 3 gatunki. Odznaczają się przede wszystkim wielką, rozciągliwą paszczą, uzbrojoną w długie, sztyletowate zęby; biczowało wydłużony, ruchliwy pierwszy promień płetwy grzbietowej jest narządem czuciowym, mieszczącym zmysł węchu i dotyku. Ż. występują pospolicie na głębokości od 300 do 500 m w batypelagialu Indo

Jacyfiku, Atlantyku i Morza ródziemnego. Nocą podpływają ku powierzchni w związku z wędrówkami pionowymi zwierząt stanowiących ich pokarm. Są niezmiernie drapieżne i żarłoczne. Dzięki ostrym "kłom", rozsuwalnej paszczy, rozciągliwemu przewodowi pokarmowemu i pokrywom ciała mogą pochłaniać zdobycz znacznie większą od siebie. [K.K.]

żółtaczek -^pielęgnica indyjska.

żuwahowate (Stromateidae) - liczna rodzina z rzędu ->okoniokształtnych, obejmująca ok. 10 rodzajów. Mają kształt bardzo zmienny, od silnie wydłużonego, wrzecionowatego, do mocno wygrzbieconego;

drobna, cienka, cykloidalna łuska zachodzi niekiedy na płetwy; długa płetwa grzbietowa posiada mniej lub więcej wyodrębnioną część kolczastą. Ż. osiągają ok. 1 m długości. Obejmują ryby morskie, wiodące pelagiczny lub batypelagiczny tryb życia. Pokarm ich stanowią skorupiaki, meduzy oraz młodzież innych gatunków ryb. Rozprzestrzenione są w gorącej i umiarkowanej strefie oceanów Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Mięso wielu gatunków jest białe i bardzo smaczne. W rejonach liczniejszego występowania ż. stanowią cenny obiekt połowów. Przez polskie statki rybackie poławiany jest m.in. żuwak

(Stromateus iiatola) i pompil (Centrolophus niger). [J.M.R.]

żwawik czerwieniak (Aphy

ocharax ruhropinnis) - gatunek z rodziny ^kąsaczowatych. Ma srebrzystoszare u-barwienie z krwistoczerwonymi płetwami. Samiec jest bardziej wysmukły niż samica, a w czasie tarła intensywniej od niej ubarwiony. Ż.cz. dorasta do 5,5 cm długości. Jest wszystkożerny. Występuje w rzekach Argentyny. Bywa często hodowany w akwariach. Może przebywać w wodzie o temperaturze od 18 do 30°C, przy czym odczyn wody powinien być lekko zasadowy. Optymalna temperatura dla rozrodu wynosi 24°C. [J.M.R.]

Biblioteka Publie

GMINY JAROCIN

w Jarocinie

SKOROWIDZ NAZW ŁACIŃSKICH

(opracowała Halina Rolik)

Abbotina rwularls ISO Abramis ballerus 203

- brama 113

- sapa 210 Abyssocottus 70

Acanthocybium solandri 269 Acanthodi 59

Acanthorhodeus asmussi 206 Acanthostracion tricornis 101 Acanthuridae 42 Acerina acertna S2

- cernua 82 Acłlirus achtrus 224 Acipenser 85

- baeri S5

- breyirostris S5

- gueldenstaedti 85

- medirostris 85

- nudiyentris 24S

- ruthenus 225

- scłirencki 85

- stellatus 215

- sturio 84

- transmontanus 85 Acipenseridae 84 Acipenseriformes 84, 282 Actinopterygii 193 Adrianichthys kruyti 90 Aeoliscus strigatus 25, tabl. I Aecfuidens 9

- curyiceps 9

- maroni 9

- pulcher 9

Aetobatus narinari ISO

Agnatha 27

Agonidae 119

Agonus cataphractus lis

Albula vulpes 11

Albulidae 11

Altiurnoides bipunctatus 171

Altiurnus altiurnus 288

Alestes chaperi 11 Aloptas yulpinus 118 Alopidae 118 Alosa 197

- alosa 11

- torashntk.oyt 197

- caspia nordmanni 197

- caspia tanalca 197

- fallax 167

- kessiert 43

- sapidissima 243

- saposhnikoyi 197

- volgensis 197 Amblyopsidae 81 Amia calva 12 Amildae 12 AmUformes 13 Ammocoetes 141

- branchialis 248

Ammodytes hexapterus marinas 260

- tobianus 260 Ammodytidae 48 Amphtprion percula 12 Amphiprionidae 12 Anabantidae 123 Anabas scandens 222 Anablepidae 45

Anableps tetrophthalmus 45 Anarchichadidae 288 Anarchichas lupus 288

- minor 288

- orientalis 289 Ancylus fluvia.tU.is 186 Angullla angullla 275

- japonica 276

- rostrata 274 Anguillidae 277 AnguilUformes 276 Anoploma fimbria 15 Anoptichthys jordani 249

Skorowidz

300

Anostomus anostomus 268 Antennarioidei 292 AntiarchUformes 192 Aphya minuta 18 Apłiyocharax rubroptnnts 297 Aphyosemion 194 Aphyosemion austarle 194

- bivittatum 194

- gulare 194 Apistogramma y 2

- agasstsi 17S

- ortmanru 173

- ramirezi 173

- reitzigi 173

Aplocheilus lineatus 242 Apodes 278

Apogon imberbis 15 Apogonidae 15 Apterichthys 278 ArapaiTna gigas 15 Argentina silus 225 Argentinidae 224 Argyropelecus 261

- hemigymnus 261

- acanthurus 261

- olfersi 261 Ariidae 16

Aristichthys nobilis 261 Artus proops 16 Arnoglossus zmperialis 45

- Interna 111 ,

- thori 263

Arthrodiriformes 288 Asploluctus esocinus 29

- harmandi 29 Aspius asptus 29 Aspredo 159 Asprocottus 70 Astronotus 171, 172

- ocelldtus 171 Astroscopus 216 Atherina łiepsetus 16

- presbyter 16 Atherinidae 1S Aulostomtdae 206 Aulostomiformes 206 Aulostomotdei 206 Aulostomus 206 Aurata aurata 49 Auxts (hazard 259

Badianidae 20 Badtanus rufus 20

Badis 2S1

- badis 20 Bagridae 100

BaUstapus aculeatus 151 Balistes caprlscus 203

- yetula 202 Balźstidae 202 Barbodon lacustris 113 Barbus 34

- barbus 31

- brachycephalus 32

- cyclolepis 32

- cyclolepis walecfctt 32

- petenyt 33 Bathydraconidae 27 Bathypteroidae 26 Batoldei 181 Batrachidae 24 Batracbocottus 70

- batcalensźs 70 Batracholdel 24 Batrachus grunniens 24 Bdellostoma 252 Bedotia geayl 16 Belone belone 25 Belonesor belizanus 2<fl Belonidae 25 Belontformes 25 Benthosaurus 26 Beryciformes 26 Beryx 27

- decapterus 27

- splendens 27 Betta splendens 28 Blennttdae 250 Blenioldei 250 Blennius 250

- flv.vla.tlUs tabl. XIII

- galerita 250 Bitcca bjoerkna 194 Boops boops 30 Boreogadus saida 52 Bothidae 217 Brachtopterygii 198 Brachydanto 4S

- albollneatus 46

- nigrofasciatus 4S

- rerio 46

Brachym.ystax lenok 112 Brachyplatystoma filamentosum

237

Bradyodontt 259 Brałna rayi 30

301

Skorowidz

Bramźdae 30 Bregmacerotidae 50 Breytraja palllda 181 Breyoortia tyTannus 133 Brosme brosme 31 Brotula 31 Brotulidae 31

Calamoichtłiys 265

- calabaricus 265 Callichthyidae 236 Callichthys 237 CaUlonymidae 117, 118 Callionymoidei 117 Callionymus lyra 117 CaUomystax 238 Callorhinchidae 75 Callorhincłttis 75

- milli 75

Cantharus lineatus 86 Caproidae 86, 176 Capros aper 86 CaTangidae 163 Caran-r ronchus 39 Carapus acus 59 Carassżus auratus 88, 289

- - gibelio 87

- carassius 86 Carcharhinidae 293. 295 Carcharodon 294

- carcharlas 294

- megalodon 389, !94 Careproctus 47 Caspiomyzon wagneri 137

- - forma praecox 137 Catostomidae 44 Catostomus catostomus 44

- - rostratus 44 Centrarchtdae 23 Centristidae 24 Centrolophus niger 297 Centropomtdae 194 Centropristis strżatus 233 Cephalacanthidae 231 Cephalacan-thus yolitans 231 Cephalaspides 36 Cephalopholls argus tabl. X Cepola rubescens 284 Cepolldae 284 Ceratlas holboelll 133 Ceratioidei 132 Ceratodidae 203 Ceratodiformes 203

Cetomimidae 282 Cetorhinidae 47 Cetorhinus maxtmus 47 Chaenichthyldae 27 Chaenocephalus aceratus 27 Chaetodon 240

- ornatissimus 240 Chaetodontidae tabl. XI Chalcalburnus chalcoides 240 Champsocephalus esox 27 Chanda ranga 194 Characidae 92 Characinoidei 93 Characoidet 93 Chauliodontidae 296 Chauliodus 296

- sloant 296 Cheirodon 148

- axelrodi 149

Chelmon rostratus tabl. XI Chiasmodon niger 157 Chiasmodontidae 168 Chtmaera monstrosa 37 Chimaerldae 37 Chtmaeriformes 37, 75 Chlamydoselachidae 179 Chlamydoselachoidet 179 Chlamydoselachus anguineus 179 Chlecastes colubnnus 278 Chondrichthyes 40 Chondrostei 61, 102 Chondrostoma 254

- nasus 254

- oxyrhynchus 254

- tarostoma 254 chorda dorsalis 231 Cichlasoma 171, 172

- bimaculatum 172

- biocellatum 172

- festmum 172

- meeki 172

- nigrofasciatum 172

- seyerum 172 Cichlidae 172 Cladosela.chiform.es 192 Ciarźas lasera 48 Ciarias senegaiensżs 48 Ciartidae 48

Climatius retteulatus 59 Ciupea harengus 247 Ciupetdae 246 Ciupelformes 246 Ciupeonella abrau 96

Skorowidz

302

Ciupeonella delicatula 96

- engrauliformis Sil

- grimmi 96 Ciupisoma 238 Cobitidae 177 Cobitts aurata 103

- elongata 103

- taenia 102 Coccostel 288 Coelacanthidae 112 Coltsa 193

- fasciata 193

- labiosa 193

- laUa 193 Cololabis saira 208 Comephoridae 71 Comephorus baicalensis 71

- dybowskii 71 Conger conger 99 Congrtdae 99 Copeina 99

- arnoldż 223

- guttata Coregoninae 214 Coregonus albula 2U

- - morpha vimba 202

- - pereslauicus 235

- autumnalis 259

- migratorius 159

- lavaretus 213

- - baicalensis 2U

- - generosus S14

- - holsatus 214

- - lavaretus 2U

- - maraena 214 "- muksun 145

- nasus 45

- peled 169

- sardinella 215

- - maris-albi 215

- tugun 266 Corydoras 237

- aeneus 237

- paleatus 237 Corynopoma rissei 220 Coryphaena hippurus 222 Coryphaenidae 222 Coryphopterus flavescens 17 Cottidae 69 Cotttnella 70 Cottoidei 69 Cottus 70

- gobio 6S

Cottus kessieri 70

- knerl 70

- poecilopus 6S

Crenilabrus quinquemaculatns 270 Crossopterygii 266 Ctenobrycon spilurus 255 Ctenolabrus 270

- rupestris 270

Ctenopharyngodon idella 13 Culter alburnus 268 Cybiidae 269 Cyclopteridae 258 Cyclopterus lumpus 257 Cyclostomata 104, 162 Cyclothone 278 Cynoglossidae 42 Cynoglossus canariensis 42

- goreensis 42 Cyprintdae 91, 239 Cypriniformes 91, 239 Cyprinodontidae 90 Cyprinodontiformes 90 Cyprinoidel 92 Cyprinus carpio 89

- - haematopterus 90 Cypselurus heterurus 196

- Uneatus 196

- rondeletii 196

DalatUdae 199 Dallia pectoralis 46 Dalliidae 46, 242 Danio 46

- deyario 46

- malabaricus 46 Dasyatidae 1S5 Dasyatis pastinaca 154 Decapterus punctatus 266 Dentex dentex 93 Diodon bystrza: 147 Dżodontidae 146, 147 Dipnoi 53 Diptychus 161

- dybowskii 161 Dipulus 31 Doradidae 236 Doras 60 Draconettłdae 118

Echeneiformes 188 Echidna zebra 146 Echiodon drummondi 60 Elachochorax 93

303

Skorowidz

Elasmobrancłlii 224 Elassoma evergladei 158 Electrophoridae 275 Electrophorus electricus 275 Eleginus gracilis 269

- navaga 14S Eleotridae 261 Elopichthys bambusa 20 Elopidae 57, 257 Elops 57

- saurus 57 Echelyopus cłmbrius 143

- septentnonalis 143 EngrauUdae 211 Engraulis australis 211

- encrasicholus 210

- japonicus 211 Enneacanthus glortosus 157 epibranchiale 146 Epżnephelus elongatus tabl. X

- striatus 233

Epiplatys chaperi 91

Erythroculter erythropterus 282

Esocidae 241. 242

Esocoidel 241

Esomus danrlca 33

Esox luclus 241

- masquinongy 241

- reicherti 241 Etroplus maculatus 171 Eurypharyngidae 63, 189 Eurypharynx pelecanoides 189 Euthynnus alleteratus 266 Exocoetidae 196 Erocoetoidei 26 E.rocoetus nonsuchae 196

- volitans 196

Farlowella 236 Flerasferidae 59 Fistularia 60

- tabaccaria 60 FistulaTiidae 60

Gadicilus argenteus thori 249 Gadidae 51 Gadiformes 50 Gadus 'morhua 49

- - callarlas 50

- - macrocephalus 50

- - •morhua 50 Gaidropsarus ensis 143

- mediterraneus 143

Gaidropsarus mustelus 143 Galeocerdo cuyier 295 Galeus melastomus 174 Gatnbusia 61

- affinis 61

- punctata 61 Gammaroidei 70 Gasterosteldae 41 Gasterosteiformes 41 Gasterosteus aculeatus 40 Germo 11

- alalunga 11

- albacora 11

- obesus 168

Glyptocephalus Cynoglossus 243

Gn.atrionem.us 144

Gnathostomata 40, 59, 101, 208

Gobiesocżdae 73

Gobźidae 19

Gobio 96

- albipinnatus 94

- caucasicus 95

- fifobżo 94

- cynocephalus 96

- kessieri 95

- uranoscopus 94 Gobiobotla 96

- pappenheimi 95 Gobioidei 19 Gobżonmae 95 Gobius fluylatiiis 19

- kessieri 18

- niger 17

Grammicolepidae 176 Grimaldtchtłtys profundissima 31 Gymnarchidae 74 Gymnarchus niloticus 74 Gymnelis yiridis 183 Gymnocorymbus ternetzi 293 Gymnotoidel 74 Gyrinocrieilidae 158

Halecostomi 193 Haplochrowiżs 65

- multicolor 65

- strigigena 65 Haplosternum 236 Harpagiferidae 27 Helicolenus dactylopterus 213 Hslostonza temmincki 35 Hemibarbus labeo 99 Hemichromis bimaculatus 44 Hemlculter leucisculus 163

Skorowidz

304

Hemigrammus 290

- caudoyittatus 390

- hyanuary 291

- ocellifer 290

- pulcher 291

- unżlżneatus 291 Hepatus hepatus 42 Hepsetus odoe 93 Heterandria formosa 53 Heterotis niloticus 76 Hesagrammidae 259 Hexagrammos stelleri 259 Hexanchidae 202 Hexanchus griseus 200 HiTnantolophus groenlandlcus 133 Hippocampus 182, 183

- hippocampus 182

- punctulatus 182

- ramulosus 182 Hippoglossoides platessoides 251

- - Umandoides 151

- - platessoides 151 Hippoglossus 75

- hippoglossus 76

- stenolepis 76 Histrio histrio 212 Holocentridae 75 Holocentrus 75

- rufus 75 Holocephali 3S Holostet 61, 102 Homalopteridae 195 Hucho hucho 67

- perryi 44

- taimen 255 Huso daurżcus 86

- huso 28

HyOTnandżbulare 146 Hypacanthus 114

- amia. 114

Hyperoplus lanceolatus 48

Hyphessobrycon 35

- byasctatus 35

- callistus 35

- jlammeus 35

- herbertaxelrodi 35

- heterorhabdus 3S

- pulchripinnis 35 Hypomesus olldus 234 Hypophthalmlchthys molitri-r 260

Ictaluridae 237 Ictalurus 237

Ictalurus j'urcatus 237

- nebulosus 235 Jdiacanthtdae 79 Idiacanthus 79 Istiophorldae 293 Istzophorus 292

- altticans 292 Isuridae 164, 294 Jsurus 164

- glaucus 164

- 03:yrinchus 164

Jordanella floridae S5 Kneriidae 146

Labridae 269

La.dtsla.via taczanowskii 283

Lagocephalus lagocephalus 146

Lamna nasus 294

Lampetra 141

- danfordi 139

- fluviatilis 138

- - forma praecox 138

- japonica 136

- marlae 139

- planeri 139

- reżssneri 136

- vladykovi 140 Lamprididae 230 Lamprldtformes 230 Lamprts regtus 230 Latimeria 112

- chalumne 112 Leluranus semicinclus 278 Lepidosiren paradorra 190 Lepłdosźrentdae 190, 191 Lepidosireniformes 190, 191 Lepisosteidae 328 Lepisosteus 128

- osseus 151

- spatula 129 Lepomis gibbosus 22 Leptocephalus 276 Leptoclinus maculatus 2S8 Leptolepts 193 ł Leucasplus delineatus 231 Leuciscus 83

- brandti 268

- cephalus 97

- zduś 82

- leuciscus 83

- - baicalensis 83

305

Skorowidz

Leitcźscus walecku 44

Leuresthes tenuis 107

Limanda limanda 289

Limia, 115

Limnocottus 70

Unophryne artiorifera tabl. IV

Linophrynidae 132

Liopsetta glacialis 119

Liparżdae 47

Lżparis liparźs 46

Lophiidae 291

Lophuformes 292

Lophloldei 292

Lophlus piscatorius 291

Lophobranchii 80

Loricarla macrops 236

LoricarHdae 236

Lota lota 135, 138

- leptura 136

- maculosa 136 Lucifuga subterranea 31 Lumpe-nidne 258 Lumpenus fabricii 258 Lumpenus lampretaeformis 258

- medlus 258 Lutianidae 121

Lycichthys denticulatus 289 Lycodes 70

- esmarki 71

- reticulatus 70

Macropodus 281

- chinensts 281

- dayt 281

- opercularls 281 Macrorhamphosidae 24 Macrorhamphosus scolopax 25 Macrouridae 34 Makaira 131

- nigricans 131 Malanźa 112 Malapteruridae 235 Malapterurus electricus 235 Mallotus villosus 73 Manta birostris 130 Megalobrama 114

- ternilnaUs 114 WIegalops 257

- atlanticus 256

- cyprinoides 257 Melanogrammus aeglefinus 177 Melanotaenia maccullochi 16 Meriuccius bilineatus 143

Meriuccius meriuccius 143 Mesocottus 75

- hajte] 75

Mesogonistius chdetodon 158 Micromesistins poutassou 197 Micropterus salmoides 23 Mżsgurnus fossilis 176 Mistichthys luzonensis 280 Mobula tabl. III Mobulidae 130, tabl. III Mochoctdae 66 Moenfchaitsta 28

- oligolepts 28

- pittterż 28 Mola mola 209 Moiżdae 209 Molltenesia 142 Molua dipterygia 142

- elongata. 142

- molva 142

Monocirrhus polyacanthus 30

Moridae 50

Mormyroldel 144

Morone Iabrax 110

Mugil auratus 36

- cephalus 123

- ramada 36

- saliens 164 Mugżltdae 36 Mullidae 22 Mullus 22

- barbatus 22 Muraena helena 146

- pardalis 146 Muraeraidae 145 Myctophidae 252 Myctophoidei 253 Myctophum arcticum 253

- punctatum 253 Myliobatidae 160 Myltobatis aquila 221 Mylopłtaryngodon piceus 14 Myoxocephalus quadrżcornis 108

- scorpżus 107 Myxine glutinosa 251 My-rinidae 251 Mysint-formes 251

Nandżdae 281 Nandus 281

Nannacara anomala 9 Nannostomus 53 Nannostomus beckfordi 53

Skorowidz

306

Nannostomus marginatus 53 Nauclerus 173 Naucrates 173

- ductor 173

Negaprion brevirostris 295 Nematognatht 237 Neoceratodus forsteri 203 Nerophis ophidton 279 Noemacheilus barbatulus 249

- - toni 243

- silimodes 249

- straucht 250

- yarkandensżs .177, 250 Nomeus gronoyii 151 Notopteridae 34 Notopterus afer 34 Nototheniidae 27 Novumbra 14S

- hubbsi 145

Odontogadus merlangus 283 Ogcocepłialoidei 292 Oncorhynchus 124 Oncorhynchus gorbuscha 72

- ketu 93

- hisutch 97

- masu 215

- nerca 149

- tschawytscha 43 Ophichthyidae 278 Ophichthys 278 Ophtdlidae 286 Ophidioidel 286 Ophidium barbatum 286 Ophiocephalidae 295 Opłtiocephaliformes 295 Ophiocephaloidei 295 Ophiocephalus 296

- argus 296

- - warpachowskii 296 Opsanus tau 24 Oryzias latipes 208 Osmeridae 234 Osmerus eperlanus 233

- - eperlanus 234

- - mordax 234 Osphronemus 73

- goramy 73 Ostariophyst 91 Ostelchtłiyes 101, 102, 239 Osteoglossidae 15, 76 Ostracionidae 101 Ostracżon cornutus 101

Ostracion ąuadricornis 101 Ostracoderfni 162

Pachypanchax playfairi S42 Pagellus acarne 143

- bogaraveo 143

- centrodontus 142

- erythrinus 143 Pagrus pagrus 165 Palaeoesocidae 242 Palaeoniscoidei 191 Palaeoniscus 165 Pandaca pygmaea 19 Pangasianodon gigas 167 Pangasiidae 167 Pantodon buchhoizi 144 Pantodontidae 144 Parabramis pekmensis 114 Paracheirodon 148

- innesi 148

Paraleucogoblo strigatus 95 Parasilurus aristotells 167

- asotus 167 Parophiocephaliis 296

- africanus tabl. XVI Pelecus cultratus 42 Pelmatochromis 171, 172

- annectens 172

- pulcher 172 Perca fluviatilis 156 Percarina 114

- demtdoffi 114 Percidae 156 Perciformes 155 Percoidei 156 Percottus giehni 261 Periophthalmidae 190 Perżstedion cataplT.ra.ctus 158 Petromyzon 141

- marinus 137

Petromyzonidae 136, 137, 138, 139,

140

Petromyzoniformes 140 Phalloceros caudimaculatus 83

- caudimaculatus reticulatus 83 Phenacogrammus intf.rru-ptus 252 Pholldae 164 Phoiłs gunellus 164 Photocoryne spiniceps 133 Photocorynidae 132 Phoxlnus 233

- czekanowsfciź 231

- percnurus 232, 239

307

Skorowidz

Phoxlnus phoxinus 231, 239 Phrynorłlombus noryegicus 267 Phycis 279

- blennoides 273

- phycis 279 Phyllopterys: 182

- eques 18S Physalta 151 Pisces 208 Placodermi 255 Platessa platessa 66

- - baltica 66 PlatżcMhys .flesus 225 PlectospondyU 91

Pleuronectes microcephalus 289 Pleuronectidae 60 Pleuronectlformes 178 Plotosidae 236 Plotosus canżnus 236

- Iźneatus 236 Poecżlia 115, 341

- formosa 142

- lattpinna 142

- melanogaster lis

- nigrofasciata 115

- (Lebistes) reticulata 73

- sphenops 142

- yelifera 142

- vittata 115 PoectUidae 173 Pollachius pollachius 199

- vlrens 43

Polycentropsts abbreviata 119 Polycentrus schomburghi 281 Pol-ynemidae 279 Polyodore spathula 282 Polyodontidae 282 Polyprion americanus 283 Polypteridae 198, 265, 281 Polypteriformes 198, 265, 281 Polypterus 281

- bichir 282 Pomatomidae 122 Pomatomus saltatrix 122 pomatoschistus microps 18

- minutus 18

Porichthys porostssimus 24 Portlandia arctica 186 Prionace glauca 293 Pristella Tiddlet 194 Pristidae 174 Pristiophoridae 174 Pristtophorus japomcus 174

Prżstis 174

- clavata 174

- pristis 174 Pristolepis 281 Procottus jeittelessi 70 Protopterus 191

- annectens 191 Psephurus gladius 282 Pseudobagrus fulyidraco 100 Pseudorasbora parva 43 Pseudoscaphirhynchus 150

- kaufmannt 150 Pteraspides 197 Pterois 221

- yolitans 221 Pterophyllum 216

- scalare 216 Pungitlus pungitlus 40 Puntius 30 Puntius conchonius 33

- fasciatus 34

- nigrofasciatus 34

- oligolepis 34

- pentazona 34

- semifasciolatus 34

- stoliczkai 34

- tetrazona 34

- titteya 34 Pygidiidae 237, 238, 269

Rają batis 179

- clavata 179

- fyllae 119

- hyperborea 180

- radiota 180 Rajidae 180 Rajiformes 181 Raniceps raninus 292 Rasbora 199

- heteromorpha 199

- maculata 199 Regalecus glesne 284 Reinhardtius 75

- htppoglossoides 76

- - matsuurae 76 Remora, remora 189 Rhincodon typus 200 Rhtncodontidae 200 Rhipidistia 266 Rhodeus sericeus 205

- - amarus 205

Rhombinae 217

Riyulus cylindraceus 230

Skorowidz

308

Roccus saxattUs 232 Rupżscartes 250 Rutiius .frisii 286

- - kutum 286

- - rutllus 1S4

Rutiius rutllus aralensis 185

- - carpathorossicus 185

- - caspicus 283

- - .flumatilis 185

- - heckelt 255

- - lacustris 185

~ - schelkoynikoyi 18S

- - uzboicus 185

Saccopharyngtdae 62 Saccopharyngiformes 62 Saccopha.rynx ampullaceus 62 Salangidae 122 Salarżas 250 Salwo 265

- gairdneri trideus 185

- mykiss 136

- salar 125

- trutta 264

- - aralensts 265

- - caspius 265

- - labrax 265

- - morpha fario 195

- - morpha lacustris 264

- - morpha trutta 264 Salmonidae 124 Salmonołdei 125 Salvelinus alpinus 74

- fontinalis 196

- lepechini 166

- matma 130 SarcocheiliththTjS nłgripinnus

czersktl 95 Sarda sarda 168 Sardina 211

- pźlchardus 212 SardineUa 211

- aurita 212

- eba 212 Sardinops 211

- ocellata 212

- sagax 212 Sargus annularis 212 Satan eurystomus 237 Scaphirhynchus 134

- platorhynchus 124 Scardinius erythrophthlmus 286

- albus 124

Scaridae 167 Scatophagidae 15 Scatophagus argus 15 Schilbeodes 237 Schizothorax 132

- argentatus 131

- intermedius 132

- pseudafcsaiensts 132 Sciaena agutla 107 Seiaenidae 107 Scomoer 129

- japonicus 130

- scombrus 130 Scomberesoctdae 130 Scomberesocoideż 26 Scomberesox saurus 130 Scomberomorus maculatus 129 Scombridae 130

Scophthalmus maeoticus maeoucus 217

- - torosus 217

- maxlmus 219

- rhombus 147 Scorpaena 218

- guttata 218

- ustulata 218 Scorpaenidae 218 Scyliorhinidae 174, 199 Scyliorhinus 300

- caniculus 199 Sebastes marinus 88

- mentella 133 Sebastodes viviparus 88 Selachia 224 Serżola dumerlli 213 Serranidae 233 Serrasalmus 176

- nattereri 176

- piraya 176

- rhombeus 176

- sptiopleura 176 Siluridae 237 Siluroidel 237 Stlurits 237

- glants 234

- sinensis 235

- soldatoui 235

Siniperca chuatsi 16

Sisoridae 237, 238

SoliSh solea 223

Soleldae 224

Somnżosus mtcrocephalus 199

Sparidae 192

309

Skorowidz

Sparus de s fontainl 192 Sphaerichthys 73

- osphromenoides 73 Sphaeroldes 265

- nephelus tabl. XV Sphyraena barracuda 21

- sphyraena 21 Sphyraenidae 21 Sphyrna zygaena 141 S-phyrnidae 141 Spinać hia 41

- spinachia 188 Sprattus 246

- sprattus 245 Sgualtdae 98

Sąualidus chankaensis 96 SquaUformes 201 Squalus acanthlas 98 Squatina sąuatlna 198 Sguatintdae 198 Stegophłlus tnsłdtosus 238 Stenodus leucichthys 27

- - nelma 148 Stephanoberyciformes 225 Sternoptychtdae 261 Stizostedion luctoperca 209

- - martnus 210

- yolgeTise 26 Stomiatoidel 278 Stromatetdae 151, 296 Stromateus flatola 296 Stygicola dentata 31 Stylophtalmus 79 Symbranchidae 184 Symhysodon 166

- aequifasctata axelrodi 166 Symphysodon discus 166 Synanceia verrucosa 243 Synanceldae 243 Sygnathidae 80 Syngnathiformes 80 Syngnathus 79

- pelagtcus 80

- typhle 79 Synodontis 60

- baterasoda 66

Tanichthys albonubes 88 Taurulus bubalis 108 Teleostet 102

Telmathertna ladtgesi 16 Tetraodon 98

Tetraodon fahaca 98

- fluvlatiUs 98

- psittacus 98 Tetraodontidae 98, 265 TetraodonUformes 147 Thalassophryne aculeata 24 Thayeria boehikei 77 Theragra chalcogramma 141 Thunnus thynnus 267 Thymalltdae 116 Thymallus arctlcus 117

- - batcalensis 117

- thymallus 116 Tilapla 260

- macrocephala 260

- TOOssaTObtca 260

- natalensis 260

- zilli 260 Ttnca ttnca 115 Torpedintdae 52 Torpedo 52

- marłnorata 52

- nobtitana 52

- ocellata 52 Toxotes jaculator 232 Torrotidae 232 Trachidermus 75 Trachtnidae 165, 285, 295 Trachtnoldel 165 Trachinus draco 165

- vlpera 295

Trachurus picturatus 163

- trachurus 163 Trachypteridae 284 Trachypterus arcttcus 284

- ressalmonorum 284 Trachyrhyntus murrayi 35 Trichiuridae 167 Trichiurus lepturus 166 Trtchogaster 73

- leeri 74

- microlepis 74

- pectoralis 74

- trichopterus 74 Trichopsis yittatus 219 Trigla gurnardus 109

- lucerna 109 Triglidae 109 Trisopterus capelanus 52

- esmarkii 158

- luscus 27

Skorowidz

310

Trtsopterus minutus 88 Trogloglams pattersoni 237 Typhllas 31 Typhlogobius californiensis 17

Vmt>ra crameri 145

- Umi 145 Umbridae U5, 242 Umbrina cirrosa 269 Uranoscopidae 165, 215 Urnnoscopus scaber Z15

Vandellża cirrhosa. 269 Varicorhinus 39 Yaricorphinus capoeta 39 Yertebrata 27 Vimt>a vimba 37

- carinata 207

-Henacanthii 192 Xenocypris 254

Xenocypris macrolepis 254 Xenomystus 34

- nigri 34

Xiphias gladius 134 Xiphitdae 134 Xiphophorus 134

- helleri 134

- maculatus 134

- montezumae 134

- pygmaeus 134

- yariatus 134 Xystophorus 173

Zeidae 175, 176 Zeiformes 175 Zeus faber 175 Zingel 44

- streber 44

- zingel 44

Zoarces •ulyipa.Tus 277

Zoarcidae 277

Caty nakład Małego słownika zoologicznego RYBY został wyposażony:

w pocztówkę dźwiękową z nagraniami głosów ryb

Morza Czarnego, Azowskiego i Kaspijskiego, piskorza, bieługi, ostroboka, sargusa, babki, barweny, kurka i pielęgnicy

w zestaw 6 barwnych slajdów przedstawiających

ryby raf koralowych:

1 - Pomacanthus semicirculatus, 1 - Pterois yolitans, 3 - Dendrochirus brachypterus, 4 - Amphiprion laticlavius, 5 - Synanceia yerrucosa, 6 - Pomacanthus paru.

Wszystkie slajdy pochodzą z firmy TIERBILDER - OKAPIĄ.

Printed in Poland

PW "Wiedza Powszechna" - Warszawa 1973. Nakład 35 275 egz. Objętość 22,25 ark. wyd., 19,5 ark. druk. + l ark. wkładek oraz 6 kolorowych slajdów i pocztówka dźwiękowa z nagranymi głosami ryb. Papier druk. sat. kl. III 80 g 82X104 z Fabryki Papieru w Kostrzyniu. Oddano do składu 17 V 72 r. Podpisano do druku w kwietniu 1973 r. Druk

ukończono w maju 1973 r.

Zakł. Grat. w Katowicach, Żaki. 3, Katowice-Welnowiec, ul. Armii Czerwonej 138. Żarn. 1418/72 - M-07 Slajdy wykonała WydawniczoOświatowa Spółdzielnia Inwalidów "Wspólna Sprawa" w Warszawie. Pocztówkę dźwiękową wykonano w Przedsiębiorstwie Wydawniczo-Poligraficznym "Buch" w Warszawie. Cena zł 85,-

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zbiorowa Maly slownik zoologiczny Ryby
Zbiorowa Maly slownik zoologiczny ?zkregowce
Zbiorowa Maly slownik zoologiczny Ssaki
Zbiorowa Maly slownik zoologiczny Gady i plazy
Mały słownik wielkich idei
MAŁY SŁOWNIK CHRZEŚCIJANINA
MAŁY SŁOWNIK WYRAŻEŃ RADIESTEZYJNYCH
wos słownik pojęć, wos-maly slownik
Mały słownik Demonów

więcej podobnych podstron