WŁODZIMIERZ JUSZCZYK

MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY

GADY I PŁAZY

WIEDZA POWSZECHNA Warszawa .1986

Z PRZEDMOWY DO I WYDANIA

Z inicjatywy PW "Wiedza Powszechna" ukazuje się kolejny z zaplanowanych słowników zoologicznych — Mały słownik zoologiczny —

Gady i płazy. Wypełnia on lukę w zbiorze polskiej literatury zoologicznej, dotyczy bowiem kręgowców znacznie mniej znanych od ryb,

ptaków i ssaków, kręgowców mało dotychczas spopularyzowanych i w znacznie mniejszym stopniu eksponowanych w ogrodach

zoologicznych. Jest to rezultatem określonych przyczyn, z których jako główne wymienić można niewielkie — poza nielicznymi

wyjątkami — gospodarcze znaczenie gadów i płazów, na ogół małe ich wymiary, jak również — ogólnie biorąc — uprzedzenie ludzi do

tych zwierząt powszechnie uważanych za niemiłe lub wręcz odrażające. Do dziś jeszcze panują najrozmaitsze przesądy, a nawet zabo-

bony związane z tą grupą zwierząt. Ogarnia ludzi lęk np. na widok ropuchy lub paniczny strach przy spotkaniu nie tylko żmii, ale

każdego, nawet niejadowitego węża. Z drugiej strony, jeszcze w obecnych czasach w wierzeniach i legendach wielu różnych ludów,

zamieszkujących wszystkie kontynenty stref umiarkowanych i ciepłych, nie spotykamy tylu zwierząt bałwochwalczo czczonych,

uznawanych za święte lub owianych tajemniczymi mitami, co właśnie wśród płazów i gadów. W Słowniku tym starano się między innymi

możliwie szeroko uwzględnić takie gatunki.

Ten szczególny, ogólnoludzki, zwykle negatywny stosunek do gadów i płazów, sięgający swoimi korzeniami zamierzchłych dziejów

człowieka, znalazł również swoje odbicie w naukach przyrodniczych. Z całą bowiem pewnością (są na to dowody) można twierdzić, że to

ludzkie uprzedzenie stało się przyczyną znacznego opóźnienia w naukowym poznaniu tych zwierząt w porównaniu ze znajomością

takich kręgowców, jak ryby, ssaki, a zwłaszcza ptaki. Istnieje wiele gatunków gadów i płazów jeszcze nie znanych nauce i stale pojawiają

się opisy nowo odkrywanych; teraz dopiero bada się genetyczne pochodzenie niektórych płazów uznanych obecnie za hybrydy, a

znanych ja-

Przedmowa

ko gatunki co najmniej od stu lat; ostatnio ukazuje się duża liczba prac naukowych ze wszystkich dziedzin biologii, a zwłaszcza fizjologu,

ekologu i genetyki gadów i płazów; coraz szerzej eksponuje się te zwierzęta w ogrodach zoologicznych itd. Można bez przesady

powiedzieć, że te obie blisko ze sobą spokrewnione gromady kręgowców przeżywają dzisiaj swój renesans. Warto przy tym dodać, że

zarówno płazy, jak i gady zajmują szczególne i ważne stanowisko w filogenetycznym systemie strunowców (Chordata).

Ewolucyjnie biorąc, płazy są pierwszymi kręgowcami, które opanowały środowiska lądowe, mają jednak w rozwoju osobniczym larwę o

wodnym trybie życia, której brak u innych kręgowców, z wyjątkiem kręgoustych i niektórych ryb. Gady z kolei są pierwszymi

owodniowcami, zatem kręgowcami ściśle lądowymi, charakteryzującymi się wyższą organizacją budowy ciała niż płazy. W aspekcie

biocenotycznym gady i płazy pełnią swoistą i bardzo ważną rolę regulatorów utrzymujących równowagę biologiczną w przyrodzie: płazy

głównie w świecie owadów, panującej dziś grupy zwierząt w ogóle, gady — wśród myszowatych gryzoni, rozprzestrzenionych na

wszystkich kontynentach świata i zamieszkujących wszystkie lądowe środowiska ekologiczne z wyjątkiem strefy wiecznych śniegów.

Jeśli wziąć jeszcze pod uwagę przeważnie piękne i oryginalne ubarwienie tych zwierząt, niezwykłe zjawiska związane z ich rozrodem,

zwłaszcza różne formy opieki nad potomstwem, ich znakomite mechanizmy adaptacyjne do rozmaitych środowisk życia, ich

zachowanie się i inne właściwości, uznać należy, że płazy i gady to istotnie zwierzęta szczególnie interesujące.

Słownik obejmuje około 450 haseł dotyczących wszystkich gatunków krajowych oraz wybranych gatunków obcych przedstawicieli

większych grup systematycznych. Prócz tego zawiera hasła dotyczące najważniejszych rodzin i taksonów wyższych szczebli, tj. rzędów,

podgromad i gromad, wreszcie hasła z zakresu najbardziej istotnych cech budowy ciała i innych cech płazów i gadów. Spośród gatunków

płazów (około 2200) i gadów (około 6000) uwzględniono przede wszystkim te, żyjące współcześnie, które ze względu na swoisty

behawior czy niezwykłe cechy budowy ciała zasługują na szczególną uwagę. Na temat form kopalnych nieco wiadomości uzyska

Czytelnik głównie w notach pod hasłami: pochodzenie i ewolucja gadów oraz pochodzenie i ewolucja płazów.

Struktura Słownika podobna jest do struktury innych słowników zoologicznych z tej serii.

Zastosowano więc alfabetyczny

Przedmowa

układ haseł, w przypadku zaś istnienia dwóch używanych nazw dla tego samego pojęcia, na pierwszym miejscu umieszczono nazwę

obowiązującą i przy niej podano treść danego hasła, drugą zaś, opatrzoną strzałką odsyłaczową, umieszczono w odpowiednim miejscu

słownika. Na pierwszym miejscu każdej noty dotyczącej jednostki systematycznej podano nazwę polską, w nawiasie zaś naukową

(łacińską). Hasła powtarzające się w tekście noty encyklopedycznej oznaczono pierwszą literą;

w przypadku haseł wielowyrazowych — pierwszymi literami (niezależnie od przypadków i liczby).

Jednym z niełatwych zadań przy opracowywaniu tego Słownika było podanie nazwy polskiej dla wszystkich tych gatunków, które

dotychczas jej nie miały. Należy bowiem nadmienić, ze w porównaniu z innymi grupami kręgowców polskie nazewnictwo gadów i

płazów jest znacznie skromniejsze. W związku z tym zaszła konieczność uzupełnienia tej luki i stworzenia nowych nazw, w innych zaś

przypadkach zmiany niektórych już istniejących — moim zdaniem — niezbyt poprawnych z uwagi na właściwości danego gatunku,

niezręcznych lub całkowicie odbiegających od sensu gatunkowej nazwy naukowej. Oczywiście nie znaczy to, że nowe, przedstawione w

tym Słowniku nazwy polskie są we wszystkich przypadkach trafne. Niemniej jednak, jeśli zmobilizują one polskich herpetologów do

dyskusji nad nimi lub do stworzenia lepszych, to wówczas całkowicie spełnią swoją rolę...

WŁODZIMIERZ JUSZCZYK

PRZEDMOWA DO II WYDANIA

II wydanie Malego słownika zoologicznego — Gady i płazy jest znacznie powiększone i częściowo również zmienione. Zadecydowała o

tym konieczność uzupełnienia I wydania hasłami brakujących w Słowniku rodzin, a także ważniejszych rodzajów, oraz hasłami nowych

interesujących gatunków, których nie było w I wydaniu. Uzupełnienia te nie tylko znacznie zwiększyły liczbę haseł (obecnie ok. 550),

ale również spowodowały zmiany w treści haseł tych gatunków, w których prócz ich charakterystyki zamieszczone były

fragmentaryczne opisy rodzin. Opisy te usunięto i przeniesiono do haseł odpowiednich rodzin. Jeśli chodzi o wybór nowych haseł, to

zamiarem autora było uzupełnienie I wydania takimi gatunkami, które są interesujące przede wszystkim z punktu widzenia

ekologicznego. np. gatunkami o wodnym, nadrzewnym, podziemnym lub o swoistym trybie życia. Charakterystyka bowiem takich grup

ekologicznych łatwiej pozwala dostrzec niektóre wspólne cechy budowy ciała, podobne cechy adaptacyjne do życia w określonych

środowiskach, podobne sposoby bytowania, w tym zdobywania pożywienia, rozmnażania itd. bez względu na ich przynależność

systematyczną w obrębie danej gromady.

Oczywiście liczba obecnie uwzględnionych gatunków płazów i gadów jest przysłowiową "kroplą w morzu'' w porównaniu ze znanymi już

gatunkami tych kręgowców. Niemniej istnieje też duża liczba gatunków,' które wprawdzie mają ustaloną nazwę i określone stanowisko

systematyczne, to ich biologia jest tak mało poznana, że w większości przypadków uniemożliwia umieszczenie ich w Słowniku.

W obecnym wydaniu, w wielu hasłach uległy zmianie nazwy łacińskie nie tylko gatunków, ale także innych taksonów. Jest to wynik

rewizji i weryfikacji przeprowadzonej przez różnych autorów w zakresie systematyki i nomenklatury naukowej, uwzględnienia

priorytetu nazw, jak również nowych odkryć herpetologicznych, dokonanych w ostatnich latach. Pociągnęło to za sobą wiele istotnych

zmian w systematyce tych

Przedmowa

kręgowców, a należy przy tym zaznaczyć, że prace nad I wydaniem Słownika rozpocząłem z początkiem lat siedemdziesiątych.

Niezależnie od tego w literaturze herpetologicznej nie ma jednolitego stanowiska odnośnie do systematyki i nazewnictwa niektórych

grup płazów i gadów (np. rodzina grzechotnikowa-tych — Crotalidae), co stwarza określone trudności w opracowaniu takich haseł.

Nadmieniam też, że wszystkie zauważone usterki i błędy, jakie zakradły się do I wydania, usunięto.

II wydanie Małego słownika zoologicznego — Gady i płazy być może w większym stopniu zaznajomi Czytelników z różnorodnymi

formami życia tych pięknych zwierząt. Są one tego ze wszech miar godne.

WŁODZIMIERZ JUSZCZYK

A

adelofagia — zjawisko spotykane u płazów ogoniastych, polegające na pożeraniu jednych larw przez drugie. Występuje np. u -

róksolotli, salamander i traszek. U rozwiniętych larw -^salamandry plamistej zachodzi już w jajowodach ciężarnej samicy. Występuje

ono tu z reguły wówczas, gdy samica z powodu braku w pobliżu zbiornika wodnego (np. przebywając z dala od strumienia) nie może

urodzić młodych, lecz przetrzymuje je w jajowodach. Z natury drapieżne larwy, pozbawione naturalnego pokarmu, pożerają swe

rodzeństwo, a te okazy, które pozostały przy życiu, o-siągają ostateczny stopień rozwoju i u niektórych gatunków przeobrażają się

jeszcze w organizmie matki.

adelot (Adelotus brevis) — gatunek płaza z rodziny -*.żab południowych. Niewielki, o brązowo ubarwionym grzbiecie i plamistym

brzuchu. Ma poziomo wydłużone źrenice oraz rezonatory ukryte pod skórą dna jamy gębowej. Błony pływne nie występują. A. żyje we

wszystkich zbiornikach słodkowodnych — zarówno w dużych rzekach, jak i w małych kałużach deszczowych. Prowadzi skryty tryb

życia, Przy czym kryje si9 nawet w nocy. W czasie pory godowej samiec za pomocą grzebiących

ruchów przednich kończyn buduje w przybrzeżnym szlamie gniazdo kolistego kształtu, średnicy 12 do 15 cm. W gnieździe tym

samica składa jaja, których samiec pilnuje, a w razie niebezpieczeństwa zaciekle broni. Kijanki opuszczają osłony jajowe już po kilku

dniach, przeobrażają się zaś w formy dorosłe po upływie 3 do 4 tygodni. Głos godowy a. jest bardzo podobny do głosu naszego —

>.kumaka nizinnego. Można go wyrazić sylabami "tuuk, tuuk". W okresie godów samce wydają ten głos bez przerwy całymi nocami. A.

występują na nizinnych i górzystych obszarach Australii.

aga, kururu (Bufo marinus) — gatunek płaza z rodziny -»-ro-puchowatych. Długość jej dochodzi do 25 cm. Najczęściej nie przekracza

długości 18 cm. Jest jednym z największych gatunków płazów bezogono-wych, a największą z ropuch. Jej silnie rozwinięte gruczoły

przyuszne mają kształt trójkątny. Grzbiet o ubarwieniu zmiennym — brązowym, rdzawym lub zielonkawym — bywa bezplamisty lub

pokryty nieregularnymi, dużymi, czarnymi plamami oraz małymi, żółtymi plamkami. Tęczówki oczu są złocistozielone. A. żyje

przeważnie na nizinach, w górach dochodzi do wysokości 1500 m n.p.m. Jest płazem o

agama brodata

12

wybitnej aktywności nocnej, a dzień spędza w rozmaitych kryjówkach. Żyje w środowiskach o podłożu zarówno wilgotnym,

zarośniętym roślinnością, jak również zupełnie suchym. Spotyka się ją m.in. na polach uprawnych, w ogrodach oraz w sąsiedztwie do-

mostw; często wchodzi nawet do mieszkań. Ma pokarm a. składają się rozmaite małe zwierzęta bezkręgowe, głównie owady, w tym

również mrówki. W czasie pory godowej, przypadającej od czerwca do października, samce wydają donośny, basowy trel. Jaja w liczbie

do 35 000 sztuk składane są w sznurach. W wodzie słonawej jaja i kijanki rozwijają się szybciej niż w wodzie słodkiej. Jaja a. są silnie tru-

jące dla zwierząt (np. dla kotów i psów), jak i dla człowieka. Znane są przypadki śmiertelnego zatrucia wśród ludzi po ich spożyciu w

stanie surowym, jako namiastki kawioru, bądź gotowanych. A. jest gatunkiem amerykańskim, występującym od południowych obszarów

Ameryki Północnej poprzez Amerykę Środkową aż do Patagonii w Ameryce Południowej (Tabl. VI/6)

agama brodata (Amphibolurus barbatus) — gatunek gada z rodziny ~>-agam. Rośnie do długości 60 cm, z czego połowa przypada na

ogon. Ciało jest pokryte szorstkimi, małymi łuskami, w niektórych jednak miejscach — na bokach tułowia i na grzbiecie — znajdują się

rzędy większych, ostrych łusek. Szczególnie liczne, a przy tym długie i mocne kolczaste łuski pokrywają boki głowy oraz powierzchnię

podgardzie-Iową. Samiec podrażniony (np. widokiem innego samca) lub przestraszony nadyma pod-

gardle, a wówczas sterczące na wszystkie strony długie, ostre łuski tworzą gęstą, kol-

Agama brodata

czastą brodę, która ma znaczenie odstraszające. Ubarwienie a.b. bywa zmienne. Jaszczurka spokojna ma barwę żółtoszarą lub

oliwkowobrązową, podrażniona zaś staje się jaskrawo-żółta z pomarańczowymi kreskami. U samca szyja jest czarna. Na pokarm a.b.

składają się głównie rozmaite stawonogi, zwłaszcza owady. A.b. występuje w Australii.

agama himalajska (Agama hi-malayana) — gatunek gada z rodziny —>.agam. Osiąga długość 24 cm. Głowa, tułów i nasada ogona są

silnie spłaszczone. Grzbiet pokrywają gładkie lub słabo wręgowane, 5-lub 6-kątne łuski, natomiast łuski na grzbietowej powierzchni

ogona i tylnych odnóży zakończone są niewielkimi, ostrymi kolcami. Łuski na ogonie układają się w regularne pierścienie. Ubarwienie

grzbietu jest oliwkowe lub szarozielone, a na bokach tułowia występują jasne plamki, tworzące podłużne rzędy. U samców głowa może

przybierać barwę jasnożółtą, a boki szyi pomarańczową. A.h. stanowi gatunek górski o dziennym trybie życia. Przebywa na skałach i

wśród osuwisk, ukrywa się pod kamieniami i w szczelinach skalnych, w których również zimuje. Nie należy do

13

agama kolnierzasta

gadów rzadkich jeszcze na wysokości 4000 m n.p.m. Żywi się rozmaitymi stawonogami i fragmentami roślin, w tym liśćmi, kwiatami,

owocami i nasionami. Samica składa w lipcu i sierpniu 6 jaj długości od 19 do 22 mm. A.h. występują w Himalajach od Tadżykistanu po

Tybet.

agama kaukaska (Agama cau-casica) — gatunek gada z rodziny ->-agam.. Długość ciała wynosi 15 do 18 cm. Głowa, tułów i nasada

ogona są silnie spłaszczone. Z boków szyi wyrastają poziome fałdy skórne. Łuski na ogonie układają się w wyraźne pierścienie. Ubar-

wienie grzbietu bywa szaro-oliwkowe lub oliwkowobrązo-we z żółtymi plamkami, ułożonymi w poprzeczne pasma lub tworzącymi

mozaikowy deseń. Ogon pokryty jest na przemian poprzecznymi żółtymi i czarnymi pręgami. A.k. zamieszkuje góry do wysokości

3000 m n.p.m. Prowadzi naskalny i dzienny tryb. życia. Za schronienie służą jej szczeliny skalne i jamki pod kamieniami. Żywi się

rozmaitymi stawonogami oraz soczystymi częściami roślin. Z końcem czerwca samica składa 8 do 14 jaj. A.k. zimuje zwykle gromadnie

w szczelinach skalnych. Samce mają zwyczaj wygrzewania się na wyżej położonych partiach skał lub płytach skalnych, równocześnie

jednak bacznie obserwują otoczenie. W przypadku zbliżania się podejrzanego obiektu samce znajdujące się najbliżej zaczynają kiwać

głowami, co jest sygnałem ostrzegawczym dla innych osobników. Jeśli obserwowany obiekt zatrzymuje się w bezpiecznej dla nich odle-

głości, wówczas kiwanie głowami ustaje. Dopiero po zbliżeniu się np. człowieka na odległość 8 do 10 m, wszystkie a.k., nawet te, które

niebezpieczeństwa nie zauważyły, natychmiast chowają się w szczelinach skalnych. Przy próbie wydobycia ze szczeliny a.k. nadyma się

powietrzem i w ten sposób, zapierając się ciałem o ściany kryjówki, uniemożliwia wyciągnięcie jej na zewnątrz. A.k. występuje na

Kaukazie, w południowo--wschodniej Azji oraz w Azji Mniejszej — w zakaukaskiej części ZSRR, w Iranie, Afganistanie, górach

Turkmenii, Uzbekistanie, a także w Turcji (Tabl. 1/6).

agama kolnierzasta (Chlamy-dosaurus kingii) — gatunek gada z rodziny -»-agam. Rośnie do długości 80 cm, z czego na ogon

przypada przeszło połowa. Charakteryzuje ją posia-. danie obszernego fałdu skórnego wyrastającego z boków szyi i spod żuchwy,

którego płaszczyzna ustawiona jest poprzecznie do długiej osi ciała. Do fałdu tego wnikają promienisto ułożone włókna chrzestne, na

których fałd jest rozpinany, tworząc wówczas rodzaj wachlarzowatego kołnierza, o-taczającego wokół szyję i ząb-kowanego na obrzeżu.

W sta-

Agama kołnierzasta

nie rozpiętym szerokość kołnierza dochodzi do kilkunastu centymetrów, w stanie złożo-

agama motylowa

14

nym przylega on do ciała i tworzy pomarszczone fałdy. Łuski na głowie, tułowiu i ogonie są małe i gładkie. U-barwienie grzbietu jest

szaro-brązowe z licznymi, ciemnymi plamkami i większymi czarnymi plamami, natomiast kołnierz pokrywa mozaikowy deseń w

kolorach niebieskim, pomarańczowym i jasnobrązo-wym. A.k. prowadzi częściowo naziemny, częściowo nadrzewny, dzienny tryb życia.

Jest bardzo ruchliwa. Potrafi szybko biegać na tylnych odnóżach, mając wówczas uniesiony nad ziemią ogon. Zaatakowana przysiada

na tylnych nogach, unosi w górę przód ciała, szeroko rozpościera kołnierz wokół szyi i z otwartym pyskiem rzuca się na napastnika, do-

tkliwie go kąsając. Jaskrawo ubarwiony kołnierz ma prawdopodobnie w tym momencie znaczenie odstraszające. A.k. występują w

północno-z'achod-niej Australii i na Nowej Gwinei.

agama motylowa (Leiolepis belliana) — gatunek gada z rodziny —>-agam. Rośnie do długości 50 cm. Cechuje ją obecność szerokich

fałdów skórnych na bokach tułowia, nie łączących jednak nasady odnóży przednich i tylnych. Do fałdów tych wnikają silnie wydłużone

żebra, tzw. rzekome (ruchome elementy kostne nie tworzące klatki piersiowej i nie połączone z mostkiem), dzięki którym fałdy skórne

są napięte. Podobne fałdy skórne posiada również ->-smok latający, jednak u a.m. nie mają one znaczenia lokomotoryczne-go.

Ubarwienie grzbietu jest oliwkowozielone z 3 wzdłużnymi, żółtymi liniami oraz licznymi żółtymi plamkami. Boczne fałdy skórne są

jaskrawo-

czerwone lub białe z czarnymi poprzecznymi pręgami. Szybko biegnąca a.m. z szeroko rozpostartymi i jaskrawo ubarwionymi bocznymi

fałdami skórnymi robi wrażenie mknącego tuż nad ziemią motyla. Występuje w południowo--wschodniej Azji.

agama minowa (Agama rude-rata) — gatunek gada z rodziny ->-agam. Rośnie do długości 16 cm. Ma głowę, tułów oraz nasadę ogona

silnie spłaszczone. Głowa jest duża, zaokrąglona, pysk krótki, zwężenie szyjne wyraźnie zaznaczone, a ogon cienki, na przekroju o-

krągły. Ciało pokrywają na ogół drobne, słabo żeberkowa-ne łuski, jedynie na głowie za błonami bębenkowymi oraz na grzbiecie

występują łuski większe, stożkowate. Łuski na ogonie nie tworzą pierścieni. Grzbiet u a.r. bywa jasnobrą-zowy lub żółtawy z poprzecznie

ułożonymi, brązowymi lub czerwonobrązowymi pręgami, przechodzącymi na ogon. W porze godowej samce przybierają barwę

niebieskoszarą lub ołowiową. A.r. żyje na piaszczystych i piaszczysto-kamie-nistych pustyniach i półpu-styniach, w górach dochodzi do

3000 m n.p.m. Z końcem maja lub w czerwcu samice składają 6 do 14 jaj długości 15 do 17 mm. Na pokarm a.r. składają się głównie

rozmaite stawonogi. A.r. występują w północnej Afryce (Libia, Egipt) oraz w południowo-zachodniej Azji,, w Syrii.

agama skalna (Agama plani-ceps) — gatunek gada z rodziny ->-agam. Charakteryzuje się wyjątkowo pięknym ubarwieniem. Samce

mają głowę i szyję karminowoczerwone, a pozostałe powierzchnie ciała —

15

agama turkiestańska

jednolicie granatowe z metalicznym, zielonym połyskiem. Samice są ubarwione skrom-

Agama skalna

niej. A.s. żyje gromadnie na granitowych, nagich skałach. Występuje w południowo-zachodniej Afryce, w Angoli oraz w Afryce

Wschodniej, w Tanganice.

agama stepowa (Agama san-guinolenta) — gatunek gada z rodziny -»-agam. Rośnie do długości 30 cm. Ma ubarwienie wybitnie

dymorficzne. U samca szaro ubarwiony grzbiet pokryty jest rzędami owalnych, stalowoniebieskich plam, a okolica

podgardzielowa, pier-

Agama stepowa

siowa i boki tułowia mają barwę liliową. U samicy jasnoszary grzbiet pokrywają rzędy

brązowych plam, boki zaś tułowia są żółtozielone. A.s. wykazuje zdolność zmiany ubarwienia pod wpływem bodźców zewnętrznych.

Samiec podrażniony lub poddany działaniu wyższej temperatury przybiera na* brzuchu i na bokach tułowia barwę granatowoniebie-ską, u

samicy w tych warunkach pojawiają się na grzbiecie plamy pomarańczowoczer-wone, a boki tułowia stają się ciemnobrązowe. A.s.

zamieszkuje środowiska stepowe, pustynne i półpustynne, na terenach piaszczystych lub kamienistych, porośniętych niską roślinnością

trawiastą i krzewiastą. Często też przebywa na gałęziach krzewów. W górach dochodzi do wysokości 1200 m n.p.m. Prowadzi dzienny

tryb życia. Na jej pokarm składają się rozmaite stawonogi, głównie pajęczaki, śza-rańczaki i mrówki. Zjada również soczyste części

roślin. W lipcu samica składa 5 do 14 jaj do wygrzebanych przez siebie w ziemi jam. A.s. występuje w zachodniej części Azji Środkowej

oraz nad dolną Wołgą.

agama turkiestańska (Agrarna lehmanni) — gatunek gada z rodziny -»-agam. Rośnie do długości 15 cm. Jest grzbieto--brzusznie

spłaszczona. Na głowie za błonami bębenkowymi i wokół szyi zaznaczają się fałdy skórne pokryte skupieniami licznych, ostrych łusek.

Na grzbiecie widać wyraźnie wyodrębnione, szerokie, wzdłużne pasmo żeberkowanych łusek większych od pozostałych. W tylnej części i

na bokach tułowia występują rzędy niewielkich, skórnych wzgórków, pokrytych większymi, silnie że-berkowanymi i kolczastymi

łuskami. Ogon otaczają regularne pierścienie łusek. Ubarwie-

agama wodna

16

nie a.t. jest szarogliniaste lub ceglaste z czarnymi, nieregularnymi plamkami lub (na ogonie) z układającymi się poprzecznie czarnymi

paskami. Samce mają gardło czarne z pomarańczowymi plamkami, okresowo zanikającymi. A.t. stanowi gatunek wysokogórski,

dochodzący do 3400 m n.p.m. Żyje na terenach skalistych wśród nagich bloków skalnych, rumowisk, rozpadlin i urwistych stoków,

niekiedy w pobliżu górskich potoków i rzek. Kryje się w szczelinach skalnych lub pod kamieniami. Z końcem czerwca albo w lipcu

samica składa 2 lub 3 jaja długości 20 mm. A.t. żywi się głównie owadami i pająkami. Zimuje w szczelinach skalnych. Występuje w

górach centralnej Azji — w Himalajach — i w północnym Afganistanie oraz w południowo-zachodnim Tur-kiestanie.

agarna wodna (Physignathus lesueurii) — gatunek gada z rodziny ->agam. Rośnie do długości 80 cm. W tylnej części głowy i na karku

ma widoczny, niewielki fałd skórny o głębokich wycięciach, a wzdłuż grzbietu, od karku do końca ogona — niski grzebień, utworzony z

trójkątnych, sterczących łusek. Ogon jest długi i bocznie spłaszczony. Ubarwienie szarożółtozielone z poprzecznymi, na przemian

ciemnozielonymi i żółtymi pręgami na tułowiu i ogonie. A.w. prowadzi amfibiotyczny tryb życia — na lądzie przebywa na gałęziach

drzew lub w zaroślach nad brzegami rzek, a w razie niebezpieczeństwa ucieka do wody. Żywi się wszelkimi małymi organizmami i

fragmentami roślin. Występuje w Au-

Sl/7).1"1 Nowe] Gwinei

agamy (Agamżdae) — rodzina gadów z podrzędu -?-jaszczu-rek. Należą tu formy małe i średnie, od ok. 12 do 90 cm długości. Na ogół a.

charakteryzuje krótka, szeroka i zaokrąglona głowa, wyraźne zwężenie szyjne, grzbieto-brzuszne spłaszczenie tułowia i długi, nielamliwy

ogon, rokrągły na przekroju. Niektóre gatunki dzięki silnie umięśnionym i długim kończynom tylnym mogą skakać lub szybko biegać,

posługując się tylko tymi kończynami. Źrenice oczu a. są okrągłe. Zęby, o akrodontycz-nym typie osadzenia (->gady), cechuje pewien

stopień zróżnicowania na siekacze, kły i zęby trzonowe. Zęby nie ulegają wymianie. Brak zębów , podniebiennych i gruczołów udowych

(-^-otwory udowe). U wielu gatunków występują rozmaite wytwory skórne w postaci fałdów, grzebieni, kolców i guzków,

pokrywających grzbietowe powierzchnie głowy, tułowia i ogona. Ubarwienie większości a. jest niezwykle kolorowe, zwłaszcza samców w

okresie godowym. A. zamieszkują rozmaite środowiska. Gatunki pustynne, skalne, stepowe i z terenów upraw rolnych żyją na ziemi,

gatunki leśne przebywają stale na gałęziach drzew, występujące nad wodami prowadzą lądowo-wo-dny tryb życia, przy Czym znakomicie

pływają i nurkują, a niektóre a., stale mieszkające w osiedlach ludzkich, przebywają na ścianach i dachach domostw oraz chronią się 'w

ich szczelinach i zakamarkach. Gatunki opatrzone szerokimi bocznymi fałdami skórnymi mają zdolność lotu ślizgowego. A. pożerają

głównie rozmaite owady i inne drobne zwierzęta lądowe, jakkolwiek występują wśród nich również liczne ga-

17

aksolotl meksykański

tunki roślinożerne. Większość a. składa jaja, pozostałe są jajożyworodne. Charakterystyczną właściwością a. i ->-leg-wanów jest

"kiwanie" głową. Odruch ten, wywoływany rozmaitymi czynnikami, oznacza podniecenie jaszczurki. W ten sposób "kłaniają" się samce

rywalizujące o samicę, spotykające się osobniki płci odmiennej, wreszcie a. czymś zaniepokojone. A. występują wyłącznie na

kontynentach Starego Świata, mianowicie w południowo-wschodniej Europie, w Afryce, w południowo-

-zachodniej, środkowej i po-Uidniowej Azji oraz w Australii. Brak ich na Madagaskarze i na Nowej Zelandii. Rodzina a. obejmuje 34

rodzaje i ok. 400 gatunków i podgatunków.

Aglypha — grupa gatunków

-••węży o różnej przynależności systematycznej, które cechuje brak zębów i gruczołów jadowych. U węży tych zęby osadzone na

kościach szczękowych i żuchwowych są raczej tej samej wielkości i nie mają żadnych urządzeń (rowków czy Kanalików)

umożliwiających wprowadzenie jadu do ciała ofiary. A. obejmują wszystkie węże niejadowite.

ajolot (Bipes biporus) — gatunek gada z rodziny -».obrącz-kowców. Rośnie do długości ok. 30 cm. Ma ubarwienie jasno-róiowe,

wywołane widocznością w skórze naczyń krwionośnych. Mała, zaokrąglona głowa kończy się krótkim pyskiem. Ualo robakowate,

grzbieto-

-brzusznie spłaszczone, pokrywają regularne bruzdy, tworzące rodzaj obrączek. Ogon róst gruby i krótki. Krótkie, a-palczaste przednie

odnóża zaopatrzone są w długie pazury. Skóra pokrywa maleńkie,

szczątkowe oczy, widoczne jednak na zewnątrz z powodu jej przezroczystości. Oczami tymi a. odróżniają prawdopodobnie światło od

ciemności. Brak błon bębenkowych, otworów usznych oraz tylnych kończyn. A. prowadzi nocny tryb życia. Za pomocą głowy i odnóży

ryje w ziemi długie chodniki, które zamieszkuje. Należy do najrzadszych i najmniej poznanych obrączkowców. Występuje w Ameryce

Środkowej na terenie Meksyku.

aksolotl — neoteniczna forma płazów z rodzaju Ambi/stomn. Zob. też: a. meksykański.

aksolotl meksykański — neoteniczna forma meksykańskiego płaza Ambystoma mexica-nwn z rodziny ->poprzeczno-zębnych.

Osiąga długość ok. 29 cm. Zarówno osobniki młodociane, jak i dojrzałe płciowo wyposażone są w dobrze rozwinięte 3 pary skrzeli

zewnętrznych, odnóża oraz bocznie spłaszczoną i wysoką płetwę ogonową. Występują w 2 odmianach barwnych. Osobniki żyjące w

warunkach naturalnych mają ubarwienie grzbietu czarne, ciemnopopielate lub brązowe, z licznymi czarnymi, małymi, okrągławymi

plamkami tworzącymi deseń marmur-kowy. W warunkach hodowlanych obok normalnie ubarwionych występują często osobniki

albinotyczne, jednolicie bladoróżowe lub białawe, co jest cechą dziedziczną. Na wiosnę dorosła samica składa ok. 1000 jaj w postaci

galaretowatych kłębów, bardzo podobnych do skrzeku naszych żab. A.m. jest płazem drapieżnym i żarłocznym. Żywi się wszelkimi

małymi, wodnymi organizmami- zwierzęcymi, pożerając również mniejsze osob-

kłampia

18

niki własnego gatunku. W hodowli, którą doskonale znosi, młode karmi się planktonem, dorosłym zaś podaje się wyłącznie

surowe mięso. Osobniki głodne ustawicznie się atakują i odgryzają sobie kończyny o-raz końce płetw ogonowych. A.m.

występuje w naturze w stanie larwalnym i wyłącznie w Meksyku, w 2 dużych jeziorach, w Xochimilco (o powierzchni 35 km2) i

w mniejszym Chalco, położonych na wysokości 2300 m n.p.m. Jest płazem jadalnym, poławianym przez cały rok i

sprzedawanym na targach miejskich. Poza tym stanowi cenne zwierzę laboratoryjne o niezwykłych zdolnościach

regeneracyjnych, co przejawia się w szybkim i całkowitym odrastaniu utraconych kończyn i ogona. W warunkach hodowlanych,

podając a.m. preparaty hormonu tarczycy, można go łatwo przeobrazić w formę lądową. Pierwsza dokonała tego polska uczona

L. Kaufmann w 1917.

alampla — brak w skórze płaza jednego z 4 rodzajów komórek barwnikowych, a mianowicie guanoforów, zawierających

bezbarwne kryształki guaniny, od których pochodzą barwy białe i srebrzyste. Okazy alampeiczne mają ubarwienie grzbietu

znacznie ciemniejsze od ubarwienia typowego. Tęczówki ich oczu są czarne, a nie metalicznie błyszczące, w miejscach zaś, gdzie

u normalnie ubarwionych okazów występują barwy białe (np. na brzusznej powierzchni ciała), skóra jest przezroczysta. Płazy

alampeiczne spotyka się bardzo rzadko. Zob. też: albi-nizm.

albinizm — brak w skórze organizmu wszystkich 4 rodzajów komórek barwnikowych:

melanoforów, guanoforów, li-potorów i alloforów, wskutek czego skóra larwy lub dorosłego płaza jest niemal przezroczysta, tak

że widać przez nią narządy wewnętrzne. Osobnik albinotyczny posiada czerwone źrenice, bladoróżowe zabarwienie skóry,

wywołane prześwitywaniem gęstej siateczki włosowatych naczyń krwionośnych wypełnionych krwią, a nie przysłoniętych

komórkami barwnikowymi, zwłaszcza me-lanoforami zawierającymi ziarenka czarnego barwnika, me-laniny. Osobniki

albinotyczne znane są u wielu gatunków płazów, z naszych np. u salamander, fraszek, ->-grzebiusz-kowatych, żab wodnych i in-

nych kręgowców. W naturze albinosy mają małe szansę przeżycia z powodu łatwej ich dostrzegalności przez licznych wrogów.

W warunkach hodowlanych i w pracowniach biologicznych powszechnie znanymi płazami albinotycznymi są "białe" -^aksolotle.

A. jest wynikiem zaburzeń m.in. w sekrecyjnej funkcji środkowego płata przysadki mózgowej. A. jest cechą recesywną.

aligator chiński (Aligator sź-nerasis) — gatunek gada z rodziny -^.aligatorów. Rośnie do długości ok. 1,5 m. Jest jednym z

najmniejszych gatunków

Aligator chiński

19

ambystoma krecia

krokodylowatych. Ma ubarwienie grzbietu oliwkowobrązowe, plamiste, na bokach tułowia jasnobrązowe z deseniem ciemnych plam.

Większość życia aktywnego spędza w wodzie. Na jego pokarm składają się rozmaite małe, wodne organizmy, jak skorupiaki, małże, śli-

maki oraz nieruchliwe gatunki ryb. Zimuje na lądzie w norach, które sam wygrzebuje w ziemi w pobliżu wody. Człowiekowi nie zagraża.

Żyje na niewielkim stosunkowo obszarze w południowo-wschodniej Azji, nad rzeką Jangcy.

aligator missisipski (Alligator mississippiensis) — gatunek gada z rodziny -^.aligatorów. Przeciętnie rośnie do 4,5 m długości, wyjątkowo

do 5,8 m. Ma ubarwienie grzbietu ciem-'ie, oliwkowozielone, plamiste, urzuch zaś jasnożółty. Przebywa często w licznych gromadach

nad brzegami rzek, jezior, na wysepkach śródrzecz-nych, mieliznach oraz na terenach bagnistych. Na lądzie porusza się niezdarnie,

powoli, natomiast w wodzie sprawnie i szybko pływa. Głównym pokarmem a.m. są ryby, poza nimi jednak pożera różne inne kręgowce,

w tym płazy, gady, ptaki i ssaki. Wyrośnięte okazy a.m. są groźne nawet dla dużych zwierząt (np. koni) oraz dla człowieka, gdyż po

zaatakowaniu w wodzie mogą ofiara pokaleczyć i następnie utopić. W czasie pory godowej samce wydają donośny głos, na który

odpowiadają samice. Często samce toczą między sobą walki o samicę. Ta ostatnia w zależności od wielkości składa 20 do 60 jaj do

niedbale Przygotowanego gniazda, zbudowanego z pędów roślin. Gniazdo ma średnicę ok. 1,5 m i wysokość ok. 0,5 m. Samica

pilnuje gniazda do czasu wylęgu młodych. A.m. poławia się masowo dla cennej i pięknej skóry, służącej do wyrobu różnych przedmiotów

galanteryjnych. W latach 1940—1947 w jednym tylko stanie Luizjana w USA zabito przeszło 0,5 min sztuk przedstawicieli tego ga-

tunku. A.m. jest również hodowany dla celów przemysłowych w fermach aligatoro-wych. Spotyka się go także w wielu ogrodach

zoologicznych, gdzie przeżywa do 85 lat. Młode w niewoli szybko się oswajają. A.m. występuje w Ameryce Północnej od ujścia rzeki Rio

Grandę do 35° N, od Teksasu do Florydy, w Karolinie i w stanie Arkansas (Tabl. IV/1).

aligatory (Alligatoridae) — rodzina gadów z rzędu -»-kroko-dyli. Mają krótki, szeroki pysk i silnie wystające wzgórki o-czne oraz

nozdrza. Poza tym charakterystyczny dla tej rodziny jest układ zębów. Mianowicie przy zamkniętej paszczy rząd zębów na szczęce

kryje się od wewnątrz w łuku zębowym żuchwy, czwarty zaś największy ząb żuchwy wchodzi do odpowiednio głębokiej zatoki w kości

międzyszczęko-wej. Spośród 4 rodzajów i 7 gatunków tej rodziny tylko l (-»-aligator chiński) zamieszkuje południowo-wschodnią Azję,

pozostałe natomiast występują w południowych obszarach Ameryki Północnej, w Ameryce Środkowej oraz w Ameryce Południowej.

ambystoma krecia (Ambysto-ma talpoideum) — gatunek płaza z rodziny -».poprzeczno-zębnych. Rośnie do długości 10 cm. Ma

ciało o pokroju salamandry, zwartą, silnie spłaszczoną i szeroką głowę, tułów

•mbystoma paskowana

20

okrągły na przekroju oraz krótki, wałkowaty ogon. Ubarwienie grzbietu jest ciemnobrązowe z licznymi, jasnoniebieskimi,

nieregularnymi plamkami, a brzuch — jasnoszaro-niebieski. A.k. zamieszkuje wyłącznie środowiska lądowe. Zwykle przebywa w

rozmaitych ziemnych kryjówkach — norach, jamach, chodnikach, ale znajduje się ją również pod kłodami drewna, pod korą zwalonych

drzew itp. Gody odbywa na wiosnę w małych zbiornikach wodnych. U godu-jących osobników wyrasta niski, skórny fałd grzbietowy. Jaja

składane są w małych pakietach w liczbie 10—40, przytwierdzanych do roślin wodnych. Jaja (mające własne osłonki) sklejone są

dodatkowo wspólną galaretowatą substancją. Kijanki przeobrażają się przy długości 5 do 7 cm. Znane są okazy neoteniczne (-»-neote-

nia). A.k. występuje w połud-niowo-wschodniej części Ameryki Północnej, od południowej Karoliny do północnej Florydy i Luizjany, a

poza tym kolonie tego płaza znajdują się w stanie Okłahoma, Illinois, Tennessee i Arkansas.

ambystoma paskowana (Amby-stoma opacum)—gatunek płaza z rodziny ->.poprzecznozęb-nych. Rośnie do długości 12 cm. Z

ogólnego pokroju ciała podobna jest do innych amby-stom, wyróżnia się jednak wałkowatym, grubym (zwłaszcza u nasady) ogonem, nie

wykazującym bocznego spłaszczenia na całej swojej długości. A.p. ma bardzo swoiste ubarwienie niepowtarzalne u innych gatunków

ambystom: czarną, grzbietową powierzchnię ciała zdobią srebrzystobłękitne, poprzecznie wydłużone i nieregularne plamy, połączone ze

sobą na bokach tułowia i ogona. Wskutek takiego układu jasnych plam, wzdłuż środka grzbietu wyodrębnionych zostaje kilka dużych,

czarnych, o nieregularnych kształtach powierzchni, przypominających zarysem siodła. Natomiast grzbietowa strona ogona, pokryta

na przemian szerokimi czarnymi oraz wąskimi jasnymi, poprzecznie ułożonymi plamami, wygląda jak pręgowa-na. A.p. prowadzi

wybitnie lądowy i nocny tryb życia. Zamieszkuje rozmaite, nawet skrajnie odmienne lądowe środowiska, występuje np. na nizinnych,

wilgotnych terenach o glebie piaszczystej, jak i na zupełnie suchych, pagórkowatych obszarach. Najczęściej spotyka się ją na

zalesionych stokach wzgórz, w pobliżu stawów i rzek. W dzień chowa się zwykle w różnych ziemnych zakamarkach. Jako kryjówki

wykorzystuje też znajdujące się nisko nad ziemią dziuple drzew. Zeruje wyłącznie w nocy. Na jej pokarm składają się przede wszystkim

dżdżownice i stonogi, a w mniejszym procencie — różne owady i bezskorupowe ślimaki. Spośród wszystkich gatunków ambystom a.p.

wyróżnia się jesiennym terminem pory godowej, przypadającej na wrzesień i październik, oraz

Ambystoma paskowana

składaniem jaj wyłącznie na lądzie. Samca w okresie godowym cechuje silnie kontrasto-

21

ambystoma plamista

wy deseń i srebrzystość jasnych plam. Zapłodnienie jaj jest wewnętrzne. Zachodzi za pomocą -»-spermatoforów składanych przez

godującego samca na powierzchni ziemi i podejmowanych przez samicę wargami kloakalnymi. Zapłodnione jaja składane są na terenach

lesistych w płytkich, wilgotnych jamkach w ziemi lub v/' ściółce leśnej. Skrzek ma postać kilku oddzielnych, małych galaretowatych

grudek, zawierających łącznie od 50 do 200 jaj. Średnica komórek jajowych wynosi 2,7 mm, natomiast średnica jaja z osłonkami 4,2 do

5 mm. Samica pozostaje przy złożonych jajach i opiekuje się nimi dotąd, aż w okresie opadów deszczowych jamka wypełni się wodą. W

tych warunkach zarodki szyb-KO się rozwijają i wkrótce kijanki opuszczają osłonki jajowe, mając długość 19 do 25 mm. Kijanki mają

dobrze rozwinięte skrzela zewnętrzne. Przeobrażają się wczesną wiosną następnego roku przy długości ciała 6,5 do 7,5 cm. Młodociane

osobniki uzyskują dojrzałość płciową po upływie 15 do 17 miesięcy. W przypadku nie wypełnienia się jamki wodą, co zdarza się przy

bezdeszczowej pogodzie jesienią, jaja się nie rozwijają. Samica wówczas nadal opiekuje się nimi, przy czym wydzielina jej skóry dostarcza

jajom wilgoci zapobiegającej ich wyschnięciu. Rozwój tych jaj następuje dopiero w czasie wiosennych opadów deszczu, przeobrażenie zaś

kijanek odbywa się w czerwcu, zatem w 7 do 9 miesięcy od momentu złożenia jaj. A.p. występują na południowo--wschodnich

obszarach Ameryki Północnej — od Nowej Anglii do północnej Florydy—oraz na zachód od Teksasu.

ambystoma plamista {Ambystoma. maculatum) — gatunek płaza z rodziny ->.poprzeczno-

Ambystoma plamista

zębnych. Rośnie do długości 25 cm. Ma ciało zwarte, tułów i ogon okrągłe na przekroju, ubarwienie grzbietu czarne z granatowym

połyskiem, pokryte rzędami okrągławych, małych, jaskrawożółtych lub pomarańczowych plamek. Z pokroju ciała i ubarwienia podobna

jest do europejskiej -^-salamandry plamistej. A.p. prowadzi lądowy tryb życia. Najczęściej zamieszkuje tereny zalesione, ukrywając się w

norach, pod kamieniami, w jamach wśród korzeni drzew itp. Gody odbywa na wiosnę w rozmaitych małych zbiornikach wody stojącej (w

rowach, sadzawkach) oraz w wolno płynących strumykach. Złożenie jaj następuje po burzliwie przebiegających zalotach obu płci.

Godujące samce i samice wzajemnie się obwąchują, e-nergicznie ocierają się o siebie. Są przy tym tak ruchliwe, że powierzchnia wody w

miejscach, gdzie zgromadzone są godujące okazy, dosłownie kipi. Po zakończeniu zalotów samce składają na dnie zbiornika -»-

spermatofory, które natychmiast zostają zbierane przez samice wargami kloakalnymi. Zapłodnienie jaj jest wewnętrzne. Samica składa

ok. 250 jaj w kulistych, gala-

ambystoma tygrysia

22

retowatych pakietach, przyklejanych do roślin wodnych. Średnica jaj wynosi 2,5 do 3 mm. Po złożeniu jaj samce i samice wkrótce

opuszczają zbiornik wodny. Po ok. 6 tygodniach kijanki uwalniają się z osłonek jajowych, mając długość ciała l do 1,5 cm. Po upływie 2

do 3 miesięcy kijanki przeobrażają się przy długości 5 do 7 cm. A.p. występują na południowych obszarach Ameryki Północnej, od

Nowej Szkocji do Teksasu.

ambystoma tygrysia (Ambystoma tigrinum) — gatunek płaza z rodziny -i-poprzeczno-zębnych, największy płaz o lądowym trybie

życia spośród wszystkich współcześnie żyjących płazów ogoniastych. Samce rosną do długości 33 cm (z czego połowa przypada na

ogon) i przewyższają nieco długością samice. A.t. ma płaską, szeroką, wyraźnie od tułowia odgraniczoną głowę, oczy średniej

wielkości i słabo wystające, tułów wałkowaty, gruby, wyposażony wił do 13 bruzd międzyżebrowych z każdego boku, oraz masywny, gru-

by, niski ogon, wyraźnie bocznie spłaszczony. Odnóża są krótkie, jednak dobrze wykształcone. Ubarwienie grzbietu zmienne —

ciemnobrązowe, oliwkowobrązowe lub czarniawe, z licznymi, nieregularnymi, często poprzecznie wydłużonymi jaskrawożółtymi pla-

mami (od tego ostatniego, "tygrysiego" desenia pochodzi nazwa tej ambystomy). Zdarzają się też osobniki o grzbiecie prawie całkiem

żółtym. Brzuch ma barwę szarożółtawą, pozbawioną plam. Pokrojem ciała, a zwłaszcza ubarwieniem, a.t. łudząco podobna jest do euro-

pejskiej -^-salamandry plamistej, różni się zaś od niej głównie bocznie spłaszczonym ogonem. A.t. prowadzi lądowy tryb życia.

Zamieszkuje zarówno niziny, jak i góry do wysokości 3000 m n.p.m. Występuje w różnych lądowych środowiskach o średnio wilgotnej

glebie i bogatej roślinności, często przebywa w pobliżu jezior, rzek i wolno płynących strumieni. W dzień ukrywa się w rozmaitych

jamach, norach, wśród korzeni drzew, pod kamieniami, w chodnikach małych gryzoni itd. W okresie dłuższej suszy chowa się głęboko w

swoich kryjówkach lub wchodzi do nor większych zwierząt, np. borsuków, psów preriowych, świstaków. Aktywna jest w nocy i w tym

czasie żeruje. Na jej pokarm składają się różne zwierzęta bezkręgowe. Pora godowa na nizinach odbywa się wczesną wiosną, a wysoko w

górach przypada dopiero na lipiec. Miejscem godów są rozmaite małe i duże zbiorniki wód stojących oraz wolno płynących strumieni, a

niekiedy nawet okresowe stawki pochodzenia deszczowego. W wodzie często gromadzi się duża liczba am-bystom. U godujących samców

a.t. pojawia się na ogonie niski fałd skórny, zachodzący na grzbietową powierzchnię tułowia. W ciągu całego okresu godowego samica

składa kilka nieforemnych pakietów skrzeku, zawierających łącznie ok. 1000 jaj o średnicy komórek jajowych od 1,9 do 2,6 mm.

Zapłodnienie jest wewnętrzne, za pomocą -»-spermatoforów składanych przez samce w czasie zalotów na dnie zbiornika wodnego, a

podejmowanych przez samicę wargami kloakalnymi. Larwy opuszczają osłonki jajowe po 2—3 tygodniach, kiedy osiągną wielkość 13

do 17 mm. Kijanka ma

23

ambystoma znad Pacyfiku

3 pary zewnętrznych, dobrze rozwiniętych skrzeli, wysoką płetwę ogonową, opatrzoną fałdami skórnymi, z których grzbietowy

dochodzi aż do przedniego odcinka tułowia. Tempo rozwoju kijanek zależy w dużej mierze od warunków środowiska. W zbiornikach

małych, o wyższej temperaturze wody, okres rozwoju trwa ok. 2 miesięcy, w du-zycn i głębokich jeziorach o niskiej temperaturze wody

— ok. 4 miesięcy, w górach zaś rozwój kijanek przedłuża się (JU l roku. W tym ostatnim przypadku często powstają formy neoteniczne,

które — podobnie jak u innych ambystom

— nazywają się -^aksolotlami. Można je łatwo zmusić do metamorfozy, podając im w pokarmie tyroksynę. Długość ciała świeżo

przeobrażonych osobników w normalnych warunkach wynosi 80 do 86 mm, długość przeobrażających się osobników neotenicznych do-

chodzi do 250 mm. Dojrzałość płciową a.t. uzyskuje w 3 roku

•tycia. Dorosłe zimują na lądzie. Hodowla a.t. nie sprawia większych trudności i w związku z tym są one często używane jako zwierzęta

laboratoryjne do rozmaitych doświadczeń. A.t. występują na największym obszarze spośród wszystkich -upłazów ogoniastych Ameryki

Północnej. Zamieszkują prawie całe terytorium od Kanady do północnego Meksyku. Jedynie na zachodzie, w przybrzeżnych obszarach

środkowej Kalifornii, zasiedlają kilka odgraniczonych od siebie, dużych połaci .terenu. Są pospolite w łańcuchu Appa-lachów. Wyróżnia

się kilka ras geograficznych a.t.

ambystoma znad Pacyfiku (Dź-

camptodon ensatus) — gatunek

płaza z rodziny ->-poprzeczno-zębnych. Rośnie do długości 30 cm. Ma zwartą, masywną, a przy tym niezgrabną budowę ciała,

nieproporcjonalnie dużą i szeroką głowę z wystającymi, wielkimi oczami, gruby, mięsisty tułów z 12 słabo zaznaczonymi bruzdami mię-

dzyżebrowymi z każdego boku oraz wybitnie krótki, bocznie spłaszczony, ku tyłowi silnie zwężający się ogon. Odnóża, zwłaszcza tylnej

pary, są duże, grube i dobrze umięśnione, końce palców poszerzone. Skóra gładka i błyszcząca. Ogólnym wyglądem a.z.P. nie przy-

pomina postaci innych ambystom. Ubarwienie jej grzbietu jest rudobrązowe lub oliwkowobrązowe, z niewyraźnie zarysowanym,

siatkowym deseniem ciemnych plam. A.z.P. prowadzi lądowy tryb życia. Zamieszkuje tereny górzyste, pokryte wilgotnymi lasami,

przebywając w pobliżu źródeł i strumieni. Aktywna jest głównie w nocy, jednak spotyka się ją również w czasie dnia, w tym nawet

podczas słonecznej pogody. Sprawnie wdrapuje się na pochyłe pnie drzew lub gałęzie niskich krzewów. Znajdowano ją tam nieraz na

wysokości kilku metrów nad ziemią. Potrafi również skakać za zdobyczą do 6 cm w górę. Przestraszona wydaje donośny skrzeczący

albo chrobotający głos. Jest wyjątkowo drapieżna i żarłoczna. Zjada wszelkie zwierzęta, które potrafi pokonać i połknąć. Prócz

rozmaitych bezkręgowców pożera różne płazy ogoniaste, w tym ambystomy i salamandry bezpłucne, a także żaby, małe węże, a nawet

myszy. Biologia rozrodu a.z.P. jest mało znana i istnieją co do niej rozbieżności. Na wiosnę samica składa rzekomo w

ambystomy

24

wodzie ok. 100 jaj, przyklejając cały pakiet skrzeku do powierzchni kamieni. Kijanki mają krótkie skrzela oraz płetwę ogonową

opatrzoną niskimi fałdami skórnymi. Przeobrażają się przy długości 10 do 15 cm. Znane są osobniki neoteniczne. Według innych

źródeł, a.z.P. składa jaja na wilgotnym lądzie w głębokich ziemnych jamach lub szczelinach i matka opiekuje się złożonymi jajami.

A.z.P. występuje na zachodnich, przylegających do Pacyfiku obszarach Ameryki Północnej, od Kolumbii Brytyjskiej do środkowej

Kalifornii.

ambystomy -»-poprzecznozębne.

ameiwy (Amewa) -— rodzaj gadów z rodziny -»-teid. U największych gatunków długość ciała osiąga ponad 50 cm. A. mają postać

typowej jaszczurki, posiadają długi, biczykowa-ty ogon oraz dobrze wykształcone pięciopalczaste odnóża. Grzbiet i boki tułowia pokry-

wają małe okrągławe, ziarniste łuski, na brzuchu zaś występują duże, prostokątne tarczki ułożone rzędami. Łuski na ogonie są większe i

tworzą regularne pierścienie. Ubarwienie grzbietu zielone lub brązowe z kilkoma (3—7) wzdłużnymi jasnymi paskami, z których

środkowy, najszerszy, rozpoczyna się na końcu pyska. Często grzbiet pokryty jest wzdłużnie ułożonymi jasnymi plamkami. U samców

brzuch ma barwę żółtą, pomarańczową lub niebieską. Bocznie spłaszczone zęby zakończone są 2 szpicami. A. są jaszczurkami jajorodny-

mi i typowymi dla prerii, terenów półpustynnych oraz stepów. Są aktywne w dzień, żywią się owadami. Charakteryzują się niezwykła

ruchliwością i bardzo szybkim bieganiem. A. występują w Ameryce Środkowej i Południowej, od Meksyku aż do północnej Argentyny,

oraz na wyspach Morza Karaibskiego. W tym regionie należą do najpospolitszych jaszczurek. Rodzaj a. obejmuje ok, 20 gatunków.

amerykańskie warany ->-teidy

amfiuma dwupalcowa (Am-phiuma means) — gatunek płaza z rodziny —»-amfium (Am-phiumidae), z rzędu -upłazów ogoniastych.

Rośnie do długości l m. Ma węgorzowaty pokrój ciała, głowę płaską, smukłą, ostro zakończoną, tułów silnie wydłużony, okrągły na

przekroju, a ogon bocznie spłaszczony i stosunkowo krótki (stanowiący ok. 1/4 długości ciała), z dobrze rozwiniętymi fałdami:

grzbietowym i brzusznym. Skóra jest gładka i śliska. A.d. posiada 2 pary bardzo słabo rozwiniętych odnóży, z których każde opatrzone

jest 2 palcami. U pokrewnej formy trójpalcowej (-^amfiu-my) wszystkie kończyny mają po 3 palce. W związku z wydłużonym

tułowiem pary odnóży znajdują się w dużej odległości od siebie i ze względu na swoją nikłą budowę nie biorą udziału przy poruszaniu się

zwierzęcia. U dorosłych a.d. prócz skrzeli wewnętrznych występują również dobrze rozwinięte płuca. Małe, słabo wykształcone i

pozbawione powiek oczy przykrywa cienki i przezroczysty naskórek. Szczęka i żuchwa są uzębione, a poza tym występują zęby pod-

niebienne. Spośród wszystkich zwierząt kręgowych a.d. ma największe czerwone ciałka krwi. Ich długość wynosi 75 urn. szerokość 40

urn (u

25

człowieka średnica erytrocytu zawiera się w granicach 7 do 8 ^m). Ubarwienie grzbietu a.d. jest ciemnobrązowe lub czarniawe, brzuch

jasnoszary. A.d. to gatunek neoteniczny, nie przeobrażający się pod wpływem hormonu tarczycy, tyro-ksyny. Przez całe życie wystę-

puje w stadium larwy (jest to tzw. larwa stała). A.d. zamieszkują wszelkie zbiorniki płytkich wód stojących i wolno płynących o

mulistym dnie i bogatej roślinności. Dzień spędzają zagrzebane w mule lub ukryte na dnie wśród roślin albo w norach raków. Po wy-

szukaniu takiej nory zamieszkują ją przez pewien czas, wychylając z niej tylko głowę. W nocy stają się aktywne i polują wśród

roślinności, przy czym poruszają się dość zwinnie wężowymi ruchami ciała. W czasie deszczowej pogody wychodzą na brzeg zbiornika i

wijąc się wpełzają pod korzenie drzew, do rozmaitych jam, a często i do nor wodnych ssaków. W nocy wracają do wody i żerują. A.d. są

drapieżne. Pożerają wszelkie małe zwierzęta bezkręgowe, jak i kręgowce, w tym ryby, kijanki, dorosłe płazy i osobniki własnego

gatunku. Na lądzie Polują nawet na małe węże. Schwytane do ręki bronią się zaciekle, dotkliwie kąsając. W związku z tym ludność tubyl-

cza boi się a.d., a nawet unika 'ch, niesłusznie posądzając te Płazy o jadowitość. A.d. umieszczona w akwarium wydaje <-o pewien czas

głośny świst. Dźwięk ten jest oznaką zaniepokojenia, a powstaje wskutek gwałtownego wyciskania powietrza przez otwory skrzelowe.

Biologia rozrodu a.d. jest "^ało znana. W styczniu lub w lutym samica składa na wilgotnym ladzie, w phłnrinwh i

ciemnych kryjówkach w pobliżu wody, od 50 do 150 jaj średnicy 9 mm razem z osłonkami. Gdy brak takich kryjówek, samica lub

samiec drążą w wilgotnej ziemi korytarze, w których następuje złożenie jaj. Skrzek ma postać 2 galaretowatych sznurów, podobnych do

sznurów koralików lub pereł, gdyż między każdymi dwoma sąsiednimi jajami znajduje się cienka, galaretowata nitka. Po złożeniu jaj sa-

mica owija się wokół nich i opiekuje się nimi aż do wylęgu kijanek. Rozwój zarodków trwa do 5 miesięcy. Kijanki opuszczające osłony

jajowe mają 4,5 cm długości, dobrze rozwinięte skrzela zewnętrzne oraz palczaste odnóża. W tym stadium rozwojowym odnóża są

stosunkowo lepiej rozwinięte niż u płaza dorosłego, tak że młode larwy mogą się poruszać po dnie za ich pomocą. Utrata skrzeli ze-

wnętrznych następuje w 3 miesiącu życia, przy długości kijanki wynoszącej 8 cm. A.d. zamieszkują południowo--wschodnie nizinne

obszary Ameryki Północnej, od stanu Wirginia do Florydy.

amfiumy (AmpTiiiłTOźdae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów ogoniastych. Płazy neoteniczne. Rodzina obejmuje tylko l rodzaj

(Amphiuma) i 3 gatunki: dwupalcowe — A. means i A. pholeter oraz a. trójpalcowa (A. tridactylum), formy neoteniczne nie dające się

przeobrazić hormonem tarczycy. Brak skrzel zewnętrznych, natomiast za głową po obu bokach ciała widoczne są pojedyncze otwory

skrzelowe;

każdy z nich prowadzi do komory skrzelowej, w której znajdują się 4 łuki skrzelowe.

A mn-ia 9 r>nrv hnrrł-zrt dahn

amfiuma trójpalcowa

26

rozwiniętych i nieczynnych odnóży dwu- lub trójpalcza-stych. Posiadają również płuca. Zapłodnienie jaj jest prawdopodobnie

wewnętrzne. Płazy o silnie wydłużonym, węgorzo-watym ciele. Poruszają się ruchami wijącymi. W związku z kształtem ciała nazywane

są niewłaściwie "węgorzami z Kongo". A. występują na po-łudniowo-wschodnich obszarach Ameryki Północnej.

amfiuma trójpalcowa (Am-

phiuma tridactylum) — gatunek płaza z rodziny -»-amfium. Osiąga długość powyżej l m. Pokrój ciała węgorzowaty. Wszystkie odnóża

zakończone 3 palcami. Ubarwienie kontrastowe, grzbiet ciemnobrunatny, boki ciała i brzuch jas-nopopielate. U a.t. występuje opieka

nad potomstwem. Samica po złożeniu jaj na dnie zbiornika wodnego silnie się zwija, układa się na nich i w tej postaci strzeże gniazda.

Nieznany jest los potomstwa w przypadku okresowego wyschnięcia stawu. A.t. żyje w zarośniętych zbiornikach wód stojących.

Występuje na połud-niowo-wschodnich obszarach Ameryki Północnej. W niektórych rejonach tego obszaru znane są krzyżówki

(bastardy) -»-amfiumy dwupalcowej z a.t.

amfizbeny -»obrączkowce.

ampleksus — specyficzny u-chwyt samicy płaza przednimi kończynami samca podczas pory godowej. Odruch ten zapewnia obecność

samca w czasie składania jaj przez samicę oraz ich zapłodnienie. A. występuje powszechnie u płazów bezogonowych, rzadziej u płazów

ogoniastych. Wyróżnić można 2 sposoby uchwytu—a. pachowy (aksilarny). spotykany m.in. u żab i ropuch, u których samiec

przytrzymuje samicę pod pachami przednich kończyn, oraz a. pachwinowy (ingwinalny), występujący np. u kumaków, grzebiuszek i u

rzekotek, u których samiec przytrzymuje samicę w pachwinach tylnych kończyn. A. aksilarny jest uchwytem niezwykle silnym,

natomiast a. ingwinalny — znacznie słabszym i luźnym. U niektórych płazów ogoniastych <np. u -^salamandry plamistej) występują

jeszcze inne, bardziej skomplikowane rodzaje uchwytów, które zapewniają wewnętrzne zapłodnienie jaj.

anakonda, sukuri (Eunectes murinus) — gatunek gada z rodziny -dusicieli. Rośnie do długości 9 m, wyjątkowo — do 10 m. Ma piękne

ubarwienie. Na jasnoszarym tle głowy występują z obu boków, począwszy od oczu ku tyłowi, 2 czarne, szerokie pasy, a jasnooliw-kowe

tło grzbietu pokrywają duże, okrągłe, ciemnobrązowe plamy, biegnące wzdłuż ciała parami lub pojedynczo, przy czym ułożone są na

przemian. A. jest szczególnie silnie związana ze środowiskiem wodnym. Często czatuje na zdobycz zanurzona w wodzie, wychylając

jedynie głowę nad jej powierzchnię. Tak ukryta może przebywać godzinami w jednym miejscu i bez ruchu. Jej pokarmem są różne duże

zwierzęta, głównie ptaki i ssaki, a wśród tych ostatnich aguti, kapibary, świnie domowe, psy i inne ssaki przychodzące pić wodę. A.

atakuje również i połyka rozmaite gady, jak młode kajmany i węże. Na lądzie przebywa w pobliżu wody. Po schwyceniu ofiary uzębioną

paszczą, topi zdobycz lub dusi solotami ooteżneeo ciała i mar-

27

twą pożera. Dla człowieka jest również bardzo niebezpieczna, co potwierdzają stare legendy i opowiadania Indian, relacje podróżników

oraz wzmianki na ten temat w literaturze herpetologicznej. Możliwość zaatakowania ludzi przez a. nie ulega żadnej wątpliwości, opi-

sywane zaś ^akty pożarcia człowieka przez tak ogromnego węża są zupełnie realne. A. spotyka się nad brzegami rzek i jezior na

nizinnych obszarach tropikalnej puszczy brazylijskiej. Obecność na lądzie zdradzają odrażającą wonią swoich ekskrementów. Są jajo-

żyworodne. Samica rodzi jednorazowo do 94 młodych, najczęściej 20 do 40, długości od 70 do 80 cm. A. żyją w niewoli do 28 lat.

Występują w Ameryce Południowej na wschód od Kordylierów, głównie w zlewiskach rzek Amazonki i Orinoko (Tabl. II/l).

Anapsida — podgromada ->-ga-dów o prymitywnej budowie ciała. Istotną ich cechą jest brak dołów skroniowych w czaszce. Związany

z tym swoisty układ odpowiednich mięśni ogranicza sprawność ruchów żuchwy. A. obejmują 2 rzędy:

współcześnie żyjące żółwie oraz wymarłe w triasie koty-lozaury — najprymitywniejsze ze wszystkich znanych gadów.

anolis wodny (Anolis vermi-culatus) — gatunek gada z rodziny -»-legwanów. Jest niewielki i pięknie ubarwiony. Prowadzi na wpół

wodny tryb życia. Przebywa na brzegach oądz w nurcie małych rzek i strumieni. Znakomicie i chętnie pływa, a w razie niebez-

pieczeństwa nurkuje i kryje s1? Pod kamieniami czy inny-m1 Przedmiotami w wodzie. Występuje na Kubie. Jamaice

i na niektórych sąsiednich wyspach Zatoki Meksykańskiej.

Archosauria — podgromada

->-gadów o czaszce typu diapsi-dalnego. Obejmuje 4 rzędy gadów wymarłych oraz l rząd współcześnie żyjących -^.krokodyle.

ariekin (Micrurus fulvius) — gatunek gada z rodziny-»-zdra-dnicowatych. Należy do węży z grupy -rProteroglypha. Rośnie do długości

l m. Ma ubarwienie cynobrowoczerwone z szerokimi, czarnymi, poprzecznymi pasami, jasnożółto obrzeżonymi. Jest bardzo jadowity.

W przypadku braku pomocy lekarskiej po ukąszeniu przez a. człowiek umiera w ciągu najdalej 24 godzin. Jad tego węża, zawierający

dużo neurotoksyn, działa paraliżująco na system nerwowy. Przypadki śmiertelnego pokąsania człowieka przez a. nie są jednak częste,

gdyż prowadzi on nocny tryb życia i nie jest agresywny. A. żywi się małymi jaszczurkami, wężami, żabami, pisklętami i owadami. Jest

jajorodny. Zamieszkuje lasy oraz tereny pokryte zaroślami w południowych obszarach Ameryki Północnej oraz w Meksyku.

arrau (Podocnemis expansa)

- gatunek gada z rodziny Pelomedusidae, z podrzędu

-»żółwi bokoszyjnych. Stanowi największy gatunek spośród amerykańskich żółwi bokoszyjnych. Długość karapaksu samic dochodzi do

80 cm, a ciężar ich ciała — do 25 kg. Samce są o blisko połowę mniejsze od samic. Przednie kończyny a. mają po 5, tylne — po 4

palce, przy czym palce wszystkich kończyn spinają błony ołvwne. Średnio wvDukłv oan-

artrolept diugopalcewy

28

cerz grzbietowy cechuje gładka powierzchnia i oliwkowo-brązowe, ciemnoplamiste ubarwienie. Głowa, szyja i odnóża mają barwę

brązową. U młodych okazów głowę pokrywają nieliczne, spore, jaskrawożółte plamy. A. występują w dużych rzekach Ameryki

Południowej

— w Orinoko i w Amazonce

— oraz w ich bagnistych rozlewiskach, gdzie prowadzą ściśle wodny tryb życia. Żywią się głównie pokarmem roślinnym. W okresie

składania jaj samice zbierają się w gromady liczące tysiące osobników i podążają co roku do tych samych miejsc, gdzie przyszły na świat,

położonych na piaszczystych brzegach śródrzecz-nych wysp. W nocy składają na nich ogromne ilości jaj do wygrzebywanych przez

siebie obszernych jam, o średnicy ok. l m i głębokości do 60 cm. Jedna samica składa od 80 do 200 jaj okrytych cienkimi, delikatnymi

osłonkami. Zdarza się, że do jednego dołka znosi jaja kilka samic. Na obszarach rodzimego występowania a. mają duże znaczenie

gospodarcze; mięso ich jest bardzo smaczne i pożywne, a z jaj uzyskuje się cenny, jadalny olej. Indianie łowią a. za pomocą sieci lub

strzał z przywiązanymi do nich sznurami, umożliwiającymi zatrzymanie trafionego żółwia. Często też a. bywają hodowane w przydomo-

wych stawach. Głównie jednak zbierane są jaja, które podobnie jak mięso a. stanowią przedmiot handlu. Corocznie przerabia się na olej

przeszło 40 min jaj a. W związku z tym nastąpił w ostatnich latach gwałtowny spadek liczebności tego żółwia. A. oraz 7

Sipokrewionych z nim gatunków zamieszkuje północną część Ameryki Południowej.

Tylko l gatunek z rodzaju Po-docnemis występuje w Starym Świecie, na Madagaskarze.

artrolept długopalcowy (Ar-throleptis stenodactylus) — gatunek płaza z rodziny ->-żabo-watych. Rośnie do długości 4 cm. Podobnie

jak wszystkie

Artrolept diugopalcowy

gatunki z rodzaju Arthroleptis cechuje go brak zębów pod-niebiennych, czego nie spotyka się u pozostałych przedstawicieli rodziny

żabowatych. Trzecie palce przednich kończyn ma silnie wydłużone (co jest cechą rodzajową artroleptów). Żyje na lądzie. Aktywny w

nocy, dzień spędza ukryty w ziemi. Występuje w południowej Afryce.

artrolept karłowaty (Art&ro-

leptźs pamulus) — gatunek płaza z rodziny -».żabowatych. Rośnie do długości 7,5 mm. Jest najmniejszy z dziś żyjących płazów.

Prowadzi lądowy tryb życia. Ma zdolność za-grzebywania się w ziemi. Występuje w wilgotnych lasach południowo-zachodniej Afryki, w

Angoli.

artrolept pstry (Arthroleptis variabilis) — gatunek płaza z rodziny ->-żabowatych. Rośnie do długości 3 cm. Na stopach tylnych

kończyn ma duże. ro-

atelop Stelznera

gowe, ostre naroślą (modzele), za pomocą których zagrzebuje się w ziemi. Potrafi sprawnie skakać. Jest gatunkiem wybitnie lądowym.

Jaja składa do wygrzebanych przez siebie ziemnych jamek. Zamieszkuje zarówno lasy, jak i wilgotne tereny bezleśne. W okresie suszy

zapada w kilkutygodniowy sen. A.p. spotyka się na obszarach nizinnych oraz w górach do wysokości 1150 m n.p.m. Występują

pospolicie w zachodniej Afryce, w Kamerunie.

artroleptella (Arthroleptella lightfooti) — gatunek płaza z rodziny ->żabowatych. Rośnie do długości ok. 2 cm. Poszczególne okazy

wykazują wyjątkową rozmaitość ubarwienia — od ceglastoczerwonego, poprzez różne odcienie barw brązowych, aż do zupełnie czarne-

go. A. zamieszkują wyłącznie tereny górzyste o wilgotnym podłożu, gdzie przebywają na mchach w pobliżu źródeł. W okresie godowym

samce wydają głos podobny do ćwierkania świerszcza. Małe pakiety jaj przyklejane są przez samice do wilgotnego mchu, kijanki zaś po

opuszczeniu osłon jajowych natychmiast wślizgują się między pędy tych roślin. Rozwój kijanek trwa 7 do 10 dni i dopiero przeobrażone

osobniki długości ok. 5 mm opuszczają dotychczasowe miejsce pobytu, uchodząc do wody. Rozmnażanie się w środowisku lądowym Jest

u a. wyrazem przystosowania się do życia w górach, jedynymi bowiem zbiornikami wód powierzchniowych są tu rwące strumienie, nie

dające odpowiednich możliwości rozwoju dopiero co wylęgłym z Jaj, małym i delikatnym ki-iankom. Na pokarm a. składają się rozmaite

małe stawonogi. A. występują w południowej Afryce.

astrocja (Astrotia stokesii) — gatunek gada z rodziny -»-wę-ży morskich. Rośnie do długości 1,5 m. Ma ubarwienie grzbietu

jaskrawoczerwone z czarnymi prążkami. Biologia a. jest podobna do biologii innych węży morskich. A. godują gromadnie. Raz udało się

zaobserwować ogromne skupisko tych węży w Cieśninie Moluc-kiej. Skupisko to, obejmujące miliony stłoczonych ze sobą osobników a.,

przypominało rodzaj ciemnej, powyginanej kolumny grubości ok. 3 m, ciągnącej się na przestrzeni ok. 100 km, a więc widocznej aż do

horyzontu. Przyczyną tego skupienia się a. było prawdopodobnie masowe odbywanie godów. A. występują od wybrzeży Nowej Gwinei i

zachodniej części Archipelagu Malajskiego aż do północnych wybrzeży Australii.

atelop Stelznera (Atetopus stelznen) — gatunek płaza z rodziny ->.żab kikutowatych. Rośnie do długości 2,5 cm. Ma ubarwienie

grzbietu czarne z żółtymi, nieregularnymi plamami, natomiast brzuszną powierzchnię tułowia i kończyn aż do palców — jaskrawopo-

marańczową. Kroczy podobnie jak ropucha lub wykonuje krótkie skoki. W czasie pory godowej jest bardzo ruchliwy, przy czym

osobniki obu płci wydają głos godowy. Rozpoczyna się on dźwiękiem podobnym do świstu, który jest powtarzany przez krótki czas, po

nim zaś następuje dźwięczny, metaliczny trel, podobny do trelu naszej -^ropuchy zielonej. Jaja składane są w stawach, a nawet w

większych kałużach. Mają one niezwykłą

antotomia ogona

30

właściwość bardzo szybkiego rozwoju, gdyż kijanki opuszczają osłony jajowe już w 24 h po złożeniu jaj. W przypadku

niebezpieczeństwa dorosły osobnik wykazuje refleks kuma-ka, polegający na odwróceniu do góry dłoni i stóp. Wówczas stają się

widoczne jaskrawe barwy brzusznej powierzchni ciała, będące sygnałem ostrzegawczym dla napastnika, skóra bowiem a.s.

wydziela silnie trującą substancję. A.s. żyją aa piaszczystych wydmach porośniętych zaroślami. Występują w Argentynie.

•utotomia ogona — swoista właściwość niektórych gadów polegająca na samorzutnym odrzucaniu części ogona w pewnych

okolicznościach. Jest ono możliwe dzięki występowaniu w środku trzonu każdego kręgu ogonowego słabego miejsca w postaci

szczeliny wypełnionej tkanką łączną. Gwałtowny skurcz mięśni łączących 2 sąsiednie kręgi powoduje rozerwanie się trzonu

kręgowego w tym miejscu i automatyczne rozdzielenie o-gona. -^-Jaszczurka dokonuje tego odruchowo w przypadku uchwycenia

jej za ogon, a tak-

bachia gujańska (Bachia co-phias) — gatunek gada z rodziny -»-teid. Rośnie do długości 17 cm. Ubarwienie grzbietu jest brązowe,

plamiste. B.g. wyróżnia się robakowatym kształtem ciała, brakiem przewodu słuchowego oraz silnie uwstecznionymi kończynami;

długość każdej z nich wynosi zaledwie 1/50 całej długości ciał* i zakończone są one

że w momencie przytrzymywania jej bez dotykania ogona lub nawet w razie ograniczenia możliwości swobodnego poruszania się, np. w

ciasnym naczyniu (słoiku, pudełku). W wielu okolicznościach takie sa-mookaleczenie się gwarantuje jaszczurce życie, gdyż napastnik po

schwyceniu jej zadowala się odrzuconym przez nią ogonem, podczas gdy ofiara ma wówczas sposobność uciec. Niewiele krwawiąca rana

w miejscu oderwania się ogona w krótkim czasie ulega zabliźnieniu, ogon zaś zaczyna w pełni regenerować, tzn. odtwarzać utraconą

część. Niekiedy zdarza się, że zamiast jednego regeneratu powstaje ich równocześnie kilka i w związku z tym spotyka się w naturze

jaszczurki o 2, 3, a nawet 5 odtworzonych ogonach. Zdolność a.o. wykazuje wiele gatunków jaszczurek, natomiast stopień regeneracji

jest u nich rozmaity. Na przykład u naszej -^jaszczurki zwinki uszkodzony ogon odrasta do normalnej długości, natomiast u padalca

odznaczającego się szczególną łatwością a.o. u-szkodzony ogon ulega tylko zabliźnieniu, jednak nie odrasta.

3 palcami. B.g. porusza się wijącymi ruchami tułowia i ogona, układając wówczas odnóża wzdłuż boków ciała. Przy pomocy ogona może

również wykonywać skoki na odległość ok. 30 cm i do wysokości ok. 25 cm. B.g. prowadzi naziemny i skryty tryb życia, drąży krótkie

chodniki w miękkiej glebie. Zamieszkuje tropikalne, wilgotne lasy. Biologia b.g. jest słabo

31

bazylinek hełmiuty

poznana. B.g. występuje w Ameryce Południowej, w Gujanie.

bitagur (Batagur bascc) —gatunek gada z rodziny żółwi słodkowodnych (Emydidae), z podrzędu —-żółwi skrytoszyj-uych. Jest jednym z

największych gatunków żółwi słodkowodnych. Długość jego kara-paksu dochodzi do 75 cm. Ma pancerz grzbietowy płaski i gładki, palce

wszystkich odnóży spięte błonami pływnymi, a końce palców zaopatrzone w duże i silne pazury. B. prowadzi wyłącznie wodny tryb ży-

cia. Zamieszkuje większe rzeki. Żywi się wyłącznie roślinami. W lutym i marcu samice składają na przybrzeżnych ławicach piasku, w

wygrzebanych przez siebie tylnymi kończynami jamach głębokości do 50 cm, 8 do 30 jaj podobnych do jaj kaczych. Jaja mają długość 7

cm, a ich ciężar dochodzi do 90 g. Składanie jaj odbywa się 2 do 3 razy w ciągu sezonu. Łączna liczba jaj produkowanych rocznie przez l

samicę wynosi przeciętnie przeszło 50 sztuk. Nad niektórymi rzekami jaja składane są masowo. Tubylcza ludność wybiera je z piasku za

pomocą specjalnych grabi, łowi również dorosłe żółwie do koszyków lub do sieci z zastawionymi w "ich przynętami w postaci roślin

ulubionych przez te gady. 8. jest na ogół żółwiem rzadkim. Występuje w północnych Indiach, na Półwyspie Indo-chińskim i na

Sumatrze.

1'atracholcgia -»-herpetologia.

bazyliszek helmiasty (BasiltS-

c'•is basiliscus) — gatunek gada z rodziny -».legwanów. Rośnie "o długości 80 cm. Na ogon Popada blisko 2/3 dłueości

ciała. Podobnie jak u innych gatunków z rodzaju bazyliszka. u b.h. zaznacza się wyraźny dymorfizm płciowy. Samca cha-

Bazyllszek hełmiasty

rakteryzuje zaokrąglony fałd skóry w postaci hełmu na głowie, grzebień skórny ciągnący się wzdłuż grzbietu oraz łus-kowate listewki na

palcach tylnych kończyn. Grzebień składa się z 2 odcinków. Jeden z nich, znacznie wyższy, znajduje się na tułowiu, drugi, niższy,

pokrywa przednią część ogona. Do grzebienia tego wnikają wyrostki ościste kręgów, dzięki czemu grzebień jest stale wzniesiony. U

samicy brak jest tego wytworu skórnego. Poza tym samiec różni się od samicy bardziej jaskrawozielonym ubarwieniem oraz

posiadaniem czarnych, poprzecznych pręg na tułowiu. B.h. prowadzą nadrzewny i ruchliwy tryb życia. Samce z reguły towarzyszą

samicom. B.h. żywią się głównie rozmaitymi stawonogami. Jaia składała w tamkach w

bazyliszek piatkoglowy

32

ziemi. Występują w Panamie i Kolumbii.

bazyliszek piatkoglowy (Bas»-liscus plumifrons) — gatunek gada z rodziny -»-legwanów. Rośnie do długości powyżej 50 cm. Ma

tułów i ogon wybitnie bocznie spłaszczone. U samców występuje na powierzchni czołowej wysoki, trójkątny płat skórny wielkości głowy

oraz silnie rozwinięty, wa-chlarzowaty grzebień tułowiowy i ogonowy. Ubarwienie ciała jest zielone z licznymi jasnożółtymi

nieregularnymi plamkami i słabo zarysowanymi ciemnymi pręgami na głowie i tułowiu, a na ogonie z ułożonymi na przemian jasnymi i

ciemnymi szerokimi obwódkami. B.p. to jeden z najpiękniejszych bazyliszków. Prowadzi nadrzewny tryb życia. Z uwagi na wspaniale

rozwinięte fałdy skórne, a przez to niesamowitą, o groźnym wyglądzie postać, ten właśnie bazyliszek jest głównym obiektem rycin oraz

opowiadań i bajek osnutych na tle legendarnego smoka. B.p. żyją w Ameryce Środkowej na terenie Kostaryki (Tabl. 1/10).

bezjęzyczne (Pipidae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów bezogonowych. Bardzo nieliczni przedstawiciele tej rodziny charakteryzują

się kilkoma pierwotnymi cechami budowy ciała. Należą do nich — zupełny brak języka, brak powiek (z wyjątkiem gatunku Pseudo-

hymenochirus z Konga), występowanie u larw i osobników dorosłych czynnego -^-narządu linii bocznej oraz u większości gatunków brak

uzębienia zarówno na szczęce, jak i żuchwie. Poza tym w szkielecie osiowym występuje 5—7 kręgów przedkrzyżowych. Pewne

też gatunki prowadzą ściśle wodny tryb życia i na ląd nigdy nie wychodzą lub pojawiają się na nim w wyjątkowych okolicznościach, np.

w czasie wysychania zbiornika wodnego. Niektóre z wymienionych cech są typowe dla ryb — niżej uorganizowanej gromady

kręgowców. Tak np. język nie ma znaczenia przy pobieraniu pokarmu w wodzie, linia boczna stanowi główny narząd orientacji

przestrzennej dla płaza żyjącego w środowisku wodnym. Poza przytoczonymi cechami przedstawiciele b. wykazują szereg bardzo swo-

istych cech biologicznych. Rodzina b. obejmuje 4 rodzaje i ok. 16 gatunków. B. występują w Ameryce Południowej (rodzaj Pźpa) oraz w

Afryce Południowej (rodzaje Xenopus, Chymenochirus i Pseudochy-menochirus).

biczogon egipski (Uromastyx aegyptius) — gatunek gada z rodziny ->-agam. Rośnie do długości 65 cm. Ma głowę wybitnie

zaokrągloną, zwężenie szyjne wyraźnie zaznaczone. tułów spłaszczony, gruby, oraz masywny ogon, mierzący ok. 1/3 długości ciała,

najeżony wysokimi i ostro zakończonymi łuskami, a ściślej: rogowymi cierniami, ułożonymi w regularne pierścienie. Na pozostałej

powierzchni ciała łuski są małe i stosunkowo gładkie. Zabarwienie grzbietu jest szaro-oliwkowobrązowe z licznymi, małymi, żółtawymi

plamkami. B.e. zamieszkują tereny półpu-stynne piaszczysto-kamieniste, na których przebywają w miejscach porośniętych skąpą roś-

linnością. Mimo ociężałej i niezgrabnej postaci sprawnie ryją w twardym gruncie długie chodniki, służące im za schronienie. Podrażnione

unoszą w

33

boa dusiciel

górę ogon i biją nim na boki, schwytane do ręki bronią się energicznie, raniąc boleśnie u-derzeniami maczugowatego o-gona. Na pokarm

młodych osobników składają się głównie owady, natomiast okazy dorosłe są roślinożerne: odżywiają się zeschłymi i twardymi pędami

roślin, a w hodowli chętnie jedzą miękkie i soczyste liście, owoce, kwiaty koniczyny itp. Zmiana rodzaju pożywienia zwierzęcego na

roślinne następuje w związku ze zmianą uzębienia. U młodych jaszczurek z gatunku b.e. przednie zęby w szczęce wkrótce wypadają, a na

ich miejsce pojawia się dłutowaty wyrostek kości międzyszczękowych, na żuchwie zaś przednie zęby ulegają w trakcie wzrostu stop-

niowemu stapianiu się w jedną płytkę. Tak zdeformowane u-zębienie nadaje się tylko do zrywania pędów roślin. Pokarm nie zostaje

rozdrobniony, lecz połknięty w całości. W ten sposób powstaje wąska specjalizacja pokarmowa. B.e. występuje w północnej Afryce

— głównie w Egipcie — oraz na Półwyspie Synajskim i A-rabskim.

boa dusiciel (Boa corestrźctor)

— gatunek gada z rodziny

—^dusicieli. Rośnie do długości 5,5 m. Ubarwienie ciała i deseń są bardzo zmienne u różnych osobników. U form typowych grzbiet jest

jasnobrązo-wy lub czerwonawy z ciemnobrązowymi, poprzecznymi plamami o nieregularnych kształtach, w których środku znajdują

się silnie wydłużone, Jaskrawożółte smugi. Wzdłuż boków tułowia ciągną się pojedyncze rzędy podobnych Plam, znacznie jednak mniej-

szych, rombowego kształtu, o-toczonych jasnożółtymi obwódkami. B.d. jest jednym z najpiękniej ubarwionych węży świata, a deseń

jego skóry na

leży do najbardziej koloro? i skomplikowanych pod względem rysunku. B.d. żyje w rozmaitych środowiskach ekologicznych.

Zamieszkuje gęste tropikalne lasy, gdzie często prowadzi nadrzewny tryb życia, miejsca wilgotne nad brzegami rzek i strumieni, tereny o

charakterze stepowym pokryte krzewami i tereny porośnięte niską roślinnością trawiastą. Występuje również w pobliżu domostw, w

zagrodach i spichlerzach, w których łatwo znajduje pokarm w postaci myszy i szczurów. B.d. jest aktywny w nocy; dzień przesypia,

ukryty wśród gałęzi drzew lub w rozmaitych ziemnych kryjówkach. Żywi się wszelkimi małymi kręgowcami, w tym jaszczurkami,

ptakami, a z ssaków głównie gryzoniami. Z większych zwierząt pożera aguti, paki, opo-sumy. Podobnie jak wszystkie dusiciele jest

niejadowity. Zdobycz chwyta uzębioną paszczą, oplata się wokół ciała ofiary, dusi ją, a następnie połyka martwą. Samice b.d. rodzą 15

do 64 młodych przeciętnej długości ok. 50 cm. Po 2 latach życia młode osiągają długość od 2 do 3 m. Hodowla b.d. nie sprawia

większych trudności, węże te bowiem chętnie pobierają w niewoli pokarm i mogą tu żyć do 23 lat. B.d.

boa madagaskarski

występują wyłącznie na kontynencie amerykańskim — w Ameryce Środkowej i Południowej, od Meksyku do środkowej

Argentyny na południu. Na tym obszarze żyje 8 pod-gatunków b.d. różniących się ubarwieniem i właściwościami ekologicznymi.

Forma wyjściowa, z której rozwinęły się pozostałe (B. constrictor constrictor), występuje w lasach ''Brazylii, Peru, Kolumbii,

Wenezueli i Gujany. Podgatunek B. constrictor imperator zamieszkuje Amerykę Środkową, a podgatunek B. constrictor

occidentalis — północną Argentynę.

boa madagaskarski (Acranto-phis madagascariensis) — gatunek gada z rodziny -»dusi-cieli. Rośnie do długości 3 m. Ma grzbiet

jasnoczerwony z rombowatymi, czerwonobru-natnymi, żółto obrzeżonymi plamami, zawierającymi żółte smugi w środku. Z

boków tułowia znajdują się rzędy jasno oczkowanych, nieregularnych plam. Powierzchnia tylnej części ciała mieni się niebiesko-

zielonymi barwami. Podobnie jak większość gatunków dusicieli b.m. przywiązany jest do środowisk leśnych i przebywa z reguły

w pobliżu wody, do której bardzo chętnie wchodzi.

34

Żywi się małymi kręgowcami, głównie ssakami i ptakami. Jest wężem mało agresywnym;

schwytany, rzadko kiedy kąsa. Samice rodzą 3 do 4 młodych o stosunkowo znacznej długości (ok. 70 cm). B.m. występuje na

Madagaskarze.

boa tęczowy (Epicrates cen-chria) — gatunek gada z rodziny -^-dusicieli. Bośnie do długości 2 m. Ma wyjątkowo piękne

ubarwienie. Na czerwo-nobrunatnym tle grzbietu występuje rząd dużych, nieregularnych, okrągławych plam o barwie

czerwonougrowej lub pomarańczowej, otoczonych ciemnymi pierścieniami. Boki tułowia pokrywają ciemnobrązowe plamy z

podkowiasto wygiętymi, jaskrawożółtymi paskami. Powierzchnia skóry jest metalicznie błyszcząca i w słońcu mieni się

wszystkimi barwami tęczy (stąd nazwa gatunku). B.t. zamieszkują lasy. Prowadzą nocny tryb życia. Są jajożyworodne. Młode

są pstrokato ubarwione i niepodobne do rodziców. Z uwagi na piękne ubarwienie często hodowane w ogrodach zoologicznych.

Występują w Ameryce Środkowej i Południowej po Argentynę.

bufotalina -»-parotydy.

chwytnica kolorowa

C

charyna (Charina bottae) — gatunek gada z rodziny ->-du-sicieli. Rośnie do długości 55 cm. Ma ubarwienie jednolite,

jasnooliwkowozielone. Postać ch. jest nietypowa, z czym łączy się niezwykły behawior o-bronny. Otóż koniec jej krótkiego ogona ma

tępe zakończenie, a przy tym jest grube jak głowa. Na pierwsze wejrzenie trudno nawet rozróżnić te dwa elementy ciała. W razie

niebezpieczeństwa ch. zwija się w kłębek, a z jego środka wznosi do góry ogon, głowę zaś wychyla nieco na zewnątrz, ale spod ciała.

Napastnik uderza oczywiście w ogon, znakomicie imitujący głowę $tzw. fałszywą głowę), a wówczas napadnięty czmycha. Licz-

ne blizny na ogonie świadczą,

Cbaryna

że istotnie przyjmuje on na siebie ataki wrogów. Charyna przebywa na terenach górskich lasów szpilkowych, często w pobliżu potoków i

miejsc wilgotnych. Ich pokarmem są rozmaite małe kręgowce. Samica rodzi raz na rok kilkanaście młodych długości 15 do 23 cm. Ch.

występują w Ameryce Północnej — w Kalifornii oraz w Meksyku.

chromatotory — komórki barwnikowe (pochodzenia mezo-dermalnego) wypełnione swoistymi substancjami dającymi odpowiednią

barwę. Istnieją 4 podstawowe grupy komórek barwnikowych: melanofory — zawierające ciemnobrązowe ziarenka melaniny, która w

dużym skupieniu daje barwę czarną, lipofory (ksantofory) — zawierające żółte lub pomarańczowe pęcherzyki barwnika o charakterze

tłuszczowym (komórki te dają barwy od żółtej do pomarańczowej), allotory (erytrofory) — zawierające karminowoczerwone kuleczki

barwnika nierozpuszczalnego w eterze, alkoholu itp. (dają one barwy jaskrawe karminowo-czerwone), guanofory (wzgl. BUanin&fory)

— zawierające

bezbarwne, opalizujące kryształki guaniny, które w odpowiednim ułożeniu dają barwę białą lub srebrzystą. Jeśli warstwa

guanoforów leży na warstwie melanoforów i nastąpią pewne zmiany v/ cytologicznych "właściwościach guanoforów, wówczas

powstaje strukturalna (nie barwnikowa) barwa niebieska wywołana interferencją fal świetlnych. Jeśli w tym układzie ch. znajdują

się lipotory, wówczas powstaje strukturalna barwa zielona (połączenie barw niebieskiej i żółtej). Barwy strukturalne występują

pospolicie u wielu gatunków płazów. Główne skupienia ch. w skórze płaza znajdują się między naskórkiem a skórą właściwą.

Charakterystyczne barwy skóry płaza zależą od układu samych ch., przy czym szczególną rolę odgrywają stale ze sobą związane

różne typy komórek barwnikowych, tzw. organy barwne. Natomiast chwilowe zmiany barwy skóry polegają na przemieszczaniu

się (rozpraszaniu lub skupianiu) ziarnek barwnika wewnątrz ch. przy ich nie zmienionych kształtach. Zmiany barw skóry u

płazów powstają pod wpływem różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych (endo- i egzogennych).

chwytnica kolorowa (Agalych-nis callidryas) — gatunek płaza z rodziny -wzekotek. Rośnie do długości 5 cm. Podobnie jak

wszystkie chwytnice, posiada smukły kształt tułowia, długie, cienkie nogi, na końcach palców przylgi i nieproporcjonalnie duże,

silnie wystające oczy. Należy do wyjątkowo pięknie ubarwionych płazów. Jej grzbietowa powierzchnia ciała ma barwę

jaskrawozieloną z jasnymi

chwytnica lemurowata

36 • 37

smugami, a boki tułowia i boczne powierzchnie tylnych kończyn — lazurowoniebieską z jasnożółtymi, poprzecznymi paskami, które

przechodzą na kraj żuchwy. Palce wszystkich kończyn są czerwone, brzuch różowy, a tęczówki oczu ru-binowoczerwone, otoczone wąs-

kim, czarnym paskiem. Źrenice oczu są pionowo eliptyczne. Ch.k. prowadzi ściśle nadrzewny tryb życia. Jaja składa do zwijanych przez

siebie liści drzew. Występuje w Ameryce Środkowej.

chwytalca lemurowata (Phyl-lomedusa lemuri) — gatunek płaza z rodziny f-»-rzekotek. Rośnie do długości 6 cm. Ma niezwykle

smukły tułów, cienkie i wątłe odnóża, gładką skórę, krótki i tępo ścięty pysk oraz ogromne, podobnie jak u lemura silnie wystające

oczy. Źrenice jej oczu są pionowo eliptyczne. Końce wszystkich palców wieńczą słabo rozwinięte przylgi. Pierwsze palce przednich i

tylnych kończyn są przeciwstawne pozostałym. Bton pływnych między palcami brak. Ubarwienie grzbietowej powierzchni ciała jest

jednolicie żółtozielone, a brzuch, boki tułowia i boczne powierzchnie tylnych kończyn mają kolor różowy lub rdzawy. Czarne obwódki

otaczają złocisto-żółte tęczówki. Niezwykle wyraziste i ogromne oczy dodają swoistego uroku. Ch.l. prowadzą ściśle lądowy tryb życia.

Zamieszkują wyłącznie korony drzew. Są aktywne o zmierzchu i w nocy. Do wody nie wchodzą nawet w okresie godów. Wpuszczone do

akwarium pływają niezdarnie i usiłu-ją wodę opuścić. Na gałęziach drzew poruszają się w sposób charakterystyczny dla wszystkich

chwytnic, które są bardzo

powolne i poruszają się jakby z wielką ostrożnością lub niepewnością, zatem odmiennie niż inne rzekotki. Ch.l., siedząc na gałęzi, tylko

częściowo wykorzystuje do tego przylgi, przede wszystkim zaś obejmuje gałązkę przeciwstawnymi palcami wszystkich kończyn i trzyma

się jej tak mocno, że zdjęcie zwierzątka przemocą z gałązki grozi jego poważnym uszkodzeniem. Ch.l., chcąc się przenieść z jednej

gałązki na drugą, nie skacze, lecz najpierw wysuwa w jej kierunku przednią kończynę i próbuje, czy gałązki dosięgnie, czasem przez

dłuższą chwilę na próżno machając w powietrzu tą kończyną. Po uchwyceniu gałązki przenosi na nią tylną kończynę, a następnie całe

ciało. Zarówno powolne ruchy ch.L, jak i sposób poruszania się po gałązkach przypominają łudząco ruchy kameleona. Ch.l., postawiona

na ziemi, powoli kroczy, unosząc tułów od l do 2 cm nad jej powierzchnią, skacze zaś bardzo niezręcznie. Żywi się rozmaitymi małymi

owadami. Łączenie się par odbywa się na drzewie. W celu złożenia jaj skojarzona para wybiera duży, zwisający liść i samica trzymając się

przednimi nogami gałązki zbliża tylnymi kończynami jego brzegi do siebie, tworząc ze zwiniętego liścia rodzaj tulejki lub torebki. Samiec

siedzący na samicy również pomaga jej w tej czynności tylnymi kończynami. Czasem zdarza się, że samica łączy ze sobą blaszki 2 liści.

W czasie przytrzymywania zwiniętej blaszki liścia samica składa do niej jaja, które samiec zapładnia, galaretowate zaś osłonki jaj

sklejają ze sobą zwiniętą blaszkę liścia. W miarę wypełniania się zwiniętego liścia jajami, żaby prze-S

cyU roczny

suwają się ku górze. Z reguły l para tworzy kilka takich gniazd, do których w ciągu l sezonu godowego zostaje złożonych łącznie ok. 100

jaj o dużych, bogatych w żółtko komórkach jajowych. Po złożeniu jaj para pozostawia gniazda ich własnemu losowi. Tego rodzaju

gniazda formowane są zawsze nad wodą, a jaja rozwijają się bardzo szybko. Już na trzeci dzień od chwili złożenia jaj u embrionów poja-

wiają się skrzela zewnętrzne, w piątym zaś dniu osiągają zarodki największe wymiary, tj. ok. 10 mm długości, i w tym stadium opuszczają

osłony jajowe. Kijanki mają przezroczyste ciało oraz duże, metalicznie błyszczące oczy. Po wydostaniu się z osłon jajowych larwy

wypadają z gniazda wprost do wody, w czym często pomaga im ulewny deszcz, który je spłukuje. Kijanki przeobrażają się po kilku

tygodniach pobytu w wodzie. Ch.l. występują w tropikalnej strefie Ameryki Środkowej (Panama, Kostaryka).

cykl roczny — zjawisko fizjologiczne polegające na o-kresowych i regularnie się pojawiających wahaniach intensywności funkcji

różnych narządów w ciągu roku kalendarzowego. Rezultatem tego procesu jest występowanie w pewnych stałych okresach przeważnie

jednego maksimum, a z kolei jednego minimum w czynności danego narządu w ciągu roku, co graficznie można przedstawić w postaci

linii krzywej mniej lub więcej zbliżonej do prawidłowej sinusoi-dy. Powtarza się to z roku na rok w ciągu całego życia organizmu.

Przebieg c.r. jest charakterystyczny dla danego narządu, a różny dla różnych

narządów. Na przykład, kiedy funkcja jednego z nich osiąga maksimum, w innym narządzie może wystąpić jego minimum. Wahania

czynności jednego narządu mogą być bardzo małe, w innych zaś wahania ich funkcji mogą być znaczne. Tak więc organizm jako całość

jest materialnym podłożem wzajemnie się przeplatających, a ściśle ze sobą skorelowanych procesów fizjologicznych zachodzących w je-

go składowych częściach, t j. narządach pracujących na zasadzie wahnień wahadła in plus i TO minus. Swoisty c.r, zarówno w obrębie

narządu, jak i w obrębie organizmu jest właściwością gatunkową, genetycznie zakodowaną i zharmonizowaną z tenologicznymi zja-

wiskami zachodzącymi w środowisku życia typowym dla danego gatunku. Czynnikami bezpośrednio wywołującymi zmiany

funkcjonalne danych narządów są zmiany w ich strukturze cytologicznej, histologicznej, a także morfologicznej. Niektóre narządy

płaaa, jak np. gonady, przewód pokarmowy, ciało tłuszczowe. niektóre wytwory skórne, np. modzele godowe, a nawet niektóre mięśnie

podlegają w c.r. wyraźnym morfologicznym zmianom, dającym się określić parametrami wymiarowymi (cm, g). Podstawowym ele-

mentem sterującym zjawiskami c.r. jest czynność hormonalna przysadki mózgowej, dla której z kolei czynnik inspirujący stanowi

działalność neurosekrecyjna podwzgórza (centrum cykliczności). To ostatnie centrum hormonalne nazwano "zegarem fizjologicz-

nym", który niezawodnie w odpowiednim czasie kieruje zasadniczymi czynnościami żywego organizmu. Charakterys-

cylindrowiec koralowy

tyczną właściwością c.r. jest jego niezależność od warunków środowiska zewnętrznego (np. u niektórych płazów re-gresja przewodu

pokarmowego, występująca zwykle w o-kresie zimowym, rozpoczyna się w pełni lata, owulacja u samic — w czasie pobytu ich jeszcze w

zimowisku, a wędrówki na zimowiska rozpoczynane są jeszcze w okresie wysokich temperatur powietrza). Ostateczną zaś, poza-

ustrojową konsekwencją ex. jest regularne w czasie występowanie wielu różnych zjawisk fenologicznych, np. sezonowych wędrówek

zwierząt, budowy gniazd, występowania . pory godowej itd. Powszechnie znanym zjawiskiem związanym z c.r. jest składanie jaj w stałym

terminie dla danego gatunku. C.r. u płazów jest stosunkowo dobrze poznany. Znamy c.r. ich przemiany gazowej, tzn. oddychania

skórnego i płucnego, c.r. funkcji przysadki mózgowej, tarczycy, gonad, przewodu pokarmowego, zmiany zawartości wody w całym orga-

nizmie, zmiany zawartości lipidów w poszczególnych narządach i in. Ogólnie biorąc, stwierdza się wyraźną korelację funkcji różnych

układów z okresem pory godowej płaza. U gadów c.r. jest poznany znacznie słabiej niż u płazów. Z innych rytmów biologicznych

szczególnie ważny jest rytm dobowy, szczególnie dobrze poznany u człowieka.

cylindrowiec koralowy (Anilius scytale) — gatunek gada z rodziny węży ryjących (Anilii-dae), z podrzędu ->-węży. Rośnie do długości

85 cm. Ma prymitywne cechy budowy ciała, z których jedne wskazują na pokrewieństwo z -^dusicielami, inne — z -^-wężowatymi.

Podobnie jak u węży z rodziny dusicieli u c.k. wystę-

Cylindrowiec koralowy

pują w szkielecie szczątki pasa miednicowego oraz widoczne na zewnątrz szczątki kończyn tylnych, tzw. pazury odbytowe, w postaci

krótkich, zaostrzonych tworów, umiejscowionych po obu bokach szpary kloakalnej. Inną prymitywną cechą c.k., odróżniającą je od

wyżej uorganizo-wanych węży jest obecność zębów na kości międzyszczę-kowej (praemaxilla). Zwarte, walcowate ciało e.k. pokrywają

małe, gładkie i okrągłe łuski. Na głowie słabo wyodrębnionej od tułowia znajdują się bardzo małe oczy z okrągłymi źrenicami zakrytymi

okularami. Stosunkowo gruby i krótki ogon jest tępo zakończony. C.k. wyróżniają się pięknym, jas-krawoczerwonym ubarwieniem z

czarnymi, poprzecznymi sze-. rokimi pierścieniami, ułożonymi w regularnych odstępach wzdłuż ciała. Ubarwienie to upodabnia je do

jadowitego ->-węża koralowego (stąd nazwa) lub do -»arlekina. C.k. zamieszkują wilgotne, tropi- •;

kalne lasy. Prowadzą ryjący ;

tryb życia. Żywią się płazami beznogimi, małymi jaszczurkami i wężami. Są jajożyworod-ne. Występują w tropikalnej ;

strefie Ameryki Południowej. ,

diabeł błotny

D

dendrelat plamisty (Dendre-lapłlis pictus) — gatunek gada z rodziny -^-wężowatych. Rośnie do długości ok. l m. Ma silnie wydłużoną,

wąską i szpiczaste zakończoną głowę, cienki i w przednim odcinku bocznie spłaszczony tułów oraz długi i wyjątkowo cienki ogon.

Szparowate i nieregularnego kształtu źrenice ustawione są poziomo. Na brzusznej powierzchni tułowia zaznaczają się biegnące wzdłuż

ciała i skierowane na boki ostre krawędzie utworzone z łusek. Na zielonym tle grzbietu widnieją poprzeczne, regularnie ułożone, ciemne

plamy. Ponadto cała powierzchnia ciała wykazuje charakterystyczny dla tego gatunku, jaskrawometaliczny połysk. D.p. przystosowany

jest do nadrzewnego trybu życia, przy czym zarówno ubarwienie, jak i kształt ciała upodobniają go idealnie do długich '. cienkich gałązek.

Dzięki brzusznym krawędziom bardzo szybko i zwinnie porusza się

Dendrelaf plamisty

PO gałęziach. Żywi się przeważnie jaszczurkami i płazami nadrzewnymi. Samica rodzi

żywe młode. D.p. przestraszone udają martwe — nieruchomieją, szeroko otwierają pysk, bezwładnie wysuwają na zewnątrz język i w

takiej pozycji pozostają przez dłuższy czas. Występują w południo-wo-wschodniej Azji, w Indiach, a także w Indonezji i na Cejlonie.

diabel błotny (Cryptobranchus alleganiensis) — gatunek płaza z rodziny skrytoskrzelnych (Cryptobraric?Mdae) z rzędu

-upłazów ogoniastych. Samiec rośnie do długości 68,6 cm, samica — 74 cm. Ogon osiąga 1/3 długości ciała. D.b. ma silnie spłaszczoną,

szeroką głowę, wydłużony i grzbieto-brzusznie spłaszczony tułów oraz masywny, wysoki, bocznie spłaszczony ogon, opatrzony fałdami

skórnymi, z których grzbietowy w postaci niskiej listewki zachodzi prawie do połowy tułowia. Występujące wzdłuż boków tułowia

szerokie, mięsiste, pomarszczone fałdy skórne rozpoczynają się za głową, a kończą u nasady ogona. Również zewnętrzne skraje odnóży

otoczone są fałdami skórnymi. Krótkie i grube nogi wieńczą krótkie i grube palce. Przednie odnóża mają po 4, tylne

— po 5 palców. Małe oczy, położone na bokach głowy, pozbawione są powiek, nozdrza znajdują się na samym końcu pyska, a otwór

gębowy jest duży i głęboko wcięty. Osobniki dorosłe mają za głową l parę otworów skrzelowych lub czasem tylko l otwór umieszczony

lewostronnie. W komorze skrzelowej znajdują się 4 pary łuków skrzelowych. Ubarwienie d.b. bywa zmienne — od szarego poprzez

szarobrązo-

drzewołaz karłowaty

40

we do czarnego, z małymi, nieregularnymi, jaśniejszymi i-ciemniejszymi plamkami. D.b.

Diabel błotny

jest płazem ściśle wodnym. Zamieszkuje duże, średnio głębokie, a przy tym szybko płynące i bogato natlenione rzeki i strumienie.

Wynika z tego, że określenie "błotny" nie znajduje uzasadnienia w charakterze typowego otaczającego go środowiska. D.b. prowadzi

skryty tryb życia. Przebywa zwykle w miejscach o silnym prądzie i głębokości ok. l m i tutaj kryje się pod dużymi kamieniami, blokami

skalnymi, wśród korzeni drzew itp. W nocy opuszcza kryjówki i żeruje. W czasie wyszukiwania pokarmu powoli kroczy po dnie lub

przepływa krótkie odcinki za pomocą bocznych ruchów ogona. Rzadko wypływa na powierzchnię wody dla zaczerpnięcia powietrza. Na

pokarm d.b. składają się wszelkie wodne organizmy, które potrafi połknąć. Należą do nich najczęściej robaki, raki, ślimaki, rozmaite

płazy, ryby oraz ich ikra. D.b. jest zwierzęciem żarłocznym i w związku z tym często bywa przypadkowo chwytany na wędki zamiast

ryb. Żarłoczność ta i drapieżność zyskały mu nazwę "diabła". Pora godowa u tego gatunku przypada na sierpień i wrzesień. Godujący

samiec różni się od samicy silnie uwypuklonymi wargami kloakal-nymi. Samce przygotowują gniazda pod dużymi kamieniami, leżącymi

w wodzie na dnie strumieni. W gnieździe

składa jaja zwykle kilka samic. Zapłodnienie jest zewnętrzne. Gniazda z jajami strzeże samiec, wychylając z kryjówki tylko głowę.

Samica składa jaja w 2 długich, galaretowatych sznurach o bardzo misternym i oryginalnym kształcie. Każda komórka jajowa,

otoczona galaretowatymi i przezroczystymi osłonkami, łączy się z drugą galaretowatym sznureczkiem. Skrzek przypomina swoim

wyglądem sznur koralików, z których każdy znajduje się w tej samej odległości od drugiego. Sznury skrzeku przyklejane są do kamieni.

Jedna samica składa w okresie godów łącznie 300 do 450 jaj. Średnica komórki jajowej wynosi 6 mm, średnica jaj z osłonkami —18 do

20 mm. W zależności od temperatury wody jaja rozwijają się od 2 do 4 miesięcy. Świeżo wylęgłe kijanki mierzą 3 cm. Kijanka

wyrośnięta ma odnóża, dobrze rozwinięte skrzela zewnętrzne oraz płetwę ogonową z wysokimi fałdami skórnymi. Przeobrażenie

następuje między 18 a 20 miesiącem, licząc od momentu o-puszczenia przez kijankę osłonek jajowych, przy jej długości wynoszącej 10

do 13 cm. Młodociane osobniki uzyskują dojrzałość płciową w 5 lub 6 roku życia. D.b. występują na południowo-wschodnich obszarach

Ameryki Północnej oraz w części stanów Missouri i Arkansas.

drzewołaz karłowaty (.Dendro-hates pumilio) — gatunek płaza z rodziny -^drzewołazów. Rośnie do długości 18 mm. Stanowi

najmniejszy gatunek spośród drzewołazów. Ubarwienie jego grzbietu jest jas- ::

krawoczerwone, upstrzone • czarnymi kropkami, kończyny <

drzewołaz złocisty

zaś są czarne. DJc. zamieszkują wilgotne lasy, gdzie często przebywają na liściach roz-

Drzewołaz karłowaty

maitych roślin. Występują w iropikalnej strefie Ameryki

Południowej.

drzewołaz malarski (Dendro-bates tinctorźus) — gatunek płaza z rodziny -^-drzewołazów. Rośnie do długości kilku centymetrów. Jego

skóra wyposażona jest w liczne i dobrze rozwinięte gruczoły jadowe. Samica składa ok. 20 jaj, które zostają przyklejone do grzbietu

samca. W ten sposób samiec opiekuje się złożonymi jajami, a następnie rozwiniętymi z nich kijankami, nosząc je na grzbiecie.

Ubarwienie grzbietu d.m. jest błyszczące, czarne lub ciemnobrązowe z dużymi, okrągłymi, metalicznie błyszczącymi błękitnymi

plamami. Podobnie jak u innych drzewołazów, gruczoły skórne d.m. zawierają silny jad, który służy Indianom do zatruwania strzał. Jad

ten ma niezwykłą właściwość, znaną również u innych pokrewnych gatunków. Mianowicie u kolorowych papug, po wydarciu im

zielonych piór i natarciu w tym miejscu skóry jadem d.m., wyrastają pióra odmiennej barwy — żółte lub czerwone. Dlatego nazwano tę

żabę "malarską". Ostatnio jednak kwestionuje się ten fakt. D.m. żywią się rozmaitymi małymi o-wadami. Zamieszkują wilgotne lasy

tropikalne strefy Ameryki Środkowej i Południowej.

drzewolaz trójpaskowy (Dere-

drobates trwittatus) — gatunek płaza z rodziny —^drzewołazów. Rośnie do długości kilku centymetrów. Należy do najpiękniej

ubarwionych płazów bezogonowych. Grzbiet ma ciemnogranatowy z metalicznym połyskiem i z 3 wzdłużnymi, szerokimi pasami jas-

krawożółtego koloru, łączącymi się w żółtą plamę na grzbietowej powierzchni głowy. Również grzbietową powierzchnię wszystkich

kończyn pokrywają żółte pasy. W skórze występują liczne gruczoły, których jad służy Indianom do zatruwania strzał. D.t. zamieszkuje

wilgotne tropikalne lasy, gdzie przebywa na pędach rozmaitych roślin. Żywi się o-wadami. Samiec opiekuje się złożonymi jajami, a

kijanki

Drzewoiaz trójpaskowy

nosi na grzbiecie. D.t. występuje w Południowej Ameryce, w zlewisku Amazonki.

drzewolaz złocisty (Dełidro'oa-tes auratus) — gatunek płaza z rodziny -*.drzewołazów. Rośnie do długości ok. 5 cm. Na środku górnej

szczęki ma łukowato wygięty rząd małych ząbków, a między palcami tylnych kończyn brak jest zupel-

drzewolaz złocisty

nie błon pływnych. Tylne odnóża są cienkie. W skórze występują liczne gruczoły zawierające bardzo silny jad o właściwościach

neurotoksycznych, tzn. paraliżujących system nerwowy innych zwierząt. Ubarwienie grzbietu jest jasnozie-lonkawe z dużymi,

okrągłymi, symetrycznie ułożonymi, ciemnobrązowymi plamami. Cała powierzchnia skóry ma silny, metaliczny, złocisty połysk (stąd

nazwa). D.z. zamieszkuje cieniste miejsca w wilgotnych tropikalnych lasach. Prowadzi dzienny, częściowo naziemny, a częściowo

nadrzewny tryb życia. Jest bardzo ruchliwy. Żywi się głównie małymi muchami. Wykazuje swoistą opiekę nad potomstwem. Samica

składa zapłodnione jaja w liczbie od 2 do 20, najczęściej 6 do 10 sztuk, w wilgotnych dziuplach drzew. Jaja mają lepkie, nieregularnie

kuliste, galaretowate osłonki oraz wyposażone są w dużą ilość żółtka. Po złożeniu jaj przez samicę, samiec pozostaje przy nich i

roztacza nad nimi opiekę, chroniąc je przed wrogami. Po upływie ok. 2 tygodni z jaj wykluwają się kijanki, które natychmiast wpełzają

na grzbiet samca, przyczepiają się do niego bardzo silnie i na jego grzbiecie, zatem w warunkach środowiska lądowego, odbywają dalszy

rozwój. W tym okresie rozwoju larwy korzystają jedynie- z tej wody, która w postaci kropli deszczu spada na grzbiet samca. Jeśli w tym

czasie jakaś kijanka odpadnie przypadkiem od swojego opiekuna, a trafi do wody, wówczas także rozwija się normalnie. Po upływie ok.

6 tygodni od momentu wyklucia się z jaj, tj. po osiągnięciu przez kijanki odpowiedniego stadium rozwojowego, samiec

wyszukuje dziuplę wypełnioną wodą, kałużę deszczową albo strumyk, zanurza się w wodzie

Drzewolaz złocisty

i wtedy kijanki samorzutnie opuszczają jego grzbiet i wkrótce odbywają -^przeobrażenie. Po roku młode żaby u-zyskują dojrzałość

płciową przy długości ciała 2,5 do 5 cm. D.z. i inne gatunki drze-wołazów znane są od dawna Indianom, którzy używają jadu tych żab do

zatruwania swoich śmiercionośnych strzał. Jad ten uzyskują Indianie prostym sposobem: nawlekają drzewołaza na koniec patyka i

trzymają przez pewien czas nad ogniem, a wtedy pod wpływem wysokiej temperatury następuje kurczenie się tkanek skóry i wyciskanie

z niej jadu. Wydobywający się jad z gruczołów skórnych ska-puje kroplami do podstawionego naczynia. Trucizna poddawana jest

następnie przez pewien czas fermentacji, po czym macza się w niej końce strzał, na których wysycha. Siła jadu d.z. jest bardzo duża, o

czym świadczy fakt, że małpy lub duże ptaki trafione zatrutą strzałą padają martwe natychmiast. Również dla dużych zwierząt i dla

człowieka :

strzały zatrute tym jadem są !, bardzo groźne. Za pomocą tej 1 broni Indianie polują na róż- .

43

dusiciele

ne zwierzęta, jad bowiem nie wywiera żadnych ujemnych skutków po spożyciu ich mięsa. D.z. występują w Ameryce Środkowej — w

Panamie i Kostaryce.

drzewołazy (Dendrobatidae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów bezogonowych. Stanowią one grupę małych płazów o smukłej

postaci, cienkich tylnych odnóżach, słabo ziarnistej skórze, pięknym, jaskrawym ubarwieniu i wzorzystym deseniu. Mają

przodowklęsłe trzony kręgów, a pas barkowy typu nieruchomego. U niektórych gatunków brak zębów zarówno na szczęce, jak i na

żuchwie. Na grzbietowej stronie końców wszystkich palców znajdują się silnie rozwinięte zgrubienia gruczołowo-mięś-niowe w postaci

parzystych, tarczowatych tworów, przypominających swym kształtem przylgi u -rfzekotek. Umożliwiają one przyczepianie się do

podłoża. Skóra d. zawiera liczne gruczoły wytwarzające jad o silnym działaniu toksycznym. D. prowadzą nadrzewny tryb życia. Brak u

nich typowego -»-ampleksus, występuje natomiast swoisty sposób zapładniania jaj, mianowicie partnerzy ustawiają się w czasie godów

głowami w przeciwne strony, stykając się otworami kloakalnymi. V/ momencie gdy samica wydala Jaja, samiec je zapładnia. D. opiekują

się potomstwem. Samce, samice lub oboje rodzice noszą kijanki na grzbiecie. D. występują wyłącznie w tropikalnej strefie Ameryki

Południowej i Środkowej. 0-bejmują 3 rodzaje i ok. 30 gatunków.

dusiciele (Boźdae) — rodzina gadów z podrzędu -)-węży. Należą do grupy węży niejado-witych (—rAglypha). Mają resztki szkieletu

pasa miednicowego oraz szczątki tylnych kończyn w postaci kikutowa-tych tworów, przypominających wyglądem zewnętrznym

pazury. Widoczne są one po bokach szpary kloakalnej i w związku z tym noszą nazwę "pazurów odbytowych". U samców są one lepiej

rozwinięte niż u samic. Prócz tego d. charakteryzują niezwykle rozciągliwe szczęki, pokryte licznymi, dużymi i ku tyłowi zakrzywio-

nymi zębami, obecność 2 płuc, z których na ogół prawe jest znacznie większe od lewego (u pozostałych węży występuje tylko jedno

płuco, prawe), oraz sinic rozwinięta muskulatura tułowia. Wielkość poszczególnych gatunków d. jest bardzo różna i oscyluje w granicach

od ok. 60 cm aż do ok. 11 m, a więc niektóre d. należą do największych węży świata. D. są agresywne i drapieżne. Atakują większe

zwierzęta, w tym gady, ptaki i ssaki. Ofiarę chwytają paszczą i równocześnie błyskawicznie opasują jej ciało kilkoma splotami tułowia,

następnie skurczami mięśni duszą, a wreszcie martwą pożerają. Dzięki ruchliwości szczęk i rozciągliwości paszczy mogą połykać

zwierzęta znacznych rozmiarów. Duże gatunki d. są również groźne dla człowieka. U większości d. skórę pokrywa kolorowy deseń, a

niektóre należą do najpiękniej ubarwionych węży. Liczne d. posiadają ubarwienie ochronne, najczęściej jaskrawozielone. D. prowadzą

rozmaity tryb życia, w tym naziemny, ściśle nadrzewny albo częściowo wodny. Gatunki o aktywności dziennej mają źrenice okrągłe, a

gatunki o aktywności nocnej — szpa-rowate, pionowo ustawione. Z

dwup«sta«i«woś« płciowa

44

uwagi na pewne różnice występujące w szkielecie czaszki oraz w biologii rozrodu, d, dzielono na 2 podrodziny: d. właściwe (Boinae),

obejmujące ok. 15 rodzajów i ok. 60 gatunków, oraz pytony (Pythoni-nae), do których należy 6 rodzajów i 22 gatunki. D. właściwe są

jajożyworodne, a w szkielecie ich czaszki brak w okolicy brwiowej kości nad-oczodołowej. Natomiast w szkielecie czaszki pytonów

kość nadoczodołowa występuje, węże te są jajorodne, a niektóre z nich wykazują szczególny instynkt opieki nad złożonymi jajami.

Opieka ---pytona tygrysiego polega na owinięciu się samicy wokół jaj i przebywaniu w tej pozycji dotąd, aż wylęgną się z nich młode

węże. Ten bezpośredni kontakt samicy z jajami zapewnia im korzystne warunki rozwoju pod względem wilgotności i temperatury. Gdy

temperatura powietrza opada poniżej 33°C, wówczas samica dostaje drgawek, wskutek czego następuje podwyższenie się temperatury jej

ciała o 5°C powyżej temperatury otoczenia, co z kolei podwyższa ciepłotę wysiadywanych przez nią jaj i przyspiesza ich rozwój. W

ogóle zresztą u samicy wysiadującej jaja następuje wzrost metabolizmu manifestujący się zwiększonym zużyciem tlenu, wzrostem

wydalania dwutlenku węgla i przyspieszeniem akcji serca. D. właściwe i pytony różnią się również rozmieszczeniem geograficznym.

Pierwsze występują w południowo--zachodniej części Ameryki Północnej, w Ameryce Środkowej, w całej tropikalnej strefie Ameryki

Południowej na wschód od Andów oraz w północnej Afryce, na Madagaskarze, na Półwyspie Arabskim i w południowo-zachod-niej Azji,

pytony zaś spotyka się w środkowej i południowej Afryce (brak ich na Madagaskarze), w 'południowej Azji, na wyspach Archipelagu

Malaj-skiego i w Australii.

dwupostaciowość płciowa, dymorfizm płciowy — odmienny wygląd samca i samicy pod względem wielkości, kształtu ciała, wytworów

skórnych oraz ubarwienia. D.p. jest zjawiskiem powszechnym i silnie zaznaczającym się u płazów i gadów. To zróżnicowanie występuje

u nich stale lub pojawia się okresowo. Do stałych cech d-p. u płazów i gadów należy różna wielkość ostatecznie wyrośniętych samców i

samic. U ogromnej większości gatunków samica jest trochę większa od samca. Wiąże się to z obecnością parzystych jajników u samicy,

z reguły dużego narządu, z jego rozwojem oraz z wytwarzaniem przeważnie sporej liczby jaj. Produkcja jaj wymaga dopływu do jajników

dużych ilości materiałów odżywczych budujących jaja, to zaś wymaga pobierania przez matkę znacznych ilości pokarmu, który jest

łatwiej zdobywany przez duży i silny organizm (dlatego też samice wielu gatunków płazów i gadów są bardziej drapieżne i bardziej

żarłoczne od samców). U -upłazów bezogonowych mniejsze wymiary ciała samca mają szczególne znaczenie w stanie ->-ampleksus z

samicą, u licznych bowiem gatunków samica z trzymającym się jej grzbietu samcem musi odbywać wędrówki lądem, czasem dalekie, w

celu znalezienia zbiornika wodnego, odpowiedniego do złożenia jaj, a u innych gatunków — wygrzebywać nory ziemne na gniazda

45

dysfolid "boornslang"

lub przebywać na gałęziach drzew i wykonywać przy tym szereg mozolnych czynności dla zapewnienia złożonym jajom odpowiednich

warunków rozwoju. W przypadku samca większego od samicy i będącego z nią w stanie ampleksus wiele tych czynności, będących

właściwościami gatunkowymi genetycznie zakodowanymi, byłoby niewykonalnych, a to zagroziłoby istnieniu gatunków. Do innych

stałych morfologicznych cech d.p., zwłaszcza u

-upłazów ogoniastych, należy wygląd warg kloakalnych. Na przykład u samca fraszki lub

->ambystomy są one dobrze widoczne, wypukłe, a u samicy — płaskie i słabo zaznaczające się. Przyczyną sporej wielkości warg

kloakalnych samca jest obecność w nich silnie rozwiniętych gruczołów kloakalnych, wytwarzających galaretowatą substancję sklejającą

plemniki i biorącą u-dział w budowie -»-spermato-forów. W wargach kloakalnych samicy brak jest tych gruczołów. U wielu gatunków -*-

ja-szczurek i -»-węży stałą cechą d.p. jest stosunek długości o-gona do pozostałej reszty ciała. Praktycznie biorąc, u niektórych

gatunków jest to jedyna cecha zewnętrzna umożliwiająca nam odróżnienie samca od samicy. Do cech d.p. należą rozmaite twory

skórne występujące przeważnie u samców, a zjawiające się u nich w okresie godów. Są one składnikami tzw. szaty godowej, której wygląd

jest cechą gatunkową. Tworami tymi są in.in. rozmaitego kształtu grzebienie skórne pojawiające się u godujących samców traszek, Płatki

skórne na palcach tylnych odnóży, modzele godowe "a palcach przednich kończyn u samców płazów bezogonowych oraz brodawki na

skórze samic. Do cech d.p. tworzących się okresowo i będących również składnikiem szaty godowej należą barwy godowe, z reguły

bardziej jaskrawe i kolorowe u samców niż u samic. Wśród tych barw występują np. błękitne, czerwone, żółte, których brak jest u

samców i u samic poza okresem godowym. U wielu gatunków płazów i gadów stałą cechę d.p. stanowi charakter plamistości grzbietu i

brzucha. Natomiast okresowo pojawiającą się cechą d.p. u płazów bezogonowych jest zdolność wydawania głosu godowego wyłącznie

przez samce, co jest warunkowane uaktywnianiem się strun głosowych i -i-rezo-natorów. Po zakończeniu godów wszystkie te cechy

zanikają.. Biologicznym celem d.p. jest szybkie i niezawodne rozpoznanie się osobników odmiennych płci oraz sprawny i korzystny dla

gatunku przebieg godów i składania jaj.

dymorfizm płciowy -(•dwupostaciowość płciowa.

dysfolid, "boomsiang" (Dispfao-lidus typus) — gatunek gada z rodziny -^wężowatych. Rośnie do długości 2 m. Ma duże,

rynienkowate zęby jadowe, u-mieszczone w tyle szczęki (-»-0-pisthoglypha). Należy do najbardziej jadowitych węży w rodzinie

wężowatych. Jad d.b. jest silniejszy od jadu -Aobry egipskiej. Ubarwienie d.b. bywa zróżnicowane. Najczęściej spotyka się osobniki

zielone lub brązowe. D.b. prowadzą nadrzewny tryb życia. Na ich pokarm składają się rozmaite małe kręgowce, jaja ptasie, a głównie

ptaki. D.b. występują w sawannie południowo--wschodniej Afryki.

efa piaskowa

48

E

efa piaskowa (Echis carinatus')

— gatunek gada z rodziny

->-żmijowatych. Rośnie do długości 80 cm. Ma brązowe u-barwienie grzbietu z rzędem jasnych, poprzecznie wydłużonych plam,

otoczonych czerwonymi obwódkami Na bokach tułowia widoczne są falisto-zygzakowate, szerokie, czarne wstęgi, od strony grzbietowej

jasno obrzeżone. Na głowie występuje biały znak w postaci krzyża. E.p. żyje przeważnie na

Efa piaskowa

terenach piaszczystych lub pia-szczysto-kamienistych, porośniętych skąpą roślinnością, poza tym jednak zamieszkuje stepy, sawanny,

pustynie. Na niektórych obszarach występuje masowo. W dzień kryje się w norach, szczelinach skalnych lub pod kamieniami, o zmierz-

chu staje się aktywna i żeruje przez całą noc. Na pokarm e.p.

składają się płazy, jaszczurki, węże (także własnego gatunku), małe ptaki, głównie jednak małe ssaki, w tym przeważnie gryzonie. W

sierpniu samica rodzi 5 do 15 młodych długości 10 do 16 cm (tylko w populacjach zamieszkujących północna .Afrykę samice składają

ja^JttiNa piasku e.p. porusza się w sposób charakterystyczny dla węży piaskowych, mianowicie posuwa się nie do przodu, lecz w bok w w

stosunku do długiej osi ciała. Zagrożona, zwija się w kłębek, chowa głowę i wijąc ciasno splecionym ciałem ociera boki tułowia o siebie.

Ponieważ łuski boczne mają kanciaste, rogowe żeberka, pocierania wydają przenikliwy szelest lub syk. Mimo że e.p. jest niewielka, to

jednak posiada silny jad. Znane są stosunkowo liczne śmiertelne przypadki (ok. 5%) wśród ludzi pokąsanych przez tego węża. E.p.

charakteryzuje największy obszar występowania ze wszystkich gatunków żmijowatych. Występuje w całej wschodniej i północnej Afryce

po Ghanę, Kamerun, północną Kenię i Ugandę na południu. Zamieszkuje również Półwysep Arabski oraz zachodnią i południową Azję,

od Iraku do doliny Gangesu, oraz Cejlon. Na północ sięga do Azji Środkowej.

frynosoma rogata (Phrynoso-ma cornutum) — gatunek gada z rodziny -*-legwanów. 0-siąga długość 13 cm (w tym ogon do ok. 4

cm). Ma ciało

grube, grzbieto-brzusznie spłaszczone i wybitnie, zwłaszcza w części tułowiowej, szerokie;

zwężenie szyjne niewidoczne, ogon spłaszczony i bardzo krót-

frynosoma szerokonosa

ki. Wzdłuż boków tułowia i ogona biegnie rząd pojedynczych, dużych, stożkowatych łusek, tworzących rodzaj obramowania boków ciała.

Na tylnym krańcu głowy sterczą w postaci rogów 2 wysokie, ostre i twarde wyrostki skórne, a grzbiet pokryty jest licznymi mniejszymi

kolcami. 0-gólnym wyglądem f.r. zupełnie nie przypomina jaszczurki, lecz raczej ropuchę lub żółwia. Ubarwienie f.r. jest szarobrą-zowe

z charakterystycznym deseniem jasnożółtyeh, cienkich linii, z których główna ciągnie się wzdłuż środka grzbietu, a kilka pozostałych, o

falistym przebiegu, przecina ją w poprzek. F.r. przebywają na suchych, piaszczystych i kamienistych terenach górskich, gdzie

prowadzą dzienny tryb życia. W związku ze swoim kształtem ciała charakteryzują się wyjątkową powolnością i poruszają się wolno,

ociężale. Żywią się rozmaitymi małymi stawonogami. Mają dziwną, od dawna znaną właściwość, polegającą na wyciskaniu z powiek

kilku kropel krwi w chwili schwytania ich do ręki lub nawet w tych momentach, gdy tylko zostaną przestraszone. W związku z zalaniem

oczu krwią przez krótki czas nie widzą. Znaczenie tego zjawiska nie jest wyjaśnione. F.r. występują w północnych obszarach Ameryki

Środkowej oraz w górach Meksyku i na południu USA.

^rynosoma szerokonosa (Phry-nosoma plathyrhinos) — gatunek gada z rodziny -»-legwa-^ów. Rośnie do długości ok.

12 cm. Ogólnym kształtem ciała i jego proporcjami nie odbiega od innych gatunków fry-nosom (-»-frynosoma rogata), wyróżnia się

jednak jeszcze bardziej dziwacznym wyglądem zewnętrznym. Ma głowę krótką, kanciastą, wybitnie szeroką, pysk tępo ścięty. Nad

oczami występują duże rogowe guzy, w okolicach skroniowych i w kątach szczęk sterczą grube, pojedyncze kolce, a w tyle głowy

wznoszą się 3 albo 4 potężne i ostro zakończone rogi, tworzące rodzaj korony. Grzbiet, ogon i odnóża pokrywają guzowate skupienia

łusek i różnej wielkości kolce, szczególnie silnie rozwinięte na ogonie. Zarówno cała postać, jak i pokrycie ciała tej jaszczurki upodabnia

ją do zminiaturyzowanych archaicznych gadów żyjących na Ziemi w epoce karbońskiej czy permskiej. Z dziś żyjących jaszczurek Lsz.

wielkością i liczbą kolców najbardziej przypomina australijskiego -(-molocha. Ubarwienie jej grzbietu jest szarożółtobrązowe z jasnymi i

ciemnymi plamami, nie tworzącymi określonego desenia, a ogon pokrywają na przemian jasne i ciemne poprzeczne pręgi. F.sz. jest

mieszkańcem półpustynnych, piaszczy-sto-kamienistych terenów. Prowadzi dzienny tryb życia. Głównym jej pokarmem są mrówki —

owady dominujące ilościowo podczas dnia w takich środowiskach. F.sz. ma zdolność wyciskania krwi z powiek, podobnie jak ->-fryno-

soma rogata. Jest jajorodna. Występuje w Ameryce Północnej.

gady

48

G

gady (ReptiUa) — gromada kręgowców, których skórę pokrywają rogowe tarcze (żółwie, krokodyle) lub tarczki i łuski (jaszczurki,

węże). G. nie mają w skórze gruczołów śluzowych i w związku z tym jest ona sucha i szorstka, nie może więc spełniać funkcji

oddechowej. Jedynie u niektórych węży morskich stale przebywających w wodzie cienki i słabo zrogowaciały naskórek prawdopodobnie

umożliwia wymianę gazową. Temperatura ciała g. jest zmienna, zależnie od temperatury otoczenia. Część g. posiada 2 pary dobrze

rozwiniętych, pięcio-palczastych odnóży, palce zaś zakończone pazurami. Pozostałe g. (niektóre jaszczurki i węże) mają kończyny w

różnym stopniu zredukowane lub brak ich zupełnie. Czaszka łączy się z pierwszym kręgiem za pomocą l kłykcia. W kręgosłupie

występują 2 kręgi krzyżowe. Prócz żółwi wszystkie pozostałe g. cechuje dobrze rozwinięte uzębienie. U g. reprezentowane są 3 typy

osadzenia zębów: typ akrodontycz-ny (zęby osadzone podstawą na kościach szczęki lub żuchwy), pleurodontycz-n y (zęby

przytwierdzone z boku kości) i tekodon-t y c z n y (zęby osadzone w zębodołach). U większości g. osadzenie zębów jest akrodon-tyczne,

a najwyżej uorganizo-wany typ osadzenia — teko-dontyczny — występuje tylko u krokodyli. Poza tym uzębienie g. (z wyjątkiem

kameleonów i agam) charakteryzuje stała wymiana zębów, czyli polifiodontyzm. Kręgosłup składa się z kręgów o trzonach przeważnie

przodo-

wklęsłych, liczba zaś kręgów jest bardzo różna (największa u węży, u których waha się od 141 do 450). G. z wyjątkiem żółwi mają z

reguły dobrze wykształcone żebra, tworzące klatkę kostną. U g. (jak u wszystkich kręgowców) wyróżnia się układ nerwowy o-środkowy

(obejmujący mózg i rdzeń ki^^wy), układ nerwowy obwocNwy (składający się z nerwów odchodzących me-tamerycznie od ośrodkowego

układu nerwowego) oraz układ nerwowy współczulny. Zasadniczymi elementami tego ostatniego są 2 pnie nerwowe przebiegające po obu

bokach kręgosłupa i wyposażone w zwoje nerwowe. G. cechuje silniejszy niż u płazów rozwój przodomóżdża i móżdżku. W skład układu

pokarmowego g. wchodzi jama gębowa, gardziel, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube (kończące się stekiem, czyli kloaką) oraz

gruczoły: wątroba i trzustka. Układ wydalniczy składa się z parzystych nerek, 2 moczowo-dów oraz z pęcherza moczowego nie

łączącego się z mo-czowodami i otwierającego się do steku. Mocz (tak jak u płazów) dostaje się moczowodami do kloaki, skąd

przechodzi do pęcherza moczowego, a po jego wypełnieniu zostaje usunięty na zewnątrz. U samców w skład układu rozrodczego

wchodzą parzyste jądra, nają-drza oraz nasieniowody łączące się z moczowodami w pobliżu ich ujść do steku. U g. występują różnego

kształtu narządy kopulacyjne. U jaszczurek i węży są one parzyste i zwą się hemipenes. V samic narządy rozrodcze składają się z 2

jajników oraz z 2 jajowo-

TABUCA I. JASZCZURKI cd.

Przedstawiciel rodziny padalcowatych: padalec zwyczajny (fot. W. Strojny)

gawiale

garnuszek "gharial", od czego pochodzi nazwa rodzajowa. Wszystkie zęby są tego same-

Gawial gangesowy -,,.

% go kształtu i jednakowej wielkości, długie, cienkie, a przy tym bardzo ostre, skierowane ukośnie w bok. Błony pływne występujące

między palcami przednich i tylnych kończyn nie dosięgają końców palców. Rogowe tarcze pokrywają wyłącznie grzbiet. Ubarwienie je-

go jest ciemnooliwkowozielone, a brzucha żółtozielone. G.g. zamieszkuje przede wszystkim duże rzeki. Głównym jego pokarmem są

ryby, które chwyta nagłym, w bok skierowanym ruchem paszczy, a poza tym żywi się dorywczo ptakami i małymi ssakami. Pożera

również padlinę oraz zwłoki topielców. Co do napadania na żywych ludzi, zdania są podzielone. Według jednych informacji g.g. nie

zagraża człowiekowi, według innych jest dla niego niebezpieczny, a w każdym razie ze względu na swoją znaczną wielkość budzi

przerażenie. Znamienne, że w żołądkach g.g. znajduje się rozmaite ozdoby człowieka, jak naszyjniki, bransoletki i pierścienie. Z powodu

usuwania padliny, zwłaszcza ze świętej dla Hindusów rzeki Gangesu, g.g. jest chroniony, a nawet oddaje mu się cześć. Samice składają

corocznie w dołkach wygrzebanych w ławicach piasku po ok. 40 jaj. Spośród

50

wszystkich krokodyli hodowla g.g. jest najtrudniejsza i Często kończy się przedwczesną śmiercią zwierzęcia. Składa się na to m.in. brak

odpowiedniego pokarmu, wskutek czego wkrótce występują objawy ra-chityzmu prowadzące do zakrzywienia ku górze nosowej części

pyska, co uniemożliwia pobieranie pożywienia. Niemniej jednak w niektórych ogrodach zoologicznych g.g. przeżywały do 24 lat. G.g.

jest najrzadszym gatunkiem krokodyla, obecnie zagrożony wymarciem. Liczbę osobników żyjących obecnie na wolności ocenia się na

ok. 200 sztuk. G.g. występują w Indiach i w Birmie, w zlewiskach dużych rzek: Indusu, Gangesu, Brah-maputry i in.

gawiale (Gavialidae) — rodzina gadów z rzędu -^krokodyli. W odróżnieniu od innych krokodyli mają bardzo silnie wydłużony, wąski, o

równoległych bocznych krawędziach pysk, wyraźnie odcinający się od tylnej części głowy. Wszystkie ich zęby są tego samego kształtu i

tej samej wielkości. Liczba zębów w żuchwie wynosi co najmniej 24, w szczęce — co najmniej 27. Zarówno kształt pyska, jak i

charakter uzębienia świadczą o wyraźnej specjalizacji pokarmowej. Na po- | żywienie g. składają się nie- ;t mai wyłącznie ryby. Również |

w budowie czaszki g. występu- !i ją cechy, których nie stwier- l dza się u innych krokodyli. Do v tych cech należą m.in. silnie rozwinięte

górne doły skroniowe, znacznie większe od oczodołów, oraz nie spłaszczone 3| kości jarzmowe. Rodzina g. o- f bejmuje współcześnie

zaledwie ^ l rodzaj z jednym, bardzo j" rzadkim gatunkiem, gawialen* | gangesowym.

51

gekkon czterooczkowany (Phel-

Suma ąuadriocellata) — gatunek gada z rodziny -»gekko-nów. Osobniki dorosłe są średnie.) wielkości. W odróżnieniu od ogromnej

większości gekko-nów o szarych lub brązowych kolorach, g. cz. posiada piękne, jednolite, jaskrawozielone ubarwienie grzbietu i tylko na

bokach tułowia widoczne są 4 (stąd nazwa) duże, nieregularnego kształtu i jasno obrzeżone, czarne plamy. Dwie z nich ułożone są za

nasadą przednich kończyn, dalsze dwie przed nasadą tylnych. Brzuch ma barwę jasną, żółtozieloną. Ubarwienie g. cz. ma znaczenie

ochronne, ale tylko wówczas, gdy przesiaduje on nieruchomo na tle zielonej roślinności. Pysk ma wydłużony i ostro zakończony, ogon

dłuższy od reszty ciała i masywny, odnóża dobrze wykształcone, końce palców opatrzone szerokimi przylgami. Nie ma pazurków.

Źrenice oczu są okrągłe. Ciało pokrywają jednakowej wielkości, małe, ziarniste łuski, jedynie na ogonie występują większe łuski tworzące

pierścienie ułożone w regularnych odstępach. Na pokarm g. cz. składają się drobne zwierzęta bezkręgowe oraz miękkie i soczyste części

roślin. Podobnie jak inne, nieliczne gatunki Phelsuma, g.cz. wykazuje niezwykłą wśród gekkonów właściwość, którą jest wyłącznie

dzienny tryb życia. Wskazuje sia to również jego jaskrawe ubarwienie. G.cz. występuje na Madagaskarze i na wyspach Maskarenach.

gehkon faldoskóry, gekkon ło-patooganowy (Ptychozoon kiih-U, dawniej P. homolocephalum) ~ gatunek gada z rodziny —

••gekkonów. Rośnie do długości 20 cm. Jego wybitnie grzbie-

tobrzusznie spla;

ma wyjątkowo d głąd, nie spotyk, gekkonów. Przyc silnie rozwinięte skaml boczne :

(stąd nazwa). Fa czynają się z obi wy, ciągną się boków tułowia i na całej jego dłu tym występują r mi i na tylnych wszystkich odnó;

cienkie, wiotkie zwłaszcza na bok na ogonie, na k tworzą łopatowa! nie. Szerokość fa kach tułowia jes większa od szerok ła. Wskutek ob

fałdów z natury si ciała g.f. zostaje tarty i silnie zi Brązowy w różnyl grzbiet pokrywaji ułożone i falisto na przemian jaśni nie, tworzące

nier sen, na ogonie zaś szerokie, poprzecz nane ciemne pręgi dzi nadrzewny try dząc na pniu drz kładnie do niego i fałdy skórne, ró

przylegające do podłoża uniemożliw nie się cienia. W kontury ciała g.f zlewają się z otoc zowe zaś ubarwier skomplikowany de niają go

łudząco d wa pokrytej koło stów. W tych oki zwierzątko jest z dostrzegalne i zna padki, że człowiel jacy w czasie pełni go oświetlenia rei

drzewa zupełnie E i nieoczekiwanie

gefc&oa koncertowy

gekkon piaskowy

dzącego na niej g.f. Fałdy skórne g.f. pełnią także podobną rolę jak fałdy skórne innej jaszczurki, -*smoka latającego, służą bowiem do

lotu ślizgowego. W czasie skoku z drzewa g,t. rozpościera odnóża i wówczas fałdy skórne, działające jak płaszczyzny nośne, znacznie

wydłużają długość skoku i pozwalają na łagodne lądowanie, jak na spadochrony G.f. składają jaja w dzitaSach drzew i w szczelinach

pooHko-rą. Młode wylęgają się po u-pływie ok. 5 miesięcy. G.f. występują w południowo-wschod-niej Azji — na Półwyspie In-

dochińskim i Malajskim oraz w Birmie.

gekkon koncertowy -»-gekkon piaskowy.

gekkon krąglopalcowy (Sphae-rodactylus cinereus, dawniej S. eleoans) — gatunek gada z rodziny ->-gekkonów. Długość jego ciała

razem z ogonem dochodzi do 3,5 cm, należy więc do najmniejszych gatunków spośród wszystkich współcześnie żyjących gadów. Ma

pysk wydłużony w postaci płaskiego dzioba, końce palców opatrzone rozszerzonymi i zaokrąglonymi przylgami podpalcowymi (stąd

nazwa) oraz krótkie i słabo rozwinięte pazurki. Źrenice jego oczu są okrągłe. Ubarwienie grzbietu bywa bardzo zmienne, najczęściej

brązowe z licznymi jasnymi i ciemnymi plamkami. G.k. zamieszkuje suche tropikalne lasy i plantacje, a często przebywa też w

rozmaitych zabudowaniach. Mimo okrągłych źrenic oczu prowadzi nocny tryb życia. Głosu nie wydaje. Żywi się rozmaitymi małymi

owadami, zwłaszcza mrówkami i termi-tami. Samica składa w sezonie godowym tylko l kuliste jajo

średnicy od 4 do 6 mm. Ma i miękką i lepką otoczkę, którall, jednak na powietrzu szybkę^ wysycha, twardnieje i w koft-|" cu staje się

bardzo krucha. Ja-| ja składane są w dziuplacStj^ drzew, pod korą i w rozmai-H tych szczelinach w ścianach? budynków. Okazy świeżo

wy-| ległe z jaja mają długość 2^| do 25 mm. G.k. występują nai wyspach Morza Karaibskiego.!

gekkon topatoogonowy ->-gek-kon fałdoskóry.

gekkon murowy (Tarentolal

mauritanica) — gatunek gadltij z rodziny —>-gekkonów. Rośme|| do długości 18 cm, z czego po-| łowa przypada na ogon. Jego,| przylgi

podpalcowe utworzonel są z pojedynczych płatków! przylgowych, nie przedzielo»| nych wzdłużnymi bruzdami*'! Na I, II i V palcu

wszystkicl(| odnóży pazurki nie występują.1 Ciało pokrywają małe, mięk"|| kie, o nieregularnym kształcieS łuski, wśród których

znajdu}<t|| się znacznie większe, twarde t;|| szpiczaste tarczki o kształclfr|| trzyściennych piramid. Tarczki|| te układają się w

poprzeczlU!;:^! szeregi. Ubarwienie grzbieta^ bywa rozmaite u poszczegól"«'l| nych osobników i wykazuJAJ" dużą zmienność w

zależnośefc od podłoża i oświetlenia nawet| u tego samego okazu. Mogą taa występować barwy jasnoszarej żółte, brązowe, czarniawe, <gt

falistymi lub zygzakowatymi,^ ciemnymi, poprzecznymi pr<"tfe gami. Brzuch ma barwę jasno-j|| różową, jasnożółtą lub poma-3||

rańczową, z małymi, ciemnynaij;

plamkami. W świetle słonecz-"j|:

nym g.m. przybiera barwyg| ciemniejsze, w cieniu lub 1<?|| nocy — jaśniejsze. Zamieś*"'!8 kuje skały, stare mury, dach?! i ściany

budynków, gdzie ukry-' wa się w rozmaitych zakar-"^-

kacfa. W nocy jest aktywny i żeruje, w dzień zaś często wygrzewa się w słońcu w pobliżu swojej kryjówki. Żyje gromadnie, każdy jednak

osobnik zajmuje określony obszar, przeciętnie o powierzchni ok. l m1, stanowiący równocześnie terytorium jego polowań. Żywi się

rozmaitymi owadami. Łowiąc zdobycz jest zwinny, potrafi błyskawicznie zmieniać pozycję ciała. W normalnych okolicznościach g.m.

wydaje słaby głos, natomiast podrażniony lub przestraszony głośno piszczy albo skrzeczy, a schwytany do ręki kąsa dotkliwie swoimi

ostrymi zębami. Samica składa w szczelinach murów, pod kamieniami czy też w trawie kilka jaj o wymiarach 13X10 mm. G.m. są

pospolite w południowej Hiszpanii i w północnej Afryce. Z tych rodzimych obszarów zostały zawleczone, głównie za pośrednictwem

statków handlowych, do rozmaitych krajów śródziemnomorskich, jak południowa Francja, Włochy, Jugosławia (Tabl. 1/4).

gekkon olbrzymi (Rhacodacty-

lus leachianus) — gatunek gada z rodziny ->gekkonów. Rośnie do długości 35 cm. Ubarwienie grzbietu szarobrązowe, plamiste. Wzdłuż

boków ciała, od głowy do ogona, ciągnie się fałd skórny; u nasady ogona występuje pierścieniowate nabrzmienie działające jak przy-łga.

G.o. nie jest agresywny ani tak ruchliwy jak gekkon -»-to-ke. Schwytany nie kąsa zaciekle, podrażniony zaś mruczy lub wydaje

ochrypły, skrzeczący glos podobny do szczekania psa. Żywi się różnymi organizmami, pożera też większą zdobycz, myszy, małe ptaki,

duże owady. Zjada również fragmenty roślin, w tym liście i

kwiaty, oraz ze szczególnym upodobaniem soczyste owoce i banany. Samica składa 2 jaja. każde o wymiarach 1,9 cm X X 3,5 cm i

ciężarze 6,5 g. Po 2 miesiącach wylęgają się młode o długości 8 cm. G.o. występuje w Nowej Kaledonii.

gekkon pazurzasty (Coleonyx variegatus) — gatunek gada z rodziny -^-gekkonów. Osobniki dorosłe są średniej wielkości (tzn. ok. 25

cm) o jasnoszarym ubarwieniu grzbietu, pokrytego ciemnymi, różnej wielkości, nieregularnymi plamami ułożonymi w poprzeczne

pasy. G.p. charakteryzuje się;

cechami rzadko spotykanymi u innych gekkonów — ma ruchome powieki oraz pazurki na końcach palców zamiast przylg. Eliptyczne

źrenice oczu są ustawione pionowo. Jest gatunkiem jajorodnym, żywi się drobnymi zwierzętami bezkręgowymi. Zamieszkuje suche, częś-

ciowo kamieniste tereny. Wyróżnia się swoistym zachowaniem. Na widok zdobyczy podnosi ciało prostując nogi, ogonem zaś wykonuje

nerwowe, drgające ruchy jak czatujący kot i następnie rzuca się na zdobycz. Podobną postawę przyjmuje na widok samicy. G. p.

występuje na południowych obszarach Ameryki Północnej, m.in. w stanie Teksas oraz w Ameryce Środkowej. Jest jednym z 5

endemicznych amerykańskich gatunków gekkonów z rodzaju Coleonyx.

gekkon piaskowy, gekkon koncertowy (Ptenopus garrulus)— gatunek gada z rodziny -»-gek-konów. Charakteryzuje go o-becność

długich, odstających łusek tworzących grzebykowa-te, elastyczne fałdy wyrastające na bokach wszystkich palców. Jest mieszkańcem pu-

gekkon turecki

55

gekkony

stynnych piasków i wydm piaszczystych, porośniętych skąpą roślinnością trawiastą. Żyje gromadnie, przy czym często występuje

masowo. Dzięki grzebykowatym ftódpm rozpostartym między p^^mi odnóża jego nie zapadajsrsię w piasku. Za pomocą odnóży ryje on

pod powierzchnią piasku poziome chodniki długości ok. l m. W każdym chodniku mieszka tylko l osobnik. W późnych godzinach

popołudniowych wszystkie g.p. wychylają głowy ze swoich nor i wszystkie naraz wydają donośny natarczywy, wielokrotnie po-

wtarzający się głos, przypominający krótkie dźwięki "gek--gek-gek". Ogłuszający jazgot trwa do zmroku, kiedy wszystkie jaszczurki

jednocześnie milkną. G.p. występują w po-łudniowo-zachodniej Afryce.

gekkon turecki (Hemidactylus turcicus) — gatunek gada z rodziny ->gekkonów. Rośnie do długości 10 cm, z czego połowa przypada

na ogon. Ma grzbie-tobrzusznie spłaszczony tułów, stosunkowo dużą głowę i zakrzywione pazurki na wszystkich palcach. Przylgi

podpal-cowe, utworzone z 2 rzędów płatków przylgowych, sięgają tylko do połowy długości każdego palca, pozostałe zaś, sterczące ku

górze, końcowe części palców pozbawione są przylg. Ciało pokrywają bardzo małe i delikatne łuski, między którymi występują większe,

trój-graniaste i ostro zakończone tarczki. Te ostatnie ułożone są na tułowiu w 14 do 16 wzdłużnych, nieregularnych rzędach. Ubarwienie

grzbietu bywa najczęściej szaroczerwone, rzadziej jasnopopielate, glinia-stożółte lub czarniawe, z licznymi małymi, ciemnymi plamkami.

U młodych osobników

ogon zdobią ciemne prążki. >

Brzuch ma barwę jednolicie ;

białawą. W ciemności grzbiet f

Gekkon turecki

przybiera kolor mlecznobiały. ;

G.t. prowadzi nocny i przeważ- ;

nie naziemny tryb życia. Ukry- S wa się pod kamieniami, w % szczelinach skalnych, w rui- ;3 nach, starych murach itp. Czę- ';

sto występuje w budynkach ^ mieszkalnych. W niektórych środowiskach pojawia się ma- ;

sowo. Dobrze i chętnie skacze. Wydaje donośny i modulowany ;

głos. Żywi się pająkami, a tak- ' że muchami i rozmaitymi in- ;

nymi owadami o miękkim o- j skórku. Samica składa raz na ..;

rok 2 jaja o długości 10 do 12 mm. W niektórych krajach g.t. uważany jest (niesłusznie) za gada jadowitego i bardzo niebezpiecznego, w

związku z czym tępi go się na równi ze żmijami. Występuje w przybrzeżnych obszarach wielu krajów śródziemnomorskich aż do Turcji

włącznie oraz na większości wysp Morza Śródziemnego. Spotyka go się również w południowej Portugalii. W Europie, najdalej na północ

wysuniętym obszarem występowania g.t. jest wyspa Losin w Jugosławii, położona nieco poniżej 45°N. Podobnie jak inne gatunki

gekkonów, g.t. został przypadkowo zawleczony na inne kontynenty, m.in. za pośrednictwem statków dostał się na Florydę, gdzie dobrze

się zaaklimatyzował.

gekkony (Gekkonidae) — rodzina gadów z podrzędu ->ja-

szczurek. Ich cienką i delikatną skórę pokrywają bardzo małe, miękkie, ziarniste łuski, które powodują, że skóra w dotyku sprawia

wrażenie aksamitnej. U wielu gatunków występują na skórze rogowe, guz-kowate twory różnego kształtu i wielkości lub małe, rogowe

płytki. Podobnie jak wiele gatunków płazów, g. zjadają wy-linkę. Są jedynymi jaszczurkami mającymi na spodniej powierzchni palców

swoiste zgrubienia o funkcji przylg. Są one zbudowane z licznych maleńkich blaszek skórnych, ułożonych ciasno obok siebie w po-

przeczne szeregi i pokrytych mikroskopijnej wielkości szczecinkami. Wielkość, kształt i rozmieszczenie tych przylg pod-palcowych na

palcach (u nasady, w środku lub na końcu palca) jest cechą gatunkową. Twory te umożliwiają sprawne chodzenie po zupełnie gładkich i

pionowych ścianach (np. po szybach, sufitach itp.). Nasady palców g. spięte są krótkimi błonami międzypalcowymi. Kręgi u

większości g. mają trzony dwuwklęsłe, co dowodzi, że w ich kręgosłupie występują jeszcze spore resztki struny grzbietowej, a to z kolei

świadczy o prymitywności budowy ciała. Duża i wyraźnie wyodrębniona głowa opatrzona jest dużymi i silnie wystającymi oczami. U

gatunków o dziennym trybie życia źrenice oczu są okrągłe, u gatunków zmierzchowych i nocnych — szparowate i pionowo ustawione.

Skraj źrenicy może być równy lub falisty. Źrenice mają zdolność zmniejszania się lub rozszerzania, co zależy od natężenia światła. U

wielu gatunków g. brak ruchomych powiek, oczy zaś zakrywają okulary (-»-węże). Ogon jest przeważnie długi i na przekroju okrągły.

Tylko u niektórych gatunków występuje krótki o-gon, płatowaty w płaszczyźnie poziomej, będący magazynem tłuszczu. Wiele

gatunków g. ma zdolność odrzucania ogona (->autotomia) i jego regeneracji. Ubarwienie g. odznacza się wielką różnorodnością — ga-

tunki dzienne są bardzo kolorowe, a gatunki zmierzchowe i nocne mają barwę szarą. Deseń na skórze jest rozmaity. Niektóre gatunki

znakomicie upodabniają się kształtem ciała i ubarwieniem do podłoża, na którym stale przebywają. G. są jedynymi jaszczurkami

mającymi zdolność wydawania donośnych głosów. U różnych gatunków dźwięki te dają się wyrazić sylabami "tokee", "czi-czak" lub

"gek-ko" (od tych ostatnich pochodzi nazwa rodziny). Inne gatunki wydają głosy podobne do ćwierkania ptaków lub gdakania. G. za-

mieszkują różne środowiska lądowe, wyłącznie jednak suche. Żyją głównie w lasach, na obszarach skalistych, na pustyniach, terenach

ruderalnych, a niektóre gatunki przebywają w bliskim sąsiedztwie człowieka, w jego mieszkaniach. Najczęściej spotyka się je na gałęziach

drzew. G. prowadzą przeważnie nocny tryb życia. Dzień przesypiają w najrozmaitszych kryjówkach, a dopiero o zmierzchu stają się

aktywne, nawet bardzo ruchliwe. Przez całą noc polują, wydając donośne głosy. Na pokarm g. składają się głównie rozmaite owady,

jednak duże gatunki g. są drapieżne i pożerają większe zwierzęta. Często spotyka się wśród g. kanibalizm. Wiele gatunków żyje

gromadnie oraz wykazuje przywiązanie do stałych miejsc pobytu. Bardzo nieliczne gatunki (zamieszkujące Nową Zelandię)

57

gospodarcze znaczenie ptazówr

są jajożyworodne. Ogromna •większość j^, jajorodna, przy czym sarnica^Bkłada przeważnie l lub 2 jaja kulistego kształtu, otoczone

pergamino-watymi osłonkami. Jaja niektórych gatunków g., pokryte w chwili ich składania lepkim śluzem, przyklejane są do ścian

rozmaitych kryjówek, np. szczelin skalnych, pod korą drzew itp. Inne gatunki składają jaja na ziemi, pod kamieniami, wśród korzeni.

Długość ciała g. zawiera się w granicach od ok. 2,5cm,np. Sphae-rodactylus parthenopion z Wysp Dziewiczych (Wielkie Antyle na

Morzu Karaibskim), do ok. 36 cm (~>-toke). G. występują zarówno w Nowym, jak i w Starym Świecie — na południowych obszarach

Ameryki Północnej, w Ameryce Środkowej, w tropikalnej i subtropikalnej strefie Ameryki Południowej, w całej Afryce, na

Madagaskarze, na Półwyspie Arabskim, w południowej Azji, w Australii, na Archipelagu Malajskim i na Nowej Zelandii; 7 gatunków żyje

w Europie. G. są bardzo liczną rodziną jaszczurek, obejmującą ok. 80 rodzajów i ok. 670 gatunków.

gila -»-heloderma arizońska.

gniewosz plamisty (Coronella austriaca) — gatunek gada z rodziny -^-wężowatych. Długość samców dochodzi do 72 cm, samic — do

87 cm. Grzbiet samców jest rdzawobrązowy lub brązowy, grzbiet samic — szary lub gliniastoszary. Na głowie i częściowo na karku

widnieje ciemnobrązowa, trójkątna, sercowata lub podko-wiasta plama, a z boku głowy od nozdrzy biegnie ciemnobrązowy pasek,

przedłużający się

—— ————-..ł"; n^n;v^Qb- +1lłntXT1!a

Wzdłuż środkowej linii grzbietu występują 2 lub 4 rzędy ciemnych plam, ułożonych na przemian i często połączonych ze sobą wzdłuż

albo wszerz. U niektórych osobników połączone plamy tworzą wyraźny zygzak. Osobniki takie są bardzo podobne do żmii, od której

można je odróżnić po okrągłych źrenicach oczu. Na brzuchu o barwie brązowej w rozmaitych odcieniach widnieją liczne małe, jasne

plamki. Pora godowa odbywa się w kwietniu i w maju. G.p. jest jajożyworodny. W chwili składania jaj ostatecznie rozwinięte zarodki

uwalniają się z o-słon jajowych i rozpoczynają samodzielne życie. Rodzenie młodych następuje w sierpniu i we wrześniu. Liczba młodych

waha się od 4 do 19 sztuk, długości 13 do 15 cm. G.p. zamieszkuje tereny suche, często kamieniste, a poza tym środowiska trawiaste lub

pokryte niskimi zaroślami. Unika lasów. Głównym jego pokarmem są jaszczurki i inne małe gady, w tym również własnego gatunku;

rzadziej pożera myszy i pisklęta ptaków. Ofiarę najpierw obezwładnia splotami ciała, a następnie żywą lub martwą połyka. Jest wężem

niejadowitym, jednak niezwykle agresywnym i zajadle kąsającym, od czego pochodzi je-

Gntewosz plamisty

go polska nazwa. Występuje zarówno na nizinach, jak i w ffńrach- edzie dochodzi do

2200 m n.p.m. zwykle — do 1000 m n.p.m. Geograficzny zasięg g.p. obejmuje niemal całą Europę z wyjątkiem Irlandii, południowo-

zachodniej Hiszpanii oraz północnej części Anglii i Półwyspu Skandynawskiego. W Azji sięga do Kazachstanu. Północna granica jego

zasięgu dochodzi do 64°N. W Polsce g.p. występuje na całym jej obszarze, jest jednak wężem rzadkim, tępionym wskutek mylenia go ze

żmiją. Podlega u nas całkowitej ochronie.

gospodarcze znaczenie gadów.

Można by je podzielić na pośrednie i bezpośrednie. Pośrednie polega na tym, że gady, będące w ogromnej większości zwierzętami

mięsożernymi i drapieżnymi, pełnią podobnie jak płazy ważną funkcję naturalnego regulatora liczebności wśród tych kręgowców, które

obdarzone dużym potencjałem rozrodczym występują często masowo. Należą do nich przede wszystkim gryzonie, zwłaszcza myszowate

i norni-kowate — szkodniki upraw rolnych, zapasów zbóż i wszelkiej innej żywności, a zarazem nosiciele groźnych chorób zakaźnych

(np. tularemii, duru brzusznego i in). Wśród gadów większość, w tym głównie węże, zwłaszcza jadowite, żywi się gryzoniami i dzięki temu

przynosi gospodarce człowieka ogromne korzyści. Jak ważna jest ta rola gadów, świadczy fakt, że w niektórych krajach, gdzie w

znacznym stopniu wytępiono jadowite węże, wkrótce gryzonie stały się plagą i w związku z tym postanowiono następnie chronić te

węże, a nawet zakładać dla nich wylęgarnie, żeby szybciej się rozmnożyły. W naszych warunkach ważną rolę pełni ->-żmija

zygzakowata, która w stanie

dorosłym żywi się niemal wyłącznie gryzoniami. Bezpośrednie g.z.g. polega głównie na dostarczaniu człowiekowi jadalnego mięsa, jaj i

cennych skór. Mięsa o dużej wartości odżywczej i dużych walorach smakowych dostarczają pewne gatunki żółwi (np. ->-żółw jadalny),

różne gatunki -^-krokodyli, -».legwany i -»-warany, wreszcie liczne gatunki dużych węży (głównie z rodziny -^-dusicieli, -^-wężowatych

oraz ->-wę-ży morskich). Ważnym składnikiem pożywienia ludzi zamieszkujących ciepłe kraje nadmorskie oraz wyspy oceaniczne są

jaja różnych gatunków żółwi. Roczny zbiór tych jaj w strefie Oceanu Indyjskiego ocenia się w przybliżeniu na wiele milionów sztuk. Z

przerobionych jajników dorosłych samic żółwi uzyskuje się bardzo wartościowy i poszukiwany olej jadalny. Wszystkie niemal gatunki

krokodyli i różne gatunki węży są obiektami polowań mających na celu zdobycie ich cennej skóry, używanej do wyrobów galanteryj-

nych. Węży łowi się corocznie ok. 10 min sztuk. Nieograniczone odłowy tych gadów grożą wyniszczeniem niektórych gatunków.

Dotyczy to również ->żółwia szylkretowego, z którego pancerza grzbietowego uzyskuje się swoisty róg zwany szylkretem. Ostatnio jady

rozmaitych gatunków węży, odpowiednio rozcieńczone i spreparowane, znajdują zastosowanie w farmakologii, w leczeniu niektórych

ciężkich schorzeń człowieka (np. epilepsji, hemofilii, gruźlicy, reumatyzmu, a nawet raka) oraz jako środki uśmierzające ból i

wstrzymujące krwotoki.

gospodarcze znaczenie płazów.

Ogólnie biorąc, można je po-

dzielić na pośrednie i bezpo-śrtó.nie. Pierwsze z nich doty-cz^yłównie płazów bezogono-wyoni polega na redukowaniu liczebności tych

grup owadów lądowych, których właściwością jest masowe pojawianie się. W naszych warunkach należą do nich przede wszystkim mu-

chówki i błonkówki oraz niektóre grupy chrząszczy i motyli. Ta podstawowa, biologiczna rola płazów wynika stąd, że są one głównie

owadożerne, nie wykazują przy tym wy-biórczości pokarmowej i wobec tego zjadają w największych ilościach wszystkie te owady, które

występują w ich otoczeniu najliczniej. Ponieważ lista grup owadów szkodliwych dla gospodarki człowieka jest znacznie liczniejsza od

grup owadów pożytecznych, zatem płazy zjadają duże ilości tych właśnie owadów oraz ich larw, które są groźnymi szkodnikami lasów

(np. ryjkowce), upraw rolnych (np. stonka ziemniaczana), sadów i ogrodów (np. różne gatunki motyli). Ma to oczywiście ogromne

znaczenie dla gospodarki człowieka. Płazy uzupełniają w swoisty sposób powszechnie znaną, pożyteczną rolę ptaków owadożernych.

Płazy bowiem, będące zwierzętami przeważnie zmierzchowymi i nocnymi, pożerają przede wszystkim owady pojawiające się w nocy,

prócz nich zjadają owady o barwach o-chronnych, wreszcie owady wydzielające zapachy nieprzyjemne lub odrażające dla ptaków. Poza

tym płazy zjadają owady szybko poruszające się i ostrożne, gdyż czatują one na swoje ofiary nieruchomo, natomiast ptaki z powodu

swojej ruchliwości w czasie polowania umożliwiają takim owadom ^ryc^e się przed nimi. Ogól-

rtT'Q" ."1-'————— -^^A"^Q-;Q

m.in. te owady, które są dla ptaków niedostępne, niedostrzegalne lub unikane przez nie. Niestety, dzisiaj, choć ochrona roślin

uprawnych ma u nas pierwszorzędne znaczenie, pozytywna rola płazów w tym względzie jest zupełnie niedoceniana. Bezpośrednie g.z.p.

polega na dostarczaniu człowiekowi jadalnego mięsa o dużej wartości odżywczej, dietetycznej, a nawet leczniczej. Głównym obiektem

kulinarnym są duże gatunki żab, z których uzyskuje się tzw. —^żabie udka. Prócz nich jadane są również duże gatunki płazów

ogoniastych z rodzaju -^am-bystomy i ->-amfiumy, a także -^•diabeł błotny, ->-syrena jasz-czurowata, a zwłaszcza —•-salamandra

olbrzymia. Jednak w porównaniu ze spożyciem mięsa innych zwierząt (ryb, ptaków, ssaków) spożycie mięsa płazów jest niewielkie.

Natomiast płazy mają doniosłe znaczenie jako zwierzęta laboratoryjne i doświadczalne w wielu dziedzinach eksperymentalnych nauk

biologicznych, medycznych i farmaceutycznych.

59

grzbietorud amerykański

groźnica niema, surukusu (La-cfcesźs rnuta) — gatunek gada z rodziny ~>grzechotnikowa-tych. Osiąga długość ponad 3 m. Długość

jego zębów jadowych dochodzi do 2,5 cm. Jest największym jadowitym wężem kontynentu amerykańskiego. Ma jasnordzawe ubarwienie

grzbietu z dużymi, czarnymi, poprzecznie ułożonymi i jasno oczkowanymi plamami. Na końcu ogona brak jest grzechotki, natomiast

występuje duży, rogowy kolec, w związku z czym g.n. podrażniona lub zaniepokojona nie może wydawać końcem ogona swoistego

szelestu, charaktery-•at.vf7.neeo dla innych grzechot-

ników. Od tej właściwości pochodzi nazwa groźnicy "niemej". Jad g.n. jest bardzo niebezpieczny zarówno dla dużych ssaków, jak i dla

człowieka, w skutkach zaś podobny do działania jadu ->-żararaki. G.n. zamieszkują przeważnie gęste ostępy leśne, gdzie prowadzą

naziemny, nocny tryb życia, stąd też przypadki pokąsań człowieka przez te węże są na ogół rzadkie. G.n. pożerają głównie rozmaite

ssaki. W odróżnieniu od innych grzechot-ników samica g.n. jest jajorod-na i składa jednorazowo 30 do 50 jaj. Indianie nazywają tego

węża "surukusu" i polują na niego dla zdobycia jadalnego mięsa. G.n. występują w Ameryce Środkowej i Południowej, należą jednak do

węży rzadkich.

gruczoły Leydiga — jednokomórkowe gruczoły śluzowe znajdujące się w naskórku (epźderTOźs) ryb i larw płazów. Wydzielają one

śluz, który przedostaje się na powierzchnię skóry na skutek pękania ścian komórek gruczołowych. W ich miejsce powstają następne,

tak że powierzchnia skóry stale pokryta jest śluzem. G.L. zanikają w czasie metamorfozy i u dorosłego płaza brak ich zupełnie. Funkcję

ich przejmują wielokomórkowe gruczoły śluzowe znajdujące się w skórze właściwej (co-rium) i opatrzone przewodami odprowadzającymi

śluz na powierzchnię skóry.

gruczoły przyuszne -»-parotydy. gruczoły solne -^krokodyle.

gruczoły udowe -potwory udowe.

arruczoły zauszne -^-parotydy.

grzbietoród amerykański (Pź-pa pipa) — gatunek płaza z rodziny -»-bezjęzycznych (Pipi-dae), z rzędu -s-płazów bezogo-nowych.

Długość tułowia samic dochodzi do 20 cm, ciężar do 500 g; samce są mniejsze. Prócz tych cech, g.a. wykazują wszystkie inne,

charakterystyczne dla całej rodziny. Mają bardzo niezgrabny, a nawet karykaturalny wygląd ciała wykazującego przy tym znaczne,

grzbie-to-brzuszne spłaszczenie. Głowa jest krótka, płaska, szeroka i o trójkątnym zarysie, koniec pyska — spiczasty, a tułów — szeroki

jak głowa — ma zarys kwadratowy. Długie i cienkie, czteropalczaste przednie odnóża, opatrzone palcami wybitnie długimi, cienkimi i

giętkimi, nie posiadają błon pływnych. Na końcach tych palców znajdują się swoiste i bardzo czułe narządy dotykowe w postaci

krótkich, nitkowatych wyrostków gruczołowych, ułożonych promieniście i w związku z tym nazywanych narządami gwiaździsty m L

Narządy te pozwalają

Grzbietoród amerykański

g.a. orientować się wśród splątanych roślin wodnych oraz pomagają w wyszukiwaniu

crxbietoród amerykański

pkarmu w mule dennym i^gtomika wodnego. Tylne odnóża, w przeciwieństwie do przednich silnie umięśnione i grube, zakończone są

dużymi, pięciopalczastymi stopami. Spinają je dobrze wykształcone błony plywne, sięgające do końca palców. Zewnętrzne o-twory

nosowe znajdują się na końcu pyska. Małe, w górę skierowane oczy są szeroko rozstawione i leżą na skrajach głowy. Szczęka i żuchwa

nie mają uzębienia. Otwór gębowy jest duży. Przed oczami oraz w obu kątach szczęki i żuchwy widnieją sterczące na zewnątrz, krótkie

pęczki luźnych płatków skórnych. Płuca są dobrze wykształcone. U samców zaznacza się przez skórę podgardzieli silnie rozwinięta i

skostniała krtań. Skórę na grzbiecie, o nieco gąbczastej strukturze i pomarszczonej powierzchni, pokrywają liczne, małe brodawki. Na

obu bokach tułowia widoczny jest na skórze narząd linii bocznej w postaci wzdłużnych, regularnie przerywanych kresek. Grzbiet ma

barwę żół-toszarą lub oliwkowoszarą z dużymi, nieregularnymi i rozmaicie się łączącymi ciemnobrązowymi lub czarnymi plamami. Jest

to ubarwienie wybitnie ochronne, dostosowujące g.a. do barwy mulistego dna zasłanego resztkami roślinnymi. Brzuch ma barwę szarą w

toiałe plamy z cienką czarną, wzdłużną linią, biegnącą środkiem brzucha od okolicy mostkowej do końca tułowia. G.a. prowadzą ściśle

wodny tryb życia i na ląd nigdy nie wychodzą. Zamieszkują płytkie, przybrzeżne strefy rzek, ich •dopływów i rozlewisk o muli-stym

dnie, obficie zarośniętym roślinnością. Często też wystę-

cych, w płytkich bagnach i kałużach leśnych. W porze deszczowej, po wypełnieniu się wodą nierówności terenu, -wędrują z jednego

zbiornika do drugiego, nie wychodząc z wody. Ukrywają się na dnie wśród roślinności i dzięki ubarwieniu ochronnemu są bardzo trudne

do znalezienia. Żywią się rozmaitymi organizmami wodnymi. Gody odbywają w porze deszczowej. Godujące samce wydają donośny

krótki głos, podobny do głośnego tykania zegara, wywoływany ruchem skostniałych elementów krtani, natomiast samice wydzielają

specyficzną woń, która wabi samce. Całkowity rozwój jaj odbywa się u g.a. w skórze na grzbiecie samicy, złożenie zaś jaj oraz

umieszczenie ich na grzbiecie matki następuje w stanie ->-ampleksus, który u dojrzałych osobników trwa ok. l doby. Całość tego

zjawiska przebiega w bardzo oryginalny sposób. Samiec trzyma samicę w pachwinach. Od chwili u-chwytu skóra grzbietu samicy

poduszkowato nabrzmiewa i równocześnie powiększa się sieć skórnych włosowatych naczyń krwionośnych. Nabrzmienie to daje się

zauważyć już po 3 godzinach. Następnie zaczyna nabrzmiewać ujście kloaki samicy i wkrótce wydłuża się w rodzaj błoniastego,

krótkiego, rurowatego przewodu. Pełni on rolę pokładełka. Wskutek szczególnych ruchów samca wydłużona kloaka samicy zostaje

skierowana do przodu i układa się na jej grzbiecie pod brzuchem samca. Samiec od czasu do czasu silniej uciska brzuch samicy przednimi

odnóżami, co powoduje przesuwanie się dojrzałych jaj z jajowodów do przewodu kloakalnego. W monaen-

łłio artv nrtn r>a<3tar»i/* TwdalfiniC

8}

grzebiusi&a gibraltarska

jaj z kloaki, para zaczyna pływać, zataczając koła w płaszczyźnie mniej więcej pionowej do powierzchni dna. W ten sposób w każdym

górnym położeniu para odwrócona jest grzbietami w dół, w dolnym zaś położeniu zajmuje pozycję normalną. Inaczej mówiąc — para

pływając koziołkuje. Jeden pełny obrót trwa 11 do 14 s. W górnym położeniu pary następuje wydalenie jaj z kloaki, w dolnym zaś

położeniu jaja rozpościerają się równomiernie na grzbiecie samicy i przyklejają się do niego. W tym momencie samiec je za-pładnia.

Takie krążenie zespolonych ze sobą g.a. powtarza się dotąd, aż samica wydali wszystkie jaja w liczbie wahającej się od 40 do 500 sztuk.

Mają one średnicę 6 do 7 mm i zawierają dużą ilość żółtka. Jaja znajdujące się już na grzbiecie samicy są przypadkowo przyciskane przez

samca, co powoduje lepsze ich przyklejenie, a nawet wciśnięcie w skórę matki. Do skóry samca się nie przyklejają. Zdarza się, że w

czasie wydalania jaj część z nich nie trafia na grzbiet samicy, lecz opada na dno zbiornika. Jaja te nie rozwijają się. Po wydaleniu

wszystkich jaj samica zaczyna drżeć, a wtedy samiec ją puszcza. Jaja przytwierdzone do skóry samicy stopniowo się w nią zagłębiają i

wreszcie całkowicie zapadają w tworzące się wokół nich jam-ki o kształcie rozszerzonych na dnie buteleczek. Głębokość ich wynosi 10

do 15 mm, a średnica ich zewnętrznych o-tworów — 5 do 6 mm. Cienkościenne przegrody między poszczególnymi jamkami mają

bogate unaczynienie. W 10 dni od czasu wydalenia jaj są one całkowicie schowane w skórnych jamkach. tak że oowierz-

chnia skóry samicy jest zupełnie gładka. Otwory jamek zasłaniają wieczka utworzone z zewnętrznych osłonek jajowych, a powierzchnia

ciała samicy pokrywa się cienką warstewką mułu. W tym stanie trudno jest zauważyć, czy w skórze znajdują się jaja. Komórki jajowe

tkwiące w jamkach skórnych szybko się rozwijają, zwiększając przy tym swój ciężar. W początkowym okresie rozwoju ciężar jaja

wynosi ok. 3 g, w końcowym — ok. 4 g. W 4. tygodniu rozwoju zarodki energicznie się poruszają. Rozwinięte kijanki mają parzyste

otwory oddechowe, natomiast brak im rogowych szczęk i ząbków. Mimo że nie przechodzą stadium wolno żyjącej kijanki, to jednak

opatrzone są silnie unaczynioną płetwą ogonową, która pełni rolę narządu oddechowego. Wymiana gazowa następuje między ścianą

jamek skórnych a płetwą ogonową zarodka. W okresie między 11 a 13 tygodniem od czasu wydalenia jaj przez samicę ostatecznie prze-

obrażone młodociane osobniki rozrywają wieczka, opuszczają jamki i porzucają matkę. Na ok. 2 do 3 tygodni przed opuszczeniem

jamek następuje re-sorpcja płetwy ogonowej i rozpoczyna się przeobrażenie. Po ukończeniu rozwoju przez wszystkie kijanki samica

zrzuca wylinkę i razem z nią zostają usunięte resztki ścian jamek, skóra zaś uzyskuje normalny wygląd. G.a. występuje w Ameryce

Południowej — w Brazylii, Kolumbii, Wenezueli, Boliwii, Gujanie, Surinamie, na Trynidadzie i w Peru.

frzebiuszka dbraitsrsica (Pel»-botes cultripes) — gatuaek płaza z rodziny ->-grzebiuszko-

watvch. Rnśnip dn (HiiPOBpi

grzebiuszka syryjska

62

9 cm. Ma skórę gładką, źrenice teoarowate, pionowe, modzele pl|||owe wybitnie duże, o błyszczącej powierzchni i zupełnie czarne.

Ubarwienie grzbietu jest szarożółte z nieregularnymi, ciemnobrązowymi plamami, częściowo zlewającymi się ze sobą. G.g. żywią się

głównie rozmaitymi owadami. Zamieszkują przeważnie tereny piaszczyste, gdzie prowadzą nocny tryb życia. Występują w pół-nocno-

zachodniej Afryce, na Półwyspie Pirenejskim i w południowej Francji.

grzebiuszka syryjska (Peloba-tes syriacus) — gatunek płaza z rodziny ->grzebiuszkowatych. Rośnie do długości 8 cm. Ma skórę

gładką, źrenice szparo-wate, pionowe, modzele piętowe jasno ubarwione, grzbiet jasnoszary lub żółtawy z nieregularnymi,

ciemnozielonymi plamami, brzuch biały. Żyje na terenach o suchej, twardej i szczelnej glebie, przeważnie gliniastej z domieszką kamie-

ni. W tych warunkach glebowych potrafi zagrzebywać się

Grzebiuszka syryjska

do 25 cm pod powierzchnią ziemi. G.s. jest wytrzymała na suszę i ginie dopiero po utracie wody z organizmu, równającej się ok. 40%

ciężaru ciała. Żywi się przede wszystkim chrząszczami, pająkami, ślimakami, a poza tym zjada dżdżownice i gąsienice. Kijanki g.s.

osiągają długość ok. 15 cm i mają zdolność zimowania v/ stanie larwalnym. Świeżo przeobrażone okazy dochodzą do. ok. 3,5 cm

długości. Dorosłe osobniki zimują na lądzie, w glebie o bardzo małej wilgotności, wynoszącej zaledwie 3 do 5%. G.s. występują na Pół-

wyspie Bałkańskim i w Azji Mniejszej, w Syrii.

grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus) — gatunek płaza z rodziny —-grzebiuszkowatych. Długość samca dochodzi do 6,5 cm,

samicy — do ok. 8 cia. Ciało jest krępe, głowa wy-sklepiona, tylne kończyny krótkie, a na ich podeszwowej powierzchni występują

duże, twarde, o ostrych krawędziach i półksiężycowatym kształcie modzele rogowe, jasnożółto ubarwione. Służą one do aktywnego

zagrzebywania się w ziemi (stąd nazwa gatunku). Silnie wystające oczy mają pionowe, szparowate źrenice. Brak błon bębenkowych i re-

zonatorów. Gładka, cienka i delikatna skóra pozbawiona jest skupień gruczołowych w postaci -»-parotyd, natomiast występują w niej

gruczoły produkujące substancję o specy-cyficznej woni czosnku, która zostaje wydzielona dopiero po mechanicznym podrażnieniu

skóry. U dojrzałych płciowo samców w okresie pory godowej funkcjonują na grzbietowej powierzchni ramion owalne gruczoły wonne,

których brak u samicy. Ubarwienie grzbietu jest jasnopopielate z 4 ciemnobrązowymi, mniej lub bardziej wydłużonymi plama-

53

grzechotnik diamentowy

mi. Znane są osobniki o większej .liczbie okrągławych plam, a także okazy bezplamiste. G.z. jest płazem nizinnym, zamieszkującym

tereny o glebach lekkich i średnio wilgotnych. W górach nie występuje. Spotyka się ją na polach uprawnych, łąkach, w ogrodach, sa-

dach, rzadko w lasach. Prowadzi ściśle nocny tryb życia, nawet w okresie godów. Dzień spędza ukryta w wygrzebanych przez siebie

norkach w ziemi, przy czym każdorazowo zagrzebuje się w innym miejscu. Żywi się dżdżownicami, pająkami, wijami, rozmaitymi

chrząszczami o nocnej aktywności, gąsienicami i ślimakami. Odbywa gody przeważnie w kwietniu i maju, rzadko w terminach

późniejszych, do lipca włącznie. Podczas godów zarówno samce, jak i samice wydają cichy głos godowy, przypominający dwu- lub trzy-

krotne mruknięcia słyszalne tylko w bezpośrednim sąsiedztwie godujących płazów. Samice składają skrzek w postaci grubego,

galaretowatego rulonu długości od 60 do 110 cm. Rulony skrzeku bywają często owinięte wokół roślin wodnych, a nawet ściśle do nich

przyklejone. Liczba składanych jaj wynosi od ok. 2300 do ok. 3400 sztuk. Kijanki mają charakterystyczny kształt, łatwy do

odróżnienia od kształtu kijanek innych naszych gatunków płazów, i osiągają znaczną długość — ok. 12 cm, a czasem nawet 18 cm.

Dorosłe o-sobniki zimują wyłącznie na lądzie, gdzie zagrzebują się do głębokości ok. 2 m. W Polsce g.z. występują na całym niżu,

gatunkowy zaś obszar ich występowania obejmuje środkową, południową i wschodnią Europę, z wyjątkiem terenów górzystych. Brak jest

g.z. w

Anglii. Na wschodzie sięgają po Ural, a na południu po Kaukaz. Na obszarze Polski podlegają całkowitej ochronie (Tab. VI/1).

grzebiuszkowate (Pelobatidae) — rodzina z rzędu —upłazów bezogonowych. Jej przedstawicieli charakteryzuje średnia wielkość,

krępe ciało i gładka, cienka skóra. Krąg krzyżowy zrośnięty jest z urosty-lem lub jest wolny, a wówczas łączy się z nim tylko jednym

kłykciem. Trzony kręgów są przodowklęsłe, w szkielecie brak żeber, górna szczęka jest uzębiona. U jednych gatunków samce mają —

^rezonatory ukryte w dnie gardzieli, u innych gatunków rezonatory nie występują. U wszystkich g. źrenice oczu są szparowate i usta-

wione pionowo. U niektórych gatunków znajdują się na podeszwowej powierzchni tylnych kończyn twarde rogowe modzele, służące im

do zagrzebywania się w ziemi. G. występują głównie na półkuli północnej — w Ameryce Północnej, Europie, Afryce Północnej, Azji

Mniejszej oraz w Azji Południowo-Wschodniej aż po Filipiny. Obejmują 8 rodzajów i ok. 50 gatunków.

grzechotnik diamentowy (Cro-

talus adamanteus) — gatunek gada z rodziny ->.grzechotniko-watych. Rośnie do długości 2,6 m. Jest największym z jadowitych węży

Ameryki Północnej. Ma ogromne zęby jadowe i bardzo silny, niebezpieczny dla człowieka jad. Od jednego okazu można uzyskać

jednorazowo (w przeliczeniu na suchą masę) 660 mg jadu. Szarawą, aksamitną powierzchnię skóry g.d. pokrywa geometryczny deseń

ciemnych, rombowatych plam, otoczonych

-T

grzechotnik karłowaty

64

65

grzechotnik Waglera

2 obwódkami — czarną i białą. Ta ostatnia tworzy jaskrawą, zygzakowatą linię. G.d. żyją w lasach, na terenach porosłych krzaczastą

roślinnością, na wyrębach leśnych oraz w zaroślach nad brzegami rzek. Za schronienie służą im nory lądowego -^-żółwia norowego. Z

powodu licznego występowania na fermach stanowią ich plagę. Głównym pokarmem g.d. są gryzonie, ptaki oraz ich jaja. Samice rodzą

jednorazowo 10 do 21 młodych długości ok. 35 cm. G.d. występują na południowo-wschodnich obszarach Ameryki Północnej.

grzechotnik karłowaty (Sźstru-rus TOlliarżus) — gatunek gada z rodziny -»-grzechotnikowa-tych. Rośnie do długości 45 cm, rzadko

do 60 cm. Wzdłuż środka grzbietu biegnie rząd ciemnych, nieregularnych plam, boki zaś tułowia pokryte są małymi, również ciemnymi

plamami. G.k. charakteryzuje się kilkoma cechami: obecnością na głowie dużych, regularnie ułożonych rogowych tarczek, bardzo małą

grzechotką i słabym jadem. Zamieszkuje suche, częściowo kamieniste tereny porośnięte krzewami i żywi się różnymi małymi krę-

gowcami. Jest gatunkiem jajo-żyworodnym. Samica rodzi 6 —20 młodych. G.k. występuje w południowo-wschodnich regionach

Ameryki Północnej od Missouri do Florydy. Znane są jeszcze 2 gatunki podobnej wielkości i również jajożywo-rodne. Należą do nich

Sistru-rus catenatus występujący na preriach w stanach Indiana, Illinois, Michigan i Wisconsin. Jeden z jego podgatunków zamieszkuje

tereny wilgotne oraz obrzeża wilgotnych lasów, spotykany w stanie Illinois i pojawia się na przedmieściach

Chicago. Trzeci gatunek — Sź-strurus ravus żyje na górzystych terenach w południowym Meksyku.

mieniste obszary, porośnięte krzaczastą roślinnością. Na pokarm okazów dorosłych skła-

grzechotnik malajski (Trime-resuTus occidentalis) — gatunek gada z rodziny -»-grzechot-nikowatych. Rośnie do długości l m.

Należy do wyjątkowo pięknie ubarwionych węży. Grzbietowa powierzchnia głowy, tułowia jak również boki ciała mają jaskrawą zielono-

żółtą barwę, brzuszna powierzchnia tułowia jest żółta. Wzdłuż obu boków ciała biegnie biała linia, charakterystyczna dla węży

nadrzewnych. Ogon ma barwę czerwoną, tęczówki oczu są złociste. Głowę pokrywają liczne małe, regularnie ułożone łuski, na grzbie-

towej powierzchni tułowia łuski są większe i gładkie. G.m. posiada eliptyczne, pionowo u-stawione źrenice. Ogon zupełnie pozbawiony

grzechotki jest cienko zakończony i pełni rolę narządu chwytnego. G.m. prowadzi nadrzewny i nocny tryb życia, przebywa przeważnie

zawieszony na gałęziach krzewów i drzew. Żywi się małymi jaszczurkami i ptakami. Jest mało agresywny. G.m. występuje w Azji

Południo-wo-Wschodniej, na Półwyspie Malajskim, Borneo i Sumatrze.

grzechotnik teksaski (Crotalus atrox) — gatunek gada z rodziny -^-grzechotnikowatych. Osiąga długość 2,2 m. Jest drugim co do

wielkości po —»-grze-chotniku diamentowym jadowitym wężem Ameryki Północnej. Ma ubarwienie jasno-oliwkowobrązowe z

ciemnymi rombowymi plamami, otoczonymi jasnymi obwódkami, u-kładającymi się wzdłuż grzbietu w poprzeczny deseń. Zamieszkuje

suche, na wpół ka-

Grzecbotnik teksaski

dają się przede wszystkim gryzonie i ptaki, młode zaś g.t. żywią się głównie jaszczurkami. Samice rodzą 12 do 20 młodych. G.t. na

obszarze swojego występowania jest dość pospolity i dla człowieka szczególnie niebezpieczny ze względu na ilość oraz siłę swojego jadu.

Od jednego dorosłego okazu można uzyskać przy pierwszym pobraniu (w przeliczeniu na suchą masę) aż 1140 mg jadu. G.t. należą do

najbardziej jadowitych węży USA. Zajmują pierwsze miejsce, jeśli chodzi o liczbę pokąsanych ludzi i liczbę śmiertelnych ofiar węży.

Występują na południowo-zachodnich terenach Ameryki Północnej oraz w północnym Meksyku.

grzechotnik Waglera (Tropida-

laemus wagleri) — gatunek gada z rodziny -^-grzechotniko-watych. Rośnie do długości 1,2 m. Charakteryzuje się zmiennym oraz

bogato zróżnicowanym ubarwieniem ciała. U osobników młodocianych u-barwienie grzbietu jest jaskrawozielone z rzędem plam bia-

łoczerwonych, ułożonych regularnie wzdłuż środka grzbietu. U osobników dorosłych środek

grzbietu jest czarny z licznymi małymi, zielonymi plamkami, boki tułowia zielone, łuski zaś obrzeżone czarno. Prócz tego tułów

pokryty jest licznymi poprzecznymi prążkami, które na grzbietowej powierzchni są zielone, na bokach tułowia żółte. Brzuch zielony z

żółtymi plamkami, głowa i o-gon czarne z zielonym deseniem. G.W. jest mieszkańcem dżungli. Dzięki chwytnemu ogonowi,

pozbawionemu grzechotki, g.W. prowadzi nadrzewny tryb życia. Szczególnie chętnie przebywa zawieszony nieruchomo na gałęziach

niskich, krzewiastych zarośli. W dzień jest bardzo ociężały i nieagresywny. Kąsa zaś tylko wtedy, gdy się go mocno lub gwałtownie

schwyci. Ukąszenie g.W. jest wprawdzie bolesne, ale nie grozi człowiekowi dalszymi powikłaniami, a w żadnym przypadku śmiercią.

Dotyczy to wszystkich po-łudniowoazjatyckich, nadrzewnych gatunków z rodziny grze-chotnikowatych. Natomiast gatunki naziemne,

jak np. półtorametrowej długości wąż Habu (Trimeresurus flavoviri-dis) zamieszkujący japońskie wyspy Riu-kiu, są bardzo jadowite i dla

człowieka szczególnie niebezpieczne. G.W. jest gatunkiem o aktywności zmierzchowej i nocnej. Żywi się głównie małymi ssakami, ja-

szczurkami i ptakami, jest ja-jożyworodny. Na wyspie Pe-nang tubylcza ludność hoduje duże ilości g.W. w świątyniach specjalnie

przeznaczonych do tego celu, na Sumatrze zaś i Borneo ochrania się g.W. wiszące na krzewach, w pobliżu domów, gdyż według tamtej-

szych wierzeń mają one przynosić człowiekowi szczęście. G.W. występuje na Półwyspie Malajskim, na wyspach Suma-

gi*zechotnik zielony

66

67

hatteria

trą, Borneo i Celebes oraz na Filipinach. Brak go na Jawie.

grzechotnik zielony (Crotatus viridis) — gatunek gada z rodziny —>-grzechotnikowatych. Rośnie do długości 1,5 m. Grzbiet ma

ubarwienie ciem-nooliwkowozielone lub ciemnobrązowe, z żółtymi, zygzakowatymi liniami na bokach tułowia oraz symetrycznie uło-

żonymi żółtymi plamkami.

Grzechotnik zielony

Brzuch jest żółty, koniec ogona — żółto prążkowany, grzechotka — jasnobrązowa. G.z. żyje na obszarach pustynno-

—stepowych, często na gruntach kamienistych i żwirowatych. Żywi się głównie gryzoniami, a okolicznościowo pożera żaby, jaszczurki,

ptaki. Samice g.z. rodzą od 11 do 21 młodych. G.z. nie należą do węży agresywnych, ale ich jad jest silny i niebezpieczny dla człowieka.

Pod względem liczby pokąsań ludzi przez węże w USA zajmują drugie miejsce po —-grzechotniku teksas-kim. Występują w zachodniej

części Ameryki Północnej od Kanady do Meksyku, sięgając na zachód po wybrzeża Oceanu Spokojnego.

grzechotnikowate (Crotaiźdae)

— rodzina gadów z podrzędu

—-węży. Głowa g. pokryta jest kilkoma dużymi tarczkami (podobnie jak u niektórych

-»-żmijowatych) lub tylko łuskami. G. mają podobny aparat jadowy do aparatu jadowego żmij, tzn. ruchome zęby jadowe typu

kanalikowatego (-ySo-lenoglypha). Jad g. jest bardzo silny i niebezpieczny dla człowieka. G. jednak różnią się zasadniczo od

żmijowatych posiadaniem -^-narządu policzkowego. Poza tym u 2 rodzajów

— u g. właściwych (Crotalus} i v. rodzaju Sistrurus — występuje na końcu ogona swoisty twór, zwany grzechotką. Składa się ona z kilku

do ok. 20 pustych, suchych i zachodzących na siebie rogowych segmentów w postaci spłaszczonych stożków, z których każdy jest

pozostałością po przebytym linieniu. Liczba segmentów grzechotki świadczy o liczbie wylinek, co z kolei wskazuje w przybliżeniu na

wiek grzechotnika. Końcowy stożek grzechotki (l wy-linka) jest najmniejszy, natomiast początkowy (ostatnia wylinka) jest

największy. Gatunki z wymienionych wyżej rodzajów zaniepokojone, a zwłaszcza rozdrażnione, przyjmują pozycję atakującą — cofają

głowę do tyłu i wyginają przedni odcinek ciała w kształt litery S, równocześnie zaś u-noszą koniec ogona w górę i wibrując nim wydają

grzechotką donośny, przenikliwy szelest. Im wąż jest bardziej rozdrażniony, tym energiczniej porusza grzechotką. Dla człowieka i

zwierząt szelest ten może mieć znaczenie ostrzegawcze. U g. z rodzajów Ag-kistrodon, Trimeresurus, Both-rops, Tropidalaemus i

Lachesis grzechotka nie występuje. G. wykazują przystosowania do różnych środowisk życia, w tym naziemnego, półwodnego i

nadrzewnego. Na ogół są aktywne i żerują w nocy. Należą do nich gatunki jajorodne i jajożyworodne. G. występują głównie w Ameryce

(ok. 3/4 gatunków), poza tym w Azji, a niewielka ich grupa żyje na

południowo-wschodnich obszarach Europy, nie występują w Afryce. Rodzina g. obejmuje 10 rodzajów i co najmniej 122 gatunki.

H

haczyki —-narząd Rusconiego.

hardun (Agama stellio) — gatunek gada z rodziny —agam. Rośnie do długości 30 cm. Ma górną powierzchnię głowy pokrytą małymi,

nieregularnymi, gładkimi tarczkami, natomiast boki i tył głowy, tylne odnóża, a zwłaszcza ogon — sterczącymi i kolczastymi łuskami.

Na grzbiecie łuski tworzą guzowate skupienia, na ogonie ułożone są w regularne pierścienie. Ubarwienie h. jest zmienne. Grzbietowa

powierzchnia ciała bywa przeważnie szarobrązowa lub ciemnobrązowa, z rzędem lasnożółtych plam, a ogon ma barwę żółto-

pomarańczową. U samca powierzchnia podgardzielowa jest barwy niebieskiej. W czasie zmiany ubarwienia h. może przybierać barwy

ceglastoczer-wone lub zupełnie czarne. H. zamieszkuje suche, ciepłe i kamieniste środowiska, w których prowadzi naziemny, dzienny i

bardzo ruchliwy tryb życia. Jest zdolny wspinać się na mury, skały i pnie drzew, jednak na gałęzie wspina się tylko w czasie ucieczki.

Żywi się rozmaitymi owadami oraz soczystymi fragmentami roślin. Należy do gadów pospolitych. Samica składa jaja w jamkach na

powierzchni nieco wilgotnej, piaszczystej gleby. Wylęg młodych w temp. 30°C następuje po 50—55 dniach, w naturalnych warunkach

trwa ok. 4

miesięcy. H. żyją w południowej Europie, w północnej. Afryce (w Syrii i Egipcie) oraz w Azji Mniejszej.

hatteria, tuatara (Sphaenodon

punctatus) — gatunek gada z rodziny ryjkogłowych (Rhyn-chocephalia), z rzędu hatterii, z podgromady -^-Lepidosauria, jedyny dziś

żyjący gatunek z rzędu hatterii. Rośnie do długości ok. 75 cm. Ma ogon dłuższy od reszty ciała. Ogon uszkodzony słabo regeneruje.

Ciężar dorosłego osobnika wynosi ok. l kg. Samce są większe od samic i mają zdolność wydawania skrzeczących głosów. Grzbiet ma

barwę szarozielonkawą lub oliwkowozielo-ną i pokrywają go liczne małe, jasne plamki. Ciało jest masywne, głowa duża, kanciasta,

wydłużona ku przodowi, a szczyt szczęki tworzy rodzaj dzioba lub ryja, od czego pochodzi nazwa rodziny. Wzdłuż grzbietu, od głowy do

końca ogona, biegnie grzebień skórny, przerwany w okolicy barkowej i krzyżowej. Grube, dobrze umięśnione nogi opatrzone są palcami

zakończonymi silnymi pazurami. Duże ciemnobrązowe oczy posiadają szparowate, pionowo ustawione źrenice. Brak jest ucha

środkowego. Ogólnie biorąo, kształt ciała h. upodobnia ją do dużej jaszczurki, zwłaszcza z rodziny -»-agam lub ->.legwa-nów. W

wewnętrznej budowie

heloderma arizońska

68

ciała występuje jednak szereg cech wyraźnie i zasadniczo różniących ją od tych gadów:

h. ma kość kwadratową połączoną z czaszką nieruchomo, trzony kręgów dwuwklęsłe, prócz żeber piersiowych — żebra brzuszne. U

samców brak narządu kopulacyjnego. Zęby osadzone bezpośrednio na krawędziach szczęk z biegiem lat ulegają całkowitemu starciu, nie

odrastają i w ich miejscu pojawiają się ostre, rogowe listwy, podobne jak na szczękach żółwi. Najbardziej swoistą cechę h. stanowi

występo-

Hatteria

wanie u niej otworu ciemieniowego w czaszce oraz niemal w pełni rozwiniętego (bez tęczówki) oka ciemieniowego, przysłoniętego

cienką skórą i wskutek tego z zewnątrz niewidocznego. Roli tego narządu u dzisiejszej h. nie znamy. Rozróżnia jednak światło i cień. H.

jest jedynym dziś żyjącym kręgowcem mającym całkowicie wykształcone oko ciemieniowe. Poza tym u zarodków niektórych

jaszczurek występują oczy ciemieniowe. Większość wymienionych wyżej cech, nie spotykanych u obecnie żyjących gadów, występo-

wała u triasowych i jurajskich gadów ryjkogłowych, których szczątki udało się odnaleźć.

dzajów Sphaenodon w stanie kopalnym jak dotychczas nie znaleziono. W związku z archaicznymi cechami w budowie ciała, h. nazywana

jest "żywą skamieliną". H. prowadzi nocny, skryty tryb życia, w wodzie dobrze pływa. Zamieszkuje długie nory ziemne, które

wygrzebuje pewien gatunek burzyków z rodzaju Pu.f-finus, przy czym w komorze lęgowej z jednej strony gnieździ się ptak, drugą zaś

stronę zajmuje h. Na pokarm jej składają się rozmaite małe zwierzęta, jak owady, mięczaki, robaki i płazy. Optymalna temperatura

otoczenia dla h. leży w granicach od 9° do 14°C, a temperatura jej ciała waha się w tych warunkach od 6° do 13°C. W przeciwieństwie do

innych gadów h. nie znosi wyższych temperatur. Wszystkie okazy tego gada hodowane w wyższych temperaturach giną. H. rozmnaża

się za pomocą jaj otoczonych pergaminowatymi osłonkami. Samica składa 8 do 17 jaj długości ok. 3 cm do wygrzebanych przez siebie,

płytkich jam w ziemi, a następnie gniazdo zasypuje liśćmi lub ziemią. Wylęg młodych następuje po upływie 12 do 15 miesięcy. Ciężar

świeżo wylęgłego osobnika wynosi ok. 4 g. Dojrzałość płciową uzyskują h. po ok. 29 latach, żyją zaś do 50 lat. Wiele cech

biologicznych i ekologicznych h. jest jeszcze nieznanych. Odkrył ją w 1831 r. angielski zoolog J.E. Gray. Występuje nielicznie na

niektórych wyspach otaczających Nową Zelandię. Na Nowej Zelandii została zupełnie wytępiona. Obecnie znajduje się pod całkowitą

ochroną.

heloderma arizońska, gila (He-

nek gada z rodziny ~»-helo-derm. Rośnie do długości 50 cm. Ma ogon krótszy od reszty

Heloderma arizońska

ciała. Ubarwienie jej grzbietu jest ciemnobrązowe, pokryte nieregularnymi, różowymi plamami, które zlewają się w poprzeczne, szerokie

pasy. Szczególnie wyraźnie zaznaczają się one na ogonie, gdzie rozdzielone są 4 lub 5 ciemnobrązowymi pręgami. Samica składa do jam

w wilgotnej ziemi ok. 15 jaj wielkości jaja kurzego, otoczonych pergaminowatymi o-słonkami. Rozwój jaj trwa ok. miesiąca. H.a.

zamieszkują w Ameryce Północnej pustynne obszary Arizony i Nowego Meksyku.

heloderma meksykańska (Heloderma borrźdum) — gatunek gada z rodziny ->-heloderm. Rośnie do długości ok. 80 cm.

Heloderma meksykańska

Ogon stanowi ok. połowy długości ciała. Grzbiet jest niemi, małymi, żółtymi plamkami. Na ogonie występuje 6 do 7 poprzecznych

ciemnych pasów. Samica składa w sezonie godowym ok. 30 jaj. H.m. występują w zachodnim Meksyku.

helodermy (Helodermattdae) — rodzina gadów z podrzędu -^jaszczurek. Charakteryzuje je krępe ciało, płaska, szeroka, tępo

zaokrąglona głowa z nieproporcjonalnie małymi oczami, gruby, wałkowaty tułów i podobny do tułowia, stosunkowo krótki ogon, będący

magazynem tłuszczu. Błony bębenkowe są widoczne. Skóra pokryta małymi, wystającymi, ziarnistymi łuskami jest wybitnie szorstka i

twarda. Grube odnóża wieńczą duże, masywne pazury. Jaskrawe ubarwienie ma znaczenie odstraszające lub ostrzegawcze. H. są jedynymi

jadowitymi jaszczurkami. W odróżnieniu od węży, u których gruczoły jadowe u-miejscowione są nad szczęką, u h. znajdują się one v/ żu-

chwie, jako parzyste twory. Przewody odprowadzające jad uchodzą bezpośrednio do jamy gębowej, do rowków w błonie śluzowej między

"wargami" a "dziąsłami". Brak jest właściwych zębów jadowych, natomiast większość zębów chwyt-nych, zarówno górnych, jak i

dolnych, ma z przodu rynienki. Ponad centymetrowej długości ostre zęby osadzone są na bocznych, wewnętrznych powierzchniach

kości szczęki i żuchwy (pleurodontyzm -^-gady). W czasie długotrwałego ukąszenia silne zwarcie szczęk h. powoduje wbicie zębów w

ciało ofiary przy równocaes-nym wyciśnięciu jadu z gruczołów jadowych do rowków w błonie śluzowej jamy gębo-

b(

ci,

ce ró h. ca trs pr br:

na os;

We

ule nie PO;

stv ka< tą

herpetologia

wan nio\ w F czóv przy wsk wid< u dz różn H. j kręg cię niow niek' pują szośc cech, nie 3 wała gadó szcza Nato;

rynienek zębowych dostaje się on do zadanych ran. W związku z tym mechanizmem h. po pochwyceniu ofiary długo ją przytrzymują w

mocno zaciśniętych szczękach. Działanie jadu h. na małe zwierzęta kręgowe jest podobne do działania jadu kobry. Porażone zostają

centralny system nerwowy oraz ośrodek oddechowy. Co do śmiertelnych przypadków pokąsania ludzi przez h. zdania są podzielone. Z

wiarygodnych jednak opisów objawów występujących u ludzi pokąsanych przez h. i nie leczonych wynika, że ukąszenia te powodują

długotrwałe, a w pewnym okresie choroby ciężkie dolegliwości. H. prowadzą nocny tryb życia. Dzień spędzają w wygrzebanych przez

siebie jamach, dopiero o zmierzchu opuszczają ziemne kryjówki i rozpoczynają żerowanie. Wzrok mają słaby, w rozpoznawaniu zaś

pokarmu posługują się głównie węchem dzięki dobrze rozwiniętemu

-^narządowi Jacobsona. H. zjadają małe kręgowce, owady, dżdżownice, jaja innych gadów oraz ptaków. Ich głównym o-kresem

żerowania jest pora deszczowa, w pozostałym okresie roku prawie że nie żerują, lecz korzystają z materiałów zapasowych,

nagromadzonych w ogonie. H. są gadami powolnymi, ociężałymi i w związku z tym, jak również z nocnym trybem życia, nie stanowią

większego zagrożenia dla człowieka. Żyją wyłącznie na kontynencie amerykańskim, na pograniczu Ameryki Północnej i Środkowej. Do

h. należą tylko 2 gatunki.

herpetologia (od greckiego słowa herpeton — pełzać i logos

— nauka, czyli nauka o zwie-

rrpt.aph n^łyfliapwfht — rłylal"

zoologii zajmujący się m.in. budową ciała oraz fizjologią, zachowaniem się i systematyką płazów i gadów, tj. 2 dużych grup kręgowców

należących do 2 różnych gromad. To wspólne traktowanie płazów i gadów stanowi wyraz pewnej tradycji, u której podstaw leżała mała

wówczas jeszcze znajomość zarówno właściwości, jak i gatunków tych zwierząt. W ostatnich jednak dziesiątkach lat nastąpił tak duży

rozwój wiedzy o płazach i gadach, że liczba znanych dziś faktów z różnych dziedzin biologii dotyczących tych kręgowców zmusza do ich

oddzielnego traktowania. Stąd też wśród herpetologów wyróżnia się e-becnie batrachologów, tj. przyrodników zajmujących się

głównie płazami, oraz reptiii®-logów, zajmujących się głównie gadami (w tym chelonolo-gów, specjalistów od ->żółwi, oraz ofiologów,

specjalistów od

-)-węży). Pierwszymi polskimi przyrodnikami, którzy w sposób naukowy zajmowali się m.in. płazami i gadami, byli ksiądz J.K. Kluk

(1739—1796), autor wielu dzieł przyrodniczych, oraz dr fil. F.P. Jaroc-ki (1790—1865), profesor zoologii przy Królewskim Uniwer-

sytecie Warszawskim, autor pierwszego polskiego podręcznika zoologii (1822). Duże zasługi dla herpetologii polskiej położył w okresie

międzywojennym J.A. Bayger (1867—

—1958), autor Klucza do oznaczania płazów i gadów obejmującego całość ówczesnego stanu wiedzy o biologii i występowaniu tych

kręgowców w Polsce.

heterodon ptaskonosy (Hetero-don platyrhinos) — gatunek gada z rodziny -^wężowatych.

"Rrtćrtici dr> dłlionźm l/-i11nirfzi<»-

71

Instytut Butanti

sięciu centymetrów. Ma głowę piaską, wybitnie szeroką i wyraźnie odgraniczoną od tułowia, podobnie jak u -»żmijo-watych. Koniec

szczęki górnej zaostrzony i słabo zagięty ku górze. Kształt pyska umożliwia mu życie w ziemi. Ubarwienie grzbietu bywa

oliwkowozielone lub zielone, plamiste, brzucha — żółtawe. H.p. żywi się ropuchami (wyjątkowo innymi płazami), jaszczurkami,,

małymi ptakami i ssakami. Jest znany z umiejętności udawania martwego. W przypadku grożącego mu niebezpieczeństwa, np. ze strony

dużego zwierzęcia, najpierw próbuje się bronić: zwija się y/kłębek i podobnie jak kobra unosi przód ciała w górę, nadyma szyję,

rozszerzając ją przeszło dwukrotnie w porównaniu z normalną, gwałtownie syczy i uderza głową w kierunku napastnika. Jeśli jednak

napastnik nie ustępuje, wówczas rozluźnia sploty ciała, szybko i całkowicie odwraca brzuch do góry, szeroko otwiera pysk i

nieruchomieje. Po pewnym czasie ostrożnie unosi tylko głowę i bada sytuację, a przekonawszy się, że nic mu już nie grozi, ucieka. W

przeciwnym razie znowu przyjmuje pozycję martwego. (Podobne zachowanie, jednak bez odwracania brzucha, a tylko zastygnięcie w

bezruchu i otwieranie pyska, obserwować można u naszego —>-zaskrońca zwyczajnego. Samica składa do ziemi do 20 jaj, które zagrze-

buje. H.p. występują w Ameryce Północnej.

hoplur obroźny (Hoplurus cy-ciurus) — gatunek gada z rodziny ->4egwanów. Osiąga długość 40 cm. Ma głowę i tułów pokryte małymi

i gładkimi łuskami, a na ogonie regularne pierścienie dużych, kolczastych i sterczących łusek. Ubarwienie h.o. jest szarozielonkawe, przy

czym na szyi występuje czarna "obroża", z przodu i z tyłu biało obrzeżona. Na głowie miejsce, gdzie u -»hat-terii występuje oko

ciemieniowe, zdobi czarna obwódka (podobnie jak u wszystkich gatunków z rodzaju Hoplurus). H.o. prowadzi naziemny tryb życia,

potrafi jednak wspinać się na gałęzie drzew oraz na skały. H.o. jest jednym z 7 gatunków legwanów występujących na Madagaskarze i

okolicznych wyspach. Dwa z nich (Hoplurus guddrźmaculatus i Hoplurus saxicola) rozprzestrzenione są od wybrzeży morskich aż do

wysokości 1800 m n.p.m. w górach.

Instytut Butanta (w Sao Pau-lo w Brazylii) — jeden z największych i najnowocześniejszych ośrodków naukowych przeznaczonych do

badań nad Jadami węży i skutkami ich działania oraz do badań nad biologią i fizjologią tych jadowitych gadów. W I.B. produkuje się

również surowice i an-

tytoksyny przeciw jadom różnych gatunków węży. Surowice te ratują życie tysiącom ludzi pokąsanych przez węże nie tylko w Ameryce

Południowej, ale i na całym świecie. Założycielem i pierwszym dyrektorem I.B. był zasłużony i znakomity lekarz oraz ofiolog, dr med.

Vital Braził (1865—1950).

hel

cia ccc

roi h. czc trz pri brE nai osa we' ule nie pój stw kac tą

jad węży

72

war nio^ w i czó\ prz;

wsk widi u dz różn H. j kręg cię niov niek pują

SZOŚl

cech nie wałs gadć szcz. Natc

Szpital Butanta, w którym leczy się ludzi pokąsanych

przez jadowite węże, nosi imię Vitala Brazila.

jad węży — mieszanina wielu substancji, których skład chemiczny nie jest jeszcze ostatecznie zbadany. Występują w nim m.in. białka,

woda, pepsyna i niewielkie ilości śliny. Istotnymi jednak składnikami j.w. są: neurotoksyna paraliżująca system nerwowy, hemo-lizyna

rozpuszczająca czerwone ciałka krwi, leukolizyna rozpuszczająca białe ciałka krwi, cytotoksyna niszcząca pozostałe tkanki ciała,

hemor-ragina uszkadzająca ściany naczyń krwionośnych i błony śluzowe oraz koagulina powodująca krzepnięcie krwi. Szczególnie

groźne dla organizmu ukąszonej ofiary jest działanie hemolizyny, która w zetknięciu z lecytynowymi o-toczkami czerwonych ciałek

krwi wytwarza nową, silnie działającą truciznę, toksolecy-tynę. Ta z kolei powoduje szybkie rozpuszczanie lecyty-nowych osłonek

erytrocytów, ich rozpad, czyli hemolizę. W ten sposób następuje nieodwracalne i gwałtowne zahamowanie głównej funkcji krwi jako

przenośnika tlenu, co w krótkim czasie sprowadza śmierć ofiary przez uduszenie. U różnych gatunków jadowitych węży poszczególne

toksyczne składniki jadu występują w różnych ilościach, stąd różne jest jego działanie. Na przykład jad ->-kobry indyjskiej działa przede

wszystkim na system nerwowy, porażając go, co prowadzi do paraliżu ośrodka oddechowego i wstrzymania akcji serca, natomiast jad ->-

żararaki pospolitej powoduje powolny rozpad tkanek ciała w miejscu ukąszenia, nierzadko aż do obnażenia kości, co w najlepszym przy-

padku powoduje trwałe kalectwo. Ilość produkowanego jadu jest rozmaita i zależy przede wszystkim od wielkości węża, a także od czasu,

jaki upłynął od ostatniego ukąszenia. Przykładowo, u węży nie odżywiających się przez dłuższy okres ilość jadu występująca jednorazowo

w obu gruczołach jadowych wynosi: u

-»-żmii zygzakowatej długości ok. 60 cm — 30 mg (10 mg suchej masy), u -^-kobry indyjskiej długości ok. 1,5 m — 115 mg (33 mg

suchej masy), u

-ł-grzechotnika diamentowego długości ok. 2,5 m — 1050 mg (300 mg suchej masy). Wielkość śmiertelnej dawki jadu zależy od wielu

czynników, głównie jednak od gatunku węża, gatunku ofiary oraz jej odporności na dany jad. Na przykład śmiertelna dawka jadu żmii —

ety piaskowej wynosi dla szczura 0,75 mg, gołębia — 4 mg, kota — 8 mg, żaby wodnej — 0,9 mg. l g jadu kobry może zabić około 7500

świnek morskich, 40 do 50 koni lub 165 ludzi o przeciętnym ciężarze 60 kg. (Według innych źródeł tylko 60 ludzi). Od ukąszeń

jadowitych węży umiera corocznie na świecie kilka tysięcy ludzi, głównie w Afryce, południowej Azji i w Ameryce Południowej.

Radykalnymi za-

73

Jaszczurka perłowa

biegami, które możliwie wcześnie zastosowane zmniejszają ewentualność śmierci, są: przewiązanie kończyny (dopuszczalne do pół

godziny) powyżej miejsca ukąszenia, wykrwawienie tego miejsca, podanie ukąszonemu środków wzmagających akcję serca, a przede

wszystkim podanie odpowiedniej dla danego jadu surowicy. W niektórych przypadkach jedynym ratunkiem dla ukąszonego jest

transfuzja krwi.

jajorodność — forma rozrodu zwierząt polegająca na rozwoju zarodkowym poza organizmem matki.

jajożyworodnośc — forma rozrodu zwierząt polegająca na składaniu przez matkę jaj z zupełnie rozwiniętym potomstwem,

wykluwającym się zaraz po złożeniu jaj, bądź na rodzeniu młodych, uwalniających się z otoczek jajowych bezpośrednio przed opuszcze-

niem organizmu macierzystego.

jamka policzkowa -^narząd policzkowy.

jaszczurka (Lacerta) — rodzaj gadów z rodziny ->j. właściwych. Charakteryzuje ją obecność wszystkich typowych dla tej rodziny cech

morfologicznych. Od innych rodzajów j. właściwych różni się swoistym otarczowaniem głowy oraz szczegółami w pokryciu ciała

łuskami. Należą tu gatunki bardzo ruchliwe, o dziennym trybie życia i rozmaitym ubarwieniu. Rodzaj obejmuje ok. 40 gatunków.

Występują w Europie, zachodniej Azji oraz Afryce.

jasaezurka guzowata krokodylowa (Shinisawus crocodUwus}

- gatunek gada z rodziny

-*-jaszczurek guzowatych. Rośnie do długości 40 cm. Z pokroju ciała (z wyjątkiem głowy) przypomina małego krokodyla. Prócz

guzowatych zro-gowaceń na grzbiecie na górnej krawędzi ogona ma 2 wzdłużne, równoległe grzebienie utworzone z wysokich, bocznie

spłaszczonych rogowych płytek. Podobne grzebienie charakterystyczne są dla krokodyli. J.g.t. żyje nad brzegami rzek, przy czym

znakomicie pływa, w razie zaś niebezpieczeństwa ucieka do wody, nurkuje i kryje się na dnie rzeki. Żywi się rybami i larwami płazów.

J.g.k. występuje w Azji w południowo-

-zachodnich Chinach, w prowincji Kuangsi-Czuang.

jaszczurka perłowa (Lacerta lepida} — gatunek gada z rodziny -^-jaszczurek właściwych. Rośnie do długości 80 cm. Jest drugim co do

wielkości, po

->żółtopuziku bałkańskim, gatunkiem jaszczurki europejskiej. U j.p. powierzchnię grzbietu i boki tułowia pokrywają małe, ziarniste łuski,

natomiast na brzuchu występują duże tarczki, zachodzące na siebie dachówkowato. Ogon otaczają regularne pierścienie wydłużonych

łusek. Ubarwienie ciała jest soczystozielone z czarno-żółtym marmurkiem na grzbiecie i kilkoma rzędami dużych, okrągłych,

sinoniebies-kich plam na obu bokach tułowia. J.p. żyją zwykle parami na średnio suchych, pokrytych trawiastą roślinnością nizinnych

terenach, często w pobliżu strumieni. Wykazują przywiązanie do obranych przez siebie miejsc i kryjówek, do których uciekają w razie

niebezpieczeństwa. Samiec j.p. w przypadku zagrożenia swojego te-

jaszczurka picrścieniowata kalifornijska

74

( i } c t F b n o w u n:

pi st k;

tą

wai nio' w ] czćn prz;

wsk wid' u d2 różn H. j kręg cię niow niek Pują szość cech, nie 2 wała gadó' szcza Natoi

rytorium przez innego samca toczy z nim zawzięte walki, które często kończą się wzajemnym okaleczeniem. J.p. żywi się rozmaitymi

owadami i małymi kręgowcami, jak węże, jaszczurki, myszy i pisklęta. Samica składa w okresie pory godowej w ziemnych jamkach do

10 jaj. J.p. występują. w południowo-zachodniej Europie (w Hiszpanii i południowej Francji) oraz w północnej Afryce (w Tunezji, Ma-

roku i Algierii) (Tabl. 1/2).

jaszczurka pierścieniowata kalifornijska (Anniella pulchra}

— gatunek gada z rodziny

—^-jaszczurek pierścieniowatych. Rośnie do długości 20 cm. U-barwienie grzbietu srebrzysto-popielate z 3 wzdłużnymi, ciemnymi

liniami. J.p.k. zamieszkuje tereny piaszczyste lub o pulchnej, lekkiej glebie, w której przy pomocy głowy ryje podziemne korytarze.

Unika podłoża kamienistego. Odżywia się głównie rozmaitymi owadami, kierując się przy ich znajdowaniu węchem i dotykiem. Samica

rodzi w lecie l—

—i młodych. J.p.k. występuje w Ameryce Północnej na wybrzeżach Kalifornii.

jaszczurka pletwiasta australijska (Pygopus lepidopodus)

— gatunek gada z rodziny ~> jaszczurek płetwiastych. Rośnie do długości 60 cm. Ubarwienie grzbietu brązowe, plamiste. Długość

płetwiastych szczątków odnóży nie przekracza l cm. J.p.a. z wyglądu przypomina węża. Grzbietową powierzchnię głowy pokrywają duże,

regularnie ułożone tarczki, reszta ciała okryta jest małymi, dachówkowato na siebie zachodzącymi łuskami. Oczy osłonięte są

okularami. J.p.a. prowadzi nocny tryb życia, żywi się owadami. Występuje w zachodniej i środkowej Australii oraz na Tasmanii,

jaszczurka skalna (Lacerta sa-xicola) — gatunek gada z rodziny -^jaszczurek właściwych. Rośnie do długości ok. 10 cm. Ma silnie

wydłużoną głowę oraz małe, okrągłe, ziarniste, gładkie lub słabo żeberkowane łuski grzbietowe. Ubarwienie grzbietu u poszczególnych

okazów bywa różne: zielonkawe, oliwkowe lub szare. Wzdłuż boków tułowia przebiegają czarne, nieregularne plamy, tworząc u

niektórych osobników wzdłużne, czarne, szerokie pasma. Brzuch jest żółty, czerwonawy lub zielony. J.s. zamieszkuje tereny górskie,

także pokryte lasami, głównie jednak przebywa wśród rumowisk skalnych i spękanych skał. Spotyka się ją do wysokości 3000 m n.p.m.

Żywi się rozmaitymi owadami i pająkami. W lipcu samica składa

2 do 4 jaj, przeważnie jednak

3 jaja, z których w sierpniu wylęgają się młode długości

Jaszczurka skalna

ok. 2,5 cm. W pierwszym roku życia osiągają one długość ok. 5 cm, w drugim — 8 do 10 cm. Potomstwo zimuje w rozmaitych

ziemnych i skalnych kryjówkach. Gatunek j.&.

jaszczurka wężowata

dzieli się na liczne podgatunki, z których bliżej opisano co najmniej 9. Populacje niektórych podgatunków zamieszkujących Kaukaz

składają się wyłącznie z samic rozmnażających się partenogenetycznie, tzn. z nie zapłodnionych jaj, z których znowu rozwijają się tylko

samice. Mimo że pewien procent rozwijających się zarodków, a następnie młodych osobników ulega degeneracji i obumiera, to jednak

populacje partenogenetycznych samic są liczne. W przypadku kiedy dochodzi do zapłodnienia par-tenogenetycznej samicy przez samca

z populacji obupłcio-wej z zapłodnionych jaj rozwijają się wyłącznie samice (triploidalne) będące niepłodnymi mieszańcami. Mieszańce

te rozwijają się, osiągają normalną wielkość oraz spotykane są w naturze. Bezpośrednią przyczyną ich bezpłodności jest zupełna

degeneracja jajników. T.s. prócz Kaukazu zamieszkują Krym i Azję Mniejszą.

-jaszczurka tarczowata ryjąca (Gerrhosaurus major) — gatunek gada z rodziny -^jaszczurek tarczowatych. Rośnie do długości 45 cm.

Cała grzbietowa powierzchnia ciała, ogon i odnóża mają jednolitą barwę oliwkowozieloną bez plamistości i deseni. J.t.r. posiada dobrze

wykształcone pięciopal-czaste odnóża oraz pokrycie ciała charakterystyczne dla rodziny -^-jaszczurek tarczowatych. Mimo braku cech

przystosowawczych do ryjącego trybu życia, to jednak j.t.r. sprawnie i chętnie drąży w ziemi korytarze metrowej długości, sięgające do

30 cm pod ziemię i zakończone komorą

•mieszkalną. Drążenia takiego "korytarza j.t.r. dokonuje w porze deszczowej, kiedy ziemia jest wilgotna i rozmiękła. Niezależnie od

tego j.t.r. prowadzi naziemny tryb życia, żywi się owadami, na które poluje v;

Jaszczurka tarczowata ryjąca

pobliżu swojej nory i w przypadku niebezpieczeństwa do niej się chroni. J.t.r. jest gatunkiem jajorodnym. Występuje w Afryce

Wschodniej, od Erytrei po Natal i w Afryce Zachodniej od Togo po płn. Kongo.

jaszczurka wężowata (Anely-tropsis papillosus) — jedyny gatunek gada z rodziny Anely-tropsidae, obejmującej l rodzaj Anelytropsis.

J.w. osiąga długość 20 cm. Charakteryzuje się robakowatym kształtem, zupełnym brakiem odnóży, otworów usznych, oczu, łuków

skroniowych oraz brakiem kości pasa barkowego. Ewolucyjnie biorąc j.w. wywodzą się prawdopodobnie od -»-scyn-ków. Dotychczas

znaleziono zaledwie 4 osobniki tego gatunku: l został znaleziony pod zmurszałym pniem drzewa w pobliżu gniazda mrówek, co pozwala

przypuszczać, że owady te stanowią jego pokarm. Drugi okaz ukryty był pod kamieniem, w terenie porosłym krzewami. J.w. jest

najrzadszą jaszczurką świata, o zupełnie nieznanej biologii, występuje

jaraciurka zielona

76

ona w środkowym obszarze wschodniego Meksyku.

jaszczurka zielona (Lacerta vi-ridts} — gatunek gada z rodziny —>-jaszczurek właściwych. Długość samców i samic dochodzi do 40

cm, najczęściej do około 30 cm. Ubarwienie i plamistość grzbietu bywają rozmaite. U typowo ubarwionych osobników samce są tra-

wiastozielone, bezplamiste lub nakrapiane licznymi małymi, czarnymi plamkami, a samice — szarozielone, pokryte większymi,

nieregularnymi, ciemnymi plamami, przy czym wzdłuż grzbietu ciągną się 2, rzadziej 4 jasne linie. Pozbawiony plam brzuch ma kolor

żółty lub żółtozielony. W porze godowej samce przybierają jednolity jaskrawozielony kolor, a na ich powierzchni pod-gardzielowej

pojawia się niebieska plama. Samce -»• jaszczurek zwinek w barwach godowych są często mylone z j.z. Okres godów j.z. przypada na

koniec kwietnia i maj. Składanie jaj odbywa się z końcem maja i w czerwcu. Samica składa 5 do 13, rzadko do 21 jaj, o wymiarach 8X18

mm, otoczonych pergaminowymi o-słonkami. Jaja zostają złożone

Jaszczurka zielona

do jamek w ziemi wygrzebanych przez samicę, a następnie zasypanych przez nią ziemią Młode wylęgają się w sierpniu.

Długość ich wynosi 8 do 9 cm. Ubarwienie mają jednolite, brązowe. J.z. jest gatunkiem wybitnie ciepłolubnym, o aktywności dziennej.

Zamieszkuje tereny trawiaste, kamieniste lub porosłe krzewami, na ogół suche i słoneczne, np. ściany jarów. Chroni się w rozmaitych

ziemnych kryjówkach, często w wygrzebanych przez siebie długich norach zakończonych komorą mieszkalną, w której zwykle zimuje.

Głównym jej pokarmem są rozmaite stawonogi, jednak duże okazy j.z. pożerają również mniejsze jaszczurki i węże. Ostatnio

stwierdzono występowanie j.z. w Polsce, w przygranicznym obszarze Śląska Cieszyńskiego. J.z. preferuje niziny, występuje jednak i w

górach, gdzie dochodzi do 1500 m n.p.m. Jest gatunkiem środkowo- i południowoeuropejskim. Na obszarze ZSRR północna granica jej

zasięgu przekracza nieco 49°N. J.z. na terenie Polski podlega całkowitej ochronie.

jaszczurka zwinba (Lacerta a-gilis) — gatunek gada z rodziny -^-jaszczurek właściwych. Długość samców i samic dochodzi do ok. 23

cm. Na grzbiecie barwy brązowej w różnych odcieniach widnieją 3 wzdłużne rzędy dużych, ciemnych plam. Jeden z nich biegnie wzdłuż

środkowej linii grzbietu, dwa pozostałe — wzdłuż obu boków tułowia. W środku każdej plamy występuje różnego kształtu mniejsza, biała

plamka. Barwa tła grzbietu oraz plamisty deseń są odmienne u różnych osobników. Brzuszna powierzchnia ciała jest u samic

szarokremowa i bezplamista, szarozielonkawa zaś i delikatnie plamista u samców. Na brzusznej stronie

77

jaszczurka zyworodna

każdego uda znajduje się rząd 11 do 14 otworów gruczołów wonnych, wytwarzających w okresie godów, zwłaszcza u samców, substancję

o specyficznej woni, która ułatwia odnajdywanie i rozpoznawanie się obu płci. W okresie godów samiec przybiera barwę tra-

wiastozieloną, natomiast plamistość grzbietowa okresowo zanika. U samic barwy godowe nie występują. Okres godów przypada na maj,

a składanie jaj — pod koniec maja i w czerwcu. Liczba składanych jaj przez jedną samicę waha się w granicach od 6 do 14 sztuk o

wymiarach 1,4X0,9 cm. Jaja otoczone cienkimi, pergaminowatymi osłonkami zostają złożone do jamek w ziemi wygrzebanych przez

samicę przednimi odnóżami. Młode jaszczurki wylęgłe z jaj podobne są ubarwieniem do dorosłych, a długość ich wynosi 5,5 do 6,5 cm.

J.z. zamieszkują różne środowiska ekologiczne, zarówno nizinne, jak i górskie. Najczęściej występują na terenach porośniętych

roślinnością trawiastą, dobrze nasłonecznionych, o lekkiej i średnio wilgotnej glebie. W przypadku schwytania j.z. ma zdolność od-

rzucania części ogona, a uszkodzony ogon po pewnym czasie odrasta. J.z. żywią się głównie owadami, poza tym ślimakami,

dżdżownicami itp. Są niezwykle szybkie i zwinne, a dogodne dla nich kryjówki ziemne zamieszkują przez dłuższy czas. J.z. — to

najpospolitsze gady w Polsce. Granica ich pionowego zasięgu dochodzi do 1550 m n.p.m., jednak pospolite są tylko do wysokości 700

m n.p.m. Występują w środkowej Europie, od środkowej Francji do środko-wo-zachodniej części ZSRR. Na Półwyspie Skandynawskim

północną granicę ich zasięga stanowi 60 N. Lokalnie występuje do 63°N. W Polsce podlegają całkowitej ochronie (Tabl. 1/3).

jaszczurka zyworodna (Lacerta vivipara) — gatunek gada z rodziny ^-jaszczurek właściwych. Samce wyróżnia obecność dobrze

widocznego w nasadzie ogona nabrzmienia płciowego. Przedstawiciele obu płci rosną do długości 16 cm. Ubarwienie tła ich grzbietu,

zarówno w okresie godów, jak i poza tym okresem, jest brązowe w różnych odcieniach. Barwy jaskrawozielone nie występują. Na

grzbiecie znajdują się 3 rzędy plam: jeden środkowy i 2 boczne. Plamy są na ogół okrągławe, często jednak zlewają się ze sobą, tworząc 3

wzdłużne, szerokie, ciemnobrązowe wstęgi. Charakterystyczną gatunkową cechą ubarwienia grzbietu j.z. jest występowanie 2

wzdłużnych, jas-nożółtych lub białawych linii, ograniczających z obu boków środkowy rząd plam. Ubarwienie brzusznej powierzchni ciała

wykazuje cechy dymorficz-ne. U godującego samca brzuch jest jaskrawopomarańczowy lub czerwony, często delikatnie plamisty (poza

porą godów — pomarańczowo-żółty), u samicy — jasnoperłowy lub ugro-wy, bezplamisty. J.z. jest gatunkiem żyworodnym. Gody

odbywa w maju lub z początkiem czerwca; rodzenie młodych przypada pod koniec sierpnia lub we wrześniu. Na północnych obszarach

występowania oraz wysoko w górach samice rodzą młode raz na 2 lata, zimując w stanie ciężarnym. Liczba młodych rodzonych przez l

samicę waha się od 5 do 13, najczęściej od 6 do 8 sztuk. U zarodków wy-

jaszczurki

78

stępuje dobrze rozwinięte oko ciemieniowe. Długość ciała dopiero co urodzonych jaszczu-

: Jaszczurka żyworodna

rek waha się od 3,5 do 4,3 cm. J.ż. zamieszkuje rozmaite środowiska ekologiczne, zarówno nizinne, jak i wysokogórskie, i pod tym

względem jest gadem wyjątkowym. W odróżnieniu od -^jaszczurki zwinki j.z. stanowi gatunek wilgocio-lubny. Żyje na podmokłych

łąkach, polanach śródleśnych, często w pobliżu rzek i staw-kow, rozlewisk it'p. W razie niebezpieczeństwa chroni się do wody, a nawet

zagrzebuje się na krótko w mule dennym. W górach żyje również na terenach pozbawionych wód powierzchniowych. W Polsce j.ż.

występuje na całym nizinnym obszarze, tu jednak nie jest pospolita. Znacznie częściej spotyka się ją w górach, gdzie sięga do 1700 m

n.p.m. W Alpach dochodzi do wysokości 3000 m n.p.m., w Tatrach słowackich do 2400 m n.p.m. J.ż. występują na ogromnym areale

od Pirenejów na zachodzie poprzez Europę i Azję aż do Sa-chalinu na Dalekim Wschodzie. Na południu Europy granicą ich zasiedlenia

jest 41°N, a na północy, jako jedyne gady Yalearktyki, sięgają do Przylądka Północnego (71,6°N). W

Polsce podlegają całkowitej ochronie.

jaszczurki (Sauria) — podrząd gadów z rzędu -».łuskoskór-nych. Wykazują na ogół szereg charakterystycznych cech u-możliwiających

łatwe odróżnienie ich od —>-wężów, niemniej jednak istnieją liczne gatunki, u których pewne z tych cech zacierają się lub nawet brak

ich zupełnie. Gatunki te stanowią grupę przejściową między typowymi j. a typowymi wężami, które ewolucyjnie wywodzą się z j.

Czaszka j. ma 2 doły skroniowe, dobrze rozwinięty górny łuk skroniowy oraz przegrodę międzyoczodołową. U wszystkich j. kości

żuchwy są silnie ze sobą zrośnięte, paszcza ich jest więc nierozciągliwa. W związku z tym j. mogą miażdżyć pokarm znajdujący się w

jamie gębowej. Swoistą cechą j. jest pokrycie brzusznej powierzchni tułowia co najmniej kilkoma wzdłużnymi rzędami tarczek lub łusek.

U wielu gatunków występują rozmaite twory skórne w postaci rogowych "hełmów" i rogów na głowie, kolców, grzebieni na grzbiecie,

płatków itp. U niektórych j. (np. u padalca zwyczajnego) pod łuskami występują małe płytki kostne (osteodermalne), tworzące

wspólnie z łuskami rodzaj twardego i stosunkowo sztywnego pancerza. Ciało typowych j. jest wydłużone i zakończone różnie

wykształconym ogonem. Z wyjątkiem waranów, agam, kameleonów, heloderm oraz niektórych legwanów, u wszystkich pozostałych

gatunków j. ogon wykazuje właściwość -s-autotomii oraz regeneracji. Typowe j. mają dobrze wykształcone, pięciopalczaste odnóża. U

licznych jednak ga-

79

jaszczurki guzowate

tunków zaznacza się tendencja do zaniku kończyn. Jednak nawet u gatunków o całkowicie zredukowanych kończynach istnieją szczątki

pasa barkowego i miednicowego. Zanik odnóży przedstawia się rozmaicie. U jednych gatunków brak przednich kończyn, a tylne są

szczątkowe (np. u -^płatonoga wężowatego), u innych występują przednie odnóża, brak jest natomiast tylnych (np. u -rótjolota),

istnieją wreszcie gatunki (np. -^jaszczurka wężowata i ->-padalec zwyczajny) o zupełnie zredukowanych zarówno przednich, jak i

tylnych kończynach. J. o dobrze rozwiniętych odnóżach poruszają się szybko i zwinnie, przy czym niektóre z nich (jak np. agama

wodna i -^-bazyliszek hełmiasty) potrafią biegać na 2 tylnych kończynach, odpowiednio długich i mocnych. W czasie biegania unoszą

ogon nad powierzchnią ziemi. Inne, poza normalnym sposobem lokomocji, wspinają się na drzewa i skaczą zręcznie z gałęzi na gałąź,

wykorzystując przy tym boczne fałdy skórne do lotu ślizgowego (jak np. -»-smok latający), a niektóre potrafią wdrapywać się na

pionowe ściany skalne. Gatunki j. pozbawione zupełnie odnóży pełzają po ziemi jak węże. Większość gatunków j. ma nieprzezroczyste,

rozdzielone i ruchome powieki oraz otwory uszne i dobrze widoczne z zewnątrz błony bębenkowe. Język ma kształt bardzo różnorodny,

u większości gatunków jest on na końcu mniej lub więcej wcięty. Wszystkie j. są uzębione. Osadzenie zębów jest typu akro- lub

pleurodontyczne-go (->-gady). Jadowite gatunki .)• (—t-helodermy), opatrzone gruczołami i zębami jadowymi, należą do rzadkości. J.

są

przeważnie jajoródne, rzadko' — jajożyworodne; do wyjątków należą gatunki żyworod-ne. Większość j. prowadzi lądowy i naziemny

tryb życia, nieliczne gatunki są amfibio-tyczne, inne żyją na drzewach. Na pokarm j. składają się rozmaite stawonogi, głównie owady,

niektóre gatunki są wybitnymi drapieżnikami pożerającymi mniejsze kręgowce, a tylko bardzo nieliczne gatunki odżywiają się wyłącznie

roślinami (jak -»-legwan morski). Długość ciała j. mieści się w bardzo szerokich granicach, od ok. 3 cm <-»-gekkon krągłopal-cowy) do

ok. 3 m (-^.waran z Komodo). J. są gadami wybitnie ciepłolubnymi i w związku z tym większość z nich zamieszkuje strefy tropikalne i

subtropikalne wszystkich kontynentów oraz archipelagów i większych wysp oceanicznych. Spośród 23 rodzin j. 9 występuje w Starym

Świecie, 6 w Nowym Świecie, natomiast 8 rodzin żyje w obu tych częściach świata.

jaszczurki guzowate (Xenosau-rźdae) — rodzina gadów z pod-rzędu -^-jaszczurek. Charakteryzuje się występowaniem na skórze

grzbietu małych ziarnistych łusek oraz dużych rogowych, okrągłych guzów ułożonych w regularne poprzeczne rzędy. Brzuch pokrywają

płaskie tarczki i łuski. Duże otwory uszne całkowicie zasłania skóra z małymi łuskami. W skórze właściwej znajdują. się — podobnie jak

u -»-padal-cowatych — płytki osteodermalne nie stykające się ze sobą. Głowa jest masywna, szeroka i wysoka. J.g. uważane-są za grupę

reliktowych gadów, żyjących w górnej kredzie do oligocenu. Były one bardzo podobne do obecnie ży-

jaszczurki kolczaste

80

jących, tylko znacznie większe. Niektóre z nich (np. Melano-saurus) osiągały długość 75 cm. Rodzina współcześnie żyjących j.g.

obejmuje 2 rodzaje: Xeno-saurus z 3 gatunkami, występującymi w Meksyku i Gwatemali, oraz Shinisaurus z l gatunkiem, występującym

w Chinach. Wszystkie 4 wymienione gatunki należą do rzadko spotykanych jaszczurek, których biologia jest słabo poznana.

jaszczurki kolczaste (Cordyli-dae) — rodzina gadów z pod-rzędu -^-jaszczurek. Do rodziny j.k. należą na ogół małe gatunki,

największe zaś osiągają długość ciała 65 cm. Niektóre cechy budowy ciała j.k. wspólne są dla agam, scynków i jaszczurek. W systematyce

j. k. zajmują miejsce między —-scynkami a -^.jaszczurkami właściwymi. Posiadają różnorodne ubarwienie ciała; niektóre gatunki bywają

bardzo kolorowe. Pod tarczkami głowowymi i pod łuskami występują płytki osteodermalne. Mały zaokrąglony język, u niektórych

gatunków słabo na końcu wcięty, pokryty jest brodawkami. Na tylnych kończynach znajdują się otwory gruczołów udowych. U więk-

szości gatunków odnóża są w pełni wykształcone, pięciopal-czaste i zakończone pazurkami. Natomiast niektóre gatunki z rodzaju

Chamaesaura mają odnóża w różnym stopniu zredukowane i opatrzone tylko 2 palcami, zaś u Chamaesaura macrolepźs nastąpiła

zupełna redukcja przednich kończyn. J.k. charakteryzują się dużymi, silnie wręgowanymi łuskami zakończonymi grubymi, ostrymi i

sterczącymi kolcami. Na całym ciele łuski te ułożone są w bardzo regularne pierścienie. Szczególnie duże i kolczaste łuski pokrywają tył

głowy i ogon, który nie wykazuje zdolności do -»-autotomii. Kolczaste łuski stanowią ochronę przed napastnikami. Niektóre gatunki

np. Chamaesaura ae-raea, mają wężowatą postać i długi, gładki ogon. Część gatunków j.k. jest jajorodna, część jajożyworodna. JA. są

gadami o aktywności dziennej, żywią się głównie owadami. Zamieszkują stepy i sawanny, dużo też gatunków żyje na terenach skalistych,

gdzie w szczelinach i rozpadlinach skalnych znajdują dla siebie dogodne kryjówki. Rodzina j.k. obejmuje 4 rodzaje (CordyEus,

Pseudocordylus, Platysawus, Chamaesaura) i ok. 27 gatunków. J.k. występują we wschodniej i południowej Afryce oraz na

Madagaskarze. Największą liczbę gatunków znajdywano w południowej Afryce.

jaszczurki nocne (Xaretusźtdoe)

— rodzina gadów z podrzędu

—i-jaszczurek. Do j.n. należą nieliczne, małe gatunki o pokroju ciała typowych jaszczurek z dobrze wykształconymi, pięciopalczastymi

odnóżami oraz ogonem. Podobnie jak u

—•-gekkonów, oczy j.n. osłonięte są okularami i posiadają eliptyczne źrenice. Grzbiet pokrywają małe łuski, brzuch zaś szerokie tarczki.

J.n. prowadzą nocny tryb życia i wówczas są bardzo ruchliwe polując na rozmaite owady, pająki, skorpiony oraz inne małe zwierzęta,

które stanowią ich pokarm. Dzień spędzają ukryte pod kamieniami, w szczelinach skalnych, pod zmurszałymi pniami drzew itp. Część

gatunków j.n. jest żyworodna, rodzą tylko l lub 2 młode, pozostałe gatunki składają jaja,

81

jaszczurki pletwiaste

najczęściej również tylko 2. J.n. zamieszkują rozmaite środowiska strefy tropikalnej, w tym przeważnie nizinne, zwłaszcza wilgotne

obszary, jak i tereny górzyste, gdzie żyją na obrzeżach szpilkowych lasów lub w rumowiskach skalnych. Niektóre gatunki znane z po-

łudniowo-zachodnich krańców Ameryki Północnej należą do najpospolitszych jaszczurek na tamtych obszarach. J.n. występują w

Ameryce Środkowej oraz na sąsiadujących z nią południowych terenach Ameryki Północnej, na Kubie oraz na kilku małych wysepkach

u wybrzeży kalifornijskich.

jaszczurki pierścieniowate (An-

niellidae) — rodzina gadów z podrzędu -^-jaszczurek. Charakteryzują się zupełnym brakiem odnóży oraz nie występują u nich

zewnętrzne otwory uszne. Podobnie jak u ->padalcowatych i -».scynków, grzbiet i brzuch pokryte są jednakowej wielkości małymi,

okrągłymi i gładkimi, zachodzącymi na siebie łuskami, u-łożonymi w regularne pierścienie. Płytki osteodermalne są zredukowane.

Szeroki, na końcu silnie spłaszczony pysk służy do rycia nor w ziemi. Oczy posiadają ruchome powieki. J.P. są gadami jajożyworodny-

mi. Mimo dobrze wykształconych oczu prowadzą podziemny tryb życia. Rodzina j.p., ściśle spokrewniona z ->-padalcowa-tymi,

obejmuje zaledwie l rodzaj Anniella z 2 gatunkami (A. pulchra i A. geronimemsis), zamieszkującymi wybrzeża Kalifornii w Ameryce

Północnej.

Jaszczurki płetwiaste (Pygopo-didae) — rodzina gadów z podrzędu —»• jaszczurek. Do rodziny

j.p. należą gatunki o smukłej wężowatej postaci. Nie posiadają odnóży, jedynie po obu bokach szpary kloakalnej widoczne są •

szczątkowe tylne odnóża w postaci krótkich, płetwiastych wyrostków pokrytych łuskami. U największego gatunku j.p. Lialis jicari,

występującego na Nowej Gwinei, a osiągającego wielkość 80 cm, długość tych wyrostków wynosi 6 mm, u niektórych zaś małych

gatunków zredukowane są do 2 małych łusek opatrzonych twardym kolcem. Ogólnie biorąc, długość tych szczątków nie przekracza l

cm. Mała głowa jest ostro zakończona i słabo oddzielona od wąskiego, walcowatego tułowia, ogon. jest 2-krotnie dłuższy od reszty ciała.

Grzbietowa powierzchnia głowy okryta jest dużymi, regularnie ułożonymi tarczkami, na pozostałej powierzchni ciała występują małe,

gładkie łuski ustawione w skośne rzędy. Oczy opatrzone są przezroczystymi okularami, źrenice mają pionowe. Otwory uszne są małe,

u niektórych j.p. brak ich zupełnie. Grzbiet j.p. ma najczęściej barwę szarą, brązową lub czerwonobrązową z ciemnymi plamami lub z pię-

cioma wzdłużnymi, ciemnymi pasami. Długość ciała różnych gatunków j.p. waha się w granicach 15—80 cm. Wszystkie gatunki j.p.

prowadzą nocny tryb życia, wszystkie są jajo-żyworodne. Potrafią ryć w ziemi korytarze. Małe i średniej wielkości j.p. żywią się owa-

dami, niektóre duże gatunki, opatrzone większymi, ostrymi i w tył skierowanymi zębami pożerają inne jaszczurki. Rodzina j.p. obejmuje

obecnie 7 rodzajów i 13 gatunków. J.p. występują w Australii, na Tasmanii i na Nowej Gwinei.

jaszczurki tarczowate

jaszczurki tarczowate (Gerrho-saurźdae) — rodzina gadów z podrzędu -^jaszczurek. Najmniejszy gatunek (z rodzaju Tetradactylus)

rośnie do długości 20 cm, największy (Zoreo-saurus maximus) do 65 cm. Na ogół j.t. mają kolorowe u-barwienie. Swoistą cechą j.t. jest

występowanie na głowie dużej rogowej tarczki, zrośniętej z czaszką, poza tym wyróżniają się długim ogonem, łatwo ulegającym —>-

autotomii, językiem pokrytym łuskowaty-mi brodawkami oraz wzdłużnymi, bocznymi fałdami skórnymi, ciągnącymi się od karku do

nasady tylnych kończyn. U-możliwiają one jaszczurce swobodniejsze oddychanie. Grube łuski pozbawione kolców ułożone są w

regularne, poprzeczne pierścienie (cecha —»jaszczu-rek pierścieniowatych). Łuski, wspólnie z podścielającymi je płytkami

osteodermalnymi, tworzą rodzaj sztywnego pancerza tracącego sztywność jedynie w bocznych fałdach skórnych. U niektórych gatun-

ków j.t. widoczny jest rozmaity stopień redukcji palców. U jednych kończyny mają po 4 palce, u innych po 3 lub po 3 palce w

przednich, a po 2 w tylnych kończynach, dalej po l palcu, wreszcie u jednego gatunku brak jest w ogóle przednich kończyn. Gatunki o

zredukowanych palcach poruszają się po ziemi ruchami wijącymi, podobnie jak węże. Gatunki z rodzaju Tracheloptychus, przebywające

często nad brzegami rzek, posiadają przed zewnętrznym otworem usznym 'dużą, ruchomo osadzoną łuskę. W przypadku znalezienia się

w wodzie, jaszczurka może tą łuską zamykać otwór uszny. J.t. prowadzą naziemny tryb życia, żywią się owadami, są jajorod-ne.

Zamieszkują sawanny, tereny krzewiaste, obrzeża wi:

gotnych lasów tropikałnyc] Nieliczne gatunki żyją w pier. wotnych lasach. Niektóre wy. grzebują sobie w ziemi kry^, jówki. Rodzina j.t.

obejmuje ( rodzajów {Gerrhosaurus, Żono, saurus, Tetradactylus, Trach* eloptychus, Angolosaurus

Cordylosaurus) i ok. 25 ga' tunków. Blisko połowa z nic( występuje na Madagaskarze pozostałe żyją w południowe i wschodniej Afryce

aż do Zań zibaru i południowego Sudanu

jaszczurki wężowate afrykań' skie (Feyliniidae) — rodzin! gadów z podrzędu —^-jaszczur rek. Należą tu nieliczne, małe

robakowatego kształtu gatunki pozbawione odnóży. Ewolucyj^ nie biorąc wywodzą się o< -^scynków. Nie posiadają łui kow

skroniowych, oczu ora zewnętrznych otworów usz. nych. W szkielecie obecne ss jeszcze szczątki pasa barkowego. Osiągają długość

ciała 30 cm. Prowadzą podziemps tryb życia. Silnie wykształco-i na tarczka dziobowa umożliwiaj drążenie w ziemi. Tarczki głowowe

stopione są w duże rogowe płytki. J.w.a. spotyka się najczęściej pod spróchniałymi pniami drzew. Żywią się wyłącznie termitami. J.w.a.

są "bardzo delikatnymi i wrażliwymi gadami. Znane są tylko 4 gatunki z rodzaju Feylmia. Występują wyłącznie w tropikalnej Afryce.

jaszczurki wężowate ślepe (Di-

bamidae) — rodzina gadów z podrzędu -^jaszczurek. Prawdopodobnie wywodzą się od ~>-scynków. Największy gatunek rośnie do

długości 28 cm. Ich ciało jest wysmukłe, wężowato wydłużone, ogon krótki. Głowę pokrywają nieliczne, duże tarczki. Podobnie jak inne

gatunki

kaczuga indyjska

i.w^ś. mają szczątkowy pas barkowy, oczy zaś są uwstecz-nione i zasłonięte skórą. U sarnie j.w.ś. brak jest w ogóle odnóży, natomiast

samce mają tylne odnóża, ale zredukowane do małych, płetwiastych wyrostków pokrytych łuskami, które są widoczne po obu stronach

szczeliny kloakalnej. J.w.ś. spotyka się często pod spróchniałymi pniami drzew, gdzie znaleźć można termity stanowiące ich pokarm.

J.w.ś. są jajorodne — składają jaja otoczone wapiennymi skorupkami. Rodzina obejmuje l rodzaj Dźbamus z 3 gatunkami;

występują w Indochinach, na Filipinach i na Nowej Gwinei.

jaszczurki właściwe (Lacerti-

dne) — rodzina gadów z podrzędu —^jaszczurek. Mają wydłużone ciało, głowę pokrytą dużymi, symetrycznie ułożonymi rogowymi

tarczami, wyraźne przewężenie szyjne, dobrze rozwinięte, pięciopalczaste odnóża oraz długi, łamliwy i łatwo regenerujący ogon. W

czaszce występuje otwór ciemieniowy. Ostre, stożkowatego kształtu zęby osadzone są bocznie na kościach szczęki i żuchwy. Na

pograniczu brzusz-"ej powierzchni szyi i tułowia znajduje się poprzecznie ułożony szereg większych łusek, tworzących tzw. kołnierzyk.

Obecność lub brak kołnierzyka ma znaczenie taksonomiczne. Grzbietowa powierzchnia ciała pozbawiona jest tego rodzaju tworów

skórnych, jak płatki, ząbki, kolce itp. Powieki są ruchome i nieprzezroczyste, jedynie u niektórych jaszczurek, gekkonów i scyn-ków

występują "okulary". Szpara otworu odbytowego u-stawiona jest poprzecznie. J.w. mają dobrze rozwinięty narząd zmysłu węchu (-^-

narząd Jacob-sona). U większości gatunków na brzusznej powierzchni ud występują duże -^-otwory udowe, ułożone na każdym odnóżu w

l rząd. J.w. to gady wyłącznie lądowe, jajorodne, żywo-rodne lub jajożyworodne. Są one drapieżnikami. Główny ich pokarm stanowią

stawonogi i rozmaite inne drobne zwierzęta bezkręgowe. J.w. występują w całej Palearktyce, od Wysp Kanaryjskich do Sachalinu

włącznie, a poza tym spotyka się je w Afryce i w południowej Azji. Brak ich w Ameryce, Australii i na Madagaskarze. Jeden gatunek — -

^-jaszczurkę żyworodną — spotyka się nawet poza kręgiem polarnym. Rodzina obejmuje obecnie 20 rodzajów i przeszło 150 gatunków.

K

kaczuga indyjska (Kachuga tęcza) — gatunek gada z rodziny żółwi słodkowodnych (Emydi-dne), z podrzędu —^żółwi skry-

toszyjnych. Jej karapaks dochodzi do 40 cm długości. Pancerz grzbietowy jest średnio wypukły, 4 pierwsze tarcze kręgowe mają duże,

wysokie, ostro zakończone i do tyłu skierowane wyrostki, tworzące zębaty kil. Ubarwienie karapaksu jest olłwkowozielone lub brązowe,

z czerwonymi plamkami, otoczonymi czarnymi obwódkami. Skraje rogowych tarcz są jas-nożółte. Plastron ma barwę czerwonawą lub

żółtawą w czarne plamy. Boki-głowy i szyi pokrywają biegnące wzdłuż

kajman krokodylowy

ciała, na przemian czerwone i żółte paski. Swoistą adaptacyjną cechą budowy ciała k.i. jest występowanie na wewnętrznej powierzchni

pancerza grzbietowego płaskich wyrostków kostnych tworzących rodzaj kostnych komór, w których mieszczą się płuca. Dzięki tym

wzmocnieniom kostnym ochraniającym płuca przed niekorzystnym wpływem nadmiernego ciśnienia wody k.i. przystosowana jest do

długotrwałego nurkowania w głębokich zbiornikach wodnych. K.i. zamieszkują duże, czyste i głębokie rzeki lub zbiorniki wód stojących,

gdzie znakomicie pływają i nurkują. Często wychodzą na brzeg w poszukiwaniu pożywienia. Głównym ich pokarmem są rośliny zarówno

wodne, jak i lądowe. Okolicznościowo zjadają małe zwierzęta bezkręgowe. K.i. występują w południowej Azji — w zachodnim Pakistanie

oraz w Indiach, w dorzeczach Indusu, Gangesu i Brahmaputry.

kajman krokodylowy (Caiman. crocodylus) — gatunek gada z rodziny -^.aligatorów. Osiąga długość 2,5 m. Ma głowę długą, płaską,

na końcu pyska zwężoną. Jego pierwsze i czwarte zęby żuchwy są największe i wchodzą w specjalne otwory znajdujące się w górnej

szczęce. Zdarza się jednak często, że z jednego lub z obu boków głowy zewnętrzna ścianka otworu dla czwartego zęba ulega zniszczeniu.

Ubarwienie grzbietu jest oliwkowozielone w różnych odcieniach, a brzuch jasnożółty. K.k. jest mieszkańcem dużych rzek o spokojnym

nurcie oraz ich dopływów, występuje również w ujściach rzek do morza, a poza tym na bagnach i w .rozlewiskach rzek. Chętnie

przebywa również w

wodach zasolonych i w związJ ku z tym spotyka się go ' przybrzeżnych strefach mór

Kajman krokodylowy i

co umożliwia mu zasiedlany wysp położonych w niewielkie-odległości od kontynentu-Szczególną rolę w rozprzestrze-S nianiu się k.k.

odgrywają o-« gromne i gęste skupiska roślin| wodnych, zwłaszcza hiacyntów! pokrywające w postaci jakbyi mat powierzchnię rzek.

Odry-1 wające się od głównych skupisk:

fragmenty "mat", często o zna-1 cznej powierzchni, spływają^ jak tratwy z biegiem rzeki dóS morza, przebywające zaś na' ich

powierzchni k.k. odbywają niezamierzoną wędrówkę. Na otwartym morzu "maty" niesione prądami wody trafiajs razem z k.k. w pobliże

różnych wysp. Młode okazy żywią się głównie rozmaitymi wodnymi owadami, a pokarm dorosłych składa się ze słodko-wodnych

krabów, ryb oraz innych większych zwierząt wodnych. K.k. rozmnaża się w ciągu całego roku, jednak głównym okresem rozrodu jest o-

kres od stycznia do marca. Samica buduje w zaroślach w pobliżu wody gniazdo utworzone ze szczątków roślinnych i składa do niego 15

do 30 jaj. Dorosły samiec zajmuje pewien obszar i broni go przed innymi samcami, usiłującymi do niego wtargnąć. W ostatnich latach

liczebność k.k. gwałtów nie maleje z powodu urządza

85

kameleon grzebieniasty

nią na nie masowych polowań w celu zdobycia cennej dla przemysłu galanteryjnego skóry tego gada. K.k. występują w Ameryce

Środkowej oraz w Ameryce Południowej aż do ujścia Parany. Na terenach tych żyje ok. 5 podgatunków k.k.

kajsaka, żararaka lancetowata (Bothrops atrox) — gatunek gada z rodziny ->-grzechotniko-watych. Rośnie do długości 2 m. Nie posiada

grzechotki. Ubarwieniem przypomina -»-ża-rarakę pospolitą. Jest bardzo jadowita głównie z tego powodu, że przy ukąszeniu "wydziela

znaczną ilość jadu. Przypadki pokąsań przez nią ludzi należą do bardzo częstych, gdyż na niektórych terenach w Brazylii występuje

pospolicie. Zamieszkuje prócz północnej Brazylii wyspę Martynikę, Trynidad i in. Na wyspy te k. została ongiś sztucznie

wprowadzona przez plantatorów w celu odstraszenia niewolników od u-cieczki z plantacji do buszu.

kameleon Czterorogi (Chamae-Eeo guadncorrais) — gatunek

Kameleon Czterorogi

gada z rodziny -^.kameleonów. Rośnie do długości 20 cm. U samców na czołowej powierzchni głowy wyrastają 4 rogi, z których 2 duże

znajdują się na końcu pyska, natomiast 2 mniejsze tkwią między oczami. Wszystkie 4 rogi, pierścienio-watej budowy, skierowane są

poziomo ku przodowi, a końce dużych rogów sterczą daleko przed szczytem pyska. Samice rogów nie mają K.cz. występują w

zachodniej Afryce.

kameleon fałszywy -»legwan czerwonogardzielowy.

kameleon górski (Chamaeleo montium) — gatunek gada z rodziny -^kameleonów. Rośnie do długości 25 cm. Samce mają na grzbiecie

dobrze rozwinięty skórny grzebień, szczególnie wysoki w przednim odcinku ogona. Jest to efekt wyjątkowo długich wyrostków

ościstych kręgów tego odcinka kręgosłupa. Poza tym u samców wyrastają na końcu pyska 2 długie, pierścieniowate rogi. Samice są

pozbawione grzebienia i rogów. Zasadnicze ubarwienie ciała jest jaskrawozielone, przy skrajnych jednak zmianach barw staje się niemal

czarne. K.g. przebywają na gałązkach niskich krzewów, na których są bardzo trudno zauważalne. Przestraszone ulegają charakterystycz-

nemu zesztywnieniu, natomiast podniecone kiwają się na wszystkie strony, drżą, trzęsą głowami i otwierają pyski. Żywią się głównie

owadami. Występują w Afryce, w Kamerunie.

kameleon grzebieniasty (Chamaeleo cristatus) — gatunek gada z rodziny ^-kameleonów. Rośnie do długości 15 cm. Charakteryzuje

go wysoki, silnie ząbkowany fałd skórny, tworzący na grzbiecie i przednie] części ogona rodzaj grzebienia. Do fałdu tego wnikają długi®

'kameleon karłowaty

wyrostki ościste kręgów. Ubarwienie ciała jest zielone, a jedynie powierzchnia podgardzie-Iowa ma kolor jaskrawoczer-wony. K.g.

podniecony, np. widokiem innego samca, nadyma gardziel do dużych rozmiarów, dzięki czemu czerwona barwa staje się bardziej

widoczna. "K.g. występują w Afryce, w Kamerunie, Nigerii, Gabonie i •na wyspie Fernando Po.

bameleon karłowaty (Broofce-

sia minima) — gatunek gada z rodziny —-kameleonów. Osiąga długość 4,5 cm. Jest najmniejszym gatunkiem spośród wszystkich

współcześnie żyjących kameleonów. Ma krótkie i słabo rozwinięte nogi oraz bardzo kró-tki, kikutowaty ogon, pozbawiony zdolności

chwyt-nych, tzn. zdolności okręcania się wokół gałązki, na której siedzi. Na głowie i nad oczami widoczne są trójkątne, gładkie lub

zębate wyrostki, wzdłuż zaś grzbietu ciągnie się rząd niewielkich kolców. Ubarwienie k.k. jest rdzawobrązowe, podobne do barwy

zeschłych liści. K.k. prowadzi częściowo nadrzewny, częściowo naziemny tryb życia. Na ziemi przebywa głównie wśród opadłych

zeschłych liści, wśród których "trudno go zauważyć ze względu na jego barwę ochronną. Właściwości biologiczne tego gatunku są mało

poznane. K.k. występują wyłącznie na wyspie Nosy Be koło Madagaskaru.

kameleon liściowaty (Brooke-sia spectrum) — gatunek gada z rodziny —-kameleonów. Rośnie do długości 7 cm. Podobnie jak u

innych gatunków tego rodzaju, ogon k.l. jest krótki i nie ma zdolności chwytnych. Co prawda, jego ogon może się zwinąć w ciasną

spiralę,

nie potrafi jednak okręcić sil wokół gałązki. W związku ;

tym k.l. trzyma się gałązki wy.

Kameleon liściowaty

łącznie palcami swoich kończyn. Na końcu pyska znajduje się krótki kolec. Ubarwienie. k.l. jest ciemnobrązowe i to u-barwienie oraz

kształt ciała łudząco przypomina zeschły liść. K.l. prowadzi tryb życia częściowo nadrzewny, a częściowo naziemny. Żywi się głównie o-

wadami. Samice składają jaja, których liczba waha się w granicach od 2 do 18 sztuk. K.l. występują w Afryce Środkowej od Kamerunu i

wyspy Fernando Po do Ugandy oraz w Kenii i Tanzanii.

kameleon Mellera (Chamaeleo melleri) — gatunek gada z rodziny —-kameleonów. Rośnie do długości ok. 60 cm. Koniec jego pyska

opatrzony jest krótkim rogiem, zaokrąglony i niski "hełm" zachodzi na tułów, a na grzbiecie znajduje się biegnący wzdłuż ciała średniej

wysokości grzebień skórny. U-barwienie tułowia i ogona jest jaskrawożółte z czarnymi, poprzecznymi, szerokimi pasami. Głowa i nogi

mają kolor zielony. K.M. prowadzi nadrzewny tryb życia. Jest gatunkiem drapieżnym, gdyż oprócz owadów pożera jaszczurki, małe

ptaki i myszy. Występuje w południowej Afryce.

87

kameleon Parsoua

kameleon olbrzymi {Chamaeleo

o-ustaleti) — gatunek gada z rodziny —-kameleonów. Rośnie do długości 75 cm (według niektórych źródeł — do l m). Stanowi

największy gatunek spośród wszystkich znanych ka-rneleor-ów. Charakteryzuje go stosunkowo słabo rozwinięty "hełm" i grzebień. Ma

ubarwienie ciemnooliwkowozielone z jasnymi, wąskimi liniami wzdłuż boków tułowia. Dorosłe osobniki prowadzą drapieżny tryb

życia, przy czym najchętniej pożerają myszy. K.o. występują na Madagaskarze, wprowadzono je też do Kenii.

kameleon Owena (Chamaeleo oweni) — gatunek gada z rodziny —-kameleonów. Rośnie do długości ok. 25 cm. Samce mają na

frontalnej powierzchni głowy 3 poziomo ustawione rogi — jeden z nich, środkowy, długi i gruby, wyrasta na samym końcu pyska, a 2

pozostałe, krótsze i cieńsze, osadzone są między oczami. U samic rogów brak, a jedynie na końcu ich pyska sterczy krótki kolec. U obu

płci "hełm" na giowie jest słabo wykształcony, grzebień zaś ma postać dużych trójkątnych, ostro zakończonych płytek. Na żółtym tle

ciała widnieją ciemne poprzeczne pręgi i okrągławe plamki różnej wielkości. K.O. ma zdolność zmiany barw w szerokim zakresie. W grę

wchodzą kolory: zielony, brązowy różnych odcieni, czarny, rdzawy, czerwonawy, żółty i biały. K.O. wykazują niezwykłą wśród kame-

leonów właściwość przenoszenia się z gałęzi na gałąź za pomocą skoków. Długość tych skoków jest niewielka i wynosi ok. 50 cm. W

przypadku niebezpieczeństwa k.O. potrafią znakomicie ukryć się przed wrogiem, szybko zmieniając

miejsce na gałęzi w ten sposób, że kryją się za nią. Żywią się owadami. Występują w zachodniej Afryce, w Kamerunie, Nigerii, Gabonie,

Kongo i na wyspie Fernando Po.

kameleon Parsona (Chamaeleo parsonii) — gatunek gada z rodziny —kameleonów. Rośnie do długości kilkudziesięciu centymetrów.

Ma na głowie grubą, szyszkowatą narośl, utworzoną z dużych, zaokrąglonych, ziarnistych tarczek. Narośl ta przytwierdzona jest swoją

szeroką podstawą do frontalnej powierzchni głowy przed oczami, szczytem zaś wysuwa się poziomo ku przodowi i sterczy przed

pyskiem. Szczególnie silnie rozwinięty i wysoki "hełm" sięga daleko za tylny kraniec głowy. Wzdłuż grzbietu biegnie wysoka skórna

listwa o gładkiej krawędzi. Ubarwienie głowy wraz z naroślą i "hełmem" jest jasnoliliowe, a powierzchnia podgardzielowa, tułów,

kończyny i ogon mają

Kameleon Parsona

barwę szmaragdowozieloną a czarnymi, okrągłymi plamkami. Na bokach tułowia widnieją pojedyncze, duże, okrągłe różowe plamy. K.P.

należy do najpiękniej ubarwionych kameleonów. Jest gatunkiem owa-

kameleon pospolity

kameleon żyworodny

dożernym. Występuje na Madagaskarze oraz wyspach Nosy Bś i St. Marie.

kameleon pospolity (Chamaeleo chamaeleon) — gatunek gada z rodziny -^-kameleonów. Osiąga długość do 30 cm, z czego połowa

przypada na ogon. Ma dużą, kanciastą głowę, opatrzoną w tylnej części wysokim, bocznie spłaszczonym, sterczącym wyrostkiem, two-

rzącym rodzaj rogowego hełmu. U samców hełm jest większy niż u samic. Boczne krawędzie tego wyrostka wyraźnie odgraniczają głowę

od tułowia. Oczy są duże, a pysk ostro zakończony. Środkiem bocznie spłaszczonego tułowia ciągnie się niski, ostro ząbko-wany,

biegnący wzdłuż ciała grzebień, skórę zaś pokrywają małe, ziarniste łuski. Zasadnicze ubarwienie ciała jest zielone z jaśniejszymi i

ciemniejszymi plamkami oraz różowymi kreskami na bokach tułowia. Przy zmianie temperatury otoczenia i oświetlenia już po kilku

minutach następują zmiany ubarwienia i rysunku plam. Poza tym ubarwienie skóry zależy od barwy podłoża, na którym k.p. przebywa.

Może on przybierać barwy czerwone, rdzawe, brązowe, żółtozielone lub szarobłękitne z rozmaitym deseniem w postaci kresek i plam, w

tym nawet na przemian czarnych i białych, ułożonych obok siebie. Mogą pojawiać się również barwy jednolite bez jakiegokolwiek

rysunku. K.p. zamieszkują przeważnie tereny porośnięte drzewami i krzewami, gdzie prowadzą nadrzewny tryb życia. Przesiadują

zwykle na gałązkach pokrytych kwiatami, owady bowiem odwiedzające kwiaty stają się łatwym ich łupem. Na niektórych

jednak obszarach występu;

również na terenach półpł słynnych, a nawet na płaszcz;

stych wydmach pokrytych pą roślinnością. W tych dowiskach prowadzą nazie:

tryb życia, kryjówkami zaś nich stają się nory rozmaity< zwierząt. K.p. żywią się głóv nie owadami i ich gąsienican na które godzinami

czatują zupełnym bezruchu i które ł' wią za pomocą długiego, ciei kiego, walcowatego języka, bł:

skawicznie wysuwanego z p, szczy. Zdobycz przylepia się końca buławkowatego jeży] K.p. vf hodowli chętnie po:

rają koniki polne, świerszcze inne duże owady, a także mł( de jaszczurki. Pora godowa k.) przypada w ciepłej porze rok) jaja zaś

składane są w koń( lata. Samice składają po 20 ( 40 jaj o wymiarach 7X9 m, do jamek wygrzebanych w zii mi. Jamki te wygrzebuj

przednimi nogami, a wygrzebą' na ziemię odrzucają za pomoc( kończyn tylnych. Gniazdo z jajami zasypują następnie piaskiem lub

ziemią i z kolei przykrywają opadłymi liśćmi i gałązkami. Na ciepłych obszarach młode wykluwają się po 5, a na chłodniejszych — po 9

mię-, siącach, czyli w następnymi roku po złożeniu jaj. Świeżo wylęgłe osobniki, mierzące ok;

5 cm długości, są jasnożółte i nie mają "hełmu" na głowie. Hodowla k.p. jest trudna, zwłaszcza ze względu na jego szczególne wymagania

cieplne. W pomieszczeniu, w którym przebywa, musi panować stała temperatura powietrza w granicach od 20° do 24°C i pomieszczenie

to wymaga silnego nasłonecznienia. Spadek temperatury otoczenia do ok. 15°C już zagraża życiu tej jaszczurki. K.p. potrzebuje też

dużej liczby żywych owadów jako

pokarmu oraz wody do picia, której krople zbiera językiem z blaszek liści lub ze ścian szklanego terrarium. W związku z tymi

wymaganiami hodowle k.p. udają się najlepiej w krajach ciepłych. W Europie znane są hodowle k.p. w Andaluzji (Hiszpania), gdzie trzy-

ma się tego gada w celu tępienia owadów. K.p. występuje w północnej Afryce, Izraelu, Syrii, na wyspach Morza Śródziemnego, w

południowej Hiszpanii oraz w Azji Mniejszej, poza tym w płd. Indiach i na Cejlonie. Stanowi jedyny gatunek kameleonów występujący w

Europie (Tabl. 1/12, 13).

kameleon rzekomy, legwan ka-meleonowaty (Chamaeteolźs chamaeleonttdes) — gatunek gada z rodziny r-»-legwanów. Stanowi

osobliwą jaszczurkę o istotnych właściwościach leg-wana i niektórych cechach upodobniających ją do kameleona: ma silnie wystające o-

czy, poruszające się niezależnie jedno od drugiego i osłonięte grubymi, szerokimi powiekami tak, że tylko źrenice są nie zakryte,

następnie długi, cienki, "a przekroju okrągły ogon będący narządem chwytnym, a Ponadto porusza się powoli i stawia nogi podobnie jak

kameleon, tzn. bardzo ostrożnie ' Jakby z rozmysłem. K.rz. występują na Kubie.

kameleon uszasty (Chamaeleo diiepis} — gatunek gada z rodziny -^.kameleonów. Rośnie do długości 40 cm. Jego specyficzną cechą

jest spłaszczenie górnej powierzchni głowy, co uwidacznia się na skutek braku typowego hełmu w postaci "wuspadzistego daszku oraz

występowanie za tylnym krańcem głowy 2 dużych, zaokrąglonych płatów skórnych, przylegających z obu boków do przedniej, górnej

powierzchni tułowia. U k.u. podrażnionego

Kameleon uszasty

lub podnieconego płaty te odstają od tułowia i przypominają wówczas swoim kształtem i ułożeniem małżowiny uszne (stąd nazwa). U

obu płci brak rogów, a jedynie wzdłuż grzbietu ciągnie się niski i delikatny grzebień skórny. Ubarwienie zasadnicze k.u. jest jasnooliw-

kowożółte z ciemniejszymi poprzecznymi pręgami na tułowiu i ogonie oraz z licznymi ciemnobrązowymi plamkami. Na obu bokach

tułowia widoczne są 3 duże, nieregularne, białoróżowe plamy. K.u. prowadzą nadrzewny tryb życia. Żywią się owadami. Samica składa 23

do 50 jaj do jamki o głębokości ok. 20 cm, którą wygrzebuje w pulchnej ziemi. Rozwój jaj trwa 3 miesiące. K.u. występują w środkowej i

południowej Afryce.

kameleon żyworodny (Chamae-leo pumilus) — gatunek gada z rodziny -^kameleonów. Rośnie do długości kilkunastu centymetrów.

Nie ma narośli na głowie w postaci rogów. Zasadnicze ubarwienie jego skóry jest zielone w różnych odcieniach. K.Ż. stanowi wbrew na-

zwie gatunek jajożyworodny. Samice rodzą potomstwo, przebywając w tym czasie na gałęzi krzewu lub drzewa. Śwież* urodzone, jeszcze

nieruchliwe-młode dzięki bardzo lepkieji

•kameleony

:skórze w chwili rodzenia przyklejają się kolejno do różnych •gałązek. Wkrótce jednak za-

Kameleon żyworodny

czynają się poruszać, stopniowo się odklejają i natychmiast obejmują gałązki palcami kończyn. Liczba potomstwa jest niewielka. K.ż. —

to gatunek owadożerny. Występuje na chłodnych obszarach południowej Afryki. Jajożyworodność k.ż. jest wyrazem jego przy-

stosowania się do niekorzystnych warunków życia, w klimacie bowiem o niskiej temperaturze powietrza jaja tego gatunku nie mogłyby

się rozwijać. .

'.kameleony (Chamaeleonidae) — rodzina gadów z podrzędu

•^jaszczurek. Mają charakterystyczną postać przystosowaną do życia nadrzewnego. Ciało ich jest mocno bocznie spłaszczone, zwłaszcza

w części

•grzbietowej, na której skóra tworzy wysoką, płaską listwę o ostrej krawędzi. Przednia i

•tylna para jednakowo cienkich nóg ma tę samą długość. Palce wszystkich 4 kończyn są przeciwstawne, tak że obejmują gałąź jak

obcęgi. W przednich kończynach 2 palce skierowują się na zewnątrz, a 3 do we-

•TTMnłł.T tir t^rtr>voh lrr\n f"7Vnflpłl

odwrotnie — 3 palce skiero wuja się na zewnątrz, a 3 d< wewnątrz. Nasady palców śpi na skóra sięgająca aż do; id przedostatnich

członów. Długi chwytny ogon pozbawiony jes zdolności regeneracyjnych. R używają go do obejmowani;

gałęzi, na której siedzą. Silnif sklepioną i kanciastą głowi pokrywają u wielu form róż. maite rogowe naroślą w posta-;

ci hełmów lub rogów różne długości w liczbie najwyżej 4 Ruchliwe oczy k. mogą by< równocześnie — każde z osobi na — skierowane w

różne stro-^ ny, np. prawe w górę, a lewe w dół. Grube, nieprzezroczyste i pokryte łuskami powieki są ze sobą tak zrośnięte, że po-

zostaje między nimi mały o-> krągły otwór obejmujący jedy nie źrenicę oka. Język jest długi, na końcu buławkowato rozdęty i pokryty

lepkim śluzem. W czasie chwytania owada zostaje on błyskawicznym ruchem wysunięty z otwartej paszczy na odległość do kilkunastu

centymetrów. Osadzenie zębów jest typu akrodontycz-nego. Płuca przedłużone w liczne i rozgałęzione worki powietrzne wnikają między

trzewia i pod skórę. Dzięki nadęciu ich powietrzem, zwiększają objętość i zmieniają kształt ciała zwierzęcia. U wielu gatunków

występuje zjawisko —>-dwupostaciowości płciowej. K. przeważnie składają jaja, a tylko nieliczne gatunki są jajo-żyworodne. Liczba

składanych jaj waha się u różnych gatunków od kilkunastu do kilkudziesięciu. Głównym pokarmem k. są rozmaite stawonogi, w tym

owady, duże zaś gatunki pożerają ponadto małe ptaki i myszy. K. są bardzo powolne; przesiadują nieruchomo na gałęziach drzew i

krzewów. Na ziemie schodzą wyjątkowo,

91

kaskabel

jedynie w celu złożenia jaj lub przezimowania. Niektóre gatunki żyją gromadnie. K. znane są ze szczególnych zdolności zmiany

ubarwienia ciała i dostosowania go do barwy otoczenia. Zmiany koloru skóry zależą od różnych czynników wewnętrznych i

zewnętrznych. Barwami dominującymi są zielona, żółta, popielata i brązowa, pokryte często rozmaitymi deseniami. Niektóre gatunki

upodobniają się do otoczenia nie tylko barwą, lecz nawet kształtem (mimikra), np. kształt ich przypomina zeschłe liście. Długość ciała

różnych gatunków waha się od ok. 4 cm do przeszło 60 cm. Rodzina k. o-bejmująca 3 rodzaje i ok. 85 gatunków zamieszkuje głównie

tropikalne, wilgotne lasy kontynentu afrykańskiego (ok. połowa gatunków) i Madagaskaru (ok. połowa gatunków), a tylko 4 gatunki

występują poza tym obszarem, po jednym: w południowej Europie, na Bliskim Wschodzie, w Indiach i na Cejlonie.

karapaks -^żółwie.

karetta (Caretta caretta) — , gatunek gada z rodziny -^-żółwi morskich. Długość jej ka-rapaksu dochodzi do 1,2 m. a ciężar ciała do ok.

100 kg. Znane są osobniki o ciężarze ok. 500 kg. Głowę pokrywają regularnie ułożone tarczki, a szczęki mają postać ptasiego dzioba. W

karapaksie występuje 5 par rogowych tarcz żebrowych (u innych gatunków żółwi jest ich 4 pary). Kończyny zamienione w płaskie i sze-

rokie wiosła mają jeszcze na Przednich krawędziach po 2 Pazury. Ubarwienie karapaksu •lest brązowe, w różnych odcieniach, a plastron

— żółtawy. K. zamieszkuje ciepłe morza i

oceany. Żywi się głównie rybami i innymi małymi zwierzętami morskimi, rzadziej glonami. Samice wychodzą na ląd jedynie w celu

złożenia jaj w wygrzebywanych przez siebie jamach w nadbrzeżnym piasku. Każda z nich składa raz na rok do 150 jaj. Z powodu bardzo

nieprzyjemnego odoru mięso k. nie jest jadalne. Pancerz ich również nie przedstawia wartości, natomiast jaja k. są smaczne i w związku

z tym poszukiwane. W niektórych okolicach znajdują duże zastosowanie przy wypieku ciast. Masowe wybieranie jaj powoduje znaczne

obniżenie liczby dorosłych osobników. K. występują głównie w ciepłych strefach Oceanu Atlantyckiego, spotyka się je'również w Morzu

Śródziemnym, a bardzo

Karetta

rzadko pojawiają się u północnych wybrzeży zachodniej Europy.

kaskabel (Crotatus durissus) — gatunek gada z rodziny —»-grze-chotnikowatych. Rośnie do długości 1,8 m. Ma ubarwienie grzbietu

ciemnoczerwonawo-brązowe z jasnożółtymi zygzakowatymi liniami z obu boków ciała. Obejmuje 6 podgatunków,

kątozębne

z których 5 występuje w Ameryce Środkowej, natomiast jeden, najbardziej znany, szeroko rozprzestrzeniony, mianowicie Crotalus

durźssus terrificus, występuje w Ameryce Południowej (w całej Brazylii, w Argentynie i Paragwaju). Jest on jedynym gatunkiem grze-

chotnika właściwego w Brazylii (ma grzechotkę) i w związku z tym nosi też nazwę grze-chotnika brazylijskiego. K. jest wężem

naziemnym, żyje na suchych stepach, terenach pół-pustynnych, w sawannach, na wyrębach leśnych i plantacjach, unika zaś środowisk

leśnych i wilgotnych. Żywi się głównie gryzoniami. Samica rodzi do 20 młodych długości do 35 cm. Jad k. (zawierający dużo

neurotoksyn) działa podobnie jak jad kobry i dla człowieka jest bardzo niebezpieczny. Pod względem liczby ukąszeń k. zajmuje w

Brazylii drugie miejsce po ->.żararace pospolitej, liczba zaś śmiertelnych przypadków wśród ludzi nie leczonych surowicą wynosi ok.

70% u dorosłych, 100% zaś u dzieci. W celu uzyskania jadu do produkcji surowicy do

-^-Instytutu Butantan przysyła się rocznie ok. 4000 k., co świadczy o ich pospolitym występowaniu.

kątozębne (Hynobiidae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów ogoniastych. W odróżnieniu od

-»-ambystom, pasma zębów podniebiennych znajdujące się za nozdrzami wewnętrznymi załamane są pod ostrym kątem. U niektórych

gatunków liczba palców uległa redukcji do 4, zaś u -^traszki pazurza-stej (Onychodactylus fischeri) nastąpiła zupełna redukcja płuc. U

jednego też gatunku iHynobius shihi) występuje neotenia. Ogólnie biorąc k. to

gatunki małe, o prymitywnie budowie ciała i pierwotnej bi^B logii rozrodu. Jaja i sperm^H tofory składane są do wod^H zapłodnienie jaj

zewnętrzni

93

kobra indyjska

Samice nie mają -»-zbiornihH nasiennego i warg kloakalnycj^ umożliwiających podejmowa^ nie spermatoforów. Toki ni^ występują,

aktywność płciowi samca wyzwala widok złożoj nych jaj. Liczba składahyd jaj waha się u różnych gatun;

ków od kilkunastu do 75 sztuki Nie występuje opieka nad po;

tomstwem. K. żyją przeważnif w zimnych wodach płynących Rodzina ta obejmuje 5 rodzą' jów (Hynotlius, Pachypalami nus, Ranodon,

Batrachuperus, Onychodactylus) i co najmnie| 31 gatunków, przy czym najliczniejszy jest rodzaj Hyno-bius, obejmujący 17 gatunkówJ

K. występuje w północno-^

-wschodniej Azji aż do Korei' i Japonii włącznie, l gatunek! (H. keyserlingii) wykracza po-i za ten obszar w północno-i

-wschodniej Europie oraz się-' ga poza Północne Koło Podbiegunowe. 2 gatunki z rodzaju Batrachuperus żyją wysoko w górach, w

granicach 1500—

-4000 m n-p.m.

kijanka -••płazy.

kobra egipska, wąż Kleopatry {Naja haje) — gatunek gada z rodziny ->zdradnicowa-tych. Rośnie do długości 2 m. Ma ubarwienie

grzbietu jednolicie szarożółte lub oliwkowo-brązowe, a brzucha jasnożółte. Żyje w rozmaitych środowiskach — na obszarach stepowych,

półpustynnych, na pustyniach, w tropikalnych lasach i w górach. Przebywa zarówno wśród gęstej roślinności — jak i w stosach kamieni,

w rozpadlinach i rumowiskach skalnych. Wspina się na drzewa,

w wodzie dobrze pływa. Prowadzi dzienny tryb życia. Na pokarm jej składają się wszel-

Kobra egipska

kie małe kręgowce, jak żaby ropuchy, jaszczurki; węże, ptaki i małe ssaki, zwłaszcza gryzonie. K.e. ma silny jad, bardzo niebezpieczny

dla człowieka, jednak na jego widok z reguły ucieka. K.e. wykazuje właściwość wpadania w stan chwilowego odrętwienia i kurczowego

zesztywnienia ciała pod wpływem mechanicznego nacisku na ośrodki nerwowe w okolicy podstawy głowy. Występuje w całej środkowej i

północnej Afryce oraz na Półwyspie Arabskim. Podobnie jak kobra indyjska w Indiach, k.e. w starożytnym Egipcie odgrywała swoistą

rolę. Za panowania faraonów stanowiła symbol ich nieograniczonej władzy, w rękach kapłanów egipskich była przedmiotem "cudu"

polegającego na zamianie laski (k.e. w stanie odrętwienia) na żywego węża, czego dokonał również Mojżesz przed faraonem. Wreszcie

używano jej do tracenia więźniów politycznych, dając im do wyboru śmierć od tortur lub od jadu kobry. W pewnych okolicznościach

śmierć od Jadu kobry uważano za lekką i honorową. Jak wiadomo z historii starożytnego Egiptu, królowa Kleopatra popełniła

samobójstwo, dając się dobrowolnie ukąsić kobrze przyłożonej do piersi. Stąd k.e. nosi też nazwę "węża Kleopatry".

kobra indyjska, okularnik (Naja naja) — gatunek gada z rodziny ->-zdradnicowatych. Rośnie do długości 1,8 m. Ma u-barwienie

grzbietu żółtobrązo-we lub popielate, często z poprzecznymi, ciemnymi pasami. Na grzbiecie za głową widoczne są 2 ciemne, okrągłe i

połączone ze sobą plamy, otoczone dwoma obwódkami — białą od wewnątrz i czarną od strony zewnętrznej. Brzuszna powierzchnia

ciała jest biaława lub jasnożółta, z jedną lub kilkoma poprzecznymi, szerokimi, brązowymi pręgami na przednim odcinku tułowia. U nie-

których ras geograficznych k.i. deseń ciemnych plam na grzbiecie odbiega od typowego lub brak go zupełnie. Podrażniona k.i.,

podobnie jak inne pokrewne je j gatunki, przybiera specyficzną postawę; zwija luźno tułów, unosi pionowo w

górę przednią część ciała (ok. 1/3 część jego długości) i przy poziomo ułożonej głowie i za-

kobra indyjska

mkniętym pysku płasko rozszerza szyjny odcinek tułowia, tworząc rodzaj kaptura. Powstaje on w wyniku odchylenia na boki

pierwszych 8 par żeber. Rozpłaszczenie szyi do średnicy talerza powoduje równocześnie ukazanie się na grzbiecie w całej pełni charak-

terystycznego desenia plam, podobnego wówczas do odwróconych ciemnych. okularów w jasnej oprawce (stąd nazwa). K.i. zamieszkuje

rozmaite środowiska, zarówno nizinne, jak i górskie do 2700 m n.p.m. Żyje na obszarach stepowych, pół-pustynnych i częściowo

kamienistych, na obszarach porosłych trawiastą bądź krzaczastą roślinnością i nielicznymi drzewami, w środowiskach ruderal-nych

pokrytych usypiskami kamieni i starych, rozwalonych murów, często też w bezpośrednim sąsiedztwie opuszczonych i walących się lub

zamieszkanych domostw. K.i. jest aktywna w chłodnej porze dnia, zwykle w godzinach popołudniowych i wieczornych, często również

wcześnie w nocy. Resztę doby przebywa w ukryciu w rozmaitych naturalnych kryjówkach. Szczególnie unika południowego słonecznego

żaru. W razie konieczności wchodzi do wody, w której sprawnie pływa. Żywi się wszelkimi niewielkimi zwierzętami, jak o-wady, żaby,

jaszczurki, węże, ptaki oraz małe ssaki. W pobliżu zamieszkanych domostw pożera ptactwo domowe, myszy, a zwłaszcza szczury. Jest

znakomitym tępicielem tych gryzoni i ważnym biologicznym regulatorem ich liczebności. Ofiary nie owija splotami ciała. K.i. trzymają

się zwykle parami, a gody odbywają się w styczniu i lutym. Samica składa do jam w ziemi, zwykle 10 do 20, rzadziej do 45 jaj, którymi

kobra plująca

się opiekuje. Na widok człowit ka k.i. ucieka i znika najeżę. ciej w kryjówce, przed któr| się wyleguje, jednak zagrożon| natychmiast

przybiera postawa atakującą i staje się niebez^ pieczna. K.i. należy do najbari dziej jadowitych, a tym samyni najgroźniejszych węży

świataj Jad tego węża, zawierający znaczne ilości neurotoksyn, działa paraliżująco na system nerwowy i poraża funkcję od^ dechową. W

skrajnych przy-| padkach ukąszony człowiek,! pozbawiony ratunku, umiera w| ciągu kilku godzin. Nie ma do-a kładnych danych co do

liczby^ śmiertelnych ofiar spowodowa-1 nych ukąszeniami k.i. Wiadomo jednak, że w Indiach, bę-' dących głównym obszarem jej i

występowania, jest ich corocznie co najmniej kilkanaście tysięcy spośród ok. 300 000 pokąsanych. Według niektórych źródeł

śmiertelność wśród ludzi pokąsanych przez k.i. wynosi ok. 20%. Wysoką liczbę ofiar powoduje nie tylko siła jadu tej kobry, ale również

dość pospolite jej występowanie. K.i. zamieszkuje południowe obszary środkowej i całą południową oraz południowo--wschodnią Azję

(wschodni Iran, Afganistan, Pakistan, Indie, Birmę, Tajlandię, Cejlon, Tajwan, wyspy Archipelagu Malajskiego z wyjątkiem Cele-besu).

Spośród licznych gatunków jadowitych węży Azji k.i. jest jedynym, który dzięki potędze swego jadu, swojej wielkości i niezwykłej

"demonicznej" postaci w chwili ataku od wieków związał się z wieloma baśniami, legendami i wierzeniami religijnymi Indii, a nawet

został uznany za węża świętego. Znana też jest powszechnie postać indyjskiego zaklinacza węży i kołyszącej się przed nim rytmicznie

tej właśnie kobry. Dziś wiadomo, że ko;vsan.ie uniesioną przednią częścią ciała jest naturalną właściwością k.i., gdyż — ze względu na

duży ciężar — nie mc.że ona utrzymać głowy nieruchomo, a zaklinacz dobiera takt granej melodii do rytmicznych ruchów k.i., węże bo-

wiem są głuche.

kobra królewska (Ophiophagus hc?".Kch) — gatunek gada z rodziny —>-zdradnicowatych. Rośnie do długości 5,5 m. Jest naj-

większym jadowitym wężem na świecie. Ma ubarwienie grzbietu oliwkowozielone lub

Kobra królewska

brązowe, z poprzecznymi, wąskimi, powyginanymi, ciemnymi pręgami. Jasnożółtą brzuszną powierzchnię ciała pokrywa kilka

poprzecznych ciemnobrązowych pręg. Deseń okularowy jest typowy i dobrze zaznaczony. K.k. zamieszkuje dżunglę, gdzie często

przebywa w pobliżu wody. Prowadzi naziemny i dzienny tryb życia, potrafi wspinać się na drzewa, jak również pływać w wodzie. Żywi

się głównie rozmaitymi gatunkami jadowitych węży, w tym również własnego gatunku, m.in. pożera szczególnie jadowite węże z rodzaju

Bungarus. Mimo że k.k. sama

jest groźnym, ze względu na siłę jadu, i bardzo agresywnym wężem, to jednak pełni rolę pożyteczną przez zjadanie innych jadowitych

węży. K.k. są znane z pieczołowitej opieki nad swoimi jajami. Składają je do zgarniętych przez siebie kopców zbutwiałych liści, same zaś

układają się na nich i czuwają nad jajami do wylęgu młodych. Również samce opiekują się jajami. K.k. występują w południowej i po-

łudniowo-wschodniej Azji — w Indiach, południowych Chinach, na Półwyspie Indochiń-skim, Malajskim, w Indonezji i na Filipinach.

kobra plująca, żmija plująca

(Haemachatus haemachatus) — gatunek gada z rodziny ->-zdra-dnicowatych. Rośnie do długości 1,5 m. Ma ubarwienie grzbietu czarne z

deseniem nieregularnych, jasnobrązo-wych lub oliwkowozielonych plam, brzucha — także czarne, ale z 2 szerokimi, białymi, po-

przecznymi pasami w przednim odcinku tułowia. Zęby chwytne za zębami jadowymi nie występują. Tryb życia i pokarm k.p. są podobne

jak u innych kobr. Jest ona wężem żyworodnym, bardzo jadowitym, powoduje znaczną liczbę ukąszeń wśród ludzi. Stanowi jeden z 3

gatunków kobr mających zdolność wystrzykiwa-nia jadu na znaczną odległość w kierunku napastnika. Właściwość ta nazywana jest

potocznie "pluciem" i stąd pochodzi nazwa "plująca". Wystrzyki-wanie jadu następuje pod wpływem skurczu mięśni otaczających

gruczoły jadowe i możliwe jest dzięki skierowanym ku przodowi otworom kanalików w zębach jadowych. W momencie wystrzykiwania

jadu z zębów wąż rozpyla go

komórki barwnikowe

krągloglówka uszasta

silnym wydechem powietrza i nadaje rozpylonym kropelkom dodatkową szybkość przez gwałtowny wyrzut głowy ku

przodowi. Obłoczek jadu zostaje wyrzucony na odległość ok. 3 m i na tej odległości zajmuje powierzchnię ok. kilkudziesięciu

centymetrów kwadratowych. W ten sposób jad zawsze dosięga napastnika znajdującego się w pobliżu i z reguły kropelki jadu

przypadkowo dostają się do oczu, mimo że wąż wcale w oczy nie celuje. Całość tego zabiegu odbywa się w błyskawicznym

tempie, w u-łamkach sekundy. Na widok zbliżającego się człowieka k.p. natychmiast przyjmuje typową dla kobr pozycję

atakującą, otwiera szeroko pysk i w tym momencie wystrzykuje jad w jego kierunku. Jad k.p. nie wywiera żadnych ujemnych

skutków na skórze człowieka, natomiast w zetknięciu z błonami śluzowymi, np. spojówkami o-czu, wywołuje ostry stan za-

palny, grożący lokalnym zniszczeniem tych błon. Natychmiastowe przemycie oczu wodą zapobiega trwałemu ich uszkodzeniu i

ewentualnej ślepocie. K.p. występują w południowej Afryce.

kBmórki barwnikowe

nizm.

>-albi-

konolof r-»-legwan z Galapagos.

kotylozaury -^pochodzenie i ewolucja gadów.

krągległówka piaskowa (Phry-

nocephalus interscapularis) — gatunek gada z rodziny ->agam. Rośnie do długości 8 cm. Ma wyraźnie wyodrębnioną głowę, tułów

szeroki, ogon na całej długości silnie grzbieto-brzusz-nie spłaszczony. Grzbietową powierzchnię ciała pokrywają

małe, wyraźnie żeberkov łuski. Na bokach tułowia i :

sady ogona ułożone są pój dyncze rzędy łusek zakończ nych kolcami, które tworj frędzelkowate skupienia. UTaaą wienie grzbietu jest

piaskowo żółte z małymi, ciemnymi i ją snymi plamkami. Na środki grzbietu między łopatkami wi<^ nieje owalna, wydłużona, jas

kraworóżowa lub czerwona pla ma z liliową obwódką. BrzucJ| ma barwę białą. K.p. zamiesz| kuje tereny pagórkowate, po| kryte

częściowo ruchomymi piaskami. W dzień jest aktywa na i żeruje, a na noc kryje sia w wygrzebanej przez siebie norce. Ponieważ zostają

one szybko zasypane piaskiem, nai każdą noc wygrzebuje nową norkę. W niebezpieczeństwie w| ciągu kilku sekund zagłębia| się zupełnie

w piasek za po-j mocą bocznych, wahadłowych} ruchów ciała. K.p. żywi się| przede wszystkim mrówkami, j a poza tym zjada

chrząszcze i inne owady, rzadko — soczyste części roślin. Samice wytwarzają stosunkowo duże jaja, ' długości od 10 do 15 mm. W i

całym okresie rozmnażania każda z nich składa od 3 do 4 jaj, przeciętnie po jednym na tydzień. Świeżo wylęgłe młode mają długość ok.

5 cm

Krągloglówka piaskowa

i uzyskują dojrzałość płciową w następnym roku. K.p. występują w Azji Środkowej, w

południowym Kazachstanie, a prawdopodobnie także w Iranie i Afganistanie.

krągloglówka słoneczna (Phry-nocephalus helioscopus) — gatunek gada z rodziny ->-agam. Bośnie do długości ok. 12 cm.

Krągłoglówka słoneczna

Ma skórę pokrytą na ogół niewielkimi i gładkimi łuskami, prócz nich jednak na grzbiecie, ogonie i na bokach tułowia widnieją skupienia

silnie zgrubiałych łusek tworzących nieregularnie rozmieszczone i różnej wielkości wzgórki. Liczba tych wzgórków bywa rozmaita u

różnych osobników. Ogon, szeroki tylko u nasady, w dalszym swym przebiegu wybitnie się zwęża, jest cienki i o-krągły na przekroju.

Grzbiet nna barwę szaropopielatą lub szarobrązową, z poprzecznie ułożonymi brunatnymi lub czarnymi plamami, a ogon — z

ciemniejszymi, poprzecznymi Pasami. K.s. żyje na gliniasto--Piaszczystych lub kamienistych, rzadziej piaszczystych Półpustyniach,

porośniętych niską, krzewiastą roślinnością. Za schronienie służą jej norki owadów i inne ziemne kryjówki. Na pokarm składają się

głównie rozmaite owady. K.s. uzyskuje dojrzałość płciową Już w drugim roku życia. Jeden miot zawiera od 2 do 5 jaj. K. porusza się w

charakterystyczny dla niej sposób: prze-biegnąwszy bardzo szybko kilka metrów, nagle zatrzymuje się, mocno przywiera do ziemi,

zwykle w miejscu, gdzie pada cień rośliny. Po chwili znowu się zrywa i zaczyna biec. Samiec podniecony unosi w górę ogon. K.s.

występują we wschodniej Europie, w centralnej i południowo-zachodniej Azji oraz w Azji Mniejszej-

krągloglówka uszasta (Phryno-

cephalus mystaceus) — gatunek gada z rodziny -»-agam. Rośnie do długości 20 cm. Przednia część pyska pionowo ścięta i mocno

skrócona nadaje głowie kształt zbliżony do okrągłego. Od strony grzbietowej nozdrza są niewidoczne. Z obu kątów otworu gębowego wy-

rastają na zewnątrz duże, mięsiste płaty skórne ze sterczą-

Krąglogłówka uszasta

cymi na ich brzegach stożkowatymi i długimi łuskami. W tyle głowy znajdują się skupienia dużych, kolczastych łusek. Ubarwienie

grzbietu jest żółtoszare lub piaskowe, z nieregularnymi, ciemnymi smugami i owalnymi plamami. Odnóża i ogon pokrywają ciemne

pręgi. K.u. zamieszkuje tereny piaszczyste. Chroni się w wygrzebywanych przez siebie długich norach, zakończonych komorą

mieszkalną. Główny jej pokarm stanową rozmaite owady, ale pobiere również pokarm roślinny. Składanie jaj odbywa się 2 razy w roku

—

krokodyl kubański

w :^aju i w lipcu. W l miocie samica składa od 2 do 6 jaj. K.u. znana jest z charakterystycznej dla tego gatunku postawy odstraszającej.

Zaatakowana, szeroko rozstawia nogi, w górę unosi głowę i przód "tułowia, szeroko rozdziawia pysk i rozpościera wachlarzo-wato

gębowe płaty skórne, które trzykrotnie powiększają powierzchnię jamy gębowej. Przy tym zarówno błona śluzowa jamy gębowej, jak i

płatów skórnych nabiega krwią i staje się intensywnie czerwona. Następnie, gdy napastnik nie umyka, k.u. zaczyna syczeć, parska,

macha ogonem i w końcu do niego doskakuje. K.u. występują na krańcach południowo-

•wschodniej Europy oraz w

•środkowej i południowo-za-chodniej Azji.

taąglojękyczne ->-ropuszkowa-te.

'krokodyl błotny (Crocodylus palustris) — gatunek gada z rodziny ->krokodyli właściwych. Osiąga długość 4 m. Jest

•bardzo podobny do -^-krokodyla nilowego i często bywa z nim mylony. Różni się od niego nieregularnie ułożonymi tarczami

grzbietowymi, krótszą i szerszą głową, której długość jest co najwyżej 1,5 razy większa od jej szerokości u podstawy, oraz innymi

szczegóła-.mi zewnętrznymi. Ma ubarwienie grzbietu zielonooliwko-we w różnych odcieniach. Zamieszkuje wyłącznie zbiorniki wód

słodkich, w tym rzeki, jeziora, a zwłaszcza tereny bagniste, unika zaś wód zasolonych. Żywi się rybami, żółwiami, jaszczurkami i małymi

ssa-Tcami. Nie dogodzono resztki dużej ofiary często zagrzebuje, a po pewnym czasie wraca do

.^łłłł^ i nc;łatp>p7me> Ttrrópra. V7

okresach suszy i obniżania si< poziomu wód zbiornika zagrze. buje się w wysychającym mul< dennym i zapada w stan o. drętwienia aż do

nadejścia po.j ry deszczowej. Samica składa ok. 20 jaj do gniazda wygrze-i banego na lądzie. K.b. nie zagraża człowiekowi, a na wielu

obszarach Indii jest nawe^ czczony jako zwierzę święte;

któremu składa się ofiary v) postaci zabitej kozy. Na głowach niektórych żywych k.b malowane są wersety Koranuf co m.in. świadczy o

spokojnynj^ usposobieniu tego krokodyla, Natomiast podgatunek k.b (Crocodylus palustris kimbula] zamieszkujący Cejlon i częste

przebywający w zasolonych wodach lagun jest niebezpiecz-f ny, gdyż atakuje człowieka— K.b. występuje pospolicie v" Indiach, od Iranu

na zachodzi do Singapuru na wschodzie Nepalu na północy, a poza tyn na Cejlonie.

krokodyl gawialowy, krokody sundajski (Tomżstoma schlege lii) — gatunek gada z rodzina ^•krokodyli właściwych. Roś' nie do

długości 5 m. Od innyci krokodyli właściwych odróżni) się silnie wydłużoną i wąski głową, której długość jest di

Krokodyl gawialowy •

4,5 razy większa od jej szero-j kości u podstawy, w związki™ z czym kształt pyska k.g. upo-B

dobnia go do -»-gawiali (stąd nazwa). Niemniej jednak k.g. jest bardziej spokrewniony z krokodylami właściwymi aniżeli z gawialami.

Jego zęby są jednakowej wielkości, długie, cienkie i ostre, a skraj górnej szczęki nie ma festonowatych wycięć, istniejących u pozo-

stałych krokodyli. Ubarwienie grzbietu jest oliwkowobrązowe, brzuch żółtozielony lub żółty, ogon z poprzecznymi, szerokimi,

ciemnobrązowymi pręgami. K.g. zamieszkują rzeki. Żywią się rybami. Występują na Półwyspie Malajskim i na okolicznych wyspach,

m.in. na Sumatrze.

krokodyl krótkopyski (Osteo-

laemus tetraspis) — gatunek gada z rodziny -i-krokodyli właściwych. Rośnie do długości 1,8 m. Od innych gatunków krokodyli różni się

kilkoma swoistymi cechami. Należą do nich m.in.; bardzo krótka głowa (w tym również pysk). Której długość jest tylko nieco większa

od jej szerokości u podstawy, występowanie w nozdrzach zewnętrznych kostnych przegród dzielących każdy otwór nosowy na dwie czę-

ści, obecność w górnych powiekach kostnych tworów oraz brązowa barwa tęczówek oczu (u innych krokodyli tęczówki są żółtozielone).

Ubarwienie grzbietu k.k. jest ciemnobrązowe z czarnymi, okrągłymi pla-roami, a brzucha — brązowe. Młode są jasnobrązowe z czar-

nymi, poprzecznymi, szerokimi Pręgami. K.k. zamieszkuje wszelkie małe zbiorniki wodne, w tym rzeki i stawy, oraz te-''eny bagniste

położone wśród lasów. Żywi się różnymi organizmami wodnymi, głównie ródnak skorupiakami, mięczakami i rybami. Tylne zęby k.k.,

znacznie większe od pozostałych, grzybkowate spłaszczone i otoczone pierścieniami zgrubień, przystosowane są do

Krokodyl krótkopyski

miażdżenia pancerzy krabów słodkowodnych oraz muszli mięczaków. K.k. człowiekowi nie zagrażają. Składają jaja do gniazd

zbudowanych ze szczątków roślinnych. Występują w środkowej oraz w zachodniej. Afryce, na południe od Sahary.

krokodyl kubański (Crocodylus rhombifer) — gatunek gada z rodziny -^-krokodyli właściwych. Osiąga długość ok. 3,5 m. Na przedzie

głowy, przed o-czami występują 2 wyniosłości w kształcie rombu. K.k. żyje nad brzegami jezior położonych na obszarach podmokłych,

moczarach porośniętych szuwarami. Żywi się rozmaitymi ma-. łymi kręgowcami, głównie rybami i rakami, poza tym płazami, gadami, a

nawet ptakami. W czerwcu samice składają jaja o wymiarach 6X8 cm, z których w końcu lata wylęgają się młode osobniki długości ok.

30 cm. K.k. należy do gadów bardzo agresywnych, atakuje m.in. inne krokodyle, w tym własnego gatunku i często osobniki większe od

siebie. Zagraża również człowiekowi. Jest gatunkiem endemicznym występującym wyłącznie na Kubie. na półwyspie Zapate. Od

dłuższego czasu żyje tam w specjalnie dla niego utworzonych rezerwatach. Jest jednym z najrzadszych dzisiaj krokodyli i w związku z

tym podlega całkowitej ochronie. Niektóre źródła oceniają jego liczebność na kilkaset sztuk.

krokodyl nilowy

krokodyl różańcowy

krokodyl nilowy (Crocodyius mioticus) — gatunek gada z rodziny -^krokodyli właściwych. Rośnie do długości 6 m (na Madagaskarze

znaleziono jednak szkielety współczesnych k.n. długości ok. 10 m). K.n. charakteryzuje głęboko wcięta paszcza oraz potężne stożkowa-

te zęby nierównej wielkości. W górnej szczęce piąty ząb, a w żuchwie czwarty są zębami największymi. Przy zamkniętym pysku

wchodzą one w specjalne zagłębienia w szczęce i żuchwie. Długość głowy jest dwukrotnie większa od jej szerokości u podstawy. Dobrze

wykształcone oczy o zielonych lub żółtozielonych tęczówkach mają pionowo ustawione, szpa-rowate źrenice. Grzbiet pokrywa 4, 5 lub

6 rzędów regularnych, prostokątnych, ułożonych wzdłuż ciała grubych tarcz rogowych, z których każda posiada wysoki, wzdłużny guz.

Wspólnie tworzą one kilka rzędów kili, z których 2 szczególnie wysokie przechodzą na grzbietową krawędź ogona. W końcowym

odcinku ogon jest wysoki i silnie bocznie spłaszczony. Krótkie odnóża są dobrze rozwinięte, a palce — zakończone pazurami. Zielone

lub brązowe w różnych odcieniach ubarwienie grzbietowej powierzchni ciała zdobią liczne małe, czarne plamki. Brzuch

Krokodyl nilowy

jest żółtawy. K.n. prowadzi lądowo-wodny tryb życia. Dzień snedza na ladzie w pobliżu wody, wygrzewając s na ławicach piasku lub

wśró przybrzeżnych zarośli, na no zaś wchodzi do wody, w ktć rej żeruje. Na lądzie porusz się na ogół powoli i ociężali jednak spłoszony

lub atakują zwierzynę potrafi szybko prz< biec w prostej linii krótką od ległość z tułowiem uniesiony-nad powierzchnią ziemi. W w' dzie

niezwykle sprawnie -pł:

wa i nurkuje, posługując si głównie ogonem działającyr jak płetwa. Skład pokarmu k.] zależy od wielkości tego gad;

Świeżo wylęgłe oraz małe 0| sobniki żywią się rozmaitymi stawonogami, osobniki średi niej wielkości — przeważnie małymi rybami,

mięczakami , skorupiakami, natomiast oka' zy duże są drapieżnikami: po;

żerają większe ryby, inne gai;

dy (w tym mniejsze osobnikB własnego gatunku), rozmait(™ ptaki wodne oraz ssaki nawę znacznej wielkości. Te ostatni atakowane są

najczęściej u wo dopojów, gdzie k.n. w stani<B niemal zupełnego zanurzenie (z wody wystają mu tylko oczr t nozdrza) czyha na swoj^

ofiary. W tych okolicznościac:

k.n. chwyta paszczą zwierz pijące wodę za głowę lub z nogi, wciąga je do wody i to< pi, utopioną zaś ofiarę rozszar puje i pożera kolejne

fragmen' ty jej ciała. Często atakuje ta' kie duże ssaki, jak konie, kro wy, wielbłądy lub osły, kto' rych nie jest w stanie pożrą w całości.

Duże k.n. są rówi nież groźne dla człowieka. Zna ne są przypadki pożerani) przez nie dzieci i topienia ludzi dorosłych lub ciężkiego ict

okaleczenia. Zdarza się to naj częściej podczas czerpania wo' dy, brodzenia, a zwłaszcza v czasie kąpieli. W związku zi zdolnością

pochłaniania jedno razowo ogromnych ilości po

karmu k.n., podobnie jak ptaki, samorzutnie pobiera i połyka kamienie usprawniające mechaniczny proces trawienia pokarmu. K.n. jest

bardzo wytrzymały na brak pożywienia i może się bez niego obejść nawet przez kilka miesięcy. W suchej porze roku i przy niskim

stanie wody samice k.n. składają na lądzie w niewielkiej odległości od wody jaja osłonięte wapiennymi skorupkami, podobne do jaj

kurzych. Liczba składanych jaj, zależna od wielkości samicy, waha się od 25 do 95 sztuk, najczęściej wynosi 55 do 60 sztuk. Jaja

składane są do gniazda uprzednio przygotowanego przez matkę, która wygrzebuje w piasku lub w lekkiej glebie dół głębokości 50 do 60

cm, złożone zaś do niego jaja zasypuje piaskiem i przykrywa rozmaitymi szczątkami roślin. Samica strzeże gniazda przed wrogami, nie

pobierając w tym czasie pokarmu. Rozwój jaj odbywa się dzięki wysokiej temperaturze gleby nagrzanej promieniami słońca. Po okresie

60 do 90 dni następuje wylęg młodych, które mierzą od 20 do 30 cm. W momencie wyklu-wania się potomstwo wydaje donośne dźwięki

przypominające kwakanie. Matka pomaga młodym wydobyć się z gniazda, a następnie prowadzi je do wody. W czasie tej wędrówki dużo

młodych k.n. pada ofiarą rożnych wrogów, głównie drapieżnych ptaków (np. czapli, marabutów, kormoranów), jak również innych

większych krokodyli. po upływie roku młode "zagają długość 60 cm, po 2 latach — 90 cm, po 5 — ok. 1.7 m, po 10 — ok. 2,5 m, a po

w — ok. 4 m. K.n. zamieszają (często gromadnie) duże leziora, rzeki i rozległe tereny bagniste, rzadziej — ujścia

rzek do morza oraz przybrzeżne strefy mórz. Jako zwierzęta niebezpieczne dla człowieka są powszechnie tępione. Ponadto łowi się je

dla zdobycia mięsa, a zwłaszcza cennej skóry, służącej do wyrobu rozmaitych przedmiotów galanteryjnych. Wskutek tego zostały

całkowicie wytępione w północnej Afryce (gdzie jeszcze kilkadziesiąt lat temu były pospolite w dolnym biegu Nilu) oraz na Półwyspie

Arabskim w Jordanie. Obecnie k.n. występują w całej środkowej i południowej Afryce oraz na Madagaskarze, Wyspach Seszelskich i

Komorach.

krokodyl pancerny

wąskopyski.

>-krokodyl

krokodyl różańcowy (Crocody-lus porosus) — gatunek gada z rodziny -^-krokodyli właściwych. Rośnie do długości 6 m (według

niektórych badaczy do 10 m). Cechuje go obecność na grzbietowej powierzchni głowy 2 rzędów okrągłych, guzkowatych, kostnych

narośli przypominających paciorki różańca (stąd nazwa), ciągnących się od przednich krawędzi orbit oczu aż do otworów nosowych.

Ubarwienie grzbietu jest ciemnooliwkowe, zielone, brunatne, ciemnoplamiste lub prawie czarne, brzuch — żółtawy. K.r. zamieszkuje rze-

ki, głównie jednak ich ujścia do morza. Spotyka go się także w wodach zasolonych oraz na otwartym morzu. Żywi się wszelkimi

dostępnymi zwierzętami oraz padliną. Podobnie jak krokodyl nilowy, k.r. chwyta duże ssaki u wodopojów, gdzie godzinami nieruchomo

czatuje na zdobycz. Po schwytaniu ofiary paszczą obezwładnia zdobycz uderzeniami potężnego ogona i topi. W nocy

krokodyl sundajski

często wychodzi na ląd, znacznie oddalając się od wody, i w czasie tej wędrówki napada na każde napotkane zwierzę, a uciekające goni.

K.r. jest niezwykle agresywny i bardzo niebezpieczny dla człowieka, którego atakuje w każdej okoliczności na lądzie i w wodzie. Znane

są liczne przypadki uśmiercenia ludzi przez k.r., w związku z czym stały się one postrachem dla ludności tubylczej. W niektórych jednak

rejonach ludność uważa k.r. za zwierzę święte, w którym przebywają dusze zmarłych, co go chroni przed tępieniem. Samica k.r. składa

jaja w liczbie od 25 do 50 sztuk w gniazdach odległych o kilkadziesiąt metrów od wody. Mają one kształt kopców utworzonych z liści i

pędów roślin. Średnica tych kopców wynosi ok. 7 m, a wysokość — ok. l m. Wskutek rozkładu butwiejących roślin temperatura wnętrza

gniazda dochodzi do ok. 32°C, co zapewnia szybki rozwój zarodków. Co roku samica buduje nowe gniazdo, jednak w tym samym miejscu

co stare. Spośród wszystkich gatunków krokodyli obszar występowania k.r. jest największy. Obejmuje on południowe Indie, połud-

niowo-wschodnią Azję, Filipiny, północną Australię oraz Cejlon, Sumatrę, Jawę i Fidżi. Rozległe występowanie k.r. świadczy o jego

upodobaniach do wód słonych i niezwykłych zdolnościach pływackich.

krokodyl sundajski -^-krokodyl gawialowy.

krokodyl wąskopyski, krokodyl pancerny (Crocodylus ca-taphractus) — gatunek gada z rodziny ^-krokodyli właściwych. Rośnie do

długości 2,5 m. Ma głowę znacznie wydłużoną, wąską i ostro zakończoną. Długość jej jest trzykrotnie większa od szerokości l podstawy.

Tarczki przednie:

części brzucha mają silnie rozwinięte płytki kostne, tworzą' ce rodzaj pancerza. Wszystkii zęby są jednakowej wielkości^ stożkowatego

kształtu i ostref Żółty lub ciemnooliwkowy^B grzbiet zdobią duże, ciemnobrązowe lub czarne plamy, poprzecznie ułożone na tułowh i

ogonie. Brzuch jest jasno-żółty. K.w. zamieszkuje przeważnie rzeki i jeziora, pozi tym jednak spotyka się go -v wodach zasolonych przy

ujś ciach rzek do morza oraz v lagunach. W okresach suszyfl wywędrowuje z małych zbior-^ ników wodnych do większych, Samica

składa jaja do gniazd zbudowanych na lądzie z< szczątków roślinnych. Młodl żywią się skorupiakami, owa darni wodnymi oraz larwamf a

osobniki dorosłe — głównie^ rybami oraz innymi kręgowii cami. K.w. z reguły człowie-i kowi nie zagraża i na jego ww dok najczęściej

ucieka. Znane są jednak przypadki, że duże osobniki k.w. w dogodnych dla siebie okolicznościach, m.in. na głębokiej wodzie, usiłowały

człowieka zaatakować. K.w. występują we wschodniej Afryce, głównie w jeziorze Tanganika, oraz w zachodniej Afryce, od Senegalu

do Angoli.

krokodyle (CrocodyHa) — rząd gadów z podgromady -t-Archo-\ sauria. Wśród współcześnie;! żyjących gadów stanowią je-j dyną

grupę, którą charaktery-1 żuje kilka progresywnych cecbl budowy ciała, mających istotne znaczenie ewolucyjne. Na-i leżą do nich:

osadzenie zębów w zębodołach (zęby tekodon-tyczne), zupełny podział serca

krokodyle

na 2 przedsionki i 2 komory (wykluczający mieszanie się krwi tętniczej z żylną), występowanie przepony (niehomo-logicznej z

przeponą ssaków), która dzieli jamę ciała na jamę klatki piersiowej i jamę brzuszną, gąbczasta struktura piuc oraz występowanie ucha

zewnętrznego, wreszcie brak jest narządu Jacobsona. Wszystkie te cechy są właściwością ssaków i częściowo ptaków, zatem wyżej

uorgani-zowanych gromad kręgowców. Prócz tego k. wykazują wiele swoistych dla nich cech, często prymitywnych. Masywna, szeroka i

silnie wydłużona czaszka ma 2 doły skroniowe (czaszka diapsidalna), podobnie jak czaszka hatterii i wymarłych dinozaurów. Silnie

rozwinięte wtórne podniebienie, utworzone z kilku elementów kostnych, spowodo-dowało przesunięcie się nozdrzy wewnętrznych ku

tyłowi, do gardzieli, co usprawnia funkcję oddechową w czasie pobierania pokarmu. Zarówno skraje szczęki, jak i żuchwy pokrywają na

całej długości liczne, stożkowate i na ogół różnej wielkości zęby, służące do chwytania zdobyczy i rozszarpywania jej ciała. Zęby szczęki

i żuchwy ułożone są w ten sposób, że wzajemnie się mijają, co pozwala na sprawniejsze zamknięcie paszczy. Brak zębów

podniebiennych, a w puszce mózgowej brak otworu dla oka ciemieniowego. Kręgosłup składa się z 67 do 69 kręgów o trzonach przodo-

wklęsłych, a w mięśniach ściany brzucha występuje 7 do 8 Par żeber brzusznych, zwa-"yeh gastraliami. Żołądek podzielony jest na

przednią część "lięśniową i tylną gruczołową. Pierwsza z nich, silnie umięśniona i wyścielona od wewnątrz rogowymi płytkami, z reguły

zawiera kamienie, tzw. gastrolity, połykane przez k. Podobnie jak u ptaków, pomagają one w mechanicznym rozcieraniu pokarmu.

Druga część pełni funkcję trawienną. Pęcherz moczowy nie występuje, a szpara kloakalna jest ustawiona wzdłużnie. K. mają dobrze

wykształcony, silnie umięśniony i bocznie spłaszczony ogon, którego wysokość wydatnie zwiększają spłaszczone grzbietowe tarcze

rogowe. Poza tym u wszystkich k. istnieją dobrze rozwinięte odnóża, z których tylne są znacznie większe i lepiej umięśnione od

przednich. Te ostatnie posiadają po 5 palców. między którymi brak błon pływnych, natomiast tylne odnóża są czteropalczaste, a ich

palce są spięte błonami pływ-nymi. K. pływają wyłącznie za pomocą ogona, poruszając nim jak płetwą. Bierne wówczas odnóża

przylegają do boków ciała. Na lądzie k. kroczą powoli i niezdarnie na wyprostowanych odnóżach, przy czym brzuch wloką po ziemi,

w razie potrzeby jednak potrafią szybko przebiec krótką odległość z tułowiem uniesionym nad ziemią. Skórę k. pokrywają grube,

guzowate tarcze rogowe, ułożone na grzbiecie w kilka regularnych, przebiegających wzdłuż ciała rzędów, z których co najmniej 2

środkowe przechodzą na ogon. U wszystkich k. grzbietowe tarcze rogowe podścielone są płytkami kostnymi, czyli osteo-dermalnymi (u

kajmanów podścielone są nimi również tarcze brzuszne). U k. występują gruczoły wonne, których wydzielina ma znaczenie wabiące

podczas godów. Jedne z nich znajdują się na podgardzielo-wej powierzchni głowy, a dru-

krokodyle

kumak górski

gie — w ścianie kloaki. Prócz nich w okolicy oczu znajdują się tzw. gruczoły solne, których funkcja polega na wydalaniu z organizmu

stężonych roztworów soli mineralnych przez gruczoły łzowe (tzw. łzy krokodyle). Szczególną adaptacją do wodnego trybu życia jest

osadzenie zewnętrznych otworów nosowych i usznych oraz oczu na silnych wypukłościach grzbietowej powierzchni głowy. Dzięki temu

u k. zanurzonych w wodzie mogą te narządy sterczeć nad jej powierzchnią. Pozwala to czatującemu w wodzie k. swobodnie oddychać i

obserwować otoczenie, samemu pozostając niewidocznym. Dodatkowym urządzeniem adaptacyjnym jest obecność mięśni otaczających

otwory nosowe oraz obecność fałdów skórnych przylegających do zewnętrznych otworów usznych. W czasie nurkowania k. skurcz

mięśni zamyka otwory nosowe, a fałdy skórne zamykają przewody słuchowe. K. prowadzą wodno-lądowy tryb życia. Woda jest

głównym środowiskiem, w którym zdobywają pokarm, przy czym znakomicie pływają i długotrwale nurkują. Na lądzie, nad brzegiem

zbiornika wodnego, przede wszystkim wygrzewają się na słońcu, składają jaja, okazyjnie żerują i czasem odbywają krótkie wędrówki. W

czasie wygrzewania się, zwłaszcza leżąc bez ruchu, mają zwyczaj szerokiego otwierania paszczy. Ma to dwojakie znaczenie. Wskutek

wysychania błony śluzowej jamy gębowej odpa-dają liczne pijawki, które pasożytują na jej powierzchni, a ponadto otwarcie paszczy u-

możliwia pewnym gatunkom ptaków usuwać resztki rozkładającego się pokarmu, pozosta-iaceeo miedzy zębami k. Prawdopodobnie

odsłonięta błon śluzowa jamy gębowej uspra' nią też oddychanie. Groma dużych k. wylegujących się brzegu z otwartymi, potężny

uzębionymi paszczami sprawi;

niezwykłe i groźne wrażenie Wszystkie k. są jajorodne. Za. chodzi u nich zapłodnienie we. wnętrzne, co następuje w czasi( kopulacji za

pomocą pojedyn czego narządu kopulacyjnegi Jaja otoczone wapiennymi c słonkami i podobne do jaj gęś składane są na lądzie do gniazi

wygrzebywanych w piaskł przez samice, które następnii przykrywają je resztkami roś linnymi. Procesy fermentacyj ne. które zachodzą

w rozkłada jących się fragmentach roślin, podwyższają temperaturę w gnieździe i przyspieszają rozwój jaj. Samice opiekują si< jajami i

strzegą gniazd. Młode wykluwające się z jaj zf pomocą ->-zęba jajowego (który wkrótce zanika) po opuszczę-* niu osłon jajowych

natychmiast udają się do wody. Głównym, a u niektórych k. nawet wyłącznym pokarmem są ryby, poza tym wszelkie inne dostępne im

zwierzęta, w tym ptaki wodne i rozmaite ssaki. Duże k. atakują i pożerają znacznej wielkości kręgowce, na które czatują u wodopojów.

Ofiarę chwytają paszczą za głowę lub za nogi,1 wciągają do wody, topią, a następnie, często gromadnie, róż-' szarpują i po kawałku poże-

rają. Duże k. atakują również człowieka i stanowią dla niego poważne niebezpieczeństwo. Podczas poszukiwania pokarmu k. posługują

się głównie wzrokiem. Ich dobrze wykształcone oczy mają pionowe, szparowate źrenice i podobnie jak ptaki 3 powieki. Nie strawione

resztki pokarmu, jak pióra, pazury, sierść, podobnie jak drapieżne ptaki, zrzucają w postaci kuł, tzw. wy-pluwek. K. zamieszkują wszel-

kie zbiorniki wód stojących i płynących, w tym bagna, jeziora, laguny z zasoloną wodą, rzeki i ujścia rzek do morza. Często spotyka się

je na otwartym morzu w pobliżu lądu. K. są długowieczne; niektóre gatunki osiągają w hodowli 80, a według niektórych źródeł nawet 100

lat. Podstawowym warunkiem właściwej hodowli jest podawanie im jako pokarmu całych zwierząt, karmienie bowiem wyłącznie

surowym mięsem, które również chętnie pobierają, prowadzi do rozmaitych schorzeń typu rachitycznego, co z kolei powoduje

przedwczesną śmierć. K. należą do gadów dużych — długość ich ciała zawiera się w granicach od 1,5 do 10 m, przy czym przeważają

gatunki duże. K. powstały 150 min lat temu, w jurze, bezpośrednimi zaś ich przodkami były ówczesne k. z podrzędu Eosu-chia. Rozkwit

k. przypada na okres kredowy. Dziś pozostały z nich tylko nieliczne gatunki. Niektórym zagraża obecnie wytępienie przez człowieka.

K. występują w strefie tropikalnej i subtropikalnej wszystkich kontynentów oraz na wszystkich wyspach leżących w tych strefach. Rząd

współcześnie żyjących k. obejmuje 3 rodziny: aligatory (4 rodzaje, 7 gatunków), k. właściwe (3 rodzaje, 13 gatunków) i gawia-le (l rodzaj,

l gatunek).

krokodyle właściwe (Crocody-hdae) — rodzina gadów z rzędu -i-krokodyli. W odróżnieniu od -i-aligatorów ich pysk jest dłuższy i

węższy. Zęby mają różną wielkość. Przy zamkniętym pysku zęby żuchwy wcho-•"ą między zęby szczeki, a największe zęby żuchwy

wnikają w głębokie wcięcie w krawędziach szczęk. Największym zębem w żuchwie jest IV, w szczęce — V od przodu. Do rodziny k.w.

należą współcześnie 3 rodzaje z 13 gatunkami, z których 11 należy do rodzaju Crocodylus. K.w. występują w Azji, Afryce, Australii, na

Nowej Gwinei i w obu Amerykach.

kumak dalekowschodni (BOTO-bina orientalis} — gatunek płaza z rodziny ->-ropuszkowa-tych. Rośnie do długości 5,2 cm. Ma

ubarwienie grzbietu zielonkawe lub brązowoszare z czarnymi, okrągławymi plamami, brzuch zaś — czarny z rozległymi,

nieregularnymi, czerwonymi lub pomarańczowymi plamami. Końce palców są pomarańczowe. K.d. nro-wadzi wodny tryb życia. Za-

mieszkuje małe i płytkie rzeki oraz wolno płynące strumienie, gdzie kryje się pod kamieniami lub wśród wodnych zakamarków. Porę

godową odbywa w wodach stojących od końca maja do końca lipca. Samica składa jednorazowo ok. 100 jaj, które przykleja do

powierzchni kamieni. Średnica komórki jajowej wynosi 2 mm. K.d. zimują na lądzie od października do początku maja. Występują w

środkowej i wschodniej Azji — w dalekowschodniej części ZSRR, w północno-wschodnich Chinach i na Korei. Na północ sięgają 52°N,

na wschód — do 130°E (Tabl. VI/2).

kumak górski (Bombina varie-gata) — gatunek płaza z rodziny ->ropuszkowatych. Samce i samice osiągają podobną długość ciała,

wynoszącą ok. 5,5 cm. Ich powierzchnia erzbietowa iest nooielata lub

kumak nizinny

oliwkowobrązowa, pokryta małymi, okrągławymi, ciemnymi plamkami. Na brzuchu występują rozmaitej wielkości i kształtu

cytrynowożótłe plamy, wzajemnie się łączące. Charakterystyczne dla gatunku są połączenia ze sobą plam miednicznych i udowych oraz

występowanie tylko jednej plamy podgardzielowej. Podczas pory godowej na grzbiecie samców pojawiają się silnie zrogowaciałe i ostre

kolce, wyczuwalne dotykiem, znacznie słabiej wykształcające się u samic. Jaskrawe ubarwienie brzusznej powierzchni ciała gra rolę

sygnału ostrzegawczego lub odstraszającego napastnika. Wiąże się to z s.ilnie toksycznym jadem, produkowanym przez skórne gruczoły

jadowe. W przypadku niebezpieczeństwa k.g. wygina do góry odnóża oraz przód i tył ciała (tzw. refleks kumaka), ukazując w ten sposób

jaskrawą plamistość. Okres godowy trwa od kwietnia do pierwszej połowy sierpnia. U samców k.g. brak rezonatorów, w związku z czym

ich głos godowy przypominający sylabę "u" jest bardzo cichy. Składanie jaj następuje przede wszystkim w zależności od opadów deszczu,

a poza tym od temperatury wody. Skrzek ma postać małych, galaretowatych pakietów, które przytwierdzane są do pędów roślin

wodnych. Liczba jaj składanych przez jedną samicę w okresie całej pory godowej wynosi ok. 300 sztuk. Na płetwie ogonowej kijanek

występuje charakterystyczny deseń w postaci dość regularnej czarnej siateczki, utworzonej z cienkich i długich wypustek czarnych

komórek barwnikowych. Kijanki osiągają długość ok. 5 cm, a świeżo orzeobrażone osobniki — od l

107

legwan czerwonogardzielowy

do 1,5 cm. K.g. prowadzą wo dny tryb życia. Spotyka si je we wszelkich małych zbiór nikach wodnych, w tym rów;

nież w silnie zanieczyszczę nych, np. ściekami z gospo darstw wiejskich, z gnojowisi itp. Zimują na lądzie w no rach i innych ziemnych

kry< jówkach. W Polsce k.g. są po) spolite w całym regionie Kar^ pat. W Tatrach polskich do^ chodzą do wysokości 1600 nj n.p.m.,

na Babiej Górze — d( 1125 m n.p.m. Nie występujl w Sudetach. Zamieszkują za] chodnią Europę (z wyjątkien] Hiszpanii), Europę

Środkowi i część Południowej. Na półnof dochodzą do 52,5°N. W Polso podlegają całkowitej ochronił (Tabl. VI/3, 4). ;

kumak nizinny (Bombina borni bina) — gatunek płaza z rar dziny -wopuszkowatych. Samfl ce i samice osiągają podobr^™ długość

ciała, wynoszącą ok. cm. Ich powierzchnia grzbi towa jest szara lub szarobrą1 zowa, pokryta nielicznymi, ma< łymi ciemnobrązowymi

plami karni. U wielu k.n. w okolic;] łopatkowej widnieją 2 wygię te łukowato ku osi strzałko' wej ciała i symetrycznie uło żonę plamy.

Cechą gatunkowa jest plamistość brzusznej poM wierzchni ciała w postaci róż^ nej wielkości i kształtu jaskra J woczerwonych plamek,

nie po>J łączonych ze sobą. Również charakterystyczne dla k.n. si izolowane plamy mostkowe obojczykowe, miedniczne i u' dowe oraz

co najmniej 2 od dzielone od siebie plamy podfl gardzielowe. Jaskrawe ubar^ wienie brzusznej powierzchni ciała ma znaczenie sygnału odi

straszającego napastnika. ^ razie niebezpieczeństwa k.n zachowuje się podobnie ja^ ->-kumak górski. Gody k.n. odi

bywają się w maju, czerwcu i lipcu, a często jeszcze w początku sierpnia. U samców brak jest typowych rezonatorów: funkcję ich pełnią

rozdęte płuca. Głos godowy samców przypomina rytmicznie powtarzaną sylabę "kum". Składanie jaj zależy od temperatury wo-oy i

opadów deszczu. Skrzek w postaci małych pakietów, zawierających przeciętnie kilkanaście jaj, zostaje przytwierdzony do roślin

wodnych w ten sposób, że pęd rośliny (np. trawy) stanowi oś pakietu. Ogólna liczba jaj składanych przez jedną samicę w sezonie

godowym wynosi ok. 300 sztuk. Podobnie jak u kijanek kumaka górskiego, na płetwie ogonowej larw k.n. występuje czarna siateczka.

Kijanki osiągają długość ok. 5 cm, a świeżo przeobrażone osobniki — od l do 1,5 cm. K.n. prowadzi wybitnie wodny tryb życia, które

spędza w rozmaitych, przeważnie małych stawach. Zimuje na lądzie, często gromadnie, w różnych naturalnych kryjówkach. W Polsce

k.R. jest płazem pospolitym; w

górach dochodzi do wysokości ok. 300 m n.p.m. Występuje w środkowej i wschodniej Europie, w Azji sięga do Uralu. W Europie

północną granicę obszaru występowania k.n. stanowi 57°N. Na obszarach, w których stykają się granice zasięgów obu gatunków ku-

maków, występują hybrydy. Na terenie Polski k.n. podlega całkowitej ochronie (Tabl. VI/5).

kumak wielki (Bombina, maxi-ma) — gatunek płaza z rodziny —>-ropuszkowatych. Dorasta do 8 cm długości. Największy gatunek w

tej rodzinie. Ubarwienie oraz plamistość grzbietu i brzucha podobne do innych gatunków kumaków. Żyje wysoko w górach i prowadzi

półwodny tryb życia. Jaja składane do wody pływają luzem. K.w. jest bardzo powolny w ruchach i daje się łatwo złapać. K.w. występuje w

górzystych terenach zachodnich i południowo-zachodnich Chin, Szczególnie często spotykany w górach prowincji Junan, Sy-czuan, Sin-

ciang i Kuangsi.

larwy stale -ł-neotenia.

legwan czerwonogardzielowy

(Anolis carolmensis) — gatu-"ek gada z rodziny -^-legwa-"ów. Rośnie do długości 25 cm. Ma głowę dużą i wydłużoną, tułów smukły,

ogon cienki, dwa razy dłuższy od reszty siała. Skórę pokrywają bardzo roałe łuski. Dobrze wykształ-sone odnóża mają długie pal-pe,

zaopatrzone w zakrzywione 1 ostre pazury. Środkowe pal-"c" są rozszerzone, a na spodniej ich powierzchni znajdują się poprzecznie

ustawione zmarszczki lub fałdy skórne, pełniące rolę przylg. Dzięki nim l.cz. przyczepia się do powierzchni gładkich pni, gałęzi, ścian, a

nawet sufitów i chodzi po nich w każdym kierunku i w każdej pozycji. Ubarwienie l.cz. podobnie jak -»-ka-meleonów jest bardzo

zmienne i różnokolorowe — srebrzysto-białe, żółtawe, zielone, brązowe itp. Dominuje jednak barwa zielona, w czasie godów

legwan czerwonogardzielowy

legwan głuchy

silnie błyszcząca i mieniąca się. Zmiana ubarwienia ciała zależy od wielu czynników zewnętrznych (wilgotność, stopień oświetlenia,

barwa i temperatura otoczenia, w którym l.cz. przebywa), jak również od czynników wewnętrznych, psychicznych. Na przykład w

temperaturze 10°C l.cz. ma zasadniczo barwę szarobrązową, w 20°C — ciemnozieloną, w 30°C — brązową, w 40°C — szarozieloną.

Przechodzenie jednej barwy w drugą trwa ok. 3 minut. W związku ze zdolnością zmiany ubarwienia l.cz.

Legwan czerwonogardzielowy

nazywany bywa przez tubylców -^-fałszywym kameleonem. W wyglądzie zewnętrznym l.cz. zaznacza się wyraźnie dymorfizm płciowy.

U samca widnieje pod gardzielą silnie rozwinięty fałd skórny, dający się nadymać powietrzem do dużych rozmiarów, natomiast wzdłuż

grzbietu ciągnie się skórny grzebień, który dzięki obecności u jego podstawy ciała jamistego i wypełnianiu się krwią może również ulegać

znacznemu powiększeniu. Zarówno nadymanie worka pod-gardzielowego, jak i straszenie grzebienia następuje pod wpływem bodźców

psychicznych, np. strachu, podrażnienia, widoku innego samca lub samicy w p7flsip pnrińw- W stanie tvm

szczególnie jaskrawo, w kc lorze czerwonym, ubarwień jest podgardzielowy wore skórny. Od tej cechy pochód;

nazwa gatunku. U samicy bra grzebienia skórnego na grzbi( cię oraz podgardzieloweg worka. L.cz. zamieszkują ten ny zadrzewione i

źarośnięl krzewami, gdzie prowadzą ści;

le nadrzewny tryb życia. Sr' tyka się je w lasach, zagaj kach, parkach, ogrodach, plantacjach, a nawet 'na ż;

wopłotach i parkanach. Prz< bywają też w bezpośredni;

sąsiedztwie człowieka w ro:

maitych zabudowaniach, n w szopach, stajniach oraz pomieszczeniach mieszkalnyc W tych okolicznościach częsti padają ofiarą

domowych ko tów. Żywią się głównie owa darni. W czerwcu lub w lipci samice schodzą z drzew, wyiB grzebują w ziemi za pomoc<^

przednich nóg płytką jamkę składają do niej l lub 2 jaja Następnie gniazdo zasypuji ziemią. Po okresie 6—7 tygod ni wylęgają się młode,

któr zaraz wdrapują się na drzew^B i żyją przez pewien czas z da J la od dorosłych osobnikóysM Podczas godów samce toczi między sobą

na ziemi zaciętl walki. L.cz. znane są nie tył' ko ze swojej ruchliwości, ali przede wszystkim z agresyw ności. Dojrzały samiec, przebyć

wający zwykle w towarzystwie kilku samic, a często i kilkijB młodych, zajmuje na stałe pef wną przestrzeń, której bronM przed

dostępem innych sam-M ców. W przypadku pojawienia się intruza natychmiast docho dzi do walki. Najpierw wrogo wie okrążają się ze

wszystkictB stron, charakterystycznie ki'~ wając przy tym głowami, na stępnie nadymają worki pod gardzielowe oraz stroszą grze hienie

i jeśli żaden z nich nii

ucieka, rzucają się na siebie i kąsają zażarcie. Często się zdarza, że obydwa samce zostają w trakcie walki mocno pokaleczone, jeden z

nich zostaje pozbawiony ogona, a nawet zagryziony na śmierć. Ze względu na piękne i zmienne ubarwienie l.cz. łowi się w dużych

ilościach, sprzedaje na targach i hoduje jako zwierzę ozdobne. L.cz. występuje pospolicie na południowych obszarach Ameryki

Północnej i na Kubie.

legwan Darwina (Diplolaemus darwinii) — gatunek gada z rodziny -»-legwanów. Osiąga niewielkie rozmiary. Ma ubarwienie

jasnobrązowe z małymi ciemnymi plamami, ułożonymi w poprzeczne pasy. Prowadzi naziemny tryb życia. Został odkryty przez

Darwina w Patagonii, w czasie jego słynnej podróży dookoła świata okrętem "Beagle". Należy do legwa-nów zamieszkujących najdalej

na południe wysunięte krańce Ameryki Południowej. Występuje wyłącznie w Patagonii.

legwan frędzlasty (Urna roota-ta) — gatunek gada z rodziny ->legwanów. Rośnie do długości 20 cm. Ubarwienie grzbietu

ciemnobrązowe z bardzo licznymi, okrągławymi, białymi Plamami, czarno oczkowanymi; brzuch czerwony z dużą nieregularnego

kształtu czarną Plamą umiejscowioną pośriM-ku. Zamieszkuje tereny piasz-Gzyste, na których porusza się ^ybko i zwinnie dzięki wy-

^ępowaniu na bokach palców łusek tworzących rodzaj frędz-I1. Podczas wysuwania nóg i Palców do przodu łuski te Przylegają do siebie i

do po-^erzchni palca, natomiast przy Przesuwaniu nóg i palców do iyłu, łuski te odchylają się,

przez co zwiększają powierzchnię stopy. Uniemożliwia to zapadanie się nóg w piasku zarówno w czasie biegania, jak

Legwan Irędzlasty

i chodzenia. Prócz tego l.f. ma płatki skórne służące do zamykania otworów nosowych i usznych oraz specjalne łuski chroniące oczy.

Szczęka jest dłuższa od żuchwy i klinowato wydłużona. Prowadzi częściowo podziemny tryb życia. Jest gatunkiem jajorodnym. L.f.

występuje w południowo--zachodnich obszarach Ameryki Północnej. 'i

legwan głuchy (Holbroofcźa macitlata) — gatunek gada z rodziny ->-legwanów. Rośnie do długości 18 cm. Ubarwienie grzbietu

jasnobrązowe z dużymi, nielicznymi, brązowymi plamami, poprzecznie rozciągniętymi. L.g. charakteryzuje się brakiem zewnętrznych

Legwan głuchy

otworów usznych oraz niewystępowaniem błon bębenkowych. jest wiec ełuchy. Pro-

legwan kameleonowaty

legwan zielony

wadzi naziemny tryb życia, zamieszkuje nizinne tereny pustynne i półpustynne. Jest gatunkiem jajorodnym. Samica składa 2—10 jaj.

L.g. występuje na południowo-zachodnich obszarach Ameryki Północnej.

łegwan kameleonowaty -»ka-meleon rzekomy.

legwan karłowaty (Urosaurus ornatus, dawniej Vta ornata)

— gatunek gada z rodziny

-^legwanów. Rośnie do długości 10 cm. Jest najmniejszy z legwanów. Przebywa wyłącznie na gałęziach niskich drzew i krzewów. Żywi się

owadami. Występuje w półpustynnych suchych środowiskach na południowo-zachodnich obszarach Ameryki Północnej.

legwan morski (Amblyrhyn-chus cristatus) — gatunek gada z rodziny ->legwanów. Osiąga długość ok. 130 cm, z czego ogon mierzy

ok. 80 cm. Środkiem grzbietu od głowy do końca ogona biegnie nieprzerwany skórny grzebień o ząbkowanym brzegu i rogowych

kolcach. Ubarwienie ciała jest szare z jasnopopielaty-mi i czarnymi plamami, układającymi się w poprzeczne pręgi. L.m. są silnie

związane ze środowiskiem wodnym, z morzem. Żyją towarzysko na przybrzeżnych skałach, gdzie w dzień wygrzewają się na słońcu. Na

lądzie są mało ruchliwe i leniwe, natomiast w wodzie znakomicie pływają i wytrwale nurkują. Żywią się wyłącznie morskimi wodoro-

stami, zwłaszcza morszczynami. Zdobywają je w ten sposób, że z krawędzi skał, na których przesiadują, rzucają się co pewien czas

wprost w przybrzeżną kipiel morską, nur-

li-ma rlr* dno 7rvwma rwsłripm

rosnące tu rośliny i natyci miast je połykają. Przypora nają wówczas pasące się kr( wy na łące. Dopiero po nay dzeniu się wypływają

brzeg. L.m. występują obeo w jedynym miejscu na l ziemskiej, na wyspach Gs pagos. Zostały mocno wyti bione przez żeglarzy łowiącye

je dla zdobycia mięsa. Niedc bitki tego legwana znajduj się pod całkowitą ochroną. ;

legwan obrożny (Crotaphytht collaris) — gatunek gada z rc dziny —-legwanów. Rośnie d długości 30 cm, z czego 2, przypada na

cienki, biczykc waty ogon. Posiada bardz zmienne ubarwienie. Głów ma barwę brązową, szyja zol ta z dwoma czarnymi paskarn

rozdzielonymi paskiem białyn Otaczają one szyję jak obrożs Reszta ciała, w tym odn6ż i ogon są jaskrawo ziołom Grzbiet pokrywają

żółte, po przeczne linie oraz liczne, mą łe, białe plamki. L.o. wykazi je zdolność do chwilowej żmii ny ubarwienia w zależności o

temperatury i wilgotności ot( czenia, od stopnia oświetleni wreszcie od nastroju danegi osobnika. W niskiej tempera

Legwan obrożny

turze ubarwienie l.o. jest ciern-1 ne, w temperaturze wysokiej iasne- w ciemności barwy sta-1

ją się blade, w jasnym oświetleniu ciemniejsze, inne barwy ma osobnik głodny, inne najedzony, inne przestraszony. L.o. jest gadem

bardzo ruchliwym, o smukłej postaci i długich, dobrze umięśnionych tylnych kończynach. Ucieka — biegając szybko na tylnych nogach

unosząc tułów i ogon do góry. Samica składa jaja do wygrzebanego przez siebie dołka w ziemi. Po złożeniu zasypuje jaja ziemią i już się

nimi nie opiekuje. L.o. żywi się owadami. Zamieszkuje tereny suche, półpustynne. Występuje w Ameryce Północnej, w stanach

położonych na zachód od Mississippi.

legwan peruwiański (Liolae-

mus multiformis) — gatunek gada z rodziny ->legwanów. Należy do małych gatunków. Jego ciało jest grzbieto-brzu-sznie spłaszczone i

pokryte małymi, okrągłymi łuskami. Samce nie mają grzebienia skórnego i worka podgardzie-Iowego. Ubarwienie grzbietu Jest

ciemnobrązowe lub czarniawe, z licznymi jasnymi Plamkami, otoczonymi czarnymi obwódkami. L.p. prowadzi naziemny tryb życia,

zamiesz-KUJC wygrzebywane przez siebie nory w ziemi. Żyje na wysoko położonych płaskowyżach górskich, na których osiąga re-

kordową wysokość 5000 m u-P.na. Stanowi jedyny gatunek spośród dziś żyjących gadów o tak wysokim zasięgu Pionowym. Możliwe to

jest "zięki swoistym właściwoś-"om adaptacyjnym do panujących tam surowych warunków klimatycznych. Charakteryzują się one m.in.

opadami ^niegu oraz spadkami tempe-diury powietrza do ok. 0°C w nocy nawet w okresie lata. ^•P. wykazuje aktywność i porusza się

przy temperaturze-ciała wynoszącej zaledwie 1,5°C, do czego nie są zdolne-żadne inne gady, tracące ruchliwość nawet przy znacznie

wyższych temperaturach ciała. W dzień l.p. wychodzą z nor, wyszukują miejsca oświetlone słońcem i wkrótce nagrzewają się do

temperatury dochodzącej do 37°C. Różnica między ciepł&tą ciała tych zwierząt a ciepłotą otoczenia może wówczas wynosić ok. 30°C.

L.p. żywią się rozmaitymi owadami oraz soczystymi pędami roślin. Są jajożyworodne. Pora godowa przypada u nich na kwiecień, od

września zaś do końca października samice rodzą l do 10 młodych. Pojawiają się one w najkorzystniejszym' dla nich okresie w

tamtejszych wysokogórskich warunkach klimatycznych. L.p. występują w Ameryce Południowej, w Andach, od Peru do Chile i

Argentyny.

legwan z Galapagos, konolof

(Conolophus subcristatus) — gatunek gada z rodziny -^legwanów. Rośnie do długości 1,25 m. Jest ociężały, masywny, ciemno

ubarwiony, z małym grzebieniem skórnym na karku. Prowadzi ściśle lądowy tryb życia, z dala od wybrzeży morskich. Żywi się wyłącznie

roślinami lądowymi, m.in. kaktusami, które zjada razem z kolcami. Do wody nie wchodzi. Występuje tylko na wyspach Galapagos.

legwan zielony (Iguana iguana) — gatunek gada z rodziny -^legwanów. Przy osiąganej przez niego długości ok. 2 m, długość ogona

wynosi powyżej 1,2 m. L.z. jest największym spośród dziś żyjących legwanów. Ma głowę silnie wyskleniona. zęby duże i

legwany

ostre, a pod żuchwą zwisa mu obszerny fałd skórny na kształt worka. Tułów, a zwłaszcza ogon, jest mocno bocznie spłaszczony.

Środkiem grzbietu od głowy do końca ogona biegnie wysoki i głęboko wycinany grzebień skórny. Masywne, dobrze umięśnione tylne

kończyny mają wyjątkowo długie palce. Ubarwienie ciała jest jaskrawozielone z poprzecznymi, ciemnymi, szerokimi pręgami na tułowiu

i ogonie. L.z. prowadzą głównie nadrzewny tryb życia, przy czym poruszają się z niezwykłą sprawnością i szybkością, skacząc z gałęzi na

gałąź lub wspinając się na wierzchołki wysokich drzew. W czasie wygrzewania się na słońcu leżą wyciągnięte nieruchomo na gałęzi i

dzięki ochronnemu ubarwieniu są wówczas trudne do zauważenia. Drugim środowiskiem życia l.z. jest woda, w której potrafią długo

nurkować, a za pomocą spłaszczonego i mocnego ogona sprawnie i szybko pływać. W związku z przystosowaniem do na wpół

drzewnego i na wpół wodnego życia, l.z. z reguły przebywają w lasach na drzewach rosnących nad brzegami rzek. W razie

niebezpieczeństwa rzucają się natychmiast z gałęzi wprost do wody i znikają w jej nurtach. L.z. są roślinożerne. Na ich pokarm składają

się głównie liście, kwiaty i owoce, zjadają jednak również rozmaite małe zwierzęta bezkręgowe, zwłaszcza owady. Na ziemię schodzą w

celu złożenia jaj lub czasami także dla zdobycia pokarmu zwierzęcego. Zaatakowane bronią się z ogromną zaciętością i wtedy dla małych

zwierząt, a poniekąd i dla człowieka są niebezpieczne. Podrażnione nadyma-

ia nnwiptrypm wnrlrnwat.v fałd

pod gardzielą i głośno sycz bez wahania rzucają się na n pastnika, kąsają go dotkliw i równocześnie silnymi uderz niami ogona biją jak

pejczer Rany zadane ich ostrymi ze| bami mogą być głębokie i roa ległe. Mięso l.z. jest jadalna wysoko cenione i w związki z tym

urządza się na nieg polowania. L.z. występują \ tropikalnej części AmeryB Środkowej i Południom (Tabl. 1/11).

legwany (Iguanźdae) — rodzfi na gadów z podrzędu ->-jaszj czurek. Pokrój ciała różnycj gatunków l. jest silnie zróżn| cowany, jednak

większość nich przypomina typowe ja szczurki, opatrzone długim < gonem. Ogólnie biorąc, gaturi ki prowadzące naziemny try życia są

grzbieto-brzusznB spłaszczone, nadrzewne zaś ga tunki mają ciało wyraźna bocznie spłaszczone. Skórę (•l tym również na głowie)

pokr^g wają małe, nieregularne łusk| U wielu l. występują rozmaitj twory skórne, jak grzebienia wachlarze, kolce, płatki, fałdj itp.

Niektóre mają na końcacj palców rozszerzone przylgl umożliwiające im poruszany się po gładkich powierzchniacl| U samców wielu

gatunkó^ występują obszerne worki pod gardzielowe, które w stan! podniecenia nadymają się po wietrzem do dużych rozmia rów. W

skórze płytki kostn (osteodermalne) nie wyst^ pują. Barwy ciała bywaj jaskrawe lub ochronne (o róż maitym odcieniu zieleni). Ubar

wienie u niektórych l. (tzw -^-fałszywych kameleonów) by wa zmienne. Trzony kręgów s przodowklęsłe. Osadzenie ze bów jest typu

pleurodontycz nego, przy czym zęby ulegaj stałei wymianie. U niektórycll

ligosoma Fernanda

l występują oprócz zębów żuchwowych i szczękowych zę-gy podniebienne. Kształt i wielkość zębów zależą od rodzaju Dożywienia.

Mięsisty język nie jest wysuwany. Niektóre l. mają zdolność odrzucania ogona (->-autotomia), jednak jego regeneracja jest słaba lub w

ogóle nie zachodzi. Długość ;iała rozmaitych gatunków mieści się w granicach od ok. l O cm (l. karłowaty) do ok. 2 m (l. zielony). L.

zamieszkują rozmaite środowiska. Żyją w iasach subtropikalnych i tropikalnych, na stepach, pustyniach i terenach skalnych zarówno

nizinnych, jak i górskich, a jeden z gatunków bytuje w jaskiniach. L. prowadzą na ogół ruchliwy tryb życia — naziemny, nadrzewny lub

półwodny — gatunki zaś, których życie związane jest z wodą, znakomicie pływają i nurkują, a nawet pod wodą zdobywają pożywienie

(jak np. l. morski). Istnieją również gatunki ryjące nory w ziemi. Na pokarm większości l. składają się rozmaite drobne zwierzęta, w tym

także małe kręgowce. Wiele gatunków jest wszystko-żernych, nieliczne są ściśle roślinożerne, a jeden z nich żywi się wyłącznie

morskimi wodo-foślami. Mięso i jaja dużych gatunków l. spożywa się, a na-^t wysoko ceni. Przeważają-^ większość l. jest jajorodna, a

Pozostałe są jajożyworodne, ^ stanowi wyraz adaptacji do Cudnych i niekorzystnych wa-''unków klimatycznych. Liczba ^J składanych

przez samice uwiera się (w zależności od gatunku) w granicach od l do 35 sztuk. Jaja otoczone cien-^nii, pergaminowatymi osłonkami

składane są do ziemi, w ^m również przez gatunki adrzewne. L. stanowią najmniejszą rodzinę jaszczurek.

Obejmują ok. 50 rodzajów i ok. 700 gatunków. Kolebkę ich rozwoju ewolucyjnego oraz główny obszar występowania stanowi kontynent

amerykański, od południowej Kanady aż do Patagonii. Poza tym obszarem tylko 2 rodzaje i 7 gatunków żyje na Madagaskarze, l zaś

rodzaj i l gatunek reprezentowany jest w Polinezji, na wyspach Fidżi i Tonga. L. nie występują zupełnie w Afryce, Azji, Australii oraz w

Europie. Zarówno pod względem pokroju ciała, jak i trybu życia oraz właściwości biologicznych i przystosowań l. są odpowiednikami -»-

agam zamieszkujących wyłącznie Stary Świat. Na żadnym też kontynencie l. nie występują wspólnie z aga-mami. Dlatego l. nazywa się

agamami Nowego Świata, a agamy — l. Starego Świata.

Lepidosauria — podgromada -»gadów o czaszce typu diapsi-dalnego, tzn. mającej 2 doły skroniowe — górny i dolny. Dzięki temu

układ mięśni poruszających żuchwę jest znacznie sprawniejszy niż u -f-Ana-psida. Podgromada L. obejmuje ze współcześnie żyjących

gadów 2 rzędy: hatterie i łuskoskóre.

Lepospondyli -ł-pochodzenie l ewolucja płazów.

ligosoma Fernanda (Lygosoma fernandi) — gatunek gada z rodziny ->-scynków. Rośnie do długości 35 cm, jest to największy scynk

afrykański. Ma dobrze wykształcone pięciopal-czaste odnóża i długi ogon. Prowadzi naziemny tryb życia. Unika silnego światła słonecz-

nego, zamieszkuje cieniste, wil-gotae lasy w równikowej, deszczowej strefie Afryki.

ligosomy

liściołaz

ligosomy (Lygosoma) — rodzaj gadów z rodziny ->-scynków. Długość ciała różnych gatunków waha się w granicach 12—35 cm.

Charakteryzują się rozmaitym ubarwieniem. Mogą być niebieskie, zielone, brązowe, czarne — jednolite lub plamiste. L. mają wysmukły

lub wężowaty kształt ciała i przeważnie długi ogon. Wśród l. widać rozmaity stopień redukcji kończyn i palców. Obok gatunków

posiadających w pełni wykształcone pięciopalczaste odnóża, np. żyjąca na Molu-kach L. cyanarum, istnieją gatunki mające kończyny

o różnym stopniu skrócenia, ale jeszcze pięciopalczaste, następnie gatunki o krótkich, kiku-towatych odnóżach, wreszcie gatunki

pozbawione kończyn zupełnie, jak np. australijska L. optiscincus. Gatunek ten wyróżnia się jeszcze małymi oczami, brakiem otworów

usznych oraz; ogonem krótszym od reszty ciała. Prowadzi on częściowo podziemny tryb życia. Proces redukcji dotyczy również liczby

palców. Znane są bowiem ligosomy o 4 palcach w każdym odnóżu, o 3, 2 i o l palcu w tylnych nogach (w tym przypadku, jeśli nie ma

przednich kończyn). L. o dobrze wykształconych kończynach są przeważnie mieszkańcami lasów, gdzie wspinają się na gałęzie drzew i

krzewów. Inne gatunki przystosowane są do życia naziemnego w różnych innych środowiskach lądowych. L. są gadami jajorod-nymi i

jajożyworodnymi, wśród tych ostatnich występują nieliczne gatunki posiadające zawiązek prymitywnego łożyska (placenta). Żywią się

głównie owadami, gatunki większe pożerają również jeszcze inne drobne zwierzęta, niektóre zaś indonezyjskie i polinezyjskie l.

zjadają bardzo chętnie owoce. L. stanowią najbog w gatunki rodzaj ->-scyi obejmujący co najmniefl gatunków. Zasiedlają ogr<| obszary

tropikalnych i ciei| stref kuli ziemskiej, zwła| pasa równikowego i pó| południowej, w tym róv(| wielu wysp oceanicznycte występują w

Ameryce, AS Azji i Australii, na Madaj karze, w Indonezji, na wys( Polinezji. Często występują tych obszarach, gdzie nie| mabuj, czego

przykładem *| Australia. Ostatnio niektq autorzy wprowadzili zna| zmiany w systematyce rodź

linka ->-wylinka.

liopelma Hochstetera (Li

ma hochstetteri) — gato płaza z rodziny Leiopel' dae, z rzędu — płazów ogonowych. Stanowi obok -»-żaby ogoniastej naji:

mitywniejszy gatunek p bezogonowego, podobny do z budowy. Rośnie do długi 3,5 cm. Ma ubarwienie SZ z niewyraźną plamistością, i je

w górzystych środowisk;

o wilgotnym i zimnym klir cię. Przebywa w rozmaił;

jamkach i kryjówkach w bliżu płytkich rozlewisk g< kich potoków. Odbywa gi w listopadzie i grudniu. J składa w postaci małych ;

pęk pod kamieniami,, ka"w karni drewna i innymi prz miotami na wilgotnej zie przeważnie w bezpośredl sąsiedztwie źródeł. Czasem one

częściowo zanurzone w ^ dzie. Liczba jaj składani przez l samicę waha się o< do 8 sztuk. Dorosłe sań przesiadują w pobliżu skrz< i

opiekują się nim. Sredn świeżo złożonych jaj wraa osłonkami wynosi 5 mm,

miarę zaś ich rozwoju powiększa się do ok. l cm. Kijanki odbywają cały rozwój w osłonkach jajowych, w typowych warunkach

niezależnie od środowiska wodnego. Brak im takich narządów, jak aparatu gębowego (w tym rogowego dziobu i rogowych ząbków) oraz

zewnętrznego otworu oddechowego (spźraculum). Pobieranie tlenu umożliwia silnie rozwinięta sieć naczyń krwionośnych w fałdach

płetwy ogonowej oraz w skórze brzuszne] powierzchni ciała. W przypadku wyjęcia larw z osłon jajowych i umieszczenia w wodzie

rozwijają się one normalnie. Komórki jajowe zawarte w jednym pakiecie skrzeku wykazują różną zawartość żółtka i w związku z tym

rozwój ich trwa rozmaicie długo. Z jaj o małej zawartości żółtka przeobrażone osobniki pojawiają się po 41 dniach (licząc od momentu

złożenia jaj), z jaj dużych — dopiero po 50 dniach. Czasem się zdarza, że wskutek energicznych ruchów ogona kijanka rozrywa osłonki

jajowe, a wówczas z jednej strony jaja sterczy na zewnątrz płetwa ogonowa, z drugiej zaś głowa. Młode osobniki opusz-fzające osłonki

jajowe mierzą 2 cm i mają jeszcze resztki ogona. W ciągu pierwszego Miesiąca swobodnego życia od-^wiają się nadal pozostałoś-tiami

żółtka zarodkowego i od-"ychają za pomocą skórnej sie-c1 naczyń krwionośnych, gdyż Płuca podejmują swoją czynność dopiero po

upływie tego szasu. L. występują w górzys-•ych okolicach Wyspy Północ-^J koło Nowej Zelandii.

^opelmy (Leidpelmatidae) — ^dzina płazów z rzędu -»-pła-ow bezogonowych. Nieliczni "^dstawiciele L. wykazują w

budowie ciała szereg bardzo pierwotnych cech, mianowicie kręgi o trzonach dwuwklęsłych (cecha rybia), obecność 9 kręgów

przedkrzyżowych (podczas gdy u ->-żabowatych jest ich 8), występowanie wolnych kostnych żeber, okrągłego, po-duszkowatego

języka, wreszcie szczątki mięśni ogonowych u-krytych w muskulaturze tułowia. Cechy te wskazują, że l. należą do najprymitywniejszych

żyjących współcześnie płazów bezogonowych. Rodzina l. obejmuje zaledwie 2 rodzaje i 4 gatunki. Szczególnie interesujące jest

rozmieszczenie geograficzne przedstawicieli l. Występują bowiem na 2 skrajnie odległych obszarach kuli ziemskiej, mianowicie na pół-

kuli południowej w Nowej Zelandii, gdzie są jedynymi żyjącymi tu płazami (rodzaj Lei-opelma, w tym 3 gatunki) oraz na półkuli

północnej, w pół-nocno-zachodnich obszarach Stanów Zjednoczonych i w Kanadzie (rodzaj Ascaphus i l gatunek). Przyczyny takiego

rozmieszczenia tej rodziny nie są dokładnie wyjaśnione. Być może wiążą się one z czynnikami paleogeograficznymi.

liściołaz (Phyllobates trinitatis)

— gatunek płaza z podrodziny

->-drzewołazów. Rośnie do długości 25 mm. W odróżnieniu od pozostałych drzewołazów i innych gatunków żabowatych charakteryzuje

go zupełny brak zębów na górnej szczęce. Ubarwienie grzbietu l. jest oliwkowobrązowe lub brązowe z ciemnymi plamami. U samic

brzuch ma kolor cytrynowo-żółty. Podobnie jak u pozostałych drzewołazów również u l. występuje instynkt opieki nad jajami i

kijankami, które rozwijają się na grzbiecie samca. L. zamieszkują wilgotne lasy.

liściołaz dwukolorowy

lusecznik lepki

Prowadzą dzienny tryb życia i z reguły przebywają na powierzchni liści rozmaitych roślin. Żywią się małymi owadami i gąsienicami.

Występują w północnych obszarach Ameryki Południowej, w Wenezueli.

liściołaz dwukolorowy (Phyllo-bates bicolor) — gatunek płaza z podrodziny -»-drzewoła-zów. Rośnie do długości 5 cm. Ogólnym

pokrojem ciała przypomina typową żabę. Powierzchnia jego skóry jest ziarnista od licznych, małych gruczołów jadowych, a ponadto

silnie

Liściołaz dwukolorowy

błyszcząca. L.d. ma głowę płaską, szeroką, pysk tępo zaokrąglony, a tylne odnóża — długie, grube, dobrze umięśnione. Między palcami

błony pływne nie występują. Wszystkie palce zakończone są słabo rozwiniętymi, poduszeczkowa-tymi zgrubieniami. Na szczęce oraz na

żuchwie brak zębów. Cała grzbietowa powierzchnia ciała, w tym kończyn i palców, ma barwę jednolicie jaskrawo-czerwoną, tylko boczne

powierzchnie tylnych nóg oraz pięty są intensywnie czarne. L.d. zamieszkują wilgotne, tropikalne lasy. Prowadzą lądowy tryb życia.

Podobnie jak

inne gatunki liściolazów bywają na liściach roznia_ roślin. Żywią się owadami w liczbie ok. 20 sztuk skl|| na wilgotnej ziemi. Kijanfl

opuszczeniu osłon jajo^ wpełzają na grzbiet samca| nim odbywają dalszy roij| Są one stosunkowo duże t| ją czarne ubarwienie. Po f

tygodniach od momentu lęgnięcia się kijanek sań wyrośniętymi na nim lar wchodzi do wody, w l opuszczają one jego grzh wkrótce

przeobrażają się.l dobnie jak inne drzew również l.d. służą Indiano uzyskiwania jadu i zatruM nim grotów strzał. L.d. w pują na północno-

zachod obszarach Ameryki Połud wej, w Peru.

liścionos madagaskarski (Z

gaha intermedia) — gatuneKj da z rodziny ~»-wężowat3| Należy do grupy ->-0ptst| glypha. Osiąga długość l| Ma źrenice oczu szparow|

pionowe, a ubarwienie grza tu szarozielone lub ziela) Istnieje u niego dymorfl płciowy — zjawisko rza| spotykane u węży. Mianov u

samca na końcu pyska z duje się pokryty łuskami, gi i miękki, walcowaty w stek, natomiast u samicy rostek ten jest szeroki, mo

spłaszczony i na skraju głę ko powycinany. Wyrostek wyglądem i barwą do złuć nią przypomina blaszkę lis W związku z tym zróżnicoy

niem uważano dawniej sań i samice l.m. za 2 odrębne i tunki węży. L.m. prowad nocny i nadrzewny tryb żyS, Pożerają nadrzewne płazy,

p| ki i kameleony. Są jajoży rodne. Występują na Madag karze.

tnseczBik lepki (Ichthyophis ylutmosus) — gatunek płaza z rodziny marszczelcowatych (Caecitttdae), z rzędu -upłazów beznogich.

Rośnie do długości 40 cm. Ma ciało wężowato wydłużone, okrągłe na przekroju, o średnicy 2 cm, głowę słabo wyodrębnioną. Kończyny i

ogon nie występują. Otwór kloakal-ny znajduje się na końcu tułowia. Gładką, bogatą w gruczoły i lepką od śluzu skórę pokrywają liczne

poprzeczne bruzdy, tworzące na powierzchni regularne pierścienie. U dorosłych ł.l. występuje ich ok. 400. W skórze tkwią zmarniałe,

okrągłe, wapienne łuski. Oczy o czarnych tęczówkach są słabo wykształcone, lecz funkcjonują. Żuchwa ma 2 rzędy małych, ostrych i ku

tyłowi zakrzywionych ząbków. Podu-szeczkówaty język jest całkowicie przyrośnięty do dna jamy gębowej. Na grzbietowej powierzchni

głowy, między nozdrzami a oczami, znajdują się ukryte w bruzdach, wysu-walne na zewnątrz, jasno u-barwione czułki dotykowe. Prawe

płuco sięga w jamie ciała aż do końca tułowia, lewe Płuco jest zmarniałe. Ciało ma barwę ciemnobrązową lub ciemnogranatową, przy

czym wzdłuż boków tułowia ciągną s1? pojedyncze, szerokie, żółto-Pomarańczowe pasma. Ł.l. zamieszkują wilgotne tereny po-tożone

nad brzegami rzek i ^rumieni. Prowadzą ściśle lądowy i podziemny tryb życia. Rod powierzchnią ziemi na głębokości ok. 30 cm ryją dłu-

8ie chodniki, które służą im ^ schronienie, miejsce rozro-uu i środowisko dostarczające Pokarmu. Często w jednym Wodniku przebywa

kilka osobników. Na powierzchni ziemi ł.l. pojawiają się z własnej woli tylko wtedy, gdy z powodu ulewnego deszczu chodniki ich

wypełnią się wodą. Poza tym przy okazji rozmaitych robót ziemnych przypadkowo zostają wyrzucane na wierzch. Poruszają się powoli

wijącymi ruchami ciała. Pełzając, co chwilę wysuwają czułki i dotykają nimi ziemi. Żywią się napotkanymi w chodnikach robakami,

ślimakami, a nawet małymi wężami. Samice składają w wygrzebanych przez siebie głębokich jamkach w ziemi od 12 do 25 jaj, których

średnica wynosi 0,8—1,2 cm. Zapłodnienie jaj jest wewnętrzne i następuje w czasie kopulacji za pomocą narządu kopulacyjnego,

utworzonego z wynicowanej kloaki samca. Jaja sklejone są ze sobą gęstą, galaretowatą substancją, całość zaś skrzeku ma postać kulistej

bryłki. Samice wykazują silnie rozwinięty instynkt opieki nad jajami. Owijają się szczelnie wokół nich kilkoma splotami ciała i w tej

pozycji pozostają aż do wylęgu kijanek. Dzięki temu ścisłemu kontaktowi ciało samicy nie tylko chroni jaja przed wyschnięciem, ale

prawdopodobnie dostarcza wilgoci koniecznej do ich rozwoju, po usunięciu bowiem samicy jaja obumierają. Cały zarodkowy rozwój jaj

odbywa się w ziemi. U wyrośniętych zarodków występują dobrze wykształcone 3 pary piórkowatych skrze-li zewnętrznych, ->-narząd

linii bocznej oraz zawiązki oczu, tylnych kończyn i ogona. Przed opuszczeniem osłon jajowych przez młode kijanki skrzela i zawiązki

odnóży ulegają zupełnej redukcji. Larwy dłu-

łuskoskóre

mabuje

gości ok. 4 cm wykluwają się z jaj i wędrują do wody. Trą- • fiają do niej z łatwością, gdyż gniazda ziemne zakładane są nad brzegami

strumieni. Kijanki odbywają rozwój w wodzie. Kijanka ł.l. ma 2 otwory skrzelowe położone z boków głowy (w każdym z nich 3

szczeliny skrzelowe prowadzące do gardzieli) oraz krótki ogon, opatrzony grzbietowym i brzusznym fałdem skórnym. W tym stadium

kijanka oddycha tylko częściowo za pomocą płuc. Przy długości 7 cm kijanka przeobraża się i wówczas zanikają szczeliny skrzelowe

oraz ogon, a oczy ulegają uwstecznieniu. Po wyjściu na ląd dorosły ł.l. nigdy do wody nie wraca, rzucony zaś do niej tonie, gdyż nie

potrafi pływać. Na niektórych terenach ł.l. występują pospolicie, jednak z powoda skrytego trybu życia uważane są za rzadkie. Niekiedy

po ulewnej burzy pojawiają się gromadnie na powierzchni ziemi. Często giną z rąk ludzi, którzy biorą je za węże. Ł.l. występują na

dużych obszarach południowej Azji — w Indiach, Birmie, Indonezji, na Cejlonie i na Płw. Malaj-skim.

łuskoskóre (Squamata} — najliczniejszy rząd gadów z pod-gromady ->-Lepżdosaurza. Należą tu zwierzęta o bardzo różnorodnej

postaci, budowie ciała oraz różnych' przystosowaniach. Pochodzą od permskich albo triasowych gadów, należących do rzędu Eosuchia.

Stopień ruchliwości żuchwy jest u nich rozmaity, a to z kolei decyduje o sposobie pobierania pokarmu. Przy małej ruchliwości żuchwy (u

jaszczurek) pokarm jest miażdżony, przy dużej ruchliwości (u węży) zdobycz musi być połykana w całości. U większości j tunków ł.

głowę pokryn rogowe tarczki, różnej ' kości i kształtu, a resztę — rogowe łuski. Z wyjął bardzo nielicznych gatui brak jest w skórze

jakich wiek gruczołów. Ł. okres zrzucają wierzchnią, zrogołl ciała warstwę naskórka, cz linieją. Mają poprzecznie długiej osi ciała

ustawie, szparę otworu kloakalnego.3 samców występuje parzyg narząd kopulacyjny (tzw. l mipenes), którego wielko kształt oraz inne

cechy mor;

logiczne są właściwościami ;

tunkowymi. Ł. mają na o rozdwojony na końcu jeż wysuwamy z pyska. Większ ł. cechuje kolorowe, czę jaskrawe, o rozmaitych des

niach ubarwienie oraz prz ważnie dość znaczna ruch! wość. Poza nielicznymi wyją karni ł. są mięsożerne. Więi szość gatunków jest

jajorodl (ich jaja mają miękkie, pe gaminowe osłonki). U pozost łych gatunków występuje zj| wisko jajożyworodności lii żyworodności

przy obecnośi prymitywnego łożyska. WsrS dziś żyjących gadów rząd ł. H jedyna grupa znajdująca się l rozkwicie. Dzieli się on na

podrzędy: obrączkowce, czy;

amfizbeny, jaszczurki i wężd które wywodzą się z jaszcza rek. Między amfizbenami, jaji szczurkami a wężami wyst^ pują znaczne różnice

w pokryj ciu ciała łuskami, w budowli czaszki, wykształceniu pasów ' kończyn (a co za tym idzie -w sposobie poruszania się), ' budowie

narządu słuchu, jęz^ ka i innych narządów. Znan są liczne gatunki o pośrednicy cechach budowy ciała miedza jaszczurkami i wężami.

Wszyi stkie ł. są zwierzętami ciepło-| lubnymi, w związku z czyr

ogromna ich większość występuje w strefach tropikalnych i subtropikalnych wszystkich kontynentów. Nieliczne gatunki żyją wysoko w

górach, a do wyjątków należą formy o zasięgu przekraczającym Północne Koło Podbiegunowe. Ł. są gadami przeważnie lądowymi,

tylko niektóre (węże morskie) prowadzą ściśle wodny tryb życia i nigdy na ląd nie wychodzą. Ł. charakteryzuje

ogromna rozpiętość długości ciała — od kilku centymetrów ((gekkon krągłopalcowy) do powyżej 11 m (pyton siatkowy). Rząd ł.

obejmuje ok. 600 rodzajów i ok. 5700 gatunków (co stanowi ok. 96% wszystkich współcześnie żyjących gadów), w tym jaszczurki

reprezentowane są przez ok. 300 rodzajów i ok. 3000 gatunków, a węże — przez ok. 300 rodzajów i 2700 gatunków.

M

mabuje (Mabuya) — rodzaj gadów z rodziny ->scynków. Należą tu średniej wielkości gatunki osiągające długość ciała 25—30 cm.

Przeważnie mają brązowo ubarwiony grzbiet, najczęściej z 3 wzdłużnymi, białymi lub żółtymi paskami, wzdłużnymi ciemnymi wstęgami

lub wzdłużnie ułożonymi ciemnymi plamkami. Częstym również deseniem są ciemne plamki lub kropki ułożone w poprzeczne rzędy lub

nieregularnie rozrzucone. U m. występują również barwy niebieskie, zielone i czerwone. Samce indonezyjskiego gatunku Mabuya

multifasciata mają wzdłuż środka grzbietu rząd plam o barwie pomarańczowej. U niektórych gatunków m. występują w okresie

młodocianym mnę barwy niż u dorosłych (np. na brązowym tle wzdłuż-"e niebieskie paski, których brak u osobników dojrzałych). M.

charakteryzują się wysmukłym kształtem ciała, długim ogonem i dobrze wykształconymi odnóżami. Głowę pokrywają tarczki, zaś resztę

ciała "^ałe i gładkie łuski. M. są Jaszczurkami przystosowanymi ^ życia w różnych środowiskach lądowych. Prowadzą dzienny tryb

życia, odznaczają się dużą ruchliwością, szybko biegają, a nawet skaczą. Sprawnie wdrapują się na krzewy i wspinają na drzewa. Nie wy-

grzebują nor, lecz kryją się pod kamieniami. Żywią się owadami. Jedne gatunki m. są jajorodne inne jajożyworodne M. zamieszkują

tereny suche, stepowe i trawiaste oraz skały i rumowiska skalne. Niektóre gatunki, np. afrykańska Mabuya ąuinąuetaeniata żyje w

pobliżu ludzkich zabudowań, gdzie często można ją spotkać na dachach domów i chat. Inny bardzo pospolity amerykański gatunek

Mabuya mabouya chętnie przebywa w małych miastach i osiedlach. M. występują w gorących strefach prawie wszystkich kontynentów,

w Afryce, na Madagaskarze, w Ameryce Północnej, Meksyku, Ameryce Środkowej — ich zasięg dociera aż do Chile i do środkowej

Argentyny w Ameryce Południowej, w południowo-wschodniej Azji, na Nowej Gwinei i na małych wyspach indomalajskiego regionu. Nie

występują w Australii.

malpolon

marszczelec pierścieniowy

malpolon (Malpolore monspes-sulanus) — gatunek gada z rodziny -^wężowatych. Rośnie do długości 2 m. Jest największym

europejskim wężem. Ma dużą i wysoką głowę, słabo zaznaczone przewężenie szyjne, walcowaty tułów bez bocznych krawędzi oraz długi

ogon, o-siągający ok. 1/5 długości ciała. Nieproporcjonalnie duże o-czy posiadają okrągłe źrenice. Ubarwienie grzbietu jest gli-

niastobrązowe, oliwkowobrązo-we lub ciemnobrązowe, jednolite albo pokryte małymi, ciemnymi plamkami, ułożonymi w 5 do 7

podłużnych rzędów. U niektórych osobników plamki grzbietowe zlewają się ze sobą. Żółtawy lub czerwonawy brzuch pokrywają

liczne, matę, czarne plamki. Charakterystyczną cechą m. jest jego uzębienie. Na szczęce występuje 10 do 17 zębów, z których l lub 2

pary, znacznie większe, opatrzone rynienkami i znajdujące się w tyle szczęki, są zębami jadowymi (->-0pźstho-glypha). W żuchwie

przednie zęby są dłuższe od tylnych i brak jest wśród nich zębów jadowych. M. zamieszkują tereny suche i kamieniste, częściowo

piaszczyste, porośnięte niską roślinnością, stepy, rzadziej sady, winnice i pola u-prawne. Na wyżynach dochodzą do 700 m n.p.m. W

lecie prowadzą zmierzchowy i nocny tryb życia, a na wiosnę i w jesieni aktywne są w dzień. Chowają się w szczelinach między

kamieniami, w norach gryzoni i w innych kryjówkach. Mają zwyczaj nacierania od czasu do czasu brzucha końcem pyska,

rozprowadzając w ten sposób wydzielinę gruczołów nosowych. Czynią to prawdopodobnie w celu pozostawiania na podłożu śladu

węchowego, będącego znakiem

rozpoznawczym dla innych| sobników tego gatunku. W Ę cu samice m. składają 4 do| jaj o wymiarach 40X15 B M. są bardzo agresywne.

W! zie niebezpieczeństwa gw townie i głośno syczą. GłóVI ich pokarm stanowią jaszc;

ki; prócz nich pożerają r węże (w tym również żm a także małe ptaki i p gryzonie. M. są'niezwykle łoczne. Duży okaz potrafi żreć

jednorazowo 20 dorosły jaszczurek. W niektórych prą padkach, po schwytaniu ofia do pyska, owijają ją splotą! ciała. Małe zwierzę

ukąszcoj przez m. ginie od jego jadu j ciągu l do 2 min. Dla cziowi| ka niewielki m. nie stano3| szczególnego zagrożenia, | chwili

ukąszenia bowiem '| miejscowione w tyle pasze zęby jadowe nie mogą ciosie nać ciała człowieka. Jedyr przednie zęby (nie jadowe) p

wodują zwykłe, mniejsze Id większe skaleczenia. Natomiaj skutki ukąszenia przez dużeg m., długości 1,5 do 2 m, maj| cego więc

odpowiednio du paszczę i możliwości głębok go uchwycenia, np. ręki, mo się okazać groźne dla zdrów człowieka. M. występują w E

łudniowej Europie, w półno no-wschodniej Afryce i w Azj Mniejszej.

mamba czarna (Deredroasp polylepis) — gatunek gada rodziny —>-zdradnicowatych. Ri śnie do długości 4,5 m. Okaz dorosłe mają

ubarwienie jed nolicie ciemnobrązowe, czarn| lub oliwkowobrązowe, a osób niki młodociane — zielonkaw< Zęby jadowe m.cz. są bardz

duże, a pierwsze zęby żuchwo we (podobnie jak u wszyst| kich mamb) — znacznie dłuż| sze od pozostałych. M.cz. żyj| na terenach

zalesionych luq

pokrytych zaroślami. Czasem spotyka się ją na drzewach. 2ywi się rozmaitymi małymi Kręgowcami. Jest wężem bardzo ruchliwym i

agresywnym. \ff czasie ataku unosi w górę przednią część ciała. Jad m.cz., podobny w działaniu do jadu Kobry, zawiera dużo neuroto-ksyn

i jest dla człowieka bardzo niebezpieczny. Ukąszenie przez tego węża jest prawie zawsze śmiertelne. M.cz. występuje w środkowej i

połud-niowo-wschodniej Afryce, m.in. w Etiopii, Kenii, Tanzanii, Mozambiku i Rodezji. Na północy sięga do Dakaru.

mamba zielona (Deradroaspis angusticeps) — gatunek gada z rodziny ->-zdradnicowatych. Rośnie do długości 2 m. Ma u-barwienie

grzbietu jednolicie jaskrawozielone, brzuch żółtozielony, oczy duże, czarne.Jest jednym z najpiękniej ubarwionych węży Afryki. Żyje w

lasach, gdzie prowadzi nadrzewny tryb życia. Żywi się prze-

Mamba zielona

raźnie ptakami i małymi ga-"ami, zwłaszcza jaszczurkami. "limo swei nłochliwości iest

dla człowieka niebezpieczny, gdyż dysponuje silnym jadem. Występuje w południowo-

-wschodniej Afryce, od Kenii do Natalu, oraz na wyspie Zan-zibar.

marszczelec pierścieniowy (Si-phonops ctłmulatus) — gatunek płaza z rodziny marszczelco-watych (Caeciltżdae), z rzędu

-upłazów beznogich. Rośnie do długości 40 cm. Ma silnie wydłużone ciało, na całej długości jednakowo cienkie, średnicy ok. 1,5 cm,

pozbawione zupełnie kończyn i ogona. Powierzchnię skóry pokrywają poprzeczne. głębokie bruzdy, tworzące na niej regularne, grube

pierścienie w liczbie 85 do 95 (u dorosłych osobników). W związku z tym m.p. przypomina dużą dżdżownicę. W skórze brak łusek. Na

żuchwie występuje. tylko l rząd zębów. Oczy są lepiej wykształcone niż u innych marszczelcowatych. Czuł-,ki dotykowe znajdują się w

pobliżu oczu. Ubarwienie ciała (z wyjątkiem bruzd) jest czarne o stalowym połysku, bruzdy natomiast mają barwę białawą i są dobrze

widoczne. M.p. prowadzi ściśle lądowy i ziemny tryb życia. Ryje chodniki w ziemi lub przebywa pod grubą warstwą ściółki leśrifej.

Zamieszkuje tereny wilgotne w pobliżu wód płynących. Żywi się przeważnie mrówkami i termi-tami. Samica składa ok. 5 jaj w

wygrzebanych przez siebie jamkach w ziemi. Duże komórki jajowe owalnego kształtu mają wymiary 8,5X10 mm, są sklejone ze sobą

galaretowatą substancją. Samica opiekuje się jajami, owija się wokół nich i pozostaje w tej pozycji aż do wylęgu kijanek. Zapłodnienie jaj

jest wewnętrzne, odbywa się za pomocą narządu konulacvinpen. a ich rny.wói

matamafci

przedstawia się podobnie jak u innych marszczelcowatych (->4usecznik lepki). M.p. występują w Ameryce Południowej — w

Brazylii, Ekwadorze, Peru i Gujanie (Tabl. VII/1).

matamata (Chelus fimbriatus) — gatunek gada z rodziny Chelidae, z podrzędu ->-żółwi bokoszyjnych. Karapaks dochodzi do długości

40 cm. Pancerz grzbietowy jest płaski, okrągły. Tarcze grzbietowe pokrywają pojedyncze, duże, rogowe guzy, ułożone w 3 wzdłużne

rzędy. Głowa ma wybitnie trójkątny zarys wskutek silnie zwężonego szczytu pyska, zakończonego długim, rurkowatym i do góry

sterczącym wyrostkiem. Na końcu tego wyrostka znajdują się otwory nosowe umożliwiające m. oddychanie powietrzem w stanie

zupełnego zanurzenia, bez wychylania głowy nad powierzchnię wody. Na bokach głowy, a zwłaszcza w kątach szczęk oraz na bokach

długiej, pokrytej miękką skórą szyi, widoczne są liczne, długie, frędzelko-wate wyrostki skórne. Palce wszystkich kończyn spinają błony

pływne. Ubarwienie ka-rapaksu, głowy, szyi i pozostałych części ciała jest ciemno-oliwkowobrązowe. M. żyją wyłącznie w wodzie,

mianowicie w rzekach i ich bagnistych rozlewiskach. Jaja składają na

mokasyn dalekowschodni

Matamata

iąłzie. Żywią się głównie ma-cyai rybami, na które nieru-

zbiornika wodnego. Poza zjadają żaby i kijanki. W;

tek ciemnego ubarwienia, U nych wyrostków skórnych O pokrycia karapaksu warst glonów są zupełnie do ż6 niepodobne i w wodzie ni&

strzegalne. Upodobniają się sterty butwiejących liści. C ryba zbliży się , do głowy wówczas żółw gwałtownym chem otwiera szeroki pi

ryba zaś bezwładnie do n wpada wciągnięta ssącym dem wody, wywołanym ruc pyska. M. występują na nocnych obszarach Amer:

Południowej — w Brazylii, C Janie oraz w rzekach Wenez eli, w których są dość pos lite.

matikora (Matźcora iratestżn lis) — gatunek gada z rodzic ->-zdradnicowatych. Rośnie "i długości 0,6 m. Grzbiet koi rowy z

wzdłużnym deseniem tworzonym z barw czarny< żółtych i czerwonych. M. w kazuje niezwykłą i rzadko sp tykaną u jadowitych we;

właściwość anatomiczną, mi nowicie ogromny przerost gr< czołów jadowych. W związł z tym nie mieszczą się one-normalnym swoim

miejscu, w głowie za oczami, nad goi szczęką, lecz sięgają w g jamy ciała aż do 1/3 długoi tułowia. Powoduje to zmiął w układzie

narządów wewn trznych, w tym znaczne prz sunięcie serca ku tyłowi cia;

M. należy do bardzo jado'ł tych węży, szczególnie nieb' piecznych dla człowieka, p) czym skład chemiczny jadu n jest dokładnie znany.

Wkrót< po ukąszeniu człowiek odczi wa lokalny silny ból, nastęi nie pojawiają się zaburzeni oddechowe i równowagi, wres;

cię utrata przytomności

Aw.inł.A T\/T riTm>TQ^'7l T-ia'7H=

ny, nocny oraz skryty tryb życia i w związku z tym ukąszenia człowieka należą do rzadkości. Jest gatunkiem jajoży-worodnym. M.

występuje w południowo-wschodniej Azji.

meandrowce -^-pochodzenie i ewolucja gadów.

metamorfoza u płazów -^-przeobrażenie u płazów.

mokasyn błotny (Agkistrodon piscworus) — gatunek gada z rodziny -»-grzechotnikowatych. Ma ubarwienie grzbietu czarne lub

ciemnobrązowe, bez desenia. Młode osobniki są brązowe z poprzecznymi, ciemnymi plamami na grzbiecie. Podobnie jak wszystkie

mokasyny nie posiada grzechotki. M.b. zamieszkuje tereny podmokłe, moczarowate i bagniste; spotyka się go również nad brzegami

rzek i strumieni. W wodzie, w której świetnie pływa i nurkuje, często czatuje na zdobycz. Żywi się przede wszystkim rybami, a prócz

tego pożera wszelkie małe kręgowce, jak żaby, jaszczurki, węże, ptaki i niewielkie ssaki. Zjada również padlinę, zwłaszcza martwe ryby,

w tym odpadki rybne wyrzucane przez rybaków oraz ryby porzucone przypadkiem przez ptaki wodne. Samica rodzi 5 do 15 młodych

długości 15 do 30 cm. Samce często odbywają walki godowe w wodzie, wychylając z niej głowy i przednie odcinki tułowia. M.b. są

agresywne i bardzo jadowite. Występują na południowo-wschodnich obszarach Ameryki Północnej.

mokasyn dalekowschodni (Ag-kistrodon halys) — gatunek gada z rodziny —>-grzechotniko-watych. Rośnie do długości

1.9. m Ą/To ntMan^orno cynrn-

brązowe z licznymi poprzecznymi, nieregularnymi, żółtymi, paskami, czarno obramowany-

Mokasyn dalekowschodni

mi. Między nimi widnieją ciemne plamy z jasnymi otoczkami. M.d. podobny jest z kształtu ciała, a zwłaszcza z kanciastej, z przodu

zwężonej, a z tyłu silnie rozszerzonej głowy, do żmii. Zamieszkuje rozmaite środowiska ekologiczne, głównie stepy i półpustynie, a na

dalekowschodnich obszarach Azji żyje również w lasach. W górach spotyka go się aż do granicy wiecznego śniegu. Jeszcze na

wysokości 4000 m n.p.m. jest dość liczny. Przebywa tu wśród głazów i skalnych rumowisk. Na nizinach, podobnie jak żmija, prowadzi

nocny tryb życia, wysoko zaś w górach staje się aktywny i żeruje w późnych godzinach popołudniowych i porannych, w południe

natomiast wygrzewa się na słońcu. M.d. ukrywa się w norach gryzoni, pod kamieniami lub w szczelinach skalnych. Żywi się głównie

gryzoniami, a poza tym żabami, jaszczurkami, wężami, pisklętami i jajami ptaków. Samica rodzi do 12 młodych długości 15 do 20 cm.

Dla człowieka ukąszenia m.d. są szczególnie niebezpieczne w przypadku pokąsania tułowia lub głowy. Dla zwierząt nawet tak dużych jak

owce, kozy i konie ukąszenia tego węża są przeważnie śmiertelne. W niektórych latach w centralnej Azji setki koni pa-rima ofiara m.d..

stad budzą

mokasyn gładki

mussurana

one postrach wśród pasterzy. M.d. występują w całej środkowej Azji, od pogranicza z Europą na zachodzie aż po Japonię i

Tajwan na wschodzie.

•'?

mokasyn gładki (Agkistrodon rhodostoma) — gatunek gada z rodziny -»-grzechotnikowa-tych. Rośnie do długości 85 cm.

Charakteryzuje go brak żeberek na łuskach tułowia, w związku z czym powierzchnia ciała jest zupełnie gładka. M.g. ma ubarwienie

grzbietu jasno-czerwonobrązowe z 2 rzędami trójkątnych, brązowych plam z białymi i czarnymi obwódkami. Żyje na wilgotnych, a na-

wet bagnistych obszarach, na polach ryżowych i terenach innych upraw rolnych. Żywi się głównie małymi gryzoniami oraz żabami.

M.g. jest jajorod-ny. Samica składa 10 do 30 jaj do przygotowanego przez siebie gniazda i opiekuje się nimi aż do wylęgu młodych.

Śmiertelne przypadki pokąsań człowieka przez m.g. nie są znane. M.g. występują na Półwyspie Indochińskim, na Sumatrze, Jawie oraz w

Indonezji.

mokasyn himalajski (Agkistrodon himalayanu,s) — gatunek gada z rodziny ->grzechotniko-watych. Rośnie do długości

kilkudziesięciu centymetrów. Samica rodzi młode. M.h. żyje w górach; znajdowano go nawet na wysokości ok. 4900 m n.p.m. Należy

do nielicznych gatunków gadów występujących na tak znacznej wysokości nad poziomem morza i przystosowanych do życia w skrajnie

surowych warunkach klimatycznych. M.h. zamieszkuje w środkowej Azji zachodnią część Himalajów.

mokasyn miedzioglewiec (Ag-kistradan. coTitortri.-rt — oat.n-

nek gada z rodziny ->-grzech nikowatych. Rośnie do długc l m. Ubarwienie jego grzbi jest żółtawobrązowe lub cz

Mokasyn nuedzloglowiec

wonawe, z poprzecznymi, cz wonobrunatnymi, ciemno rzężonymi pręgami, zwężon na środku grzbietu, a znać rozszerzonymi na bokach

tuło wia. Grzbietowa powierzchni) głowy ma barwę czerwono miedzianą, brzuch — żółtawi lub różową, plamistą. M.m. za| mieszkuje

różne środowiska, 1 tym lasy liściaste, łąki, past wiska, pola uprawne, sady ora tereny pagórkowate o glebac] częściowo kamienistych.

Żyw się małymi gryzoniami i róż maitymi owadami oraz ich gal sienicami. Na wiosnę odbywa gody, podczas których samca toczą

między sobą swoista walki — tańce o samicę. Pod koniec lata samice rodzą po 9 do 6 młodych. M.m. jest naj-i pospolitszym jadowitym

wę-i żem Ameryki Północnej. Ze względu na jego liczebność^ szerokie rozprzestrzenienie orazj występowanie w różnych śro-^

dowiskach ukąszenia ludzij przez niego często się zdarzajął Ukąszenia tego małego grze-j chodnika, aczkolwiek bardzoj bolesne, nie

zagrażają jednaki życiu dorosłego człowieka. M.m.|

Ktnsll-nirnw/l rfnh-rypt •yrtrtoT łin-a

dowie i może w niej żyć nie-[{iedy nawet ponad 20 lat. Występuje na wschodnich i połud-niowo-wschodnich obszarach

Ameryki Północnej.

moloch, moloch straszliwy (Mo-loch horridus) — gatunek gada z rodziny ->.agam. Rośnie do długości 22 cm. Jego ogon jest nieco

mniejszy od połowy długości ciała. Ma małą głowę, szyję wyraźnie wyodrębnioną, tułów szeroki, rozpłaszczony, ogon na przekroju

okrągły. Cała grzbietowa powierzchnia ciała m., w tym odnóża i ogon, najeżona jest różnej wielkości, ostrymi, w rozmaitych kierunkach

powyginanymi, rogowymi kolcami. Największe z nich u-kładają się wzdłuż środkowej linii grzbietu, nad oczami oraz na bokach głowy i

tułowia.

-^W Moloch straszliwy

Prócz nich duże, wysokie i o-stro zakończone rogowe naroś-^ w postaci garbów pokrywają sklepienie głowy, szyję i odcinek krzyżowy.

W gęstwinie kolców, cierni i rogowych guzów trudno jest w pierwszej chwili rozpoznać kształty tej Jaszczurki. M. ma ubarwienie

Przeważnie jasnobrązowe lub rdzawe, z ciemnymi plamami, wożonymi symetrycznie wzdłuż Sfzbietu. Zamieszkuje wyłącznie tereny

pokryte luźnymi

piaskami i prowadzi naziemny oraz dzienny tryb życia. W razie niebezpieczeństwa zagrze-buje się płytko w piasku lub kryje się w

naturalnych ziemnych zakamarkach. Głównym jego pokarmem są mrówki, których pożera ogromne ilości. Jednorazowo może ich zjeść

ok. 1500 sztuk. Ta specjalizacja pokarmowa uniemożliwia hodowlę m. w warunkach sztucznych. M. występują w południowej i

zachodniej Australii.

mussurana (Cletźa cloelia) — gatunek gada z rodziny -^wężowatych. Rośnie do długości 2,5 m. Należy do grupy -»-0pi-sthoglypha.

Ubarwienie grzbietu osobników dorosłych jest niebieskoczarne, osobników młodych — różowawe. M. żywi się głównie innymi wężami

(w tym również jadowitymi, jak ->-żararaka i -»-groźnica), przy czym może pożreć węża niewiele mniejszego od siebie. Ofiarę oplata

ciałem i wielokrotnie kąsa. Mimo że m. jest jadowita, to jednak uważa się ją za zwierzę bardzo pożyteczne, gdyż tępi inne węże jadowite,

szczególnie groźne dla człowieka. Pokąsania przez nią ludzi należą do rzadkości, jad zaś jej jest słaby. M. występuje dość pospolicie w

Ameryce Środkowej ł w Ameryce Południowej po Argentynę. W związku z pożyteczną rolą m. w herbie -^-Instytutu Butanta oraz na

znakach 'fabrycznych surowic produkowanych przez ten instytut zamieszczono wizerunek m., będącej symbolem ochrony przed

jadowitymi wężami.

narząd balansowy

narząd Rusconiego

N

narząd balansowy -^narząd Rusconiego.

narząd Biddera — narząd występujący u samców -»-ropucho-watych, stanowiący niedorozwinięte jajniki. Znajduje się on z przodu

męskich gruczołów płciowych, w ich pobliżu. Po sztucznym usunięciu jąder następuje zmiana płci, gdyż wówczas n.B. rozwija się w

normalnie funkcjonujące jajniki, które wytwarzają jaja. Po zapłodnieniu jaj rozwijają się z nich kijanki, N.B. ma duże znaczenie dla

systematyki płazów bezogonowych, gdyż obecność jego pozwala na bezsporne zaliczenie danego gatunku płaza do rodziny

ropuchowatych, brak zaś tego narządu wyklucza przynależność do tej rodziny. W ostatnich latach badania przeprowadzone w tym

zakresie umożliwiły skorygowanie przynależności systematycznej niektórych grup płazów, co spowodowało m.in. pewną zmianę

dotychczasowych granic zasięgu geograficznego rodziny ropuchowatych.

narząd Jacobsona — specyficzny narząd zmysłu węchu, występujący u ->-gadów. Leży on poniżej jamy nosowej i nie ma z nią

połączenia. N.J. składa się z 2 kieszonek, których przewody otwierają się (niezależnie od siebie) na podniebieniu w przedniej części jamy

gębowej. Kieszonki te są stale wypełnione cieczą, będącą produktem gruczołów przyocznych. Działanie n.J. polega na przenoszeniu

końcem języka substancji zapachowych z przedmiotów lub z powietrza do wnętrza tego narządu, gdzie za

cje te docierają do nat węchowego, wyścielaj ściany kieszonek (po wci? ciu języka do pyska, jegoil dwojone końce przyleg;

ujść n.J.). U ->7,olwi org jest mały i słabo wyks ny, w przeciwieństwie do > szczurek, a zwłaszcza -MI u których rozdwojony na cu język

jest szczególnie'1 chliwy. U -^-krokodyli na ten nie występuje. N.J. st wi urządzenie dodatkowe sprawniające na ogół do rozwinięty

zmysł węchu dów, którego receptory dują się także w jamie wej. Stąd jaszczurki i mają znacznie lepszy od ir gadów zmysł węchu, poz\

jacy im tropić niewidoczną! nich ofiarę, doskonale ro;

znawać pokarm, wrogów' osobniki płci odmiennej.

narząd linii bocznej

zmysłowy występujący u larw płazów i u niektód płazów dorosłych. Reagujej na ruch wody. U -upłazów! stępuje w postaci otwara na

zewnątrz, oddzielnych, k| kowatych zagłębień w sk6J zwanych neuromastami. Kq ułożone są wzdłuż obu bolj ciała, tworząc pojedyncze']

nie, ciągnące się od głowy1;

do końca ogona. U płazów] jedyncze kubki składają si kilku właściwych koma czuciowych. Komórki te n kształt gruszkowaty i zat czone

są pręcikami czucio mi, sterczącymi do wnę kubka wypełnionego wód płaza przebywającego w dowisku wodnym. Komd czuciowe

otaczają komo zrębowe, pozbawione pręciki

jest od reszty komórek naskórka niskim kołnierzem, będącym tworem tegoż naskórka. Komórki czuciowe oplata gęsta sieć włókien

nerwowych, których ośrodek znajduje się w mózgu, w tzw. wzgórku słuchowym. Zarówno u larw, jak i u dorosłych -upłazów ogoniastych,

prowadzących lądowy tryb życia, n.l.b. ma podobną budowę, różni się zaś tym, że u okazów dorosłych kubki są głębsze i komórki

czuciowe są bardziej ukryte w skórze niż u form larwalnych. Natomiast w okresie godów, kiedy dorosłe płazy ogoniaste przebywają w

wodzie, kubki ich n.l.b. spłycają się, dzięki czemu łatwiej wnika do nich woda. Dla form dorosłych znajdujących się na lądzie n.l.b. nie ma

żadnego znaczenia. N.l.b. jest dobrze wykształcony u larw wszystkich płazów oraz u dorosłych płazów ogoniastych, natomiast brak go u

dorosłych -upłazów bezogonowych. Wyjątek pod tym względem stanowi afrykański płaz bezogonowy -oplatana, który prowadzi ściśle

wodny tryb życia. N.l.b. pozwala wyczuwać prądy oraz wszelkie drgania wody (co umożliwia pełną orientację w środowisku wodnym

nawet Przy słabej widoczności, np. w mętnej wodzie lub w nocy), pozwala zauważyć poruszającą się zdobycz, zbliżanie się jakiegoś

zwierzęcia lub ominąć niewidoczną przeszkodę.

narząd policzkowy, jamka po-uczkowa, oko termiczne — na-^ąd zmysłu termicznego wy-^ępujący wyłącznie u węży z rodziny -

ogrzechotnikowa-tych. N.p. jest narządem pa-^ystym i ma postać silnie Wgłębionej jamki lub krótkiej "ruzdy. Twory te położone są Po

obu stronach głowy, między

otworem nosowym a okiem. Dno jamki pokrywa błona, do której dochodzą liczne zakończenia nerwowe. Działanie n.p. polega na

odbieraniu promieniowania cieipnego (podczerwonego), którego źródłem jest ciało jakiegoś małego ssaka. Dzięki n.p. grzechotnik w

ciemnościach nocnych (lub sztucznie oślepiony) nieomylnie odnajduje ofiarę, mimo że jej nie dostrzega wzrokiem. Narząd ten jest

wyraźną cechą adaptacyjną, umożliwiającą sprawne zdobywanie pokarmu w czasie nocnych łowów.

narząd równowagi —>-narząd Rusconiego.

narząd Rusconiego, narząd równowagi, narząd balansowy, haczyki — narząd mający postać 2 cienkich, dość sztywnych, prostych,

nitkowatych tworów skórnych (każdy długości ok. l mm), wyrastających po obu bokach głowy młodych kijanek niektórych gatunków -

upłazów ogoniastych, np. tra-szek, oraz u kijanek jednego gatunku płazów bezogonowych, mianowicie u -oplatany. N.R. jest wytworem

naskórka, każda z jego nitek ma końce bu-ławkowato rozdęte, w których znajdują się duże skupienia jednokomórkowych gruczołów

śluzowych, zwanych -»-gruczo-łami Leydiga. W każdym z tych wyrostków wypełnionych tkanką łączną biegną 2 naczynia krwionośne

— tętnica i żyła — łączące się ze sobą u szczytu wyrostka. Wyrostki skierowane są na boki, dzięki zaś skurczom mięśni znajdujących się

u ich podstawy mogą one wykonywać niewielkie ruchy. U zarodka fraszki n.R. pojawia się równocześnie z zawiązkami skrzeli

zewnętrznych, wcześniej od zawiązków przednich koń-

narządy gwiaździste

narządy wzroku gadów

czyn, a na krótko przed opuszczeniem osłon jajowych przez młodą larwę. Po wykluciu się kijanki z osłon gajowych n.R. osiąga

maksymalną wielkość, z chwilą zaś wykształcenia się przednich odnóży zostaje całkowicie zresorbowany i znika bez śladu. Zatem pełny

rozwój n.R. przypada na okres, w którym przednie odnóża kijanki znajdują się dopiero w stadium morfologicznego różnicowania, a

resorpcja następuje wówczas, gdy przednie odnóża larwy zaczynają funkcjonować. N.R. służy młodej kijance, nie umiejącej jeszcze

sprawnie pływać i nie mającej odnóży, do przyklejania się do różnych przedmiotów, przede wszystkim do pędów roślin wodnych, w ak-

warium zaś nawet do powierzchni szyb. Przyklejanie to następuje dzięki lepkiemu śluzowi, jaki pokrywa maczugowate końce n.R. Dzięki

n.R. kijanka może zaczepić się nad dnem zbiornika wodnego, na którym zwykle panują gorsze warunki bytu — brak światła, niższa

temperatura wody, mniejsza ilość tlenu rozpuszczonego w wodzie (pochłanianego przez rozkład nagromadzonej materii organicznej) —

oraz gdzie czyha znacznie większa liczba wrogów. Ponadto n.R. uzupełnia oddechową funkcję skrzeli (gdy są one jeszcze słabo roz-

winięte) oraz pełni rolę równoważników umożliwiających kijance lepsze utrzymywanie równowagi zarówno w czasie jej ruchu, jak i

chwilowego pobytu na powierzchni dna.

narządy gwiaździste ->-grzbie-toród amerykański.

narządy słuchu i równowagi gadów. U większości gadów n.s. i r. są dobrze rozwinięte i wykazują szereg cech adaptacyjnych do

warunków śi wiska lądowego. Składają;;

z ucha środkowego i wev' trznego. Ucho zewnętrzne stępuje jedynie u ->-krokoi Otwór ucha środkowego pr krywa od zewnątrz błona i

benkowa, za którą znajdujej jama bębenkowa połączeni gardzielą za pośrednictw trąbki słuchowej, czyli pi wodu Eustachiusza. W jai

bębenkowej występuje kos słuchowa (stapes) w post pręcika kostnego, który pr rasta jednym końcem do t ny bębenkowej, drugim

końcem przylega do błony < graniczającej ucho środko od wewnętrznego. Ucho \ wnętrzne (obejmujące narzs zmysłu słuchu, jak i

równon gi) mieści się w tzw. błędnil błoniastym, otoczonym puszl kostną. Najbardziej istotnył składnikami błędnika są po! czone ze sobą

3 kanały półK listę oraz przewód i woreczi endolimfatyczny. Wypełnić! są one endolimfą, wewnętrzi zaś ich ściany wyścielają k mórki

zmysłowe. Fale glosom rozchodzące się w powietr wprawiają w drganie bło bębenkową, która przekazi je za pośrednictwem kolumie ki

słuchowej do przestrzeni ( rylimfatycznej, otaczającej cho wewnętrzne i wypełnior perylimfą. Z kolei drgania f rylimfy przekazywane są

ścii nie błędnika, ta zaś powoduj] drgania endolimfy. W końc drgania te, przechwytywari przez odpowiednie słuchowca komórki

zmysłowe, dochod;^| za pośrednictwem nerwów 4^^ odpowiedniego ośrodka w mól gu, gdzie rejestrowane są J postaci wrażeń głosowych.

Pod łożem odczucia braku równej wagi wynikającego ze zmiana położenia ciała jest nacisk er| dolimfy na jeden z 3 kanałó^

półkolistych, ustawionych względem siebie pod kątem prostym. Nacisk ten powoduje podrażnienie odpowiednich zakończeń

nerwowych przekazywane do ośrodka w mózgu, co wywołuje określone reakcje ruchowe, umożliwiające powrót ciała do położenia

równowagi. U -»-żółwi, -Aatterii i u

->-węży brak ucha środkowego (błony i jamy bębenkowej), a jako pozostałość ucha środkowego występuje jedynie kolumienka słuchowa.

Gady te są głuche.

narządy słuchu i równowagi płazów. U wszystkich płazów brak ucha zewnętrznego. U

-upłazów ogoniastych, -upłazów beznogich oraz u niektórych niżej uorganizowanych

-upłazów bezogonowych (np. u

->-kumaków i ->-grzebiuszkowa-tych) brak też ucha środkowego (błony bębenkowej, jamy bębenkowej i kostki słuchowej). W związku z

tym płazy te są prawdopodobnie głuche. U płazów ogoniastych i beznogich jest to zrozumiałe, gdyż płazy te głosu nie wydają, jednak u

pozostałych, wymienionych wyżej płazów trudno to wyjaśnić, wydają one bowiem, zwłaszcza podczas godów, charakterystyczne głosy.

U przeważającej większości płazów bezogonowych występuje dobrze rozwinięte ucho środkowe, przystosowane do warunków lądowego

środowiska. Ucho środkowe składa się m.in. z błony bębenkowej kształtu kolistego, rzadziej owalnego. Wielkość błony bębenkowej

oraz jej widoczność jest rozmaita; u niektórych gatunków trudno ją zauważyć. W skład ucha środkowego wchodzi również obszerna jama

bębenkowa, łącząca się z gardzielą przewodem Eustachiusza, oraz jedna

kostka słuchowa, przylegająca jednym końcem do błony bębenkowej, drugim zaś — do błony zasłaniającej otwór jamy błędnika. U

wszystkich płazów uszy wewnętrzne (w tym narządy równowagi) są dobrze rozwinięte. Poza drobnymi szczegółami mają one budowę

analogiczną do budowy uszu wewnętrznych pozostałych kręgowców, w tym również gadów. Kijanki płazów nie mają uszu środkowych

tylko uszy wewnętrzne. Zob. też: narządy słuchu i równowagi gadów.

narządy wzroku gadów. U

większości —>-gadów oczy są dobrze wykształcone i (podobnie jak u wszystkich kręgowców) zawierają twardówkę przechodzącą na

przedzie oka w przezroczystą rogówkę, leżącą pod nią naczyniówkę przechodzącą w tęczówkę oraz siatkówkę zawierającą czopki i

pręciki będące komórkami zmysłowymi wrażliwymi na światło. Siatkówka wyściela od wewnątrz dno i boki gałki ocznej. Otwór w

tęczówce — źrenica — ma rozmaity kształt, np. okrągły, owalny, poziomo lub pionowo szparowaty, powycinany, nieregularny itp. W

tyle za nią znajduje się dobrze wykształcona soczewka, Ako-modacja odbywa się zarówno przez zmianę położenia soczewki względem

siatkówki, jak i przez zmianę kształtu soczewki. Do dna obu gałek ocznych i do siatkówki wnikają nerwy wzrokowe. Tak jak u innych

kręgowców, wnętrze gałki ocznej wypełnia półpłynna, przezroczysta substancja, zwana ciałem szklistym. W oczach niektórych gadów,

w miejscu przejścia twardówki w rogówkę, znajduje się pierścień kostny złożony z 14 małych, regularnych, płaskich kostek

narządy wzroku płazów

usztywniających przednią powierzchnię oka. Na dnie oka znajduje się niewielki, silnie unaczyniony i pokryty ciemnymi komórkami

barwnikowymi wzgórek skierowany ku soczewce. Jest to zawiązek tzw. grzebienia występującego u ptaków, a chroniącego oko przed

rażącymi promieniami świetlnymi. Oczy gada opatrzone są dobrze rozwiniętymi i ruchomymi powiekami — górną i dolną. Poza tym

występuje jeszcze trzecia powieka, tzw. błona migawkowa, przytwierdzona do dośrodkowego kąta oka, a przesuwająca się w kierunku

poprzecznym (bocznym) do ruchu powiek. U wielu jaszczurek (np. —>-scynki) oraz u

-)-węży powieki są zrośnięte, przezroczyste i tworzą tzw. okulary. Niektóre z obecnie żyjących gatunków gadów (—-hat-teria) lub ich

zarodki (->]a-szczurki) mają dobrze rozwinięte ->-oko ciemieniowe.

narządy wzroku płazów. U

wszystkich -upłazów o lądowym trybie życia oczy są dobrze wykształcone i podobnie zbudowane jak u innych kręgowców. W skład oczu

wchodzi m.in. twardówka przechodząca w przezroczystą rogówkę, naczyniówka bogato wyposażona w naczynia krwionośne i prze-

chodząca na przedzie oka w rozmaicie zabarwioną tęczówkę oraz siatkówka, w której znajdują się komórki zmysłowe

— czopki i pręciki. Źrenice u różnych gatunków mają rozmaity kształt, najczęściej jednak poziomo lub pionowo o-walny, rzadziej

trójkątny lub nieregularny. Za tęczówką znajduje się dobrze rozwinięta, spłaszczona, dwuwypukła soczewka. Oczy mają zdolność

akomodacji, która następuje tylko wskutek przesuwania

nurzaniec błotny

soczewki ku przodowi albo fania jej bez zmiany kszt soczewki. Przemieszczenie czewki odbywa się za pom połączonych z nią mieś

Wnętrze oczu wypełnia cis szkliste. Brak zawiązka grs hienia. U -upłazów bezogom wych występują niejednakov rozwinięte powieki —

górn znacznie mniejsza i nieruehi ma, oraz dolna, duża i ruchł wa, często przezroczysta, kto] przesuwając się ku górze osła' nią całą

przednią powierzchni gałki ocznej. Oczy ->-płazófl ogoniastych, zwłaszcza prowa. dzących wodny tryb życia, wy. kazują nieco niższy

stopief. rozwoju. Soczewka oka, podo-i bnie jak u ryb, jest kulista,. obydwie zaś powieki — górnaj^ i dolna — mniej więcej jedna-;

kowej wielkości, są nieruchome. U niektórych płazów;

(-^-odmieniec jaskiniowy, -^-salamandra teksaska, —.-marsz-, czelec pierścieniowy) oczy są;

uwstecznione i ukryte pod skórą, u innych zaś (-^-syrena ja-szczurowata, -s-grzbietoród a-merykański) oczy są normalnie wykształcone,

lecz zupełnie pozbawione powiek. Również larwy płazów mają dobrze rozwinięte oczy, ale brak im powiek, co stanowi cechę rybią.

neotenia — zjawisko występujące m.in. u płazów, a polegające na uzyskiwaniu dojrzałości płciowej oraz zdolności rozmnażania się w

stanie larwalnym (n. pełna albo zupełna) lub na nadmiernym przedłużaniu się życia larwalnego, jednak bez zdolności rozmnażania się (n.

niepełna albo niezupełna). U płazów n. pełna wynika z braku odpowiedniej reakcji tkanek ich larw na hormon tarczycy — tyroksynę

przy normalnie wykształconym gruczole tarczowym lub wynika z niedorozwoju bądź nienormalnej funkcji tarczycy przy zachowaniu

zdolności reagowania tkanek na hormon tego gruczołu. Pierwszy z tych czynników stanowi właściwość gatunkową, zakodowaną gene-

tycznie. Takich płazów, jak np. -^-odmieniec jaskiniowy, -»-am-fiuma 1 ->-syrena, występujących przez całe życie w stadium larwy, a

mających dobrze wykształcone gruczoły tarczowe, nie można zmusić podawaniem nawet znacznych ilości tyroksyny w pokarmie do

przeobrażenia się. Tkanki wymienionych gatunków nie reagują na hormon tarczycy. Gatunki te, nie znane jako formy lądowe, mają

tzw. larwy stałe. Inne natomiast gatunki płazów, np. dość pospolite w laboratoriach ambystomy (->-aksolotl), jakkolwiek w warunkach

naturalnych pozostają przez całe życie w stadium larwy i rozmnażają się w tym stadium, to jednak mogą się przeobrazić w zdolne do

rozrodu formy lądowe. W warunkach hodowlanych metamorfoza tych gatunków następuje często już po jednorazowym podaniu nie-

wielkiej ilości tyroksyny. Wynika z tego, że u płazów tych tarczyca nie jest w pełni rozwinięta lub nie produkuje odpowiedniej ilości

hormonu, lecz tkanki zachowały zdolność reakcji na ten hormon. U larw z objawami n. pełnej występuje szata godowa, toki samców,

składanie spermato-forów i jaj. Stosunkowo rzadkie zjawisko n. zupełnej znane Jest tylko u -upłazów ogoniastych, natomiast dość

pospolita n. niepełna występuje zarówno u płazów ogoniastych, Jak i bezogonowych. Powstawanie neotenicznych form płazów mogą

umożliwiać m.in.

panujące w środowisku życia larw, które hamują ich rozwój. Należą, do nich najczęściej albo brak odpowiedniej ilości pokarmu w

początkowym o-kresie życia larwy, albo zbyt niska temperatura wody, w której larwy żyją. Zwykle te czynniki działają wspólnie.

Znakomitym tego przykładem jest odkryty w 1959 nowy pod-gatunek ->traszki zwyczajnej. Triturus vulgaris borealis, zamieszkujący

zimne, wysokogórskie jeziora w północnej Szwecji, a występujący tylko w postaci neotenicznej.

nurzaniec błotny (Pelodytes punctdtMS) — gatunek płaza z rodziny -^-grzebiuszkowatych. Osiąga długość ok. 5 cm. Ma ciało krępe,

głowę płaską, skórę pokrytą drobnymi brodawkami. Na podeszwowej powierzchni tylnych odnóży brak rogowych modzeli. Źrenice

oczu n.b. są szparowate i pionowo ustawione, rezonatory — bardzo słabo rozwinięte i na zewnątrz niewidoczne. W okresie godów

występują u samców małe, ciemno ubarwione mo-dzele godowe, widoczne na 2 pierwszych palcach przednich kończyn, na

przedramieniu i ramieniu oraz parzyste mo-dzele na powierzchni brzusznej w okolicy mostka. Ubarwienie grzbietu jest bardzo zmienne,

najczęściej szare, brązowe lub oliwkowe z zielonkawymi, nieregularnymi plamami. Brzuch biały. N.b. zamieszkują tereny nizinne

porośnięte roślinnością trawiastą i zaroślami. Żyją przeważnie na wilgotnych albo bagnistych łąkach, na wrzosowiskach oraz wśród

zarośli w dolinach rzek. Na lądzie zręcznie skaczą, podobnie jak żaba, a w razie niebezpieczeństwa przywierają do ziemi.

'KT.t/i ••w* f. -i n rr/l/^lł-t/l^it^ •7*1 rfT"7olTV—

nurzańcowate

obrączkowiec z Florydy

wania się. Prowadzą lądowy i nocny tryb życia. Do wody wchodzą tylko w czasie godów, które odbywają w małych stawkach

silnie zarośniętych roślinnością. Pora godowa przypada na wiosnę, w południowych jednak obszarach występowania n.b.

istnieje jeszcze druga pora godowa, która przypada na jesień. Głos godowy samców jest bardzo słaby. Samice składają skrzek w

postaci krótkiego, grubego, pojedynczego, galaretowatego rulonu. Kijanki osiągają długość ok. 3 cm, wyjątkowo ok. 6 cm. N.b.

żywią się różnymi owadami, w tym gąsienicami, oraz dżdżownicami. Występują tylko w zachodniej Europie — w Hiszpanii,

Francji, Belgii i w północno-zachodnich Włoszech.

nurzańcowate (Pelodytidae) rodzina płazów z rzędu -»-pL zów bezogonowych. Rodzina nie jest wyodrębniana prą wszystkich

autorów, jedyn, zaś należący tu rodzaj oraz gatunki zaliczane są do rod;;

ny ->grzebiuszkowatych. W w różnieniu jednak od tych t. stataich, rodzaj nurzaniec (P< lodytes) wykazuje istotne róż nice w

budowie ciała. Krę krzyżowy jest wolny i łącz;

się z urostylem 2 kłykciami Kości tylnej kończyny, astra galus i calcaneus, są ze sob zrośnięte w jeden element ko stny, poza

tym na podeszwo^ wej powierzchni tylnej koniczyny nie ma rogowych mo-*l dzeli. N. występują w zachodni niej Europie (P.

punctatus) i na| Kaukazie (P. caucasicus).

O

obrąezkowee, amfizbeny (ATO-phisbaenźa) — podrząd gadów z rzędu -^łuskoskórych, jedna z najbardziej wyspecjalizowanych i

równocześnie najbardziej jpod względem budowy ciała uwstecznionych grup gadów. O. charakteryzuje swoisty, robakowato wydłużony

kształt ciała, na całej długości jednakowo gruby, na przekroju okrągły lub słabo grzbieto--brzusznie spłaszczony. Głowa o. jest mała,

podobnej szerokości jak tułów, pysk tępo zaokrąglony, zwężenie szyjne bardzo słabo zaznaczone lub nie występuje. O. mają mały otwór

gębowy, przód szczęki mniej lub więcej wydłużony, u niektórych gatunków grzbie-to-brzusznie spłaszczony, żuchwę znacznie krótszą,

tworzącą razem ze szczęką rodzaj dłuta. Zęby są duże i ostro zakończone, język krótki, szeroki, mięsisty. Szczątkowym oczom brak

powiek lub w miejscu oczu występują tylko ciemne punkty przysłonięte skórą, będące rezultatem nagromadzenia się pigmentu. Narządu

słuchu nie widać z zewnątrz z powodu braku błon bębenkowych. O. mają funkcjonujące tylko l płuco, lewe. Ogon jest krótki, podobnie

gruby jak tułów, wybitnie tępo zakończony, w związku z czym niewiele odróżnia się kształtem od głowy. Głowę okrywają tarczki,

pozostała zaś powierzchnia ciała pozbawiona jest łusek, tylko zaznaczają się na niej głębokie, poprzeczne bruzdy tworzące na

powierzchni tułowia i ogona liczne i regularnie u-łożone obrączki (stąd nazwa podrzędu). Przednie kończyny

ClP<1i WY-słonInat f--, ł——" '••'-

pięciopalczaste w porównaniu ; wielkością ciała nieproporcjonalnie małe, jednak mocne i opatrzone długimi pazurami. Tylko 3

meksykańskie gatunki (z rodzaju Bipes) posiadają przednie kończyny, pozostałe natomiast gatunki o. w ogóle odnóży nie mają, przy

czym istnieją u nich resztki pasa barkowego i miednicowego albo nawet brak tych elementów zupełnie. Podobnie jak u innych gadów, u

samców o. występuje zewnętrzny, podwójny narząd kopulacyjny (hemipenes). O. są na ogół ja-jorodne, rzadziej — jajożywo-rodne.

Większość gatunków o. ma jasne ubarwienie w kolorach różowym, żółtawym, brązowym lub pastelowoliliowym, przy czym niektóre z

nich pokryte są ciemnymi plamkami. Wylinkę zrzucają w całości podobnie jak węże. Długość cia-la o. waha się u większości gatunków w

granicach od 20 do 30 cm, a największe gatunki osiągają długość 70 cm. O. są ściśle przystosowane do naziemnego lub podziemnego

trybu życia. Te ostatnie za pomocą specyficznych ruchów głowy i przedniego odcinka tułowia ryją w ziemi chodniki, które zamieszkują.

Na ziemi poruszają się prostoliniowym ruchem ciała, posługując się przy tym głównie funkcją mięśni brzusznych. Na pokarm o. składają

się m.in. rozmaite owady, zwłaszcza mrówki i termity, przy czym pewne gatunki o. zamieszkują ich gnia-^a, do których składają swe

isja. Poza tym o. pożerają wije, dżdżownice i inne małe zwierzęta bezkręgowe. O. prowadzą na ogół skryty tryb ży-^a. Aktywne są

przeważnie w nocy i podczas pogody deszczowej. Blisko połowa gatun-

tCim? r\ ^inrotctTMno na łrrmiłcal-

nych i subtropikalnych obszarach Ameryk, niemal wszystkie pozostałe — w tropikach Afryki, nieliczne — w północnej i południowej

Afryce, na Półwyspie Arabskim i w Azji Mniejszej, a tylko l gatunek żyje w południowo-zachodniej Europie. Podrząd o. obejmuje 2

rodziny, 19 rodzajów i 132 gatunki.

obrączkowiec europejski {Bla-nus cinereus) — gatunek gada z rodziny obrączkowców. Rośnie do długości 32 cm. Ma ubarwienie

szaroczerwonawe lub rdzawobrązowe, głowę małą, pysk zwężony, tępo ścięty, szczękę i żuchwę niemal równej długości, zwężenie szyjne

Obrączkowiec europejski

słabo zaznaczone, pozostałą część ciała robakowato wydłużoną, pokrytą regularnymi o-brączkami w liczbie ok. 150. O.e. 'pozbawiony

jest zupełnie oczu oraz odnóży. Prowadzi podziemny lub naziemny tryb życia. Chodniki w ziemi ryje za pomocą głowy. Często prze-

bywa pod kamieniami. Żywi się głównie wijami, a prócz nich innymi stawonogami. O.e. jest jedynym gatunkiem o-brączkowca

występującym w Europie, na Półwyspie Pire-nejskim.

obrączkowiec z Florydy (Rhi-neura floridana} — gatunek gada z rodziny obrączkowców. Rośnie do długości 30 cm. Ma ubarwienie

jednolicie białawe z różowym odcieniem i

odmieniec amerykański

odmieniec jaskiniowy

błyszczącą powierzchnię skóry. Robakowato wydłużone ciało pozbawione jest zupełnie odnóży i oczu. Skórę pokrywają liczne, wyraźnie

zaznaczone i regularnie ułożone obrączki. Tarczki na stosunkowo małej głowie są dobrze widoczne. Przód głowy jest grzbie-to-brzusznie

spłaszczony, ogon krótki, gruby i tępo ścięty, tak mało zewnętrznie różni się od głowy, że o. z F. nazywany jest niekiedy, o.

dwugłowym. Ogólnie biorąc, o. z F. przypomina kształtem ciała dużą dżdżownicę. Prowadzi on ściśle podziemny tryb życia. Za-

ostrzonym pyskiem ryje w wilgotnej ziemi długie chodniki, w których porusza się zarówno do przodu, jak i do tyłu. Często jest

wykopywany podczas prac ziemnych. Żywi się głównie dżdżownicami, a ponadto rozmaitymi owadami, zwłaszcza termitami i mrów-

kami. Z początkiem wiosny samica składa 2 silnie wydłużone jaja, otoczone pergamino-watymi osłonkami. O. z F. występują wyłącznie

w południo-wo-wschodniej części Ameryki Północnej, na Florydzie.

odmieniec amerykański (Nec-turus maculosus) — gatunek płaza z rodziny odmieńcowa-tych (Proteidae) z rzędu -upłazów

ogoniastych. Rośnie do długości 43 cm. Jest gatunkiem neotenicznym, nie odbywa metamorfozy. Ma 3 pary skrzeli zewnętrznych.

Wielkość skrzeli zależy od warunków środowiska. U osobników żyjących w wodach zimnych i bogato natlenionych skrzela są małe i

słabo rozwinięte, natomiast u osobników żyjących w wodach stojących, ciepłych i ubogich w tlen, skrzela są duże i silnie krzaczaste.

Duża, płaska i szeroka głowa, o.a. kończy się tępo ściętym pys Masywny tułów przecho< krótki, bocznie spłasa ogon. Odnóża są

dobrze

Odmieniec amerykański ,|

winietę i mają po 4 palce. posiada małe, jednak norr nie wykształcone oczy. Ul wienie jego grzbietu jest szj lub rdzawobrązowe z mały)

okrągłymi, ciemnobrązowy plamami. O.a. żyje w je| rach, nie wysychających 6 żych stawach, strumieniad rzekach z czystą wodą, pri

ważnie z piaszczystym dnen obficie zarośniętych rośltni ścią wodną. Prowadzi noC tryb życia. Żywi się rozmai" mi organizmami

wodnymi, skorupiaki, larwy owadów, maki, małe ryby, kijanki;

zera również ikrę ryb i skrzi płazów. Pora godowa przyp da na jesień, rzadziej na wio nę. Zapłodnienie jaj jest w wnętrzne i zachodzi za

porno -,-spermatoforów zbieranyl przez samice wargami kloaka nymi. W maju lub czerwcu si mice składają po kilkadziesil jaj, z

których każde otacza;

galaretowate, przezroczyste < słonki. Średnica jaj w otocaf kach wynosi 5 do 6 mm. Jajj przyklejane są obok siebie pd jedynczo do

pędów roślfl wodnych lub do spodniej pd wierzchni kamieni. Samice d piekują się jajami aż do wył lęgu larw. W zależności o<

temperatury wody rozwój ja trwa od 38 do 63 dni. Swież< wylęgłe larwy mierzą 22 di 23 mm i mają dobrze rozwinięto nrzednie i tylne

odnóża ora:

skórne fałdy larwalne otaczające ogon. Dojrzałość .płciową uzyskują po 5 latach życia, przy długości ok. 20 cm. W Ameryce o.a.

nazywane są "psami wodnymi" z powodu Zdolności wydawania głosu szczekającego psa. O.a. występują we wschodnich obszarach

Ameryki Północnej, od Kanady aż do basenu rzeki Missisipi.

odmieniec jaskiniowy (Proteus anguinus) — gatunek płaza z rodziny odmieńcowatych (Pro-teidae), z rzędu -upłazów ogoniastych.

Rośnie do długości 30 cm. Jest gatunkiem neotenicznym, nie przechodzącym metamorfozy. Zachowuje' przez całe życie 3 pary dobrze

rozwiniętych skrzeli zewnętrznych. Ma parzyste, gładko-ścienne worki płucne, które są jednak nieczynne, i w związku z tym o.j.

wydobyty z wody po krótkim czasie ginie. Głowa o.j. jest silnie wydłużona, pysk spłaszczony, tępo ścięty, tułów nieproporcjonalnie

długi, cienki, wałkowaty, ogon krótki, bocznie spłaszczony. Odnóża są słabo rozwinięte, krótkie i cienkie, przednie trzypalczaste, a

tylne dwupalczaste. Szczątkowe, zarośnięte skórą oczy prześwitują przez nią w postaci ciemnych punkcików. Ubarwienie ciała jest

jasnoróżowe lub jasnożółtawe, z powodu braku melanoforów, często z niałymi, okrągłymi, żółtymi lub

Odmieniec jaskiniowy

szarymi plamkami. Skrzela '"nają krwistoczerwony kolor. 0-J- żyje wyłącznie w podziemnych, zimnych, czystych, bogatych w wapń

wodach gór krasowych, płynących w grotach, jaskiniach i korytach podziemnych rzek, gdzie przebywa w zupełnych ciemnościach.

Temperatura wód, które są środowiskiem życia o.j., waha się w granicach od 6° do 15°C. Poza grotami o.j. występuje bardzo rzadko i

tylko przypadkowo. Ma to miejsce wówczas, gdy wskutek silnych opadów deszczu zostaje uniesiony z wezbranymi, podziemnymi

wodami na powierzchnię ziemi. O.j. umieszczony w świetle dziennym jest wyraźnie zaniepokojony i stara się ukryć w miejscu za-

cienionym. Reakcja ta jest wynikiem wrażliwości na światło całej powierzchni skóry. O.j. żywi się rozmaitymi skorupiakami i robakami.

Jest bardzo wytrzymały na brak pokarmu, którego może nie pobierać przez szereg miesięcy. W warunkach naturalnych przy tem-

peraturze wody ok. 15°C samica o.j. rodzi 2 larwy długości 9 do 12 mm. W hodowli przy temperaturze ok. 20°C samica składa 12 do 80

jaj, których rozwój trwa ok. 90 dni. Świeżo wylęgłe larwy mierzą 20 do 22 mm i są dość podobne do form dorosłych. Różnią się od tych

ostatnich lepiej rozwiniętą płetwą ogonową, której fałd grzbietowy sięga aż do połowy tułowia, lepiej widocznymi o-czami oraz otworem

gębowym przesuniętym pod spód pyska. O.j. w warunkach hodowlanych rozpoczynają gody dopiero wówczas, gdy w akwarium z

przepływającą i zimną wodą zostaną umieszczone okruchy wapiennych skał. Jaja bywają składane już przy temperaturze wody

wynoszącej 11,5°C. Jaja, którymi opiekuje się samiec, są przyklejane do powierzchni kamieni. Zapłodnie-

odmieńcowate

okularowiec pannoński

nie jaj jest wewnętrzne. O.j. występuje wyłącznie w podziemnych grotach Jugosławii. Jest on płazem rzadkim i podlega całkowitej

ochronie.

odmieńcowate (Proteźdae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów ogoniastych. Biologiczną właściwością o. jest występowanie przez całe

życie w stadium larwy, zdolnej do rozmnażania się. Wiąże się to ze zjawiskiem -rfieotenii, wszystkie bowiem gatunki o. nie przechodzą

metamorfozy, lecz jako osobniki dorosłe posiadają w pełni rozwinięte 3 pary skrzel zewnętrznych, prócz tego po 2 szczeliny skrzelowe

z każdego boku głowy i larwalną strukturę skóry. Podawanie hormonu tarczycy nie powoduje u o. przeobrażenia się. Niezależnie od

obecności skrzel o. mają również płuca, którymi jednak nigdy nie oddychają. O. przebywają stale w .wodzie w bardzo różnych

zbiornikach wodnych, w tym również w zbiornikach wód jaskiniowych. O. mają silnie wydłużone ciało opatrzone 2 parami kończyno

rozmaicie zredukowanej liczbie palców, zarówno w przednich, jak i w tylnych odnóżach. Niektóre kości aparatu gębowego również

ulegają u nich redukcji. Jeden z gatunków (-^odmieniec jaskiniowy) nie posiada powiek. Zapłodnienie jaj jest wewnętrzne za pomocą -»-

spermatoforów. Rodzina o. obejmuje 2 rodzaje i 6 gatunków. Występują one w południowej Europie (rodzaj Proteus) oraz w Ameryce

Północnej (rodzaj Necturus, obejmujący 5 gatunków).

oko ciemieniowe — trzecie, normalnie wykształcone oko, położone w otworze znajdującym się w czaszce między kośćmi

ciemieniowymi, połączone wem wzrokowym z ośrod' wzrokowym w mózgu. występowało u wielu pr tywnych płazów i gadów L, cych w

erze paleozoicznei mezozoicznej, o czym świad wyraźny otwór ciemienio istniejący w czaszkach kopalnych kręgowców. Z giem

ewolucji zarówno jak i otwór ciemieniowy . gły zanikowi. Obecnie jedyn współczesnym gadem, u l rego zachowało się normaL

wykształcone o.c., jest —>-hat ria. U niektórych innych (, dów, np. u -^-waranów, ->-1^ wanów, ->-scynków, istnieje j szcze w czaszce

otwór cierni niowy, u wielu zaś jaszczur! występuje ponadto szczątkom o.c. U pozostałych gadów, po tym u ptaków i ssaków, po2

stałością po o.c. jest szyszyni;

Sądząc z budowy o.c. u hatt< rii, zwierzęta mające ten orga odbierały nim takie same wrą żenią wzrokowe jak pozostał" mi oczami,

widziały więc 3 czarni.

oko termiczne ->.narząd polic!

kowy. '

okularnik -»-kobra indyjska.

okularowiec (Ablepharus) -rodzaj gadów z rodziny -»-scyn ków. Obejmuje ok. 32 niewielkie i bardzo małe gatunki. O charakteryzują

zrośnięte ze sobą, przezroczyste powieki, tzw;

okulary, podobne do "okularów" węży, krótkie i słabo rozwinięte odnóża (u większość gatunków pięciopalczaste, u niektórych dwu-,

trzy- lut czteropalczaste), wydłużone walcowate ciało bez widoczne-| go przewężenia szyjnego orażj długi ogon. O. poruszają siej

wijącymi ruchami ciała, podob-jj nie jak węże. Żyją na terenach!

trawiastych, piaszczystych, kamienistych, wśród rumowisk skalnych, między korzeniami i konarami zwalonych drzew, w wykrotach itp.

Są jajorodne lub jajożyworodne. Żywią się drobnymi stawonogami i mięczakami. Występują w południowej Europie (na Półwyspie

Bałkańskim), w Afryce, na Madagaskarze, w środkowej Azji, w Australii, na Nowej Gwinei oraz na wyspach Oceanu Spokojnego.

okularowiec alajski (Ablepharus alaźcus) — gatunek gada z rodzaju -»-okularowca. Rośnie do długości 8 cm. Samice są większe od

samców. O.a. ma ubarwienie grzbietu szarooliw-kowozielone, na którego tle występują 4 wzdłużne rzędy jasnych kresek. Żyje na tra-

wiastych i kamienistych stokach gór i w dolinach górskich. Od czerwca do sierpnia samice rodzą po 2 do 6 młodych. O.a. dochodzi w

górach do wysokości 3800 m n.p.m., gdzie w niektórych rejonach (Pamir, Góry Ałajskie, Tien-szan) jest jedynym gatunkiem gadów

żyjącym na tak znacznej wysokości. Występuje w środkowej Azji.

okularowiec azjatycki (Able-

P?iarus brandtź) — gatunek gada z rodzaju -»-okularowca. Rośnie do długości 6 cm. Samice ^ą większe od samców. Typowo ubarwione

okazy mają sza-rooliwkowe tło grzbietu, na którym występują 3 wzdłużne, wąskie, ciemne linie, z boków zaś tułowia — pojedyncze,

siemnoszare pasy z rzędami Jasnych plamek pośrodku. Ogon Pokrywają na przemian ciemne 1 Jasne plamki, ułożone poprzednie. O.a.

zamieszkuje tereny 0 wilgotnym podłożu, porośnię-te drzewami i krzewami. U-^rywa się w rozmaitych ziemnych zakamarkach, do

których wpełza za pomocą wężowych ruchów ciała, przy czym odnóża przylegają ściśle do boków tułowia. Składanie jaj na nizinach

odbywa się z końcem kwietnia, w górach — w czerwcu i lipcu. Liczba składanych jaj (długości 9 do 10 mm) wynosi najczęściej 3 do 4, a

nie przekracza 6 sztuk. Młode, dopiero co wylęgłe z jaj, mierzą ok. 20 mm. -O.a. dochodzi w górach do 2500 m n.p.m. Występuje w

środkowej Azji, Azji Mniejszej, Iraku i północno-

-zachodniej części Iranu.

okularowiec karłowaty (Able-

pharus grayanus) — gatunek gada z rodzaju -^.okularowca. Rośnie do długości 4 cm. Stanowi najmniejszy gatunek z rodziny scynków.

Pokrojem i ubarwieniem przypomina ->o-kularowca azjatyckiego. Występuje w południowej i połud-niowo-zachodniej Azji — w

Indiach, Afganistanie, Tadżykistanie i Iranie.

okularowiec pannoński (Able-pharus pannonicus, obecnie A. kitaibelii} — gatunek gada z rodzaju ->-okularowca. Rośnie do długości

11 cm. Ogólnym pokrojem ciała przypomina

-»-padalca. Ma oliwkowobru-natne ubarwienie, które zdobią biegnące środkiem grzbietu 2 czarne paski lub kilka do kilkunastu rzędów

czarnych kresek. O.p. porusza się zwinnymi, wężowatymi ruchami. Żyje na terenach trawiastych lub trawiasto-piaszczystych, gdzie

prowadzi skryty tryb życia. Jest gadem jajorodnym. Występuje w południowej Europie (na Węgrzech, w Rumunii,, Bułgarii, Grecji,

Jugosławii i Albanii) oraz w Azji Mniejszej i w północnej części Półwyspu Arabskiego.

okularowiec pustynny

padalcowate

okularowiec pustynny (Abie-pharus deserti) — gatunek gada z rodzaju —>-okularowca. Rośnie do długości ok. 6 cm. Ubarwienie jego

grzbietu jest najczęściej jednolicie szaro-oliwkowe z zielonawym odcieniem, bez wzdłużnych pasów. Z boków głowy, od nozdrzy poprzez

oczy i z boków tułowia biegną pojedyncze rzędy ciemnoszarych plam przechodzących na ogon. O.p. żyje na obszarach pustynnych,

piaszczystych i kamienistych, porosłych skąpą roślinnością kserofitycz-ną, a także na terenach uprawnych, w winnicach i sadach.

Ukrywa się pod kamieniami, w szczelinach gruntu i w norach gryzoni. Potrafi wspinać się na drzewa. Na nizinach z końcem maja, a w

górach w czerwcu i lipcu samica składa 3 do 6 jaj długości ok. 9 mm. Młode, długości 15 do 20 mm, pojawiają się w sierpniu. O.p.

dochodzą w górach do 3000 m n.p.m. Występują wyłącznie w środkowej Azji.

okulary -»węże.

Opisthogłypha — grupa gatunków węży z rodziny -»-wężowa-tych, mająca l lub kilka par nieruchomych zębów jadowych, większych

od pozostałych i osadzonych w tyle szczęki za innymi zębami. Każdy ząb jadowy opatrzony jest na przedniej powierzchni wzdłużną ry-

nienką lub rowkiem, którymi spływa jad do rany zadanej w momencie ukąszenia ofiary. Wąż o takim typie uzębienia jest groźny jedynie

w tym wypadku, jeśli zdoła uchwycić ofiarę głęboko paszczą. Tylko wówczas bowiem umieszczone w tyle szczęki zęby jadowe dosięgają

ciała ofiary i spełniają swoją rolę. Stąd znane są liczne przypadki pokąsań ludzi przez jadowite węże z ] py O., które okazały się źli nie

niegroźne w skutkach związku z tym węże o omói nym wyżej typie uzębieni kreślą się mianem węży runkowo jadowitych. Póki węży z

grupy O. stano głównie małe zwierzęta, tylko takie są łatwo dosfc dla ich zębów jadowych. :

tym jad większości gatun jest bardzo słaby.

ostajnica nakrapiana (CT

des ocellatus) — gatunek z rodziny ->scynków. R do długości 25 cm. Ubarwię jej grzbietu bywa najczęśi jasnobrązowe z ciemnymi,

regularnymi plamkami. ma wydłużone, wężowate ( stosunkowo krótki ogon małe, kikutowate odnóża,! których każde opatrzone je,'

palcami. Mimo zmarniał kończyn porusza się bar szybko wężowatymi ruchs Porę godową odbywa 2 lub razy w roku. U samicy wys' puje

prymitywne łożysko. jednym miocie samica rodzi do 9 młodych długości ( 4 cm, które natychmiast po rodzeniu zagrzebują się w pi sku.

O.n. występuje w połu niowej Europie (w Grecji, Sardynii, Sycylii) oraz w p< nocnej Afryce i na Półwysi Arabskim (Tabl. 1/14).

ostajnica trójpalczasta (Chale des chalcides) — gatunek ga< z rodziny -»scynków. Osią;

długość 40 cm, z czego poło< przypada na ogon. Ubarwień jej grzbietu jest jasnopopiel te, brązowe lub oliwkowobr zowe, z kilkoma

wzdłużnyH ciemnymi pasami. Ma wężowi ty kształt ciała i silnie zredl kowane, cienkie kończyn przednie mierzące 8 mm, a ty ne —

12 mm długości. Każd

odnóże wieńczą 3 szczątkowe, nie funkcjonujące palce. O.t. ;yje na terenach pokrytych trawiastą roślinnością, na wilgotnych łąkach,

nieużytkach itp. Jej pożywienie stanowią różne pająki, owady, gąsienice i małe ślimaki. Samica rodzi żywe młode, zwykle w liczbie do 15

sztuk. O.t. występują na Półwyspie Apenińskim. Sardynii, na Sycylii oraz na terenie północnej Afryki.

otwory udowe — występują one wyłącznie u -^-jaszczurek na brzusznej powierzchni skóry okolicy udowej obu tylnych kończyn. Liczba

o.u. na jednej nodze wynosi przeciętnie kilkanaście i stanowi cechę gatunkową różnych jaszczurek. O.u. znajdują się w łuskach ułożo-

nych w pojedynczy rząd biegnący wzdłuż środkowej linii uda, od tarczki analnej do stawu kolanowego. Każdy z nich prowadzi do

oddzielnego i stosunkowo dużego, płaskiego, o nerkowatym kształcie gruczołu skórnego, którego dno wyściela kilkanaście warstw ży-

wych komórek, owalnych na

przekroju i mających duże jądra. Komórki dolnych warstw mnożąc się przesuwają górne ich warstwy do wnętrza gruczołu, gdzie te

ostatnie stopniowo obumierają i zamieniają się w gęstą, mazistą substancję. Wypełnia ona szczelnie krótki i szeroki kanał, otwierający

się na powierzchni łuski. Substancja ta, żółtawego koloru, wydziela specyficzną, ostrą woń, dającą się łatwo wyczuć w zamkniętym

pomieszczeniu, w którym znajdują się jaszczurki. O.u. występują zarówno u samców, jak i u samic, jednak u tych ostatnich gruczoły

udowe są nieczynne. Zapach wydzielanej substancji ma znaczenie sygnalizacyjne, umożliwia bowiem rozpoznawanie i odnajdywanie się

jaszczurek płci odmiennej w okresie godowym. Dla jaszczurek żyjących w gęstej, przyziemnej roślinności, a mających dobrze rozwinięty

narząd zmysłu węchu (->-na-rząd Jacobsona), sygnały zapachowe mają duże znaczenie. Po zakończeniu pory godowej czynność

gruczołów udowych zanika.

P

Padalcowate (Anguidae) — rodzina gadów z podrzędu -^-jaszczurek. Należą do nich for-"ly małe i średniej wielkości, o rozmaicie

wykształconych odnóżach — w pełni rozwinię-^ch, szczątkowych lub całkowicie zredukowanych. U garnków opatrzonych kończynami

brak gruczołów udowych (-^otwory udowe). P. mają długi ogon, niezwykle łamliwy,

•Jednak nie podlegający całkowitej regeneracji. Rogowe

•srczki i łuski pokrywające

ciało podścielone są płytkami kostnymi pochodzenia skórnego. Utwory te tworzą razem rodzaj sztywnego pancerza, zmniejszającego

plastyczność ciała. Oczy opatrzone są rozdzielonymi, ruchomymi i nieprzezroczystymi powiekami. Dobrze rozwinięte i przeważnie

ostre zęby osadzone są bocznie (pleurodontyzm) na kościach szczęki i żuchwy. W czaszce zachował się otwór ciemieniowy, a u form

bezno-gich występują szczątki pasa

padalec zwyczajny

parotydy

barkowego i miednicowego. Charakterystyczną cechą morfologiczną, wspólną dla wszystkich, jest budowa języka, który składa się z 2

części: przedniej — wąskiej, u różnych gatunków rozmaicie wciętej, oraz tylnej — grubej, mięsistej, tworzącej rodzaj pochwy, do której

bywa wciągana przednia część języka. P. wiodą lądowy tryb życia. Są jajorodne lub jajoźyworodne. Żywią się rozmaitymi drobnymi zwie-

rzętami bezkręgowymi, głównie owadami, ślimakami i dżdżownicami. Rodzina p. obejmuje ok. 10 rodzajów i 60 gatunków. Większość z

nich występuje w Ameryce Środkowej i Północnej, a pozostałe zamieszkują południowo-wschod-nią Europę, Azję Mniejszą, zachodnie

Indie oraz północne obszary Afryki.

padalec zwyczajny (Anguis fragilis) — gatunek gada z rodziny ->-padalcowatych. Samce rosną do długości 45 cm, samice — do ok.

55 cm. P.z. ma ciało wężowato wydłużone, na przekroju okrągłe, pozbawione zupełnie odnóży. Zwężenie szyjne nie występuje. Ogon

jest słabo wyodrębniony, a jego długość stanowi przeszło połowę <53—55%) długości ciała. Ogon łatwo odpada i po zabliźnieniu nie

dorasta do pierwotnej długości. Łuski grzbietowej i brzusznej powierzchni ciała mają ten sam kształt i podobną wielkość. Źrenice oczu

są okrągłe, otwory uszne bardzo małe i słabo widoczne. Ubarwienie grzbietu bywa brązowe w różnych odcieniach. U osobników typowo

ubarwionych środkiem grzbietu biegną 2 ciemne lub prawie czarne linie, ułożone blisko siebie i rozpoczynające się na pograniczu głowy i

tułowia widełkowato nymi końcami. Często . pują osobniki z 3 lub 5 mi oraz okazy jednolicie wionę bez linii. Znana je rzadka odmiana

barwna| padalec turkusowy — p ^| zowym kolorze grzbietu. wzdłużnych linii, pok] licznymi, małymi, jaskray bieskozielonymi plamka]

wszystkich odmian bam brzuszna powierzchnia samców jest , jasnopopieB u samic — ciemnopopielatd czarnej włącznie. Barwy goi we

nie występują. U p.z.1 odróżnieniu od -^-węży) isf" ją otwory uszne oraz ruch i nieprzezroczyste pow P.z. jest jajożyworodny. M_^

długości 8 do 10 cm rodzą;

jeszcze w osłonkach jajowy! wiotkich i przezroczysty które natychmiast po uroi" niu lub w chwili rodzenia gają rozerwaniu, a świeżo l

dzone młode zdolne są do niedzielnego życia. Pora go^ wa trwa od połowy kwie^ do połowy lipca. Ciąża t ok. 3 miesięcy. Rodzenie i-

dych rozpoczyna się z końc, lipca, lecz najczęściej przyt da na sierpień i począt września. Nieliczne sam" wydają potomstwo nawet

październiku lub zimują stanie ciężarnym. Liczba mł| dych rodzonych przez jedj| samicę waha się zwykle odj do 16 sztuk, wyjątkowo do f

sztuk. P.z. jest jaszczurką! aktywności zmierzchowej | nocnej. Żywi się owadart ślimakami i dżdżownicami. Z muje w rozmaitych

ziemnyt kryjówkach, często gromadni razem z innymi gadami, a taM że płazami. Występuje w ró nych środowiskach zarówno i

nizinach, jak i w górach, gd2 sięga do wysokości 2200 n.p.m. W Polsce spotyka sJJ

p.z. na obszarze całego kraju. W Tatrach i na Babiej Górze znajdowano go do wysokości 1100 m n.p.m. P.z. zamieszkuje prawie całą

Europę, w tym również Alpy, a na Półwyspie Skandynawskim granica jego zasięgu przebiega niedaleko Koła Podbiegunowego. Poza tym

występuje w Turcji, w za-kaukaskiej części ZSRR, w Iranie, na Cyprze i na niektórych wyspach Morza Egejskiego. P.z., powszechnie

posądzany o jadowitość, należy niestety do gadów tępionych. Jest jednak nie tylko niejadowity, ale zupełnie bezbronny, podlega w

Polsce całkowitej ochronie (Tabl. 1/9).

Parapsida — historyczna, nieaktualna już nazwa podgroma-dy wymarłych w erze mezozo-icznej, przeważnie morskich -^gadów, w

których czaszce występował l dół skroniowy, górny.

parotydy, gruczoły przyuszne, gruczoły zauszne — skupienia silnie rozwiniętych gruczołów jadowych, wytwarzających substancje

toksyczne w postaci żółtawej, gęstej, mazistej i tężejącej na powietrzu wydzieliny o nieprzyjemnym zapachu. P. występują u płazów i

mają kształt dużych, nerkowatych tworów, znajdujących się po bokach głowy za oczami i sięgających aż poza okolicę skroniową.

Największe p. istnieją u niektórych -^-salamandrowa-tych oraz u wszystkich ->-ro-Puchowatych. Silnie piekący i gorzko-kwaśny jad

zawiera między innymi 2 składniki o różnych właściwościach — bu-fotalinę — CgłH^Oid — o działaniu zbliżonym do glikozydów

nasercowych (np. ekstrakt z naparstnicy) oraz bufoteninę mającą podobny skład chemiczny, ale działającą odurzająco względnie

usypiająco i ha-lucynogennie. Znane są fakty, że niektóre prymitywne plemiona od setek lat używają startych na proszek, wysuszonych

skór ropuch jako swoistego narkotyku. Dla psa śmiertelna dawka wysuszonego jadu ropuchy wprowadzonego podskórnie wynosi 5 mg na

l kg ciała; śmierć następuje po ok. 15 minutach. U psa, który ugryzł żywą ropuchę, pierwszym charakterystycznym objawem działania

jadu jest obfity, pienisty śli-notok. Toksyczne działanie jadu jest znacznie słabsze w przypadku dostania się go do przewodu

pokarmowego. Obliczono, że doustna śmiertelna dawka jadu dla dorosłego człowieka równa się tej ilości, jaka zawarta jest w skórach 10

dużych ropuch. Mniejsze dawki trucizny wywołują senność, co przypisuje się działaniu bufoteniny. Powodują też mdłości, duszność, bez-

wład (stężenie mięśni), hamują akcję serca, w przypadku zaś zetknięcia się z błonami śluzowymi lub spojówkami oczu, wywołują ich ostre

zapalenie. Natomiast odpowiednio małe dawki jadu działają uśmierzająco na bóle serca. Tę właściwość jadu ropuchy znali już lekarze

starożytnych Chin, pacjentom bowiem cierpiącym na serce podawali do spożycia kawałki wysuszonej lub sproszkowanej skóry tego

płaza. Starta na proszek sucha skóra ropuchy zastosowana w większych ilościach służyła też do sporządzania różnych trucizn. Jad

produkowany przez p. odstrasza naturalnych wrogów ropuch i salamander. Płazy te na widok napastnika nie mogą co prawda wydzielić

samorzutnie ja-

pelomeduzy

du. Następuje to dopiero po mechanicznym podrażnieniu płaza, np. po uderzeniu go, ugryzieniu lub mocnym ściśnięciu. Taki

mechaniczny uraz (za pośrednictwem silnie rozgałęzionych zakończeń nerwowych oplatających p.) powoduje skurcz, włókien mięśnio-

wych, również otaczających każdy gruczoł, czego efektem jest wyciśnięcie jadu. Wówczas nieznaczna ilość jadu, jaka dostaje się na

język napastnika, zmusza go do porzucenia ofiary. Istnieją jednak zwierzęta (np. -^-zaskroniec zwyczajny), które nie reagują na jad

ropuch i salamander i pożerają je.

pelomeduzy (Pelomedusźdae) — rodzina gadów z podrzędu ->-żółwi bokoszyjnych. Należą tu żółwie, które nie wciągają głowy w głąb

pancerza, lecz odchylają głowę w bok i układają ją między pancerzem grzbietowym a brzusznym. Kręgi szyjne mają na przedzie

wyrostki poprzeczne, które nie występują u ->-żółwi skryto-szyjnych. Podobnie jak u wszystkich żółwi bokoszyjnych na przedzie

pancerza brzusznego znajduje się nieparzysty, średniej wielkości wyrostek. P. zamieszkują rzeki oraz wody stojące. W okresie suszy

zapadają w sen letni. P. występują na półkuli południowej, w Afryce, Ameryce Południowej oraz na Madagaskarze.

pętówka babienica (Alytes ob-stetrźcaras) — gatunek płaza z rodziny ->-ropuszkowatych. Rośnie do długości ok. 5 cm. Ma ciało

silnie grzbieto-brzusz-nie spłaszczone. Prawie całą skórę pokrywają małe brodawki, a jedynie na bokach tułowia występują pojedyncze

rzędy dużych, okrągłych brodawek. Źrenice oczu są sz rowate i pionowo ustawio:

a błony bębenkowe — sła widoczne. U samców brak r zonatorów. Na brzusznej p wierzchni dłoni znajdują się okrągłe modzele, na

powier;

chni podeszwowej — l du okrągły modzel. Ubarwiei grzbietu bywa szare, szarobi zowe lub zielonkawe, z moz. ką czarnych i jasnych

plami U samic rzędy bocznych bri dawek mają kolor ceglasty lul pomarańczowy. Brzuch je:

białawy. P.b. zamieszkuje po( górza i góry do wysokości 151 m n.p.m. Przebywa na ten nach o sypkiej glebie, w ka' mieniołomach,

wśród usypisi kamieni Prowadzi ściśle lądowy i nocny tryb życia. V dzień kryje się wśród ziem' nych zakamarków — pod kas mieniami,

w norach gryzom, w chodnikach kretów — ora^ w norkach przez siebie wygrzebywanych za pomocą prze-ł dnich odnóży i końca pyskaj

Długość tych norek dochodzi niejednokrotnie do ok. l m, P.b. jest wytrzymała na brali wilgoci. Na lądzie skacze lut biega. Żywi się

głównie owadami, m.in. gąsienicami orai dżdżownicami. Gody p.b. trwa^ ją przez cały ciepły okres roku (od maja do września), Skrzek

składany jest kilka-

platana

krotnie. Kojarzenie par, skła< danie jaj oraz ich zapłodnienia odbywa się na lądzie. Skrzek ma postać 2 krótkich, galaretowatych

sznurów, z których każdy zawiera od 20 do 60 jaj;

Samiec w stanie -»-ampleksus z samicą, po złożeniu przez nią jaj na lądzie, wsuwa do skrze-i ku tylne kończyny i odpo-;;

wiednimi ruchami powodujej owinięcie się sznurów skrzeku, wokół nóg. Następnie puszcza) samicę i mając spętane (stąd! nazwa

rodzajowa) odnóż

skrzekiem, chowa się do kryjówki. W tym stanie pozostaje przez okres 2 do 3 ty-

Pętówka babienica

godni, w którym to czasie następuje rozwój jaj aż do wyrośnięcia larw. Zawartość wody w galaretowatych osłonkach jaj uzupełniana jest

albo przez rosę w czasie żerowania samca w nocy, albo też samiec co pewien czas wchodzi na noc do wody i rano ją opuszcza. Gdy larwy

są już wyrośnięte, samiec wchodzi ze skrzekiem do wody, a wówczas kijanki opuszczają galaretowate osłonki jajowe. Jeśli skrzek zosta-

nie przez samca przypadkowo zagubiony na lądzie, jaja rozwijają się dalej, jednak do ukończenia całkowitego rozwoju konieczne jest

dostanie się ich w odpowiednim czasie do wody. Kijanki osiągają długość ok. 5 cm, wyjątkowo — 8 cm. Często zimują i przeobrażają się

dopiero na drugi rok, w tym przypadku długość ich ciała wynosi ok. 2,5 cm. P.b. występują na stosunkowo niewielkim i zwartym ob-

szarze Europy — we Francji, Belgii, Holandii oraz w Republice Federalnej Niemiec.

Pęz dwubarwny ->-wąż morski dwubarwny.

Plastron -^.żółwie.

plątana, żaba szponiasta (Xe-"opus laevis) — gatunek płaza z rodziny bezjęzycznych (Pi-pidae), z rzędu -upłazów bez-ogonowych.

Długość samic dochodzi do 12,5 cm, samców — do 8 cm. P. ma małą głowę, pysk szeroko zaokrąglony, masywny, ku tyłowi

rozszerzony tułów oraz nieproporcjonalnie grube i silnie umięśnione tylne kończyny. Małe, wystające i pozbawione powiek oczy z

okrągłymi źrenicami, umieszczone na grzbietowej powierzchni głowy, skierowane są wyraźnie ku górze. Pod oczami występują krótkie,

nitkowate twory, przypominające swoim wyglądem narząd dotykowy u płazów beznogich. Język nie występuje, podobnie jak u innych

przedstawicieli bezjęzycznych. Długie i cienkie palce przednich odnóży nie mają błon pływnych oraz gwiaździstych narządów

dotykowych, typowych dla pokrewnego gatunku, ->grzbietoroda amerykańskiego. Silnie rozwinięte i grube palce tylnych kończyn

spięte są obszernymi błonami pływnymi, sięgającymi do końca palców. U samic otwór klo-akalny zakrywają 3 fałdy skórne. Skóra jest

gładka i śliska. Szczególnie charakterystyczne morfologiczne cechy p. stanowi występowanie na 3 pierwszych palcach tylnych odnóży

dużych, ostrych i czar-\lo ubarwionych pazurków ffifaz występowanie na skórze boków tułowia dobrze rozwiniętego -^narządu linii

bocznej, widocznego w postaci 2 rzędów kresek, ustawionych do siebie prostopadle. Ubarwienie grzbietowej powierzchni ciała jest dość

różnorodne — jasnobrązowe lub oliw-kowozielone w różnych odcieniach, z dużymi, nieregularnymi, ciemnobrązowymi albo

czarniawymi plamami, rozmaicie ze sobą połączonymi. P.

plątana

wykazuje również zdolność dostosowywania barwy grzbietu do barwy, a nawet desenia otoczenia. Brzuch ma jasno-

Platana

szary lub żółtawy, pozbawiony plam lub pokryty małymi, ciemnymi plamkami. P. prowadzi ściśle wodny tryb życia i na suchy ląd nigdy

nie wychodzi. Położona na ziemi porusza się powoli i bardzo niedołężnie, przy czym usiłuje skakać, natomiast w wodzie szybko i

zwinnie pływa. Obecność narządu linii bocznej wskazuje na wyraźną adaptację p. do życia w środowisku wodnym. P. zamieszkuje większe

i bogato zarośnięte roślinnością zbiorniki wód stojących. W przypadku wysychania zbiornika wodnego początkowo wywędrowuje z

płytszych miejsc do głębszych, pełzając po błotnistym dnie. Po mu-listym i wilgotnym podłożu potrafi również przewędrować z jednego

zbiornika do drugiego, jeśli dzieli je niewielka odległość. Przeważnie jednak w okresie suszy p. zagrzebuje się w głębsze, wilgotne i chłodne

warstwy mułu dennego i zapada w letarg będący snem letnim. Z nastaniem pory deszczowej wygrzebuje się mułu i rozpoczyna życie c:

ne, przystępując do rozn żania. P. jest drapieżna i zwykle żarłoczna. Na poka:

jej składają się wszelkie orj niżmy wodne, które tylko j trafi połknąć (w tym równ własne potomstwo), a ponal padlina. Na zdobycz

czati ukryta na dnie zbiornika w< nego, gdzie zagrzebuje się mule palcami zakończonymi ' pazury. W hodowli chętnie ] biera duże

kawałki świeże surowego mięsa. Przy połyt niu pokarmu pomaga so palcami przednich odnóży, l dobnie jak to czynią inne p zy

bezogonowe. Zarówno warunkach naturalnych, jak w hodowli p. pobiera pokari wyłącznie pod powierzchni wody. W naturze składa ja;

kilka razy do roku, w warui kach hodowlanych — prz cały rok. U godujących sar ców pojawiają się na palcai przednich odnóży dobrze r

winietę modzele godowe 01 ujawnia się zdolność do v dawania donośnego głosu g' dowego, podobnego do głos^ rzekotki. W stanie -»-

amplek. sus samce trzymają samice pachwinach. Wówczas u oso! ników obu płci skóra grzbie pęcznieje, plamistość zaś stajć się bardziej

kontrastowa i jaskrawa. Gody, w tym kojarzenie par oraz składanie jaj, odbywają się tylko w nocy. Dorosła samica może złożyć łącznie

do 15 000 jaj rocznie. Zapłodnienie ich jest zewnętrzne. Jaja przyklejane są pojedynczo lub po kilka do pędów roślin wodnych, które

samica przytrzymuje w tym czasie tylnymi odnóżami. Średnica komórki jajowej wynosi ok. 3 mm. Przy temperaturze wody 22°C

kijanki opuszczają osłony jajowe po 48 godzinach,

145

platonóg wężowaty

cały zaś ich rozwój odbywa się w czasie od 2,5 do 3 miesięcy, w tym przeobrażenie trwa od 15 do 20 dni. Kijanki opuszczające osłonki

jajowe nie mają już skrzeli zewnętrznych, gdyż pojawiają się one, a następnie zanikają w okresie życia zarodkowego, zatem jeszcze w

osłonkach jajowych. Poza tym kijanki p. posiadają szereg swoistych cech, brak im bowiem lejka około-gębowego, rogowych szczęk i

rogowych ząbków. Za głową po bokach ciała występują 2 otwory skrzelowe, na spodniej zaś powierzchni głowy, w okolicy otworu

gębowego, widoczna jest parzysta gruczołowa przylga, która wkrótce zanika. Wreszcie w pierwszych dniach życia kijanek p. wyrastają

im w kątach otworu gębowego nitkowate twory będące narządem równowagi (-^-narząd Rusconiego). P. jest jedynym gatunkiem płaza

bezogonowe-go, u którego kijanki mają ten narząd. Na pokarm kijanek składają się rozmaite mikroskopijnej wielkości organizmy

wodne, jak wiciowce, jednokomórkowe glony, skorupiaki itp. Są one pobierane razem z wodą, a następnie odcedzane na aparacie

filtracyjnym, znajdującym się na łukach skrzelo-wych. W czasie pobierania pokarmu kijanki przyjmują pionową pozycję dzięki

odpowiednim ruchom płetwy ogonowej. Wyrośnięte kijanki p. oddychają częściowo płucami. Przeobrażenie rozpoczyna się poja-

wieniem się przednich odnóży równocześnie z obu boków ciała. Odnóża przebijają ściany kieszonki skórnej nad otworami oddechowymi,

a więc nie Wydostają się przez te otwory. Po zakończonym przeobrażeniu Fnłode osobniki pozostają w wodzie. Ogólnie biorąc, kijanki

p. swoimi cechami i sposobem przeobrażania się upodobniają się do larw płazów ogoniastych. Zarówno dorosłe osobniki, jak i kijanki p.

doskonale znoszą warunki hodowlane, jeśli zapewni im się odpowiednio wysoką temperaturę wody (powyżej 20::C). W związku z małymi

wymaganiami pokarmowymi p., jak również w związku z właściwością rozmnażania się w każdej porze roku, p. należą do powszechnie

hodowanych zwierząt laboratoryjnych. Występują w południowej Afryce, sięgając na północ po Angolę i Kilimandżaro.

platonógr wężowaty (Pygopus

lepidopodus) — gatunek gada z rodziny płatonogów (Pygo-podidae), z podrzędu —^jaszczurek. Osiąga długość 60 cm. Ma pośrednie

cechy budowy ciała między budową -^jaszczurek i -t-węży. Ogólnym wyglądem upodobnia się do węża, jednak szereg cech zewnętrznych

wyraźnie wskazuje na jego r^y-należność do jaszczurek. P.w. jest wężowato wydłużony, o-*-"'. trzony smukłym ogonem, którego

długość jest dwukrotnie większa od długości reszty ciała. Ma słabo wyodrębnioną głowę, a tułów cienki, walcowaty. Grzbietową powierz-

chnię głowy pokrywają duże, regularne tarczki, natomiast

Płatonóg wężowaty

boki głowy i pozostała powierzchnia ciała, w tym grzbiet i brzuch, pokryte są małymi, tej

plaży

plaży

samej wielkości i kształtu łuskami (co stanowi cechę jaszczurek). Przednich kończyn brak, tylne zaś, częściowo zredukowane, mają

postać łopat-kowatych lub płatowatych, pokrytych łuskami tworów o zaokrąglonych kształtach. Wyrostki te, zawierające jeszcze

resztki szkieletu palców, są u samców dwukrotnie większe niż u samic. P.w. porusza się wężowatymi ruchami ciała, w czym odnóża nie

biorą żadnego udziału. Podobnie jak u węży na oczach p.w. znajdują się przezroczyste okulary, natomiast analogicznie jak u jaszczurek

występują otwory uszne w postaci ukośnych szpar. Zęby są dobrze rozwinięte, jednakowej wielkości, ostre i pochylone nieco ku tyłowi.

Szparowate źrenice oczu ustawione są pionowo. Na tle rdzawobrązowego lub oliwko-wobrązowego grzbietu przebiegają zwykle wzdłużne

rzędy czarnych plamek. U młodych osobników, z reguły jaśniej ubarwionych, czarne plamki wyraźnie się zaznaczają, u dorosłych często

zupełnie zanikają. P.w. zamieszkuje suche, półpustynne tereny porośnięte trawiastą roślinnością i niskimi krzewami. Spotyka się go

również na obrzeżach lasów. Prowadzi nocny tryb życia. W dzień ukrywa się pod kamieniami lub w zaroślach bądź też w gniazdach

termitów, czasem jednak spostrzega się p.w. owinięte wężowatymi splotami na gałęzi krzewu i wygrzewające się na słońcu. P.w. żywią się

głównie rozmaitymi owadami, duże osobniki pożerają również jaszczurki. Są jajo-rodne. Biologia ich rozrodu jest jeszcze słabo poznana.

Występują w środkowej i wschodnie] części Australii oraz na Tasmanii.

płazy (Amphibtd) — gronie kręgowców pokrytych mur skórą, u form dorosłych '•Wff;

posażoną w liczne, wiel0fc^| mórkowe gruczoły śluzowa których wydzielina utrzymuje powierzchnię skóry w stałej wilgotności. W

skórze p. występują również liczne gruczoły jadowe, tworzące rozmaita wielkości skupienia widoczni w postaci skórnych brodaweA

Największe z nich, parzystjS położone po obu bokach gł^ wy, zwane są gruczołami przyl. usznymi (-»-parotydami). Tei» peratura ciała

p. jest zmienna zależna od temperatury otfl^ czenia. Większość gatunków ma 2 pary dobrze wykształca nych odnóży typu krocznegc|

zakończonych palcami bez p«"i żurów. Przednie kończyny pv» siadają po 4, tylne — po ł palców. U niektórych gatunj ków liczba

palców jest w róiiS nym stopniu zredukowana, »|t także może występować tyltó l para kończyn. U l grupy pł«| zów w ogóle kończyn

bra]^ Silnie spłaszczona czaszka i"" czy się z pierwszym kręgie Ta pomocą 2 kłykci. U wie gatunków brak jest żeber lii są one bardzo

krótkie, W tworzą więc klatki kostne® U p. (jak u wszystkich h gowców) wyróżnia się uh nerwowy ośrodkowy (obejr jacy mózg i rdzeń

kręgowa układ nerwowy obwodom (składający się z nerwów l chodzących metamerycznie ośrodkowego układu nerwom go) oraz układ

nerwowy wsp czulny. Zasadniczymi eleiw tami tego ostatniego są 2 p nerwowe przebiegające po 0^ stronach kręgosłupa i wy5j|t sażone

w zwoje nerwołlJI Mózg p. ma w porównanii ~ mózgiem ryb silniej rozwir te przodomóżdże, a słabiej ;

winiety móżdżek. W

układu pokarmowego p. wchodzi jama gębowo-gardzielowa, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito proste uchodzące do kloaki oraz

gruczoły: wątroba i trzustka. Układ wydalniczy składa się z parzystych nerek, odchodzących od nich parzystych moczowodów uchodzą-

cych do kloaki oraz z otwierającego się do steku pęcherza moczowego. Mocz (tak jak u gadów) dostaje się moczowo-dami do kloaki,

skąd przechodzi do pęcherza moczowego i po jego wypełnieniu zostaje przez kloakę usunięty na zewnątrz. U samców w skład układu

rozrodczego wchodzą parzyste jądra oraz kanaliki wyprowadzające plemniki, które przez nerki dostają się do moczowodów. Narządu

kopulacyjnego na ogół brak. U samic występuje para jajników oraz para jajowodów, które niezależnie od siebie otwierają się do kloaki.

Głównym narządem oddechowym są płuca. U form o prymitywnej budowie ciała płuca mają ściany gładkie, u wyżej u organizowanych w

płucach występują przegrody. Powietrze dostaje się do płuc poprzez zewnętrzne otwory nosowe i nozdrza wewnętrzne (choany). P.

oddychają również za pomocą bogato unaczynio-nej skóry, błony śluzowej ja-niy gębowej i gardzieli. Gatunki o ściśle wodnym trybie

życia, mimo że zawsze posiadają płuca, oddychają jednak dobrze rozwiniętymi skrzelami Wewnętrznymi lub piórkowatymi skrzelami

zewnętrznymi, Występującymi u nich przez całe życie. Wyjątek stanowi nieliczna grupa amerykańskich salamander bezpłucnych, u

których brak zarówno płuc, Jak i skrzeli. Oddychają one Wyłącznie skórą oraz błoną Guzową jamy gębowej. Serce

p. składa się z 2 przedsionków i l komory, występują zatem 2 krwiobiegi — duży (serce—ciało) i mały (serce

—płuca). W związku z obecnością l komory krew odprowadzana z serca do organizmu jest mieszana, tętniczo-żylna.

—-Narządy wzroku, słuchu i węchu są dobrze rozwinięte. Jaja p. należą do typu mezole-cytalnego, zawierają średnie ilości żółtka.

Właściwą komórkę jajową otaczają galaretowate osłonki zewnętrzne, chroniące jajo, a następnie zarodek przed wyschnięciem i przed

urazami mechanicznymi. Większość . p. składa jaja (tzw. skrzek) do wody i wówczas wskutek pęcznienia zewnętrznych osłonek

jajowych masa skrzeku staje się z reguły wielokrotnie większa od masy ciała samicy, która te jaja złożyła. Nieliczne p. składają jaja do

wilgotnej ziemi, a gatunki nadrzewne — do gniazd z liści budowanych wśród gałęzi. Samice niektórych gatunków składają jaja do

własnych, swoistych kieszeni skórnych. Zapłodnienie jaj jest przeważnie zewnętrzne, rzadziej wewnętrzne. W rozwoju zarodkowym

błony płodowe (łącznie z owodnią) nie pojawiają się, p. należą więc do kręgowców bezowodniowych. W rozwoju osobniczym występuje

lar-w-a, tzw. kijanka, u wszystkich p. opatrzona skrzelami zewnętrznymi lub wewnętrznymi oraz płetwą ogonową, przystosowana do

życia wyłącznie w środowisku wodnym. Po wyrośnięciu kijanka odbywa

—^przeobrażenie (metamorfozę), w czasie którego zmienia się na organizm lądowy. Niektóre gatunki p. są jajożyworodne i rodzą młode

w postaci larwalnej, czasem zupełnie przeobrażonej. U tych ostatnich,

plaży beznogie

płazy bezogonowe

nic^cznych p. brak jest stadium wolnej larwy, rozwijającej się w środowisku zewnętrznym. P. zamieszkują rozmaite środowiska

ekologiczne — wodne, lądowe, w tym podziemne, naziemne i nadrzewne. Niektóre gatunki, z naszych np. kumaki, ropucha zielona i

żaba śmieszka, znoszą stosunkowo wysokie zasolenie wody. Głównym pokarmem p. są stawonogi, poza tym różne inne organizmy

bezkręgowe. Gatunki duże i drapieżne pożerają również kręgowce — ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki. Organizmy składające się na po-

karm p. połykane są przez nie w całości. P. zasiedlają wszystkie kontynenty świata. Brak ich tylko na wyspach oceanicznych, gdyż

barierą biologiczne uniemożliwiającą im panowanie tych lądów jest zasolenie mórz. Najliczniej występują w wilgotnych, bogatych w ro-

ślinność obszarach stref tropikalnych i subtropikalnych. Zasięg bardzo nielicznych gatunków przekracza Koło Podbiegunowe Północne

(66,5°), w górach zaś również nieliczne gatunki osiągają wysokość ok. 3C;2 m n.p.m. Jedynie w Himalajach i Andach Peruwiański—i

niektóre tamtejsze gatunki p. występują jeszcze na wysokości ponad 4000 m n.p.m. Współcześnie żyjące p. dzieli się na ->-p. ogoniaste,

->-p. bezogonowe i ->p. beznogie. Zalicza się do nich 2100 do 2200 .gatunków. Systematyka p., podobnie jak gadów, nie jest

ostatecznie ustalona, w związku z tym systematyki p. podawane przez różnych autorów wykazują znaczne różnice. Szczególnie

"płynne" są podziały na rodziny oraz przynależność do nich różnych rodzajów i różnych gatunków.

plaży beznogie (Apoda) — . -upłazów o budowie wybił przystosowanej do podzi nego trybu życia. Mają c wydłużone, cienkie, robako

te, średnicy od l do 3 cm. ] mniejsze gatunki osiągają a gość zaledwie 12 cm, najwfl sze zaś — 135 cm. Długf ciała większości gatunków ^

ha się w granicach od 25i|| 30 cm. P.b. charakteryzuje i pełny brak pasów, kończs ogona. Otwór kloakalny za duie się na samym końcu

ła. "Gładka skóra wyposażę) jest w liczne gruczoły śluzox| U niektórych gatunków wierzchnie jej pokrywają gularne, pierścieniowate br

dy (stąd przypominają te i zy z wyglądu dżdżownice).! licznych form występują j skórze małe, wapienne łusi będące pozostałością

skórne) pancerza pierwotnych płazół Małe, uwstecznione oezy i dują się pod skórą. Rów uwsteczniony jest zmysł chu, natomiast zmysł

we jest dobrze rozwinięty. Szc ka, żuchwa oraz kości podn bienne mają małe, ostre, tyłu skierowane ząbki. Ję3 przyrasta do dna jamy

gett wej. Kręgosłup składa sięu licznych kręgów o trzonaS dwuwklęsłych (typ rybi), k| rych liczba u pewnych gatiźj ków przekracza 275.

Pra'| płuco, długie, sięga aż do kó ca jamy brzusznej, lewe uwstecznione. U samców występuje narząd kopulacy umożliwiający zapłodnić

wewnętrzne, czego nie spofl ka się u pozostałych dziś H jących płazów. Przebieg pca godowej nie jest u nich <| kładnie znany. Samice

jedn^ gatunków rodzą potomst^j inne składają jaja w jamktj wygrzebanych przez siebie| ziemi i tu otaczają skrsq

swym ciałem aż do czasu wylęgu młodych. Jaja giną, jeśli samica je opuści. Przeobrażenie larw odbywa się w osłonach jajowych bądź (u

form żyworodnych) jeszcze w jajowodach samicy. Tylko u niektórych gatunków występuje stadium kijanki żyjącej w wodzie. Ubarwienie

okazów dorosłych z wyjątkiem nielicznych form jest ciemne. P.b. żyją w wilgotnych środowiskach tropikalnych i subtropikalnych pod

ściółką leśną, w różnych ziemnych zakamarkach, w gniazdach termitów. \V niektórych miejscach są bardzo pospolite. W wilgotnej

ziemi ryją długie chodniki, w których poruszają się bardzo sprawnie zarówno do przodu, jak i do tyłu. Niektóre gatunki prowadzą wodny

tryb życia przebywając w rzekach. Na pokarm p.b. składają się przede wszystkim dżdżownice oraz różne małe zwierzęta, w tym również

termity. P.b. występują w lasach południowej i południowo-wschodniej Azji, w Melanezji, na Seszelach, w Afryce, w środkowej i połu-

dniowej Ameryce. Niektóre gatunki sięgają do wysokości 2000 m n.p.m., występując głównie wzdłuż koryt rzek. Brak p.b. na

Madagaskarze, Nowej Gwinei, Antylach i w Australii. Obecnie rząd p.b. obejmuje 4 rodziny, ok. 20 rodzajów i ok. 100 gatunków

należących przeważnie do jednej rodziny marszczelcowa-watych (Caeciliidae).

Plaży bezogonowe (Salientia) — rząd -upłazów o skróconym, krępym i szerokim tułowiu, nie mających ogona. Kręgi ogonowe uległy u

nich redukcji i stopieniu w jeden element kostny, zwany kością ogonowa Inh lirnot-t/iprrt Wc-7i7c+l/-i^

gatunki opatrzone są 2 parami kończyn, z których tylna para jest przeważnie znacznie dłuższa i lepiej umięśniona od przedniej. P.b. za

pomocą tylnych odnóży wykonują długie skoki, co stanowi ich normalny sposób poruszania się. Niektóre gatunki dzięki obecności błon

pływnych między palcami tylnych kończyn mogą sprawnie pływać. U większości gatunków występuje ucho środkowe i błona

bębenkowa oraz zęby na szczęce. U niektórych brak zębów zarówno na szczęce, jak i na żuchwie. P.b. mają szkielet dobrze skostniały,

trzony kręgów przeważnie przodowklęsłe, rzadziej tyłowklęsłe lub dwuwklęsłe, pas barkowy i mostek — dobrze wykształcone, a kości

przedramienia i podudzia — zrośnięte. Cechy dymorficzne u większości gatunków są dobrze wykształcone. U godują-cych samców

występują barwy godowe, a na palcach przednich kończyn — modze-le godowe. Godujące samce wydają donośne głosy dzięki

znajdującym się w okolicy głowy -^-rezonatorom. Toków nie zaobserwowano. Większość p.b. składa jaja i u tych gatunków występuje

zapłodnienie zewnętrzne w czasie uchwytu samicy przez samca. Nieliczne gatunki są żyworod-ne i u nich zapłodnienie jest

wewnętrzne, bez udziału

-»-spermatoforów. Kijanki są zupełnie niepodobne do form dorosłych. Mają skrzela, ogon

-^-narząd linii bocznej oraz swoisty aparat gębowy, przystosowany do pobierania pokarmu roślinnego. Żołądek nie występuje. Dorosłe

p.b. są mięsożerne. Żywią się rozmaitymi małymi zwierzętami, głównie owadami. Najmniejszy gatunek

noTacyo ft mm ^łncrnćfi na-i-

płazy ogoniaste

większy ok. 40 cm. P.b. żyją w rozmaitych środowiskach i prowadzą różny tryb życia, w tym ściśle wodny, lądowy lub nadrzewny.

Gatunki należące do 2 najwyżej uorganizo-wanych rodzin — ropuchowa-tych i żabowatych — zamieszkują wszystkie kontynenty świata

z wyjątkiem Grenlandii, Nowej Zelandii i azjatyckiego Dalekiego Wschodu. Rozmieszczenie pozostałych rodzin, zwłaszcza

najprymitywniejszych, ma charakter dys-junktywny. Rząd p.b. stanowi ilościowo największą grupę współczesnych płazów. Reprezentuje

go 6 podrzędów, 16 rodzin (m.in. bezjęzyczne, grze-biuszkowate, ropuchowate, rze-kotkowate, żabowate) i ok. 18000 gatunków.

plaży ogoniaste (Caudata) — rząd -s-płazów o ciele wydłużonym, zaopatrzonym w różnie wykształcony ogon, bocznie spłaszczonym

u gatunków o wodnym trybie życia, okrągłym na przekroju u gatunków lądowych. Większość ma 2 pary kończyn, na ogół słabo

umięśnionych, jednakowej długości i podobnego pokroju. P.o. kroczą na lądzie powoli i niezdarnie, wijąc ciałem. Gatunki o

zredukowanych kończynach są silnie wydłużone, wę-gorzowatego kształtu. P.o. ściśle wodne nie mają powiek, natomiast u gatunków

lądowych występują powieki nieruchome. U wszystkich p.o. brak ucha środkowego i błony bębenkowej. Nie mają one też zdolności

wydawania głosu. Szczęka, żuchwa oraz kości lemieszowo-podniebienne są uzębione. Gatunki prymityw-niejsze cechuje chrzestny

szkielet, dwuwklęsłe trzony -i--, "in^r, wykształcony

przedramienia i podudzia. :1 większości gatunków cechy UJ morficzne są dobrze rozwiń:

te, u niektórych zaś pojay się charakterystyczna szata dowa, której głównym skŁ niklem obok barw godów. są grzbietowe fałdy skórne

postaci tzw. grzebieni. Wieli szoso p.o. składa jaja, nielici ne są jajożyworodne. Zapło(|E" nienie jest zewnętrzne lub wfrfc wnętrzne za

pomocą ->-sperm toforów składanych przez sar. ce podczas bardzo orygina nie odbywających się tok6'< U niektórych gatunków w czt

się toków dochodzi do skort plikowanego i kilkakrotnegjĘ uchwytu samicy przez samc^ U samic wyżej uorganizowaSjji nych gatunków

występuj^ zbiornik nasienny, w któryś^ przetrzymywane są plemnikfe aż do czasu owulacji. Jaja skła'€» dane są pojedynczo lub w po-|f

staci skrzeku o rozmaityelg kształtach u różnych gatun<|y ków. Wyrośnięte kijanki, pó-^ dobne do postaci dorosłych,! mają szczękę i

żuchwę uzę<* bione oraz wyodrębniony żó^ łądek. Ich pokarmem są rózg" maite drobne zwierzęta wodK ne, głównie skorupiaki i larwy

owadów. U niektórych ga"i tunków występuje ->neoter" zupełna, u licznych — neoter. niezupełna. Większość p.o. ż je na wilgotnym

lądzie, in prowadzą tryb życia podzienid ny (w norach) lub nadrzewny^ a nawet naskalny, nieliczne gsi tunki przebywają stale w wfl dzie.

P.o. żywią się małyn zwierzętami wodnymi i lądoa wymi. Najmniejsze gatur." osiągają długość ok. 10 c największy ma długość t 160 cm.

Głównymi obszarari występowania p.o. są lądy poi kuli północnej. W Azji prze<! stawiciele l rodziny wystĘ '

pochodzenie i ewolucja płazów

gunowym. Nieliczne rodzaje zamieszkują Amerykę Środkową i północne części Ameryki Południowej, inne — północną Afrykę i

południowo-wschod-nią Azję. P.o. pojawiły się w kredzie, pod koniec ery me-zozoicznej. Rząd p.o. obejmuje 3 podrzędy, 8 rodzin l ok.

280, a według innych autorów — 316 gatunków.

pochodzenie i ewolucja gadów.

Gady wywodzą się z karboń-skich wymarłych płazów tar-czogłowych z grupy m e a n-d r o w c ó w (Labyrźnthodon.-tża), których zęby

wykazywały charakterystyczną cechę, mianowicie szkliwo pokrywające ich powierzchnię wnikało w postaci meandrowało powygi-

nanych blaszek w głąb zębiny. Wśród tych płazów istniały wówczas swoiste formy nazwane -i-sejmuriami. Z grupy sej-muriowatych

płazów powstały jeszcze w karbonie właściwe, a zarazem najprymitywniejsze spośród dotychczas znanych gady zwane kotylozaura-mi

(Cotylosaurźa). Miały one czaszkę pozbawioną dołów skroniowych, czyli anapsydal-ną. Kotylozaury przetrwały perm i wymarły w

triasie. Z tych najstarszych gadów powstały w permie —>-żółwie. W permie, u schyłku ery paleo-zoicznej, nastąpił eksplozywny rozwój

gadów, tak że już na początku ery mezozoicznej (w triasie) reprezentowane były linie rodowe wszystkich znanych wymarłych gadów, w

tym również tych grup, z których wywiodły się współcześnie żyjące -^-krokodyle, -^hatterie i -^-łuskoskóre. Rozkwit gadów przypada

głównie na erę me-zozoiczną, która trwała około 155 min lat. W kredzie, pod koniec ery mezozoicznej, nastąpiło jednak wymieranie

przeważającej części ówczesnych gadów. Do obecnych czasów zachowały się z nich tylko 4 rzędy (żółwie, krokodyle, hatterie i

łuskoskóre), przy czym hatterie należą dziś do gadów wymierających. Przyczyny wymarcia tak licznej, różnorodnej i niegdyś panującej

grupy kręgowców trudne są do wytłumaczenia. Można jednak przypuszczać, że spowodowały je czynniki natury genetycznej,

morfologiczno--anatomicznej (niekorzystne struktury ciała) oraz wielkie i katastrofalne zmiany w środowiskach życia tych kręgow-

ców.

pochodzenie i ewolucja płazów.

Płazy, będące ewolucyjnie pierwszymi kręgowcami lądowymi, powstały w dewonie z ówczesnych ryb trzon o-płetwych

(Crossopterygn), które w odróżnieniu od wszystkich innych ryb miały kilka cech charakterystycznych dla kręgowców lądowych.

Należały do nich nozdrza wewnętrzne (choany), zęby meandrowa-te (->-sejmuria) oraz w parzystych płetwach piersiowych kostny

szkielet, w którym występowały elementy odpowiadające kości ramieniowej, obu kościom przedramienia oraz kościom śródręcza.

Pierwszymi płazami, jakie pojawiły się już w górnym dewonie, były ->-ry-bopłazy — zwierzęta o pokroju salamandry, należące do grupy

meandrowców (La-byrinthodontia). Oprócz dobrze rozwiniętych 2 par palczastych odnóży, rybopłazy miały także kilka cech rybich,

uzasadniających ich nazwę, m.in. w szkielecie czaszki kość wieczka skrzelowego, na skórze brzucha i ogona rybie łuski oraz

fragmentaryczną płetwę grzbietową i ogonową, rozpię-

połóż amurski

tą na kostnych promieniach. Rybopłazy wymarły w górnym karbonie, natomiast pozostałe meandrowce przetrwały do końca triasu, a

być może nawet do końca jury. Z powodu braku dowodów paleontologicznych szczegółowe drogi ewolucji płazów, zwłaszcza w permie, a

częściowo i w me-zozoiku, nie są dokładnie znane. Niemniej jednak zakłada się, że z meandrowców wywiodły się współczesne -upłazy

bezogonowe. Ich przodkowie, zwani przedpłazami (Proanura), posiadający jeszcze cechy pierwotne (dwuwklęsłe trzony kręgów, 2

kości przedramienia i 2 kości podudzia, luźne kręgi ogonowe), pojawili się w dolnym triasie (np. Pro-tobatrachus massmott z Mada-

gaskaru). Właściwe płazy bezogonowe znane są od środkowej jury. Współczesne -upłazy ogoniaste oraz -upłazy bezno-gie wywodzą się z

drugiej grupy wymarłych płazów, należących do Leposporedylt, których przedstawiciele znani są z górnego karbonu. Wśród nich były

niewielkie zwierzęta wężowatego kształtu i pozbawione kończyn oraz formy o ciele również wydłużonym, jednak opatrzone słabo

rozwiniętymi odnóżami. Ogólnie biorąc, te prymitywne płazy różniły się znacznie od współczesnych płazów ogoniastych. Dalsze ewo-

lucyjne ich losy w początkach i w środkowym mezozoiku nie są znane i dopiero w kredzie pojawiają się właściwe płazy ogoniaste. Na

podstawie pewnych cech budowy ciała, wspólnych dla płazów ogoniastych i beznogich, przypuszcza się, że obie te grupy powstały

prawdopodobnie ze wspólnego pnia rodowego wymarłych płazów. Najstarsze znaleziska kopalnych form płazów beznogich pochodzą

jednak dopi z paleocenu. W związku z t płazy beznogie uważane są ewolucyjnie najmłodszą gruj płazów.

połóż amurski (Elaphe schretut. cki) — gatunek gada z rodziny^ • -^wężowatych. Rośnie do dłu€ gości 2 m. Ma brzuch żółty, i||;,

grzbiet niemal czarny z pot:| przecznymi, jaskrawożółtymtij pręgami, z których każda ni|i| bokach tułowia tworzy widia'*!' ste

rozgałęzienia. Zasiedla tfifiK reny leśne, obszary pokrytej krzewami i zaroślami oraz pOfcii lany. Często spotyka się go w|l ogrodach, a

także w obrębift|| gospodarstw, gdzie ukrywa si^J w rozmaitych zakamarkachi;| Zamieszkuje również dziuplę^ drzew, na które wspina

si<t|| bardzo wysoko w poszukiwała niu zdobyczy. Znajdowano p.a;;|| przebywające na gałęziach at| do wysokości ok. 10 m nad' ziemią.

Osobliwe, że na wido^* człowieka nie uciekają. P.ari żywią się rozmaitymi małymi ssakami, w tym gryzoniami, a3 poza tym niewielkimi

ptakana. i ich jajami. W środku lata sa<| mice składają do wilgotneg<^ mchu lub stert butwiejącyct^ liści od 13 do 30 jaj wielkości jaj

kurzych. Świeżo wyległ*. młode mierzą ok. 30 cm dłutj gości. Na niektórych obszarach, występowania p.a. ze względu? na tępienie

przez nie gryzoni. toleruje się obecność tych we*

połóż leopardowy

Połóż amurski

ży w obrębie zabudowań gos podarskich. P.a. występują 2 południowych obszarach Dal

kiego Wschodu, w północnych Chinach, w Mandżurii i w Korei. Wszystkie gatunki poło-zów są niejadowite.

połóż kaspijski (Coluber jugu-laris) — gatunek gada z rodziny -^-wężowatych. Należy do największych niejadowitych węży Europy.

Rośnie do długości 3 m. Ma ciało masywne, grube i mocne, grzbiet jasno-brązowy, brązowy lub oliwko-wobrązowy bezplamisty, a

brzuch — słomkowożółty lub czerwonawy. Zamieszkuje tereny suche, półpustynne, porośnięte roślinnością krzaczastą, otwarte stepy,

kamieniste stoki wzgórz i winnice. W bez-deszczowym okresie lata przebywa w miejscach wilgotnych iub w pobliżu rzek. Prowadzi

dzienny tryb życia, przesypiając noc pod kamieniami, w norach gryzoni, w szczelinach ziemnych itp. Żywi się drobnymi ssakami, w

tym przeważnie gryzoniami, małymi ptakami i ich jajami, wężami, jaszczurkami, rzadziej zjada płazy. Po schwyceniu niewielkiego

zwierzęcia obezwładnia Je, przyciskając paszczą do ziemi, natomiast większą zdobycz otacza najpierw kilkoma splotami ciała i następnie

pożera. W poszukiwaniu pokarmu wchodzi do nisko położonych dziupli drzew, pod stogi siana, a nawet zapuszcza się cło zabudowań

gospodarskich. P-k. jest niezwykle agresywny 1 niepłochliwy. Podrażniony lub zaatakowany nie ucieka, lecz zwija się w spiralę, unosi

Przód ciała w górę (podobnie jak kobra) i bez wahania rzu-Ga się na napastnika, kąsając §o zajadle i wielokrotnie. Mo-% dosięgnąć

wroga jednym ''kokiem z odległości ponad l m. Znane są przypadki zaatakowania nrypT- n k f7.łn\vie-

ka przechodzącego obok niego. Ze względu na wielkość i agresywność p.k. jest postrachem pasterzy, wędrowców i pracowników winnic,

zwłaszcza że uważa się go powszechnie za węża jadowitego. Samice składają po 7 do 15 jaj w czerwcu lub w lipcu. Młode wylęgają się w

sierpniu lub wrześniu. P.k. wykazują przywiązanie do miejsc swojego pobytu i po oddaleniu się wracają do nich. Zimują w rozmaitych

ziemnych kryjówkach, często zespołowo. Występują w południowej Europie (na wschód od Półwyspu Bałkańskiego do rzeki Ural) oraz

w Azji Mniejszej.

połóż leopardowy (Elaphe si~ tulą) — gatunek gada z rodziny -^wężowatych. Osiąga długość l m. Ma grzbiet szaro-brązowy z

jasnożółtawą wstęgą biegnącą wzdłuż ciała. Po obu stronach wstęgi znajdują się pojedyncze rzędy poprzecznie wydłużonych, ciemnobru-

natnych plam, otoczonych czarnymi obwódkami. Brzuch jest jasno ubarwiony z czarnymi plamkami lub jednolicie czarniawy. Na głowie

występuje czarna plama podkowiastego kształtu. P.l. żyje w środowiskach stepowych oraz na terenach kamienistych porośniętych

zaroślami. Głównym jego pokarmem są gryzonie i małe ptaki gnieżdżące się na ziemi oraz ich jaja. Samice składają w czerwcu lub w lipcu

po 2 do 5 jaj. P.l. dobrze znoszą hodowlę, w której osiągają maksymalnie wiek 23 lat. Występują w południowej Europie (we Włoszech,

na Półwyspie Bałkańskim, na wyspach Morza Egejskiego, na Sycylii, na Malcie i na Krecie) oraz w Azji Mniejszej. Żyją również na

Kaukazie i na Krymie.

poloz stepowy

połóż stepowy (Elaphe ąuatuor-lineata) — gatunek gada z rodziny -^-wężowatych. Rośnie do długości 2,5 m. Ma grzbiet brązowy z

biegnącymi wzdłuż ciemnymi liniami, a brzuch — słomkowożółty, bezplamisty lub pokryty małymi, ciemnymi plamkami. Zamieszkuje

stepy, kamieniste półpustynie porośnięte zaroślami oraz rzadkie lasy. Spotyka się go również na polach uprawnych, w winnicach i w

sąsiedztwie zabudowań. W górach dochodzi do 2500 m n.p.m. Żywi się większymi gryzoniami i ptakami oraz ich jajami. W poszukiwa-

niu tych ostatnich wspina się na drzewa i gałęzie krzewów. Ukrywa się w głębokich szczelinach gruntu, w norach gryzoni, pod stertami

kamieni itp. W lipcu lub z początkiem sierpnia samice składają po 6 do 16 jaj długości ok. 6 cm. P.s. występują w południowej Europie,

w Azji Mniejszej i w Iranie. Znane są również na Ukrainie.

poprzecznozębne, ambystomy

(Ambystomatźdae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów ogoniastych. Zęby podniebienne, znajdujące się za nozdrzami wewnętrznymi,

układają się u nich w kilka poprzecznych szeregów w stosunku do długiej osi ciała. P. mają trzony kręgów dwuwklęsłe, gładką skórę, 2

pary dobrze wykształconych kończyn, z których przednie są czteropalczaste, a tylne — pięciopalczaste, tułów z wyraźnie

zaznaczonymi bruzdami międzyżebrowymi oraz bocznie spłaszczony ogon. U godujących samców brak szaty godowej w postaci fałdów

skórnych, grzebieni itd. U p. występuje zapłodnienie wewnętrzne za pomocą ->-sper-

pyton kartowały

są skrzelami zewnętrzni natomiast osobniki przei;

żonę zamiast skrzel mają ca. U wielu gatunków p. ne jest zjawisko ->-neotenii pełnej. Większość gatun] zamieszkuje wody stojące.

obejmują 5 rodzajów oraz gatunków. Najliczniejszy j< rodzaj Ambystoma, do któ^. go należy 21 gatunków. P. "••• stępują wyłącznie w

Ame;

Północnej.

prosiak -»-żaba marmurkow(^

na. -$:

Proterogłypha — grupa gatu ków węży z dwóch blisko sobą spokrewnionych jednosi systematycznych, które cecl' je obecność tylko l

lub 2 l zębów jadowych, większych zębów pozostałych i nieruchdr^ mo osadzonych na przodzU szczęki. U wielu gatunków wijt" ży tej

grupy zęby niejadoi^, są w różnym stopniu zredukowane, niekiedy całkowicie. Z^ by jadowe mają rynien! otwarte na całej długości zęt

lub przechodzące w kanali Osadzenie zębów jadowych • przedzie szczęki jest kora stniejsze od osadzenia ich tyle szczęki (->0pisthoglyph

gdyż każdorazowe ukąszę) spełnia swoje zadanie, ts wprowadza jad do ciała ofial P. są groźne również dla dl żych zwierząt, które stanowi

ich pokarm. P. obejmują 2 r( dziny: węże morskie i zdra< nicowate.

przedplazy -^-pochodzenie ewolucja płazów.

przeobrażenie u płazów, met

morfoza u płazów — zjawisi polegające na zmianie posta kijanki ->-płaza na formę postaci płaza dorosłego, ja'

• • • - — • --l—;^.".-»ło

płciowo. Prócz zmian anatomicznych i morfologicznych u larw przeobrażających się następują również zmiany w fizjologicznej funkcji

niektórych narządów (np. skóry, nerek, układu krwionośnego). Czynnikiem bezpośrednio decydującym o rozpoczęciu metamorfozy i

regulującym jej przebieg jest wydzielnicza funkcja gruczołu dokrewnego — tarczycy. Produkuje ona hormon tyrok-synę, na którą

kijanki płazów są szczególnie wrażliwe. Sekre-cyjna działalność tarczycy u-warunkowana jest jednak nadrzędną czynnością przedniego

płata przysadki mózgowej i jej hormonu — tyreo-tropiny. Wzajemna zależność tych czynników jest bardzo ścisła i brak jednego z nich

uniemożliwia larwie odbycie przeobrażenia. Jednym z głównych składników tyroksyny jest jod, tarczyca zaś jest magazynem tego

pierwiastka w organizmie larwy. Obecność jodu ma istotne znaczenie zarówno dla normalnej czynności tarczycy, jak i dla samego pro-

cesu przeobrażenia. Podawanie kijance wyciągów z tarczycy zawierających jod powoduje jej przedwczesną metamorfozę, natomiast

sztuczne usunięcie larwie tarczycy uniemożliwia, je j odbycie metamorfozy. Hamujący wpływ na przeobrażenie ma hormon

przedniego płata przysadki mózgowej — prolaktyna. Działanie tego hormonu jest anta-gonistyczne w stosunku do działania hormonu

tyreotropo-wego. Prócz czynników hormonalnych duży wpływ na p.u p. wywierają również rozmaite czynniki zewnętrzne, a wśród nich

temperatura wody środowiska, w którym larwy żyją. Wysoka temperatura wody przyspiesza p.u p., natomiast niska temperatura ha-

muje je. Ta ostatnia zależność, zdarzająca się najczęściej w górach, jest przyczyną opóźniania się terminu metamorfozy i zimowania

larw w środowisku wodnym. Metamorfoza tych larw następuje dopiero na wiosnę następnego roku. Długość okresu życia larwalnego jest

właściwością gatunkową, różną u różnych gatunków płazów. W warunkach klimatu umiarkowanego przeobrażenie kijanek naszych ga-

tunków płazów następuje przeciętnie po ok. 3 miesiącach życia larwy i trwa zaledwie kilka dni. Z uwagi na liczne niebezpieczeństwa jest

to najbardziej groźny dla życia płaza okres jego rozwoju. U przeważającej liczby gatunków rozwój jaj i larw odbywa się w sposób typowy,

tzn. w wodzie. U stosunkowo nielicznych gatunków jaja i larwy rozwijają się w środowisku skrajnie lądowym, np. jaja na powierzchni

wilgotnej ziemi, kijanki zaś na grzbiecie dorosłego płaza. Znane są też liczne gatunki, u których jaja i wylęgłe z nich larwy rozwijają się

w jajowodach samicy i młode rodzone są jako osobniki już przeobrażone. Wreszcie znane są gatunki, których rozwój zarodkowy i

larwalny odbywa się w osłonach jajowych, tak że osłony jajowe opuszczają już osobniki przeobrażone. Wszystkie te przypadki są

wyrazem adaptacji do szczególnych warunków środowiska życia danych gatunków płazów. Zob. też: rozwój larwalny płazów.

pyton hieroglifowy ->pyton skalny.

pyton karłowaty (Liasźs boa,

dawniej Wardoana boa) — ga-

pyton królewski

pyton skalny

tunek gada z rodziny ->-dusi-cieli. Rośnie do długości 1,25 m. Ubarwienie grzbietu najczęściej brązowe z czarnymi plamami lub z

poprzecznymi, czarnymi pręgami. Świeżo wylęgłe osobniki mają barwę pomarańczową z czarnymi pierścieniami. Prowadzi nocny tryb

życia, o czym świadczą m.in. pionowe źrenice oczu. Żywi się małymi ssakami. Polując na myszy często wchodzi do ludzkich siedzib, do

kurników itp. P.k. występuje na wyspach Archipelagu Bismarcka.

pyton królewski (Python re-gius) — gatunek gada z rodziny ^-dusicieli. Jest jednym z najmniejszych gatunków dusicieli. Nie

przekracza długości 1,5 m. Ma ubarwienie grzbietu brązowe w różnych odcieniach, z dużymi, żółtymi, wydłużonymi, owalnymi plamami,

ciemno oczkowanymi, ułożonymi z boków tułowia. Zamieszkuje tereny pokryte roślinnością. Przestraszony zwija się w kłębek i do jego

środka chowa głowę. W tym stanie można go łatwo schwytać. Ukąszenia tego węża nie są groźne dla życia człowieka. P.k. występuje w

zachodniej Afryce, od Senegalu do Nigerii i Kamerunu, na wschód sięga do Sudanu i Ugandy. (Tabl. 11/3).

pyton krótkoogonowy (Python curtus) — gatunek gada z rodziny -^-dusicieli. Rośnie do długości 3 m. Ubarwienie grzbietu

ceglastoczerwone. Charakteryzuje się nieproporcjonalnie krótkim i cienkim ogonem oraz bardzo grubym tułowiem. Podniecony, ener-

gicznie i nerwowo porusza ogonem. W odróżnieniu od innych gatunków dusicieli przebywa przeważnie w pobliżu czek. Zamieszkuje

tereny zalesione, gdzie chroni się w cieniu niskiej roślinności. W hodowli, którą dobrze znosi, najchętniej pożera szczury. P.k. występuje

na Półwyspie Mai lajskim oraz na wyspach Sumatra i Borneo. ;

pyton rombowy (Morelźa ar-r gus) — gatunek gada z rodziny -i-dusicieli. Rośnie do długości 3,8 m. Występuje w 2 odmianach

barwnych: jedna z nich ma grzbiet brązowoczar-ny lub czarny, z jaskrawożół-tymi, rombowymi plamami, druga, o jasnobrązowym

grzbiecie i ciemnobrązowych plamach, podobna jest z ubarwienia do -»-pytona skalnego. P.r. zamieszkują nizinne, wilgotne środowiska,

w suchej-zaś porze roku przenoszą się w pobliże wody, do której chętnie wchodzą. Wspinają się również na drzewa i wykorzystując długi,

cienki i chwyt-ny ogon, zręcznie poruszają się wśród gałęzi. Żywią się głównie młodymi torbaczami, gryzoniami i ptakami. Przebywają

często w obrębie spichlerzy, stodół i zagród, gdzie tępią myszy i szczury. W Australii uważane są za szczególnie pożyteczne węże z

powodu tępienia dzikich królików, będących tam plagą. P.r. występują również na Nowej Gwinei' i w Australii.

pyton siatkowy (Python reti-culatus) — gatunek gada z rodziny ->-dusicieli. Rośnie do długości 11 m, osiągając ciężar ponad 100 kg.

Stanowi jeden z największych współcześnie żyjących gatunków węży. Ma grzbiet żółty, ceglastoczer-i wony lub oliwkowobrązowy, K

czarnymi lub ciemnobrązowymi, zygzakowatymi liniami, krzyżującymi się wzajemnie W ten sposób, że tworzą deseń w.

rodzaju sieci o dużych oczkach. Największe i najjaśniejsze "oczka", połączone ze sobą narożami, ułożone są wzdłuż środka grzbietu.

Tęczówki oczu są barwy żółtej. P.s. należy do najpiękniej ubarwionych węży. Zamieszkuje zarówno tropikalne gęste puszcze, jak i

tereny otwarte, porośnięte niską roślinnością. Spotyka się go również nad brzegami rzek. Jest gatunkiem nizinnym, w górach rzadko

dochodzi do wysokości 1200 m n.p.m. Wnika często do osiedli ludzkich, do których zwabia go łatwość zdobycia pokarmu w postaci

zwierząt domowych. Z wiarygodnych relacji podróżników z końca XIX w. wynika, że np. w samym Bangkoku znaleźć można było p.s.

w zakamarkach wielu domów, a nawet w pałacach książęcych. W dzień węże przebywały ukryte w rozmaitych dziurach, szczelinach, w

stosach drewna itp., w nocy zaś pożerały psy, koty, świnie, kozy i wszelkie ptactwo domowe. Do rozprzestrzenienia p.s. przyczyniły się

statki handlowe, stąd często można go spotkać w rozmaitych portach ciepłej strefy klimatycznej. P.s. jest doskonałym pływakiem,

widywanym zarówno w rzekach, jak i w morzu, z dala od wybrzeży. Po słynnym wybuchu wulkanu na Krakatau w 1888, który to wybuch

całkowicie zniszczył życie na tej wyspie, pierwszymi gadami ponownie zasiedlającymi tę wyspę były p.s. pochodzące z Jawy lub

Sumatry. W naturalnych warunkach p.s. żywi się waranami, ptakami i rozmaitymi ssakami, również tak dużymi jak dzikie świnie

(Jednak zdobycz o ciężarze 10 do 15 kg sprawia mu już pewne trudności w jej połknięciu). Prawdopodobnie poluje również na ryby, gdyż

czasem chwyta się p.s. zaplątane w sieci rybackie. Duża samica p.s. składa ok. 100 jaj, małe — kilkanaście. Samice wysiadują jaja. Okres

rozwoju jaj trwa od 6 do 80 dni. Świeżo wylęgłe osobniki mają długość 60 do 75 cm i ważą 110 do 170 g. W pierwszych latach życia

przyrastają rocznie ok. 60 cm, od czwartego lub piątego roku życia — ok. 30 cm na rok. Najstarsze osobniki osiągają w hodowli wiek 21

lat. Duże p.s. są agresywne i ze względu na swoją wielkość oraz siłę ir-ogą się okazać groźne dla dorosłego człowieka, a bardzo nie-

bezpieczne dla dzieci i młodzieży. Znany jest przypadek pożarcia przez p.s. 14-letniego chłopca malajskiego na wyspie Salebabu. Poza

tym znane są fakty zaatakowania przez te węże ludzi w naturalnych warunkach, a hodowców w ogrodach zoologicznych oraz w cyrkach.

Z wiarygodnych relacji wynika, że do obezwładnienia 7-metrowej długości p.s. potrzebne jest współdziałanie 5 lub 6 mężczyzn. P.s.

występują w całej południowo-wschod-niej Azji, w południowej Birmie oraz na wszystkich większych wyspach Archipelagu Malajskiego,

aż po południowe rejony Filipin (Tabl. 11/2).

pyton skalny, pyton hieroglito-wy (Python sebae) — gatunek gada z rodziny ->-dusicielL Prawdopodobnie osiąga długość ponad 7,5 m

(śr. 5 m). Ma ubarwienie jasnobrązowe ze skomplikowanym deseniem ciemnobrązowych, wydłużonych, zygzakowatych plam,

ułożonych wzdłuż grzbietu, oraz z licznymi krótkimi i rozmaicie powyginanymi żółtymi plamami na bokach tułowia. Żyje na terenach

pokrytych wysoką

pyton tygrysi

158 i

159

rezonatory

roślinnością trawiastą, na rozległych obszarach sawanny, rzadziej w lasach. P.s. leżącego w gęstwinie suchej trawy trudno jest zauważyć z

powodu jego ubarwienia ochronnego. Choć gatunek ten nazwano "skalnym", rzadko występuje na terenach skalistych. P.s. żywi się

większymi ssakami, w tym młodymi antylopami, dzikimi świniami, poza tym gryzoniami i naziemnymi ptakami, P.s. długości ok. 4 m

pożera ssaki o ciężarze ok. 30 kg. Duża samica tego gatunku składa ok. 100 jaj, które otacza ciałem i wysiaduje. Świeżo wylęgłe młode

mają długość ok. 70 cm. Wobec człowieka p.s. zachowuje się różnie. Przeważnie szybko i zwinnie ucieka, natomiast w przypadku za-

stania go przy uduszonej ofierze, natychmiast rzuca się na człowieka z szeroko otwartą paszczą i wówczas może zadać ciężkie rany

swoimi długimi zębami. Znany jest fakt zaatakowania i uśmiercenia przez p.s. długości ok. 3,5 m kobiety piorącej odzież nad brzegiem

rzeki. W wielu okolicach naturalnego występowania p.s. urządza się na niego polowania dla zdobycia cennej skóry, mięsa i tłuszczu, na

innych zaś obszarach, np. w Gwinei, buduje mu się rodzaj świątyń, gdzie kapłani otaczają go opieką, a ludność oddaje mu cześć.

Stwierdzono, że p.s. mogą żyć 15 lat. Występują w całej środkowej i południowej Afryce, na południe od Sahary.

pyton tygrysi (Python molu-rus) — gatunek gada z rodziny -^-dusicieli. Rośnie do długości 8 m. Okazy długości 6 m ważą ok. 90 kg.

P.t. ma grzbiet jasnobrązowy albo brązowy, z rzędem dużych, nieregularnych, rozmaicie wydłużonych, ciemnobrązowych plam o

jasnożół»^ tej obwódce. Z boków tułowia^ widnieją pojedyncze rzędy ma«t| łych, brązowych plam o bia-jji łych oczkach. P.t.

zamieszkuje lasy oraz tereny pagórkowatej częściowo kamieniste i porosi nięte krzakami. Przebywa czę^:

sto w pobliżu wody lub na(K[ brzegami zbiorników wodnychtj" W górach sięga do wysokośc|| 1800 m n.p.m. Spotyka go sil$|i czasem w

osiedlach ludzkict Żywi się przede wszystkie ssakami, ptakami i gadam:

rzadko zjada żaby. Zdolny jest pożerać tak duże zwierzęta ssące, jak makaki. W żołądki! P.t., długości 5,7 m, znaleziona nawet raz

leoparda. Samice ^ zależności od swojej wielkośl składają od 8 do 107 jaj dh] gości 7 do 11,5 cm. Występuje u nich instynkt opieki nad

po| tomstwem, przejawiający sii| tym, że samica broni jaj •w| gnieździe. Świeżo wylęgłe mło-? de mierzą 50 do 60 cm dług gości. W

stosunku do człowie-1 ka p.t. nie jest agresywny. N<j niektórych obszarach hoduj< się go w domach nie tylko •! uwagi na piękne

ubarwienie ale i dlatego, że tępi myszy | szczury. Ustalono, że żyje dj 25 lat. P.t. obejmuje 2 podga< tunki. Jeden z nich, osiągająca

mniejsze rozmiary, o jaśniej szym ubarwieniu (Python mffj lurus molurus), występuje | Pakistanie, Indiach i na Ce| łonie, drugi zaś

podgatunel większy i ciemniejszy (PythH molurus bwittatus), występu| w Birmie, w południowych Clf nach, na Półwyspie IndochU skim

i na Wyspach Sundaj skich (Tabl. 11/4). ;

pyton zielony (ChandropytM yiridis) — gatunek gada z l dziny —>-dusicieli. Rośnie długości ok. 2,5 m. Należy najmniejszych dusicieli.

grzbiet żótłozielony z jasnymi, poprzecznie wydłużonymi plamami i z małymi, okrągłymi białymi plamkami, ułożonymi wzdłuż środka

grzbietu. Prowadzi nadrzewny tryb życia przebywając zwykle w koronach drzew. Chwytny ogon ułatwia mu sprawne poruszanie się wśród

gałęzi. Na tle zielonych liści jest trudno dostrzegalny dzięki ochronnej barwie ciała. P.z. ma bardzo długie zęby, którymi z łatwością

chwyta i przytrzymuje ptaki, będące głównym jego pokarmem. Występuje na Nowej Gwinei, w płn.-wsch. Australii, na Archipelagu

Salomona.

^

pyton ziemny (Caldbarźa rein-hardtii) — gatunek gada z rodziny -^dusicieli. Długość jego ciała nie osiąga l m. P.z. ma małą głowę,

pokrytą nielicznymi, stosunkowo dużymi tarczkami, małe oczy, walcowaty tułów z wąskimi i gładkimi tarczkami brzusznymi, wybitni ;e

krótki i gruby ogon oraz pionowo ustawione, szparowate źrenice oczu. Ubarwienie jego grzbietu jest ciemnobrązowe z i-isnymi,

nieregularnymi plamami, boków tułowia — czerwonawe, brzucha — jasnobrą-

zowe, pokryte różowymi plamkami. Tęczówki oczu są brązowe, a głowa i ogon — zupełnie czarne. U licznych osobników przed końcem

ogona występuje białawy, poprzecznie ułożony pasek, co wizualnie upodobnia koniec ogona do głowy. W związku z tym tubylcy nazy-

wają p.z. wężem dwugłowym i wzbudza on u nich lęk. P.z. żywi się rozmaitymi małymi zwierzętami. Zamieszkuje gęste, wilgotne

tropikalne lasy z grubą warstwą ściółki leśnej lub humusu, gdzie prowadzi podziemny tryb życia. Za pomocą głowy ryje w butwieją-cej

ściółce długie korytarze. W czasie zagłębiania się w ściółkę zniża głowę prostopadle w dół, ogon zaś unosi nad powierzchnię ziemi i

energicznie porusza nim na boki. Sprawia to wrażenie, jak gdyby z ziemi wysterczał przód ciała i głowa węża. W przypadku niebezpie-

czeństwa p.z. zwija się w ciasny, kulisty kłębek z głową umieszczoną w jego środku. Sploty ciała są tak silne, że trudno je rozplatać. Dla

człowieka p.z. jest niegroźny; nie kąsa nawet schwytany do ręk'-P.z. występuje w zachodniej Afryce — w Liberii i Kongo.

R

reptiiiologia -»-herpetologia.

rezonatory (u płazów) — rozciągliwe, cienkościenne uchył-ki błony śluzowej, znajdujące się w obrębie głowy, służące do wzmacniania

dźwięków wydawanych przez drgające struny głosowe. R., zwane również workami głosowymi, napełniane są powietrzem przez otwory

uchodzące do wnętrza jamy gębowej w okolicy krtani. Wzmacnianie głosu następuje dopiero w stanie rozdęcia powietrzem worków

głosowych. U różnych gatunków płazów bezogono-wych r. są rozmaicie wykształcone. U jednych r. stanowią narządy wewnętrzne i w

tym przypadku ukryte są w dnie gardzieli pod językiem, u innych stanowią narządy zewnętrzne, dobrze widoczne w sta-

ropucha amerykańska

nie ich rozdęcia na zewnątrz boków głowy, w okolicy kątów szczęk. R. mogą być pojedyncze lub podwójne. Siła wzmocnionego głosu

zależy od wielkości r. — im są większe, tym głos jest silniejszy. W obrębie płazów r. występują u płazów bezogonowych, i to tylko u

dojrzałych płciowo samców. R. działają głównie w okresie godów i w związku z tym głosy samców płazów bezogonowych uważa się za

głosy godowe. Biologiczne znaczenie tych głosów polega na wabieniu samic p/zez samce wchodzące z reguły wcześniej od samic do

stawu, w którym odbędą się gody oraz zostaną złożone jaja. Wysokość, barwa, natężenie, rytm i inne cechy głosu godowego, będące

właściwością gatunkową, .kształtują się rozmaicie u różnych gatunków płazów. U jednych są one melodyjne i podobne do śpiewu ptaków,

u innych przypominają rytmiczne, metaliczne uderzenia albo stanowią niemelo-dyjne skrzeczenie, chrobot itp. Głosy te są istotnym

składnikiem wiosennych "żabich koncertów" i po dźwiękach można rozpoznać, jakie gatunki płazów aktualnie odbywają gody.

ropucha amerykańska (Bufo

'""lericanus) — gatunek płaza z rodziny —-ropuchowatych. Rośnie do długości 10 cm. Jej gr-^ietową powierzchnię skóry pokrywają

liczne, małe brodawki skórne. ->Parotydy są szczególnie silnie rozwinięte. Ubarwienie grzbietu jest brązowe lub czerwonawe w różnych

odcieniach, u samców przeważnie jednolite, u samic pokryte ciemnymi plamami. U niektórych osobników wzdłuż środka grzbietu

biegnie jasny pasek. W odróżnieniu od innych, blisko spokrewnionych

ropucha Fowlera

gatunków r.a. charakteryziflto brak połączenia nadocznyi|§ fałdów skórnych z paroty<te«. mi oraz występowanie najwijj. żej 2 wybitnie

dużych brodd^ wek skórnych na grzbieelg, R.a. żyje w rozmaitych środa, wiskach lądowych, na ogół j<i, dnak suchych, i prowadzi noe»-

ny tryb życia. Gody odbywa oH początku kwietnia do końcii czerwca. Wśród godujących ro» puch z reguły znacznie Itóz,. niejsze są

samce, co wynika ? dłuższego ich przebywania < wodzie, podczas gdy samice wchodzą do stawu na krótko, tylko na czas potrzebny do

złożenia skrzeku. Godujące samce wydają dużym, pojedynczym -^-rezonatorem bardzo donośne, rytmiczne, trwające ok. 30 s trele.

Dorosła samica składa jednorazowo przeciętnie ok, 20 000 jaj, a może ich złożyć do 28 000, przy czym, podobnie jak u innych

ropuchowatych, skrzek ma postać galaretowatych sznurów. Skóra kijanek' wydziela trującą substancja. dzięki czemu larwy nie są po-

żerane przez inne zwierzęta,' zwłaszcza ryby. R.a. zamieszkują środkowe ł wschodnie ob-szary USA oprócz przybrzeż-'' nych,

południowo-wschodnicH terenów łącznie z Florydą. ';.

ropucha Blomberga {Bufff^ blombergi) — gatunek płaza Z|g rodziny ->ropuchowatych, od-H kryty dopiero w 1951 r. Osiąga;

^

Ropucha Blomberga

długość powyżej 20 cm. Ubarwienie grzbietu jednolicie brązowe, boki zaś ciała i odnóża czarne. Jeden z największych obecnie żyjących

gatunków ropuchowatych. Z uwagi na swoją wielkość, interesujące ubarwienie oraz małą płochliwość stanowi pożądany obiekt w hodowli

płazów, zwłaszcza w ogrodach zoologicznych. R.B. występuje w Kolumbii, w A-meryce Południowej.

ropucha dębowa (Bufo ąuerci-cus) — gatunek płaza z rodziny ->-ropuchowatych. Rośnie do długości 3 cm. Charaktery-

Hopucha dębowa

żuje się bardzo dużymi -»-paro-tydami i silnie brodawkowatą powierzchnią skóry. Posiada szczególnie piękne ubarwienie. Jasnobrązowy

grzbiet pokrywają nieliczne, duże, nieregularne, ciemnobrązowe lub czarne plamy, w których zakończenia brodawek są karminowo-

czerwone. Prócz tego wzdłuż środka grzbietu biegnie szeroka pomarańczowa lub kremowa wstęga. W odróżnieniu od większości

gatunków —^ropuchowatych, r.d. prowadzi dzienny tryb życia. Wbrew swojej rodzimej nazwie zamieszkuje głównie lasy sosnowe, gdzie

szuka schronienia w ściółce leśnej. W okresie godów samiec

przy pomocy nieproporcjonalnie dużego rezonatora wydaje donośne i przenikliwe dźwięki podobne do głosu pisklęcia kukułki. R.d.

występuje w Ameryce Północnej, od obszarów Północnej Karoliny do Florydy i Luizjany.

ropucha Fowlera (Bufo wood-

housii fowleri) — podgatunek płaza z rodziny -^ropuchowatych. Rośnie do długości 8 cm. Ma grzbiet brązowy, brązowo-szary w różnych

odcieniach, a niekiedy zielonkawy lub cegla-stoczerwony. Wzdłuż środka grzbietu ciągnie się jasny pasek. R.F. kształtem ciała i u-

barwieniem przypomina ropuchę amerykańską. Różni się od niej połączeniem -»-parotyd z nadocznymi fałdami skórnymi,

liczniejszymi brodawkami oraz liczniejszymi, a przy tym mniejszymi, ciemnymi plamami na grzbietowej powierzchni ciała. Jest

pospolita. Zamieszkuje przeważnie tereny piaszczyste położone w pobliżu większych zbiorników wodnych (jezior, rzek). Stwierdzono

doświadczalnie, że przy wzrastaniu wilgotności powietrza temperatura ciała r.F. maleje i może być niższa nawet o 7°C od temperatury

otoczenia. R.F. odbywa gody od wczesnej wiosny do połowy sierpnia w rozmaitych rowach, stawkach, większych kałużach, nawet

okresowo wysychających. Głosem godowym samców jest krótki, przeraźliwy krzyk, podobny nieco do ludzkiego, powtarzający się co

kilka sekund. R.F. występuje na wschodnich terenach USA aż do wybrzeży atlantyckich z wyjątkiem Florydy. Na większości tego

obszaru bytuje w tych samych środowiskach co -^-ropucha amerykańska, z którą tworzy krzyżówki.

ropucha karłowata

ropucha panterowata

ropucha karłowata (Bufo rosei)

— gatunek płaza z rodziny

-*TOpuchowatych. Osiąga długość 2,5 cm. Najmniejszy gatunek spośród wszystkich dziś żyjących ropuch. Prowadzi lądowy tryb życia.

Po ziemi przeważnie szybko biega, rzadziej skacze, przy czym długość skoku nie przekracza długości jej ciała. Gody odbywa w wodzie.

Samica składa skrzek w postaci dwóch galaretowatych sznurów. W ciągu całej pory godowej składa ok. 7000 jaj. Wyrośnięta kijanka

mierzy 15 mm, z czego na dobrze wykształcony ogon przypada przeszło połowa tej długości. Rozwój larw od opuszczenia osłon

jajowych do przeobrażenia trwa 6 tygodni. W populacji r.k. -występuje duża śmiertelność. Biologia tego gatunku jest słabo poznana.

R.k. występuje w południowej Afryce, m.in. w okolicach Kapsztadu.

ropucha kubańska (Bufo em-pusus) — gatunek płaza z rodziny ->ropuchowatych. Osiąga długość ok. 9 cm. Ubarwienie grzbietowej

powierzchni ciała niemal jednolicie brązowe z niewyraźną ciemną plamistością na bokach tułowia. Tęczówki dużych oczu jaskrawo-

oczu. Aktywna jest w nocy, w--dzień zaś przy pomocy tylnyc|^ odnóży wygrzebuje w miękkie, ziemi długą norę zakończona.'

poziomo położoną komorą mie« szkalną. Otwór prowadzący dy. nory dokładnie zasłania wła&k;

nym ciałem a właściwie głową o silnie skostniałej czaszce., R.k. występuje na Kubie. ;

ropucha marmurkowana (Bufo

marmoratus) — gatunek płaza z rodziny ->-ropuchowatych..

Ropucha kubańska

zielone. Charakterystyczną cechą r.k. są twarde, rogowe pierścienie otaczające orbity

Ropucha marmurkowana

Osiąga długość 7 cm. Ubarwienie grzbietu zielonkawobrązo- " we z jasnozieloną wzdłużną -i;

linią kręgową, natomiast bo- f ki tułowia i grzbietową po- | wierzchnie kończyn pokrywa '* marmurek ciemnych, nieregu- r;

larnych plam na popielatym 4 tle. R.m. występuje w Ameryce,'|j Środkowej w Meksyku, za- $ równo na obszarach od strony ' Pacyfiku,

jak i od strony Atlantyku.

ropucha nadrzewna (Pedosti-bes hosii) — gatunek płaza z rodziny ->-ropuchowatych. Samce rosną do długości 6,5 cm, samice — do

10 cm. R.n. mają ubarwienie grzbietu szarobrą-zowe z ciemnymi plamami. Na końcach ich palców znajdują się dobrze rozwinięte przylgi,

co wiąże się z nadrzewnym

trybem życia. Żywią się głównie mrówkami. Podczas pory godowej dorosłe osobniki schodzą z drzew na ziemię i gromadzą się nad

brzegami wolno płynących wód. Samce wydają głos godowy, siedząc na gałęziach niskich krzewów rosnących nad wodą albo też siedząc

na ziemi. Skrzek r.n., mający postać podwójnych sznurów, składany jest do wody płynącej, w której rozwijają się kijanki. R.n. występują

na Półwyspie Indochińskim oraz na wyspach Archipelagu Malaj-skiego.

ropucha nosata (Rhinophrynus dorsalis) — gatunek płaza z rodziny -»-ropuch nosatych (Rhinophrynidae). Ubarwienie grzbietu

ciemnobrązowe z kilkoma wzdłużnymi, żółtymi lub pomarańczowymi paskami oraz małymi, żółtymi plamkami na bokach tułowia. R.n.

osiąga długość ok. 6 cm i wykazuje szereg charakterystycznych cech budowy ciała. Jedną z nich jest przyrośnięcie języka do tylnej

części dna jamy gębowej. Wskutek tego w chwili łowienia np. owada przez r.n. język nie jest wyrzucany z paszczy tylnym jego końcem,

jak to czynią ropuchy i żaby, lecz jest wysuwany przednim końcem w sposób podobny jak u ssaków. R.n. nie posiada zębów i

widocznych błon bębenkowych, źrednice oczu mają kształt pionowo ustawionych szczelin. Palce tylnych kończyn są tylko u nasady

spięte błonami pływnymi, przy czym pierwsze palce opatrzone są dużymi, rogowymi, łopatkowa-tego kształtu naroślami służącymi r.n.

do rozgrzebywania ziemi. Koniec pyska (nos) wyciągnięty jest w krótki ryjek. Poza tym tułów ma kształt i wielkość jaja kurzego, nogi

są

krótkie, ciało pokrywa cienka, delikatna skóra. Środowiskiem życia r.n. są leśne zarośla, gdzie aktywna jest w nocy, zwłaszcza w okresie

pory deszczowej. W razie niebezpieczeństwa r.n. podkurcza nogi i silnie nadyma się powietrzem, co powoduje wybitną kulistość jej

postaci. W okresie godów samce przebywające jeszcze w lądowych kryjówkach wydają krótkie, donośne, gardłowe, a przy tym chrapliwe

dźwięki podobne do krakania niektórych ptaków. Skrzek składany w postaci zwartych kłębów wkrótce jednak rozkleja się tak, że w

wodzie unoszą się pojedyncze jaja. W odróżnieniu od kijanek prawie wszystkich innych płazów bezogo-nowych, kijanka r.n. nie posiada

właściwych warg, zaś otwór gębowy okalają długie, frędzelkowate, skórne wyrostki przypominające wąsiki u niektórych ryb (np.

sumowa-tych). Kijanki r.n. osiągają długość do 4 cm. RJI. występuje w Ameryce Środkowej, w Meksyku i Gwatemali.

ropucha panterowata ('Bufo regularis) — gatunek płaza z rodziny -^ropuchowatych. 0-siąga długość 14 cm. Jasne tło grzbietu

pokrywają kontrastowo ciemne plamy o kształtach regularnych wieloboków, a nawet kwadratów, przypominając plamistość pantery.

Poza porą godową, trwającą 6 miesięcy (od sierpnia do końca stycznia), r.p. prowadzi nocny i skryty tryb życia. Gody odbywa we

wszelkich małych stawach i rzekach. W wodzie sprawnie pływa, na lądzie porusza się wolno krocząc. Samica składa jednorazowo ok.

24000 jaj. Kijanki r.p. rozwijają się wolno, a dzięki ogromnej rozrodczości gatunku poja-

ropucha paskówka

ropucha szara

wia.ią się masowo w każdym małym zbiorniku wodnym. Stanowią one ważny składnik pokarmowy dla wielu rozmaitych zwierząt,

zarówno owadów, jak i kręgowców. R.p. spotyka się w prawie całej Afryce, od Kairu po Kapsztad, poza tym występuje również na

Półwyspie Arabskim. R.p. zajmuje największy obszar spośród wszystkich afrykańskich gatunków ropuchowatych.

ropucha paskówka (Bufo cala-mita) — gatunek płaza z rodziny -M-opuchowatych. Długość jej ciała (u obu płci) dochodzi do 8 cm,

najczęściej osiąga 6 do 7 cm. Ma grzbiet jasnopopielaty z odcieniem oliwkowym, pokryty różnej wielkości okrągławymi, ciem-

nozielonymi plamami. Środkiem grzbietu — od początku pyska aż po otwór odbytowy — biegnie szeroka, jasnożółta linia kręgowa,

zwana paskiem. Jest ona charakterystyczną cechą ubarwienia r.p. odróżniającą ją od -»-ropuchy zielonej. Szczyty brodawek skórnych

na grzbietowej powierzchni tułowia mają kolor jaskra-wocynobrowy. Gruczoły przy-uszne i błony pływne są słabo rozwinięte. Na

podeszwowej powierzchni najdłuższego (IV) palca tylnych kończyn występują 2 rzędy modzeli stawowych. Głównym okresem pory

godowej r.p. jest maj i czerwiec. Głos godowy samców przypomina dźwięczny, o wysokim tonie trel kanarka. Samice składają po 2

sznury jaj, długości do 2 m każdy, zawierające 3000 do 4000 jaj. Kijanki mają barwę czarną, osiągają długość ok. 3 cm i są bardzo

podobne do kijanek ->-ropuchy szarej; należą do najmniejszych gatunków kijanek naszych płazów bezogonowych.

Długość ciała dopiero co przeobrażonych osobników wynosi ok. l cm. R.p. zamieszkuję ' przeważnie tereny o glebach lekkich i suchych,

lessowych lub piaszczystych, w tym również ruchome wydmy nadmorskie, porosłe skąpą roślinnością trawiastą. Poza tym przebywa na

polach uprawnych i łąkach. R.p. nie tylko kroczy (jak pozostałe nasze gatunki ropuch), ale potrafi też szybko biegać, R.p. są odporne

na suszę oraz wysokie zasolenie wody. Zimują na lądzie. W Polsce występują na całym nizinnym obszarze kraju, z wyjątkiem nieli-

cznych okolic, na ogół jednak nie są pospolite. W górach nie przekraczają wysokości 1200 m n.p.m. Zamieszkują zachodnią i środkową

Europę; w Szwecji północna granica ich zasięgu dochodzi do 59,5°N. W Polsce podlegają całkowitej ochronie (Tabl. VI/9).

ropucha Rokoko (Bufo para-cnemis) — gatunek płaza z rodziny -M-opuchowatych. Rośnie do długości 25 cm. Uważana jest za

największy współcześ- ? nie żyjący gatunek ropuchy, t Ubarwienie grzbietu brązowe, ^ słabo plamiste. Charakteryzuje || się ogromnymi

nerkowatymi "j ->-parotydami, 2 razy dłuższymi -il| od ich szerokości, a sięgają- -t cymi od tylnego krańca błon || bębenkowych aż do

połowy tułowia. Poza tym na podudziach widoczne są wałkowate, silnie wysterczające i wyraźnie wyodrębnione skupienia gruczołów

jadowych. Cała skóra grzbietu jest silnie brodawko-wata. R.R. występuje w Ameryce Południowej (w Brazylii, Boliwii i północnej

Argentynie).

ropucha strumieniowa (Ansonia grUUyooo) — gatunek płaza z

rodziny -^-ropuchowatych. 0-siąga długość ok. 4 cm. Ma grzbiet oliwkowobrązowy z małymi, jaśniejszymi plamkami. Podobnie jak inne

gatunki z rodzaju Ansonia, r.s. nie przypomina wyglądem zewnętrznym pozostałych ropuchowatych, brak jej bowiem -^-paro-tyd,

kończyny zaś (zarówno przednie, jak i tylne) ma długie i smukłe. R.s. zamieszkuje tereny górskie, gdzie przebywa w pobliżu strumieni, a

zv^asz-cza małych wodospadów. Skrzek, zawierający ok. 250 sztuk dużych i pozbawionych pigmentu jaj, składa wyłącznie w wodzie

szybko płynących strumieni. Kijanki r.s. wykazują szczególne przystosowanie do życia w takim nietypowym dla larw płazów środowisku

wodnym. Charakteryzuje je bowiem zwarty i grzbieto--brzusznie spłaszczony tułów, silnie umięśniona płetwa ogonowa o zredukowanych

fałdach skórnych oraz okolica gębowa przekształcona w rodzaj dużej, płaskiej tarczy, działającej jak przyssawka. Umożliwia ona kijance

silne przyczepianie się do powierzchni ka-naieni leżących na dnie strumienia. Dzięki temu urządzeniu kijanki nie są porywane prądem

wody. R.s. występują na wyspach Indonezji oraz na Płw. Malajskim.

ropucha szara (Bufo bufo) — gatunek płaza z rodziny -^ropuchowatych. Samce osiągają długość do 10 cm, samice — do 13 cm,

wyjątkowo do 20 cm. R.sz. jest największym europejskim płazem bezogonowym. Ma ubarwienie brązowe w różnych odcieniach z

licznymi małymi, ciemnobrązowymi plamkami. Suchą i szorstką skórę Jej grzbietu pokrywają różnej wielkości brodawki, w których

mieszczą się gruczoły jadowe. Szczególnie silnie rozwinięte są gruczoły przyuszne. Na podeszwowej powierzchni najdłuższego (IV) palca

tylnych kończyn występują 2 rzędy modzeli stawowych. Głównym okresem pory godowej jest kwiecień. Głos godowy samców

przypomina ciche skomlenie młodego psa. Samice składają po 2 sznury jaj długości ok. 4,5 m. każdy, liczba zaś zniesionych jaj waha się

w granicach od ok. 3000 do ok. 10000 sztuk. Kijanki mają barwę czarną i osiągają długość do 3 mm. Są najmniejszymi kijankami

spośród wszystkich europejskich gatunków płazów bezogonowych. Długość ciała osobników świeżo przeobrażonych wynosi przeciętnie

ok. 7 mm. R.sz. występuje przede wszystkim w wilgotnych lasach liściastych i mieszanxch, poza tym na łąkach, polach uprawnych, w

sadach i w ogrodach. Podobnie jak wszystkie ropuchy, r.sz. jest bardzo pożyteczna dzięki zjadaniu dużych ilości rozmaitych owadów

oraz ślimaków będących szkodnikami upraw rolnych. Do dzisiaj jeszcze wiąże się z tą ropuchą wiele przesądów ludowych o-raz

powszechne, a błędne przekonanie o groźnych dla człowieka skutkach działania jadu zawartego w jej gruczołach skórnych. Dlatego bywa

niestety tępiona. R.sz. zimuje na lądzie. W Polsce jest dość pospolita. Występuje na obszarze całego kraju. Na Babiej Górze znajduje się

ją jeszcze na wysokości ok. 1600 m n.p.m., w górach Azji — na wysokości ok. 3000 m n.p.m. Zamieszkuje całą Europę. Granica jej

północnego zasięgu zbliża się do ok. 67°N. W Polsce podlega całkowitej ochronie gatunkowej. (Tabl. VI/7, 8).

ropucha wodna

ropucha żyworodna gwinejska

ropucha wodna (Pseudobufo subasper) — gatunek płaza z rodziny -*ropuchowatych. Po-

Bopucha wodna

dobnie jak kilka innych, nielicznych gatunków z rodzaju Pseudobufo charakteryzuje się wodnym trybem życia, wykazując szereg

odpowiednich przystosowań, które nie występują u pozostałych ropuchowa-tych, będących formami lądowymi. Główne z nich to: silnie

rozwinięte błony pływne sięgające do końca palców tylnych kończyn, oczy przesunięte prawie na środek głowy oraz otwory nosowe

umieszczone obok siebie na szczycie wydatnego, specjalnego zgrubienia w postaci wałka, a znajdującego się na końcu pyska. Te ostatnie

cechy umożliwiają pływającej r.w. obserwowanie powierzchni wody oraz swobodne oddychanie. Natomiast — podobnie jak i lądowe

ropucho-wate — posiada ona szorstką, brodawkowatą skórę. Długość jej ciała sięga do 15 cm. Ubarwienie grzbietu brązowe z po-

jedynczymi, nieregularnymi, przerywanymi jasnymi pasmami na bokach tułowia. R.w. występuje na Płw. Malajskim oraz na Sumatrze i

Borneo.

ropucha zielona (Bufo viridis) — gatunek płaza z rodziny

-».ropuchowatych. Długość saflk« ców dochodzi do 9 cm, a diu* gość samic w środkowej Eui"^ pie — do 10 cm. Na południca wych

obszarach Europy samic* osiągają długość 14 cm. R.z. vaa tło grzbietu jasnopopielate, p», kryte zielonymi plamami ••g> różnym

kształcie i wielkojlft Samce cechuje jaśniejszy kok» plam, samice — ciemniejsi Szczyty brodawek na bokae^ tułowia, zwłaszcza u samic,

M jaskiawoczerwone. UbarwieiBB r.z. jest bardzo podobne do m barwienia -^-ropuchy paskowa ale różni się brakiem jasneH linii

kręgowej. Na podeszwowaj powierzchni najdłuższego (rff| palca tylnych kończyn wy ster puje l rząd modzeli stawo* wych. Głównym

okresem pory godowej jest maj, przy czyro' termin składania jaj zależy od temperatury wody i w dużej;

mierze od opadów deszczu. Głos godowy samców r.z., po** dobny do głosu godowego roł^ puchy paskówki, przypomina? trel kanarka.

Samice składaj^;

po 2 sznury jaj długości otó 4 m każdy. Liczba składanych jaj zawiera się najczęściej Wi, granicach od 7000 do 10 OOOr.i Kijanki są

czarne i osiągają ,' długość ok. 5 cm. Długość ciaN| świeżo przeobrażonych osobniĄ' ków wynosi l do 1,5 cm. R.Z,^| występuje na

suchych łąkach^M polach uprawnych, a takżflg często na terenach kamieni-H stych i w środowiskach rude-ł:

rainych. W porównaniu z W nymi płazami r.z. jest gatun^ kiem przebywającym najczęś< ciej w obrębie zabudowań-^ gospodarskich,

gdzie chętntta| wchodzi do rozmaitych dostępy nych jej pomieszczeń, w tyn^ również mieszkalnych. R.z. ziT;, muje na lądzie. W Polsce

jest;

pospolita, występuje na całyni^ nizinnym obszarze kraju, WJ górach — do 800 m n.p.m. W|

Alpach osiąga wysokość ok. 2000 m n.p.m. Północna granica jej zasięgu dochodzi w Szwecji do 59°N. W Polsce podlega całkowitej

ochronie (Tabl. VI/10).

ropucha żyworodna (Wecto-

phrynoides vivipara) — gatunek płaza z rodziny —>-ropucho-watych. Rośnie do długości 6 cm. Ma ubarwienie grzbietu bardzo zmienne,

zależne od koloru otoczenia — jasnopopielate, czerwonobrązowe, brązowe lub oliwkowozielone. Zamieszkuje górskie tropikalne lasy,

przebywając najczęściej w listowiu niskich krzewów. U ropuchy tej mimo braku męskiego narządu kopulacyjnego występuje wewnętrzne

zapłodnienie jaj. Jest to możliwe dzięki temu, że otwór kloakalny samca przesunięty jest nieco na brzuszną powierzchnię ciała, u samicy

zaś otwór ten znajduje się bliżej powierzchni grzbietowej. W czasie ->-am-pleksus odbywającego się na lądzie otwory kloakalne obu

partnerów stykają się ze sobą, plemniki zaś zostają przekazane bezpośrednio do kloaki samicy. Zapłodnione jaja rozwijają się w

końcowych odcinkach jajowodów, odpowiednio rozszerzonych i połączonych ze sobą, tworzących jakby macicę. Mimo że cały rozwój

zarodkowy i larwalny odbywa się w jajowodach samicy i młode osobniki rodzone są w stanie zupełnie przeobrażonym, to jednak w

rozwoju osobniczym r.ż. występuje stadium wolnej kijanki. Charakteryzuje ją kulisty głowotułów zakończony długą płetwą ogonową,

słabo umięśnioną, silnie unaczynioną i okrągłą na przekroju. Pełni ona funkcję dodatkowego narządu oddechowego larwy po-

hipraiapp!To tlen ze ścianek jajowodów. Długość ciała osobników przeobrażonych wynosi ok. 6 mm. Liczba młodych rodzonych przez l

samicę waha się od około 100 do 135 sztuk. R.ż. występuje we wschodniej Afryce, w górzystych okolicach Tanganiki.

ropucha żyworodna gwinejska

(Nectophrynoides occidentalis)

— gatunek płaza z rodziny

-ł-ropuchowatych. Rośnie do długości ok. 3,5 cm. Ma ubarwienie zmienne — zielonkawe, oliwkowe, brunatne. Podobnie jak u

pozostałych 2 gatunków z tego rodzaju, zapłodnienie jaj jest u niej wewnętrzne i następuje w czasie -»-amplek-sus bez udziału narządu

kopulacyjnego. Samice rodzą młode w stanie zupełnie przeobrażonym. R.ż.g. jest gatunkiem górskim, żyjącym w paśmie wysokości od

900 do 1600 m n.p.m. W środowiskach, gdzie występuje, temperatura powietrza utrzymuje się z reguły powyżej 12°C. Przy niższej

temperaturze r.ż.g. traci aktywność i nie odżywia się. Na pokarm jej składają się głównie mrówki i małe chrząszcze. R.ż.g. zamieszkuje

kamieniste zbocza gór, zarośnięte krzewami i niskimi drzewami. W o-kresie suszy trwającej kilka miesięcy wszystkie osobniki tego

gatunku znikają z powierzchni ziemi i ukrywają się głęboko w rozmaitych szczelinach skalnych, rozpadlinach ziemnych, zakamarkach

zabezpieczających je przed wyschnięciem. Z nastaniem pory deszczowej, w kwietniu, opuszczają kryjówki i rozpoczynają aktywne

życie. W tym czasie spotyka się na ziemi liczne okazy r.ż.g., których liczebność dochodzi niekiedy do 500 sztuk na powierzchni 100

cm2. Gody przypadają w porze deszczo-

ropucha żyworodna Torniera

wej, tj. w lipcu i sierpniu. Ampleksus odbywa się na lądzie i trwa kilka godzin, rzadziej cały dzień. Zapłodnione jaja gromadzą się w

końcowych, rozszerzonych odcinkach jajowodów samicy. Jaja są małe i ubogie w żółtko. Średnica ich wynosi 0,6 mm. Z jaj tych

rozwijają się jeszcze w jajowodach samicy kijanki o-patrzone długim ogonem, okrągłym na przekroju. Jest on słabo umięśniony,

natomiast silnie unaczyniony, i w związku z tym pełni funkcję oddechową. Dzięki stykaniu się ogona z unaczynioną ścianą jajowodu

tlen przenika z krwiobiegu samicy do organizmu kijanki. Cały rozwój larwalny aż do przeobrażenia kijanek odbywa się w jajowodach

samicy. Kijanki w tym czasie rosną i odżywiają się białkową wydzieliną wytwarzaną przez ściany jajowodów. Wydzielinę tę pobierają

otworem gębowym i trawią jak normalny pokarm. Nie posiadają skrzeli zewnętrznych i wewnętrznych oraz rogowych ząbków w

aparacie gębowym. Ostatecznie przeobrażone osobniki uzyskują długość od 7 do 12 mm i ciężar ok. 500 razy większy od jaja, z którego

się rozwinęły. Długość ciała i waga nowo narodzonych o-kazów zależy od ich liczby:

im jest ich więcej, tym są mniejsze. Różnice wielkości młodych występują nawet w potomstwie jednej samicy w przypadku gdy w jednym

jajowodzie było ich więcej, a w drugim mniej. Rodzenie młodych, całkowicie już przeobrażonych i zdolnych do samodzielnego życia

następuje pojedynczo co kilka minut, przy czym akt rodzenia następuje w efekcie jednoczesnego skurc7.ii mięśni brzusznych.

nadęcia płuc powietrzem ora^ nacisku tylnych kończyn iy| brzuch. Samice r ż.g. rodzą o«t

1 do 22 młodych, najczęśeift. jednak od 4 do 12. Przypuszczfc się, że porody odbywają tylke

2 razy w życiu. Masowe rch;

dzenie młodych przypada n» czerwiec lub początek lipcft, Prawie cały rozwój zarodkok wy i larwalny (ciąża) odbywj| się w okresie

bezdeszczowyn^ tempo zaś jego jest wówcza^ wolne, trwa kilka miesięcy. DO(» piero z początkiem pory desza, czowej i opuszczeniem

przed samice kryjówek następutt gwałtowne przyspieszenie teg^' rozwoju. R.ż.g. występuje n|| niewielkim obszarze zachodnia Afryki, w

masywie gór Nimbie

w Gwinei. Odkryto je w 1942.;

^'•Ł'

ropucha żyworodna Torniera;

(Nectophrynoides tornieri) -», -gatunek płaza z rodziny ->ro-puchowatych. Jest bliskim krewniakiem pozostałych 2 ga- ;

tunków ropuch żyworodnych i;'| ma podobną do nich biologię." f Samice rodzą po ok. ,35 mło- , dych zupełnie przeobrażonych. ;

R.ż.T. występuje razem z —>io- ^ puchą żyworodna we wschód- < niej Afryce — na terytorium.;

Tanganiki. .;j

ropuchowate, ropuchy właściwe (Bufonidae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów bezogo-nowych. Większość należących tu gatunków

cechuje krępe ciało, szeroki tułów oraz silnie skrócone tylne odnóża. W związku z tym (w przeciwieństwie do żab) r. nie skaczą, lecz

przeważnie kroczą lub szybko biegają. U r. występuje 8 kręgów przedkrzyżowych o trzonach przodowklęsłych, pas barkowy typu

ruchomego oraz połączenie kręgu krzyżowego z'j urostylem za pomocą 2 kłykci." Brak im zębów zarówno na

ropuchowate

szczęce, jak i na żuchwie, oraz brak zębów podniebiennych. Długi i wąski język jest przyrośnięty przednim końcem do dna jamy

gębowej. Ucho środkowe i błony bębenkowe są dobrze rozwinięte. U samców istnieją ^.rezonatory oraz swoisty -^-narząd Biddera. Po-

za tym znaczna większość r. ma grubą, suchą, szorstką, bro-dawkowatą skórę, wyposażoną w liczne gruczoły jadowe. Największe z nich

skupione są w silnie rozwiniętych -»paroty-dach. R. żyją przeważnie w różnych nizinnych środowiskach lądowych (w lasach, na łąkach,

polach uprawnych, plantacjach, w sadach, ogrodach itp.), niektóre gatunki zamieszkują obszary suche, a nawet pustynne, oraz tereny

położone wysoko w górach. Na tych ostatnich szereg gatunków osiąga znaczne wysokości, a jeden z nich, ropucha zielona, dochodzi w

Himalajach aż do 4672 m n.p.m. Większość gatunków r. prowadzi ściśle naziemny i przeważnie nocny tryb życia, tylko nieliczne są

przystosowane do życia nadrzewnego lub wodnego. Podczas dnia r. chowają się w rozmaitych ' ziemnych kryjówkach, niektóre zaś

gatunki mające na piętach duże, ostre, rogowe modzele, zagrzebują się za ich pomocą do ziemi, podobnie jak .-»-grzebiuszko-wate. Do

wody r. wchodzą na krótki czas i tylko w celu odbycia godów oraz złożenia jaj. R. (pomijając nieliczne gatunki żyworodne i nadrzewne)

stanowią wyjątkową grupę wśród wszystkich płazów, którą cechuje ogromna rozrodczość. Małe gatunki składają jednorazowo kilka

tysięcy jaj, gatunki średniej wielkości — kilkanaście tysięcy, Jedna zaś z największych ropuch, ->-aga, składa jednorazowo ok. 35 tyś.

jaj. Jaja składane są w postaci długich, podwójnych, galaretowatych sznurów. U nielicznych gatunków żyworodnych brak typowej dla

płazów larwy, żyjącej w środowisku zewnętrznym (wodnym). U tych gatunków (-^-ropucha żyworodna) występuje też rzadkie wśród

płazów bezoganowych zjawisko zapłodnienia wewnętrznego oraz odbywanie godów na lądzie. Na pokarm r. składają się rozmaite małe

zwierzęta, głównie jednak owady, a wśród nich duże ilości szkodników upraw rolnych. Ta pożyteczna, od dawna znana rola r. spowo-

dowała sztuczne zasiedlanie tych płazów w rozmaitych krajach różnych kontynentów, a nawet na wyspach oceanicznych (Guam, Haiti,

Hawaje, Wyspy Salomona i in.) w celu ochrony roślin uprawnych, zwłaszcza plantacji trzciny cukrowej, przed szkodnikami ze świata

owadziego. Obliczono, że wartość nadwyżek plonów, jakie uzyskuje się w tych krajach dzięki ochronnej roli r., wynosi rocznie ok. l mld

dolarów. Rozmieszczenie r. jest szerokie, brak ich jednak w Australii, na Grenlandii, na Nowej Gwinei, Nowej Zelandii, Madagaskarze, na

północnych obszarach Ameryki Północnej i Azji oraz na skrajnie północnych terenach Półwyspu Skandynawskiego. Rodzina r.

obejmuje co najmniej 41 rodzajów i przeszło 540 gatunków. Najliczniejszy i najbardziej typowy rodzaj -— ropucha {Bufo) —

reprezentowany jest przez ok. 250 gatunków, z których 3 występują w Europie, ok. 77 w Azji, ok. 64 w Afryce, 13 w Ameryce Północ-

nej i ok. 81 gatunków w Ameryce Środkowej i Południowej.

ropuchy nosate

ropuchy nosate (Rhinophryni-dae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów bezogonowych. Obejmuje tylko l rodzaj Rhi-nophrynus. R.n. są

płazami wyspecjalizowanymi, które charakteryzują się swoistymi cechami w budowie ciała:

kształt ciała jajowaty, krótkie kończyny, z których tylne przystosowane są do grzebania w ziemi oraz delikatna, cienka skóra. W

szkielecie brak mostka oraz wolnych żeber. -»-Ampleksus jest ingwinalny, jaja składane są do wody, zapłodnienie zewnętrzne, kijanki

wolno pływające. R.n. występują w Ameryce Środkowej.

rozwój embrionalny gadów

ropuchy właściwe

watę.

>-ropucho-

ropuszka krąglojęzyczna (Dis-coglossus pzctus) — gatunek płaza z rodziny -wopuszkowa-tych. Osiąga długość 7,5 cm. Z pokroju

ciała bardziej podobna jest do żaby niż do ropuchy. Ma język okrągły, po-duszkowaty, przyrośnięty całą powierzchnią do dna jamy gę-

bowej, błony bębenkowe dobrze wykształcone, źrenice oczu eliptyczne, poziomo wydłużone lub trójkątne. -^-Rezonatory ukryte są pod

skórą w dnie gardzieli. U obu płci widnieją wzdłuż boków tułowia dobrze rozwinięte fałdy grzbietowe. Samce wyraźnie różnią się od samic.

U samców cała grzbietowa powierzchnia skóry jest wybitnie gładka, błony pływne w tylnych kończynach sięgają zaledwie do połowy

długości palców, w okresie zaś godów pierwsze palce przednich kończyn silnie grubieją, tak że niewiele różnią się kształtem i wielkością

od modzeli godowych. U samic boki tułowia oraz grzbietowa powierzchnia kończyn są chropowate, błony pływne w trf nych

kończynach sięgają <b końca palców, a cienkie, piei^

Ropuszka Krągłojęzyczna •'»'. f?

wsze palce przednich kończyt nie różnią się od pozostałyc^ R.k. ma grzbiet brązowy y różnych odcieniach — od jas1?.

nożółtobrązowego lub rdzawa czerwonego do ciemnobrązo* wego — z dużymi, nieregular-Jt nymi plamami, pokrywający!;

mi również kończyny. U nie-"?, których osobników plany?, grzbietowe ułożone są w 2';

rzędy, między nimi zaś bieg-i nie jasnobrązowa, wzdłużna linia. Brzuch ma barwę biała-K wą z licznymi, małymi, ciemĄ nymi plamkami.

R.k. jest cie*^ płolubna. Optymalna tempe-tf ratura otoczenia wynosi dlrfi niej ok. 25°C. R.k. zamieszkuje tereny położone nat

brzegami rzek, strumieni małych zbiorników wód stojących, gdzie prowadzi na po wodny tryb życia, podobnii jak nasze żaby wodne.

Port godowa r.k. rozciąga się ni cały ciepły okres roku, w cza się którego samica składa jaji 5 do 6 razy. Skrzek ma postał

nieregularnych brył, opadają^ cych na dno zbiornika wod< nego, łączna zaś liczba ja;

składanych przez l samii sięga ok. 6000 sztuk. Rozw' kijanek trwa ok. 2 miesięcy a długość świeżo przeobrazi nych osobników wynosi o'

3 cm. Kijanki tego gatunku spotyka się w stawach przez cały rok. R.k. występuje w po-iudniowo-zachodniej Europie (w Hiszpanii,

Francji, we Włoszech, na wyspach Morza Śródziemnego) oraz w północnej Afryce.

ropuszkowate, krągłojęzyczne (Discoglossźdae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów bezogonowych. Charakteryzują je liczne,

prymitywne cechy budowy. Do r. należą małe gatunki płazów o grzbieto-brzu-sznie spłaszczonym ciele i silnie brodawkowatej skórze.

Ta ostatnia cecha ur.odobnia je do ropuch. U r. na 3 kręgach tułowiowych występują krótkie, wolne żebra. Zaokrąglony poduszkowaty

język, bez wcięcia przyrasta całą podstawą do dna jamy gębowej. Górna szczęka ma zęby. Pierwszy palec przedniej kończyny jest

znacznie krótszy od drugiego. Na brzusznych powierzchniach .stóp brak modzeli stawowych. Zewnętrzny otwór skrzelowy u larw

występuje na środku powierzchni brzusznej głowotu-łowia. R. zamieszkują Europę, północną Afrykę, zachodnią, wschodnią i południową

Azję oraz Filipiny. Rodzina r. obej-rnuje 4 rodzaje i 8 gatunków.

rozwój embrionalny gadów.

Gady, podobnie jak ptaki i ssaki, należą do owodniowców (Amniota), a więc kręgowców, u których w rozwoju zarodkowym występują

błony płodowe: najbliższa zarodka — owodnia (amnioTi), najbardziej zewnętrzna — kosmówka (cho-rion) i znajdująca się między nimi

omocznia (allaTitozs). Pojawienie się błon płodowych w r.e.g. jest ważnym osiągnięciem ewolucyjnym, gdyż u-mnziiwiala one jajom

gadów

rozwój na lądzie poza naturalnym środowiskiem wodnym i poza organizmem samicy. Niemniej jednak zarodek gada, podobnie jak ptaka

i ssaka, odbywa rozwój w stworzonym przez siebie środowisku wodnym, mianowicie w wodach płodowych, produkowanych przez

owodnię, która łącznie z pozostałymi błonami płodowymi jest wytworem rozwijającego się zarodka. Dzięki obecności błon płodowych

gady w porównaniu z płazami mogły dokonać wielkiego kroku na ewolucyjnej drodze zdobywania lądu i mogły opanować zupełnie suche

środowiska. W odróżnieniu od jaj płazów jaja większości gadów okryte są skórzastymi lub pergamino-watymi osłonkami, natomiast jaja

->-żółwi i ^-krokodyli otaczają twarde, wapienne skorupki. W związku z tym zapłodnienie jaj gadów następuje w jajowodach samicy

przed wytworzeniem się zewnętrznych osłon jajowych. Jaja gadów charakteryzuje duża ilość żółtka (jaja polilecytalne), stąd na ogół duże

ich wymiary oraz zupełnie odmienny sposób rozwoju zarodkowego niż u płazów. Duża kula żółtkowa komórki jajowej gada uniemożliwia

całkowity jej podział, czyli bruzdkowanie. Podział ten odbywa się wyłącznie na biegunie twórczym, w miejscu gdzie znajduje się

cytoplazma i jądro komórki jajowej. Jest to tzw. podział niecałkowity tarczowy. W miejscu podziałów komórki jajowej powstaje tarcza

zarodkowa, zajmująca położenie na powierzchni kuli żółtkowej. Pierwsze 2 stadia rozwojowe — morula i bla-stula — mają postać inną

niż u płazów, trzecie stadium, ga-strula, powstaje przez wpukle-nie ściany blastuli, dalszy zaś

rozwój embrionalny płazów

152

173

rozwój larwalny płazów

rozwój gastruli prowadzi do utworzenia trzeciego listka zarodkowego, mezodermy. W tym stadium na tarczy zarodkowej pojawia się

wydłużony twór, zwany smugą pierwotną. Następnie na tarczy zarodkowej, pod zewnętrznymi osłonami jajowymi, rozpoczyna się

rozwój błon płodowych. Zarodek jest obrastany fałdem, zwanym fałdem owodni, którego zewnętrzną ścianę tworzy ektoder-ma, a

wewnętrzną — mezo-derma ścienna. Dalszy wzrost fałdu prowadzi do zetknięcia się, a w końcu do zrośnięcia jego krawędzi nad

zarodkiem. W ten sposób wewnętrzna, me-zodermalna ściana fałdu tworzy owodnię, zewnętrzna zaś, ektodermalna ściana formuje

kosmówkę. Z uchyłka kloaki powstaje omocznia, której ściany wciskają się między kosmówkę i owodnię. W jamie owodni, wypełnionej

wodami płodowymi, rozwija się zarodek, do omoczni wydalane są produkty jego przemiany materii, kosmówka zaś otacza całość

organizmu zarodka wraz z omocznia i owodnią. W tych warunkach zarodek szybko się rozwija i, po uzyskaniu ostatecznej wielkości,

aktywnie, często gwałtownymi ruchami ciała rozrywa zewnętrzne osłony jajowe i opuszcza je. U wielu gadów rozerwanie tych osłon

następuje za pomocą tzw. ->-zęba jajowego. W r.e.g. brak łożyska (placenta}. V niektórych gadów jajożyworod-nych zapłodnione jaja

odbywają cały swój rozwój w jajowodach samicy, która rodzi młode, ostatecznie wykształcone i zdolne do samodzielnego życia. U

nielicznych innych gatunków jajożyworodnych (np. u ->-żmii zygzakowatej) występuje w jajowodach za-

wia przepływ wody, substancji pokarmowych oraz produktów przemiany materii między a»-rodkiem a organizmem matki W

przeciwieństwie do płazów^ w rozwoju osobniczym gadów brak jest larwy. Z jaja wy-kluwa się postać młodociana podobna do formy

dorosłej i nie podlegająca metamorfozie.

rozwój embrionalny plazów.1

Płazy, podobnie jak ryby, należą do bezowodniowców (Ana-mnia). czyli kręgowców, a których w rozwoju zarodkowym brak błon

płodowych. Większość płazów składa jaja bezpośrednio do wody i zarówno zapłodnienie, jak i ich rozwój embrionalny odbywają się w

osłonach jajowych poza organizmem rodzicielskim. Zapłodniona komórka jajowa ze względu na średnią ilość ma'-teriałów zapasowych

(jaja me" zolecytalne) podlega podziałowi całkowitemu, lecz nierównomiernemu. Zarówno morula, jak i blastula utworzone są v.

komórek różnej wielkości —fe z mniejszych na bieguniti;

twórczym (animalnym), gdzit^ znajduje się jądro komórki, ^ z większych na biegunie odżyw''~ czym (wegetatywnym), któr zawiera

materiały odżywcz w postaci żółtka. Gastrula po wstaje w wyniku 2 procesor wpuklenia (inwaginacji) ora obrastania (epibolii), przy czyt

w otworze gastruli, gastropo rżę, pojawia się swoisty twoi czop Rusconiego, będący pozo stałością opornie dzielącego s' bieguna

wegetatywnego. Da szym charakterystycznym sti dium jest wytworzenie sij fałdów neuralnych, stanowi^ cych zawiązek rynienki nel|

wowej, w kolejnym zaś stal dium, zwanym neurulą, nastq puje zamknięcie się tej ryniefl

wowej, czyli proces neurulacji. W dalszych stadiach rozwojowych ciało zarodka zostaje zróżnicowane na odcinki, tj. głowę, tułów i ogon,

pojawiają się zawiązki oczu, metame-rycznie ułożonych mięśni tułowiowych, skrzeli zewnętrznych, płetwy ogonowej i przewodu

pokarmowego. Rozpoczyna się akcja serca i krążenie krwi, a zarodek wykonuje słabe ruchy płetwą ogonową. W tym okresie rozwoju

następuje głównie organizowanie się poszczególnych narządów przyszłej larwy. Po tym okresie zarodek szybko rośnie i w końcu osta-

tecznie uformowana młoda larwa gwałtownymi ruchami ciała rozrywa osłony jajowe i wydobywa się na zewnątrz. Pęknięcie osłon

jajowych następuje nie tylko wskutek ruchów zarodka, ale przede wszystkim dzięki nadtrawieniu ich wydzieliną swoistych gruczołów

skórnych, rozmieszczonych na grzbietowej powierzchni larwy. Tempo r.e.p., będące właściwością gatunkową, jest również uzależnione

w wysokim stopniu od temperatury wody. W wyższej temperaturze r.e.p. odbywa się szybciej, a ulega zwolnieniu w niskiej.

rozwój larwalny płazów. Płazy są jedyną gromadą kręgowców, u których w rozwoju osobniczym występuje powszechnie stadium

larwalne. Wykazuje ono w budowie ciała szereg cech rybich. Należą do nich skrzela zewnętrzne lub wewnętrzne w liczbie 3 par, ~>-

narząd linii bocznej oraz jednokomórkowa -^-gruczoły śluzowe (Leydiga) występujące w naskórku. Larwy -upłazów ogoniastych różnią

się znacznie zarówno budową ciała, jak i zewnętrznym wyglądem od

larw -upłazów bezogonowych. Ogólnie biorąc, larwa płaza ogoniastego jest podobna do formy dorosłej. We wczesnym okresie

rozwojowym ma ->na-rząd Rusconiego, a przez cały okres życia larwalnego występują u niej skrzela zewnętrzne. Jej aparat gębowy,

sposób pobierania pokarmu oraz budowa przewodu pokarmowego są podobne do występujących u osobników dorosłych. W trakcie

rozwoju larwalnego wyrastają u niej najpierw odnóża przednie, później tylne, a w trakcie metamorfozy ogon nie zanika. Natomiast

larwa płaza bezogonowego nie jest podobna do formy dorosłej. We wczesnym okresie rozwojowym zamiast narządu Rusconiego istnieje

u niej rodzaj przylgi utworzonej z komórek gruczołowych. Skrzela zewnętrzne występują tylko przez krótki, początkowy okres życia

larwalnego, później zaś zachowują się już tylko skrzela wewnę-. trzne, ukryte w komorze skrze-Iowej. Pojedynczy, zewnętrzny otwór

skrzelowy (spiraculum) znajduje się u larw większości gatunków na lewym boku gło-wotułowia, u niektórych na prawym, a u -M-

opuszkowa-tych na środku powierzchni brzusznej głowotułowia. Aparat gębowy, sposób pobierania pokarmu oraz budowa przewodu

pokarmowego u larwy płaza bezogonowego zupełnie różnią się od tychże właściwości u form dorosłych. Zwłaszcza aparat gębowy

wykazuje swoistą budowę. Składa się on z rogowych szczęk, tworzących rodzaj "dzioba", oraz z kilku pasm małych, rogowych ząbków,

służących wyłącznie do zeskrobywania pokarmu, głównie w postaci jednokomórkowych glonów porastających powierzchnię roślin i

innych

rybopłaz

rzekotka karłowata

przedmiotów znajdujących się w wodzie. W przewodzie pokarmowym, kilkakrotnie dłuższym od ciała larwy, brak jest żołądka. Obie pary

kończyn rozwijają się równocześnie, ale przednia para przez cały okres życia larwalnego ukryta jest pod skóra w komorze skrzelowej.

Ogon przy końcu metamorfozy całkowicie zanika. W czasie przeobrażania się u wszystkich larw płazów, czyli kijanek, zanikają typowe,

swoiste dla danej grupy płazów cechy larwalne, w tym prawie u wszystkich narząd linii bocznej. Rozwój larwalny —upłazów beznogich

znany jest dokładniej tylko u niektórych gatunków. Zob. też: przeobrażenie u płazów.

ryboplaz (Ichthyostega) — kopalny praprzodek płazów. Doskonale zachowane szkielety, a nawet skamieniałe miękkie części ciała

kilkunastu okazów tych zwierząt odkryła w 1952 duńska ekspedycja paleontologiczna w słodkowodnych osadach górnego dewonu na

północnych zboczach Góry Celsjusza na Grenlandii. W budowie ciała tych niezwykłych kręgowców występowały obok siebie zarówno

cechy płaza, jak

1 ryby. Cechy płaza manifestowały się obecnością pasów barkowego i miednicowego,

2 par dobrze wykształconych pięciopalczastych odnóży oraz 2 kłykci potylicznych, następnie — przekształceniem kości gnykowo-

żuchwowej w kostkę słuchową i pokrojem ciała płaza ogniastego. Do cech rybich należały rybie łuski pokrywające brzuch i cały ogon,

płetwa z promieniami pletwowymi, występująca na ogonie i tworząca wspólnie z nim typowo rybią płetwę ogonową, pozo-

mentów czaszki w postaci kozo , ci przedwieczkowej, wieczko*, wej i dziobowej, a także poło-, żenię zewnętrznych otworów? nosowych

na kraju górnej', szczęki, jak u ryb dwudysznych^ oraz budowa czaszki podobnt, do budowy czaszki ryb trzonom płetwych. Wynika z

tego, ż6 ciało r. wykazywało cechy zarówno kręgowca wodnego (ryby), jak i kręgowca lądowego (płaza). Jest to zatem forma"

przejściowa między rybami a-płazami, z wyraźną jednak do-" minacją cech tych ostatnich. R. żył z pewnością w podmokłych, płytkich,

moczarowatych środowiskach, gdzie korzystając z " płetwy ogonowej mógł w wodzie sprawnie pływać lub za pomocą odnóży sprawnie

chodzić na lądzie. Ze względu na specyficzne cechy budowy ciała nie występujące u żadnych' innych płazów, szwedzki pa- . leontolog

Jarvik stworzył dla r. odrębny rząd r. (Ichthyoste-galia), reprezentujący filoge-netycznie najstarszą grupę płazów tarczogłowych, które

jako pierwsze kręgowce opanowały, ląd. Szkielety r. znaleziono ra-' żem ze szczątkami ryb dwu-,'. dysznych, chrzęstnoszkieleto— wych

i trzonopłetwych, co do-,^. wodzi, że żyły one razem w';

jednym środowisku i że już w górnym dewonie kierunki róż- ] wojowe tych kręgowców biegły własnymi, odmiennymi dro^ gami. Zob.

też: pochodzenie if ewolucja płazów.

rzekotka drzewna (Hyla arbo-| rea) — gatunek płaza z rodzi-| ny ~»-rzekotkowatych. Rośnie do długości ok. 6 cm. Ma cial^ o

smukłej i delikatnej budo wie, odnóża tylne długie i cień kie, a końce wszystkich pal ców zakończone zaokrąglony! mi,

poduszeczkowatymi przy itrami Cienka i delikatna skć

ra pozbawiona jest -»-parotyd, fałdów grzbietowych i innych skupisk gruczołowych. Ubarwienie grzbietu, w normalnych warunkach

jednolicie trawia-stozielone, może ulegać zmianie w zależności od różnych czynników zewnętrznych, takich jak temperatura, wilgot-

ność, oświetlenie, oraz od czynników wewnętrznych, takich jak ból, głód itd. W tych odmiennych warunkach rz.d. może przybierać

barwy żółte, szare, oliwkowe, liliowe, brązowe i prawie czarne. Po ustąpieniu czynnika, który wywołał zmianę barwy, powraca normalny

kolor zielony. Zdarzają się okazy czarno kropkowane. Rz.d, zamieszkuje przeważnie tereny nizinne pokryte zaroślami, niskimi krze-

wami oraz drzewami liściastymi. W górach spotyka się ją do wysokości 1500 m n.p.m. Przebywa zwykle na gałązkach i liściach

krzewów i drzew. W warunkach hodowlanych (dzięki posiadaniu lepkich przylg) porusza się sprawnie po gładkich, pionowych szybach

szklanych. Rz.d. jest jedynym europejskim gatunkiem płaza o nadrzewnym trybie życia. Wykazuje aktywność dzienną i jedynie w

okresie godów jest ruchliwa również w nocy. Na pokarm jej składają się głównie rozmaite dzienne owady, wśród nich mrówki oraz

pająki. Nie zauważono, aby zjadała dżdżownice i owady wodne. Należy do płazów wybitnie ciepłolubnych i w związku z tym odbywa porę

godową późno, tj. w maju. Samce rz.d. mają obszerny, pojedynczy -^-rezonator, ukryty w gardzieli pod językiem. Bardzo donośny głos

godowy samców przypomina rytmiczny i szybko powtarzany terkot. -*-Ampleksus jest ingwi-

nalny, bardzo luźny. Samice składają skrzek w postaci małych, kulistych, galaretowatych pakietów, zawierających łącznie od ok. 400 do

ok. 1000 jaj. Kijanki rz.d. rosną do długości 5 cm, mają bardzo szeroko rozstawione oczy oraz silnie wygrzbieconą płetwę ogonową,

zakończoną długą i cienką nicią ogonową. Świeżo przeobrażone osobniki mierzą 1,3 do 1,5 cm. Z wyjątkiem okresu godowego rz.d.

spędza życie na lądzie. Na lądzie tez zapada w sen zimowy. W Polsce rz.d. występują na całym nizinnym obszarze kraju. Zasięg tego ga-

tunku obejmuje środkową i południową Europę, północno--zachodnią Afrykę i Azję Mniejszą, na wschód dochodzi do Uralu, na

południowym wschodzie — do Morza Kaspijskiego, na południu — do Kaukazu. Rz.d. nie występują w Anglii i Irlandii. Znanych jest ich

5 podgatunków. W Polsce podlegają całkowitej ochronie (Tabl. VI/11, 12).

rzekotka karłowata (Hyla em-richi, obecnie H. minuta) — gatunek płaza z rodziny —>-rze-kotkowatych. Rośnie do długości 18 mm.

Stanowi jeden z najmniejszych gatunków w rodzinie rzekotek. Zamieszkuje gęste zarośla. Samce w okresie godów wydają przenikliwy

głos, przypominający dźwięk. jaki powstaje przy pociąganiu metalem po twardej powierzchni, np. po szkle lub porcelanie. Mimo bardzo

niewielkich rozmiarów może wykonywać skoki dochodzące do długości 75 cm. Występuje na terenie Ameryki Południowej od Try-

nidadu po płd. Brazylię i Argentynę oraz od wybrzeży A-tlantyku po Boliwię i wsch. stoki Andów w Kolumbii i Wenezueli.

rzekotka kowal

rzekotka kowal (Hyla faber) — gatunek płaza z rodziny ->-rze-kotkowatych. Rośnie do długości 9 cm. Ma płaską, szeroką głowę,

duże, silnie wystające oczy z eliptycznymi źrenicami, ustawionymi poziomo, smukły tułów, długie i cienkie nogi oraz szerokie, dobrze

wykształcone przylgi na końcach palców. Powierzchnia skóry jest ziarnista. Ubarwienie grzbietu bywa zmienne — w dzień jasnożółte

lub gliniaste, z regularnie ułożonymi, ciemnobrązowymi kreskami i małymi plamkami. U niektórych osobników wzdłuż środka

grzbietu biegnie ciemny pasek. W nocy lub w cieniu grzbiet staje się brązowy, często z czerwonym odcieniem. Tylne kończyny

pokrywają niewyraźne, ciemne, poprzeczne pręgi. Brzuch ma barwę ochry. Tęczówki oczu są złociste. Rz.k. zamieszkują tropikalne lasy

w pobliżu zbiorników wodnych. Prowadzą nadrzewny i ściśle nocny tryb życia, dzień zaś spędzają w bezruchu, siedząc na gałęziach drzew.

W czasie snu nie zakrywają oczu powiekami, tylko silnie zwężone źrenice oczu chronią je przed nadmiarem światła. Głównym

pokarmem rz.k. są rozmaite nocne owady, zwłaszcza ćmy. Pora godowa rozpoczyna się w lutym. Godujące samce wydają niezwykle

silny, metaliczny glos, podobny do uderzeń kowalskiego młota o kowadło, od czego pochodzi nazwa tej rzekotki. W okresie godów

samce wznoszą swoiste budowle wodne dla pomieszczenia >v nich skrzeku i wylęgu kijanek:

w przybrzeżnych płyciznach zbiornika wodnego za pomocą przednich odnóży i głowy wygrzebują w mule kratero-wate zagłębienia, a

wokół nich wznoszą z wygrzebanego iłu

groblę, której korona sten nad powierzchnią wody. Ve\_ rodzaju koliste stawki, otoczdłS ne zamkniętymi obwałowania^ mi, mają

średnicę ok. 30 cUk i głębokość ok. 10 cm. Ich bul| dowa odbywa się w porziJK, nocnej, w ciągu 2 kolejnycfc dób. Po wybudowaniu

stawtaj| samiec wchodzi do niego H przez całą noc wydaje swó(i ogłuszający głos, który waty samice. Samica w stanie -zamuli pleksus z

samcem często je^. szcze umacnia i starannie wy» ' gładzą przednimi odnóżami, a,;

nawet powierzchnią gardziele i brzucha, wewnętrzne ścianka, grobli. Poszczególne pary zaA;

kładają takie gniazda w nie-*'? wielkiej odległości od siebie l w każdym z nich składa jaja' tylko l samica. Skrzek rz.lc.;

ma postać nieregularnego,, kłębka. Kijanki wylęgają się ,po upływie 4 do 5 dni i poĄ czątkowo rozwijają się w sztu<I cznie

utworzonym stawku. 'WĘj. czasie ulewnego deszczu wod<(|. z niego przelewa się do zbiory nika wodnego, w którym ta^:

kie gniazdo się znajduje, a ra<| żem z nią wypływają równieiS kijanki. Rz.k. występują •W|| Ameryce Południowej na tefS renie Brazylii i

północnej Arij. gentyny. .y^-

c

rzekotka królewska (Hyla re-| gilla) — gatunek płaza z TO" dziny -»-rzekotkowatych. Rci-t nie do długości 5 cm. Ma •wff, bitnie

szorstką skórę oraz du| 7-4 zdolność zmiany ubarwię' nią. Grzbietowa powierzchnłi 1ej ciała może przybierać róż maite barwy — od

jasnoszan poprzez popielatą, zieloną, r< żową, czerwonawą, brązową s do czarniawej. Niektóre z tyć barw miewają metaliczny pi łysk.

Zmiany kolorów nast( pują w bardzo krótkim czasi w ciągu zaledwie 8 do 10 mil

rzekotka olbrzymia

Rz.k. przypomina pod tym względem ->rzekotkę drzewną, z tą różnicą, że u pierwszej skala zmienności barw jest znacznie większa oraz

zmiany ich następują szybciej. Stałą cechą rz.k. jest obecność na głowie charakterystycznej, ciemnej plamy w kształcie litery Y lub V,

przypominającej symbolicznie koronę. U wielu osobników na barwnym tle grzbietu występuje ciemny deseń w postaci wzdłużnych linii

lub okrągławych plam, a tylne kończyny są pręgowane. Rz.k. zamieszkują obszary nizinne, jak i góry do wysokości 4000 m n.p.m.

Występują w zachodniej części Ameryki Północnej, od Kolumbii Brytyjskiej do Meksyku/

rzekotka krzyżowa (Hyla cru-cifer) — gatunek płaza z rodziny -s-rzekotkowatych. Rośnie do długości 4 cm. Na wo-skowobrązowym

lub żółtawym tle jej grzbietu widnieje ciemna plama w kształcie litery X lub krzyża, od czego pochodzi nazwa tego płaza. Rz. k. prze-

bywa na gałęziach drzew i krzewów. Żywi się rozmaitymi owadami, głównie komarami i innymi muchówkami. Na ziemi porusza się

energicznymi skokami, których długość może 17-krotnie przekraczać długość jej ciała. Należy do płazów najwcześniej ukazujących się

na wiosnę, w czasie zaś godów występuje niemal w każdym stawie, często masowo. Samce rz.k. mają pojedynczy rezonator, który w

czasie wydawania głosu godowego potrafi nadymać się do ogromnych rozmiarów. Głosem godowym są donośne, metaliczne dźwięki o

wysokim tonie, przechodzące w przenikliwy świst. W związku z tym rz.k. przezwano gwizdaczem wodnym. Przy nagromadzeniu się

dużej liczby godujących samców rz.k., nad stawem w nocy unosi się chóralny, przeraźliwy, wręcz oszałamiający świst, który słychać

jeszcze w odległości ponad 2 km. Mimo małych rozmiarów ciała samice składają po 800 do 1000 sztuk jaj rocznie. Rz.k. występują w

całej wschodniej części Ameryki Północnej z wyjątkiem Kanady.

rzekotka kubańska (Osfeophż-lus septentrionalis, dawniej Hyla) — gatunek płaza z rodziny -»-rzekotkowatych. Osiąga długość 14

cm, z wyciągniętymi zaś tylnymi kończynami mierzy ok. 30 cm. Jest największym gatunkiem wśród rzekotkowatych. Prowadzi na-

drzewny tryb życia, najczęściej zaś przebywa wśród roślin epi-fitycznych porastających pnie drzew. Na gody schodzi na ziemię i w

zbiornikach wody stojącej składa jaja. Głos godowy samca przypomina ludzkie chrapanie, jest jednak znacznie donośniejsze. Rz.k. często

można spotkać w pobliżu ludzkich osiedli, a nawet bezpośrednio w obrębie domostw. Rz.k. występuje na Kubie, stąd bierze się jej nazwa, i

na wyspach Bahama. W ostatnich latach wprowadzono ją sztucznie na obszar Puerto Rico i okoliczne wyspy.

rzekotka miskowata —»-rzekot-ka tragarz.

rzekotka olbrzymia (Hyla. va-sta) — gatunek płaza z rodziny -^-rzekotkowatych. Należy do największych gatunków wśród rzekotek.

Samice rosną do długości 13 cm, samce — do 8 cm. Palce przednich odnóży tego płaza spięte są krótkimi błonami, a między palcami

tylnych kończyn występują

rzekotka torbowa

rzekotka pancerzoglowa

ITtt?.

znacznie lepiej rozwinięte błony pływne, nie sięgające jednak do końca palców. Na zewnętrznych skrajach przednich i tylnych kończyn

widnieją fałdy skórne. Na skórze odnóży znajdują się skupienia gruczołów. Cała powierzchnia skóry jest silnie ziarnista. Grzbiet ma

barwę oliwkowo-zieloną, na której tle występują ciemne plamy. Rz.o. składa jaja między kamieniami w przybrzeżnych płyciznach gór-

skich strumieni. Po 6 dniach larwy opuszczają osłony jajowe. U kijanek wytwarza się wokół otworu gębowego rodzaj przylgi, za pomocą

której kijanki przytwierdzają się do powierzchni kamieni, co jest wyrazem adaptacji do życia w szybko płynących strumieniach. Rz.o.

znane są z niezwykle jadowitej wydzieliny gruczołów skórnych, wywołującej na skórze człowieka silne oparzenia. Rz.o. występują na

Haiti i prawdopodobnie na innych wyspach w rejonie Morza Karaibskiego.

rzekotka pancerzoglowa (Apa-rasphenodołi brunoi} — gatunek płaza z rodziny -M-zekot-

mi brązowymi plamami, bok)^ tułowia również brązowe, pla«| miste. Rz.p., podobnie jałć wszystkie gatunki z tego roy dzaju, posiada na

powierzcha|r czaszki silnie skostniałą płytk<p zrośniętą ze skórą, a tworzący rodzaj pancerza. Rz.p. przebył wa na wysokich drzewach^,

gdzie w dzień ukrywa się wft szczelinach pod korą lub w lej-ń kowato zwiniętych liściach epi-i litycznych roślin bromeliowa-tych. W

tych ostatnich rz.p,i sadowi się na dnie lejka, tak» że głową zamyka dolną części lejka. W nocy jest aktywna 8, poluje na owady, które

są, głównym jej pokarmem. Samiec w porze godowej wydaje, głos podobny do chrząkania;

świni. Rz.p. występuje na po- , łudniowo-wschodnim wybrzeżu Brazylii.

rzekotka ptasia (Hyla avivoca)

— gatunek płaza z rodziny

—»-rzekotkowatych. Rośnie do .

Rzekotka pancerzogłowa

kowatych. Rośnie do długości 9 cm. Ubarwienie grzbietu zło-ciRt.p 7. małymi mprpf?i]1arnv-

Rzekotka ptasia ;?

A'1

długości 5 cm. Ma zmienne ^ ubarwienie grzbietu — szare, ^i brązowe lub zielonkawe, z du-"|| żymi, nieregularnymi, ciemny-J mi

plamami. Zamieszkuje pod-ij mokłe lasy, przeważnie cypry-1 sowę lub brzozowe, położone| w pobliżu większych zbiorni-'] ków

wodnych. Prowadzi na-''| drzewny tryb życia. Gody od^;| bywa gromadnie od późney wiosny do końca sierpnia. Głoś;| endnwv samców

iest łudząco

podobny do dźwięcznego i melodyjnego śpiewu ptaka (stąd nazwa), a czasem przypomina świst. Rz.p. występują na niewielkim obszarze

Ameryki Północnej, w południowo--wschodniej części doliny rzeki Missisipi.

rzekotka sosnowa (Hyla femo-raiźs) — gatunek płaza z rodziny ->rzekotkowatych. Osiąga długość ok. 4 cm. Ma zmienne ubarwienie

grzbietu — szare, zielonkawe, najczęściej rdzawobrązowe lub zielone, pokryte nielicznymi, małymi, ciemnymi plamami. Charakte-

rystyczną cechą plamistości, umożliwiającą odróżnienie rz.s. od innych, podobnie ubarwionych gatunków, jest występowanie na tylnych

powierzchniach ud czarnych, szerokich pasów. Najczęściej spotyka się rz.s. w nizinnych lasach sosnowych, nieco rzadziej —na ba-

gnistych terenach porosłych lasami cyprysowymi. Rz.s. prowadzi nadrzewny tryb życia. Zamieszkuje wszystkie piętra lasu, od niskich

krzewów i zarośli aż do szczytów najwyższych drzew, przy czym niezwykle zwinnie i szybko wspina się po gałęziach. Jej pora godowa

trwa od kwietnia do końca sierpnia. Głosem godowym samców są głośne, bezdźwięczne, rytmicznie powtarzane trzaski lub uderzenia,

przypominające terkot karabinu maszynowego lub odgłosy maszyny służącej do automatycznego nitowania metalowych blach. Rz.s.

występują na południowo-wschodnich, przybrzeżnych terenach Ameryki Północnej, od Marylandu do Luizjany i Florydy włącz-

rzekotka torbowa, torbówka

(Gastrptheca marsupźata) —

gatunek płaza z rodziny -»-rze-kotkowatych. Rośnie do długości ok. 8 cm. Ma grzbiet jas-noszarozielony z ciemnymi,

oliwkowozielonymi, wzdłużnymi pasmami, obrzeżonymi białymi i ciemnobrązowymi liniami. U samic znajduje się na grzbiecie

obszerna torba lęgowa, otwierająca się wzdłużną szparą w tylnej okolicy tułowia. Podobnie jak u innych pokrewnych gatunków rozwój

jaj odbywa się w owej kieszeni skórnej. —>-Ampleksus trwa ok. 30 godz. i w tym czasie samica składa ok. 200 jaj, które poprzez

wynicowaną kloakę długości ok. 2 cm i zagiętą na jej grzbiet dostają się do torby lęgowej. Również samiec odpowiednimi ruchami

tylnych kończyn współdziała przy tym procesie. Okres rozwoju i pobytu kijanek w torbie lęgowej trwa 6 do 7 tygodni. Pod koniec tego

okresu kijanki pozbawione są już żółtka zarodkowego oraz skrzeli zewnętrznych (mających podobnie jak u -^-rzekotki wylęgarki kształt

baloników), posiadają natomiast dobrze wykształcone tylne odnóża i długą płetwę ogonową. W tym stadium kijanki dostają się do

wody, w której odbywają dalszy rozwój aż do przeobrażenia. Uwolnienie kijanek z torby lęgowej następuje w ten sposób, że samica

przebywająca w wodzie zakłada tylną kończynę na swój grzbiet, zahacza najdłuższym (IV) palcem o skraj otworu w torbie lęgowej i od-

chyla fałd skórny na bek. Dzięki temu przez rozchylony otwór w kieszeni skórnej kijanki mogą swobodnie przedostać się do wody.

Zdarza się czasem, że samica zakłada na grzbiet obydwie tylne kończyny równocześnie i obydwoma czwartymi palcami rozciąga na

rzekotka tragarz

181

rzekotka wylęgarka

boki otwór w torbie lęgowej. Uwolnienie kijanek do wody odbywa się tylko w nocy. Rz.t. występują na terenie Ameryki Południowej w

Peru i Ekwadorze.

rzekotka tragarz, rzekotka mi-skowata (Fritziana goeldii) — gatunek płaza z rodziny -»-rze-kotkowatych. Długość samic dochodzi

do 5 cm, samce są nieco mniejsze. Rz.t. ma smukły kształt ciała, głowę wyraźnie odgraniczoną od tułowia, pysk zaostrzony, a oczy duże,

silnie wystające. Palce wieńczą dobrze rozwinięte przylgi. Ubarwienie grzbietu form dorosłych jest jashobrązowe z ciemnymi

nieregularnymi plamami, a osobników młodocianych — brązowe z plama-^, mi żółtymi. Rz.t. zamieszkuje gęsto zalesione pagórkowate

tereny. Przebywa zwykle na niskich drzewach wśród tropikalnej epifitycznej roślinności, często jednak schodzi na ziemię i żeruje wśród

opadłych liści. Rz.t. należy do najwcześniej godujących gatunków rzekotek. Samce wydają rytmiczne i szybko powtarzające się dźwięki

"czik-czik-czik". Samice mają na skórze grzbietu płytkie, miskowate zagłębienie, obrzeżone przezroczystym fałdem skórnym,

tworzącym rodzaj balustrady. W związku z tym rz.t. nazywana jest również rzekotka miskowatą. W miseczce tej samice noszą 9 lub 10

dużych, zapłodnionych jaj (które dostają się tam w czasie -»-ampleksus), przy czym fałd skórny częściowo jaja obrasta. Kijanki

opuszczają osłonki jajowe jeszcze na grzbiecie matki. Są one już zaawansowane w rozwoju, mają bowiem dobrze wykształcone 4 kończy-

ny i długi ogon. Samice wyszukują wówczas wypełnione

wodą deszczową, lejkowaio zwinięte liście roślin bromeiy^i watych, wchodzą do Jednego nich i uwalniają z grzbietu 8j|> janki. W tym

nadrzewnA środowisku wodnym kijaniti wkrótce się przeobrażają. Dła-gość świeżo przeobrażonylh osobników wynosi ok. l cm. Dzięki

znakomitej ochronie skrzeku i doskonałemu zabezpieczeniu rozwoju potomstwa rz.t. należą do płazów pospoH* tych, mimo że

poszczególne samice składają niewielką liczbę jaj. Rz.t. występują na terenia Ameryki Południowej, w Brazylii.

rzekotka trawna (Limnaoedus ocularis) — gatunek płaza zrodzony ->-rzekotkowatych. Rośnie do długości 16 mm. Jest najmniejszą z

rzekotek i w ogóle najmniejszym gatunkiem spośród bezogonowych płazów Ameryki Północnej. Ma zmienne ubarwienie grzbietu —

żół-, tobrązowe, zielonkawe, brązowe, najczęściej rdzawe lub czerwonawe. Na znacznie jaśniejszych bokach ciała, od końca pyska po

pachwiny, ciągną się pojedyncze czarne pasy. Przebiegają one przez oczy, które w związku z tym są słabo widoczne. Rz.t. zamieszkuje

wilgotne, trawiaste środowiska, położone nad brzegami wszelkich małych zbiorników wodnych, kałuż oraz bagien poroś-;, łych

cyprysami. Często prze- s bywa na gałęziach niskich za- i rośli. Godujące samce wydają-metaliczne, o bardzo wysokim tonie,

szeleszczące, a przy tym niezwykle przenikliwe dźwięki, W ciepłych okolicach, np. na® Florydzie, rz.t. godują przeze cały rok,

natomiast w okoli-H cach położonych bardziej na|| północy — od końca stycznia^ do końca sierpnia. Rz.t. wyste-^| pują w południowo-

wschodnieJ|B|

części Ameryki Północnej, od stanu Wirginia na północy do Florydy na południu włącznie.

rzekotka wielka (Hyla boans, dawniej H. maxima) — gatunek płaza z rodziny ->rzekot-kowatych. Ociąga długość 11,5 cm.

Ubarwienie grzbietu jednolicie jasnobrązowe lub oliwkowe, bez plamistości. Głowa płaska, szeroka, oczy silnie wystające, tęczówki

żółtawo-

Rzekotka wielka

srebrzyste. Niezwykłą cechą rz.w. jest obecność w przednich kończynach szczątkowego kciuka w postaci małego wyrostka, jakby

ostrogi, osadzonej u nasady i na wewnętrznej powierzchni właściwego palca. Poza tym wzdłuż zewnętrznego skraju przednich i tylnych

kończyn ciągną się fałdy skórne, poszerzające odnóża, na piętach widoczne są krótkie, trójkątne płatki skórne, które razem z fałdami

na kończynach zacierają właściwy kształt ciała, a upodabniają rz.w. siedzącą na gałązce do liścia. Rz.w. występuje w Ameryce Połud-

niowej.

rzekotka wylęgarka (Gastro-theca ovifera) — gatunek płaza z rodziny -M-zekotkowatych. Samice osiągają długość 10 cm,

samce — 6 cm. Nazwa gastro-theca oznacza torbę brzuszną, dawniej bowiem przypuszczano, że rz.w. ma taką torbę na brzuchu. Dziś

wiadomo, że kieszeń skórna, będąca w istocie torbą lęgową, znajduje się u samic rz.w. na grzbiecie. Kieszeń ta otwiera się wydłużoną lub

okrągławą szparą w tylnej okolicy grzbietu. U samców brak torby lęgowej. Prócz tego odmienne płcie różnią się ubarwieniem; deseniem

plamistości oraz pewnymi szczegółami w budowie czaszki. Rz.w. prowadzą naziemny tryb życia. Samce w okresie godów siedzą w

norkach ziemnych i wydają głos godowy w porze nocnej. Sposób dostawania się jaj do torby lęgowej samic został stosunkowo niedawno

poznany. Otóż w czasie -»-ampleksus, kiedy samiec trzyma partnerkę pod pachami, kloaka samicy u-lega wynicowaniu i tworzy bło-

niastą, lejkowatą rurkę. Równocześnie wynicowana kloaka zostaje zagięta na grzbiet samicy, dzięki czemu ujście jej znajduje się w

pobliżu otworu prowadzącego do kieszeni skórnej. Po ok. 20 godz. od chwili skojarzenia się pary samica unosi tył tułowia w górę, tak że

pochylona ku przodowi wzdłużna oś ciała tworzy z poziomem ziemi kąt ok. 30°. W tej pozycji samica wydala jaja, które spływają po jej

nachylonym grzbiecie wprost do torby lęgowej, gdzie zostają zapłodnione. Spływanie jaj do torby dodatkowo ułatwia wodnista ciecz

wydalana na grzbiet samicy zarówno przez nią, jak i przez samca. W miarę wydalania jaj samica wznosi tył ciała coraz wyżej (do 45°) i w

ten sposób jaja dokładnie wypełniają jej torbę lęgową. Jaja rz.w. są wyjątkowo duże i pozbawione zupełnie pigmentu.

rzekotka zielona

rzefefttkowate

Średnica ich wynosi ok. 10 mm, łączna zaś ich liczba waha się od 15 do 20 sztuk. Cały rozwój larwalny odbywa się wewnątrz torby

lęgowej. Zamiast typowych skrzeli zewnętrznych pojawia się u kijanek swoisty narząd oddechowy w postaci 2 (po l z każdego boku)

kulistych, błoniastych, cienkościennych baloników, bogato una-czynionych. Łączą się one z ciałem kijanki w okolicy skrze-Iowej za

pomocą podwójnych, cienkich i stosunkowo długich nitkowatych tworów. W ścianach tych baloników następuje wymiana gazowa.

Torbę lęgową samic opuszczają świeżo przeobrażone żabki. Rz.w. występuje w Wenezueli.

rzekotka zielona (Hyla cinerea)

— gatunek płaza z rodziny

-»rzekotkowatych. Długość samic dochodzi do 6,5 cm, samców do 5 cm. Ubarwienie grzbietu jest jaskrawozielone z nielicznymi,

małymi, złotymi plamkami. Rz.z. łatwo zmienia barwę w zależności od podłoża na żółtą, szarą lub brązową. Na bokach ciała, od końca

pyska do końca tułowia, ciągną się pojedyncze, wąskie, białe paski. Również boczne "powie-

Rzekotka zielona

rzchnie kończyn są białe. Rz.z. prowadzi nadrzewny tryb życia. Zamieszkuje nizinne, wilgotne tereny, położone brzegami rzek, jezior i

inny zbiorników wodnych. Czę;

przesiaduje na pędach roś wodnych pływających na poił;

wierzchni wody. Żywi si| głównie owadami. Gody odbyt" wa od marca do końca sier{»(i nią. W tym czasie gromadzi sA w wodzie

ogromna ilość rz.2^i których skupienia liczą często tysiące osobników. Godującijt samce wydają piękne, metalte czne, krótkie dźwięki

przypór minające uderzenia mosiężnego:

dzwonka. W związku z tyny rz.z. w niektórych okolicach,:

gdzie występuje, nazywana jest "krowim dzwonkiem". Spotyka się ją w środkowych i wschodnich obszarach Ameryki Północnej, od

stanów Illinois i Wirginia na północy do Teksasu i doliny Missisipi na po-, łudniu.

rzekotka złocista (Litoria, daw- f niej Hyla aurea) — gatunek płaza z rodziny -wzekotkowa-tych. Osiąga długość 7,5 cm. »

Ubarwienie grzbietu szmarag- ;

dowe lub błękitnozielone, a z boków tułowia ciągną się pod- " łużne, metalicznie połyskujące X pasy złotego koloru. Rz.z. wykazuje

większą skłonność do < wodnego trybu życia niż inne | rzekotkowate i w związku z ^ tym często przebywa w wodzie ^ lub w pobliżu

zbiorników wód-1| nych wśród niskiej roślinności, posiada ona znacznie mniejsze przylgi na końcach palców niż:-rzekotkowate

prowadzące na-;

drzewny tryb życia. Pora go-;';

dowa rz.z. trwa przez całą wio-^j snę i lato. Głos godowy samca! przypomina uderzenia młotemiJj o kamień. Samica składa duż^|B ilość

jaj, które przykleja do|B| pędów roślin wodnych przy^g dnie stawu. Ulubionym pokar* mem rz.z. są małe płazy i dżdżownice. Rz.z.

dobrze znosi:

hodowlę, łatwo się oswaja, w znanym przypadku przeżyła 15 lat w niewoli. Występuje w południowo-wschodniej Australii i na

Tasmanii, została też wprowadzona do Nowej Zelandii i Nowej Kaledonii.

rzekotkowate (Hylidae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów bezogonowych. Należą do nich na ogół małe lub średniej wielkości okazy

o smukłej sylwetce, przystosowane budową ciała i właściwościami biologicznymi do nadrzewnego trybu życia. Liczba członów palców w

porównaniu do liczby członów palców u innych płazów jest zwiększona o l człon dodatkowy, ostatnie zaś człony palców wszystkich 4

odnóży są dośrodkowo zagięte. Na końcach wszystkich palców występują buławkowato nabrzmiałe, lepkie przylgi, umożliwiające

przyklejanie się do gładkich powierzchni liści lub innych przedmiotów (np. szyby) w każdej pozycji ciała (również grzbietem w dół).

Niektóre gatunki oprócz przylg mają chwytne kończyny o przeciwstawnym l palcu we wszystkich 4 odnóżach. Szczęka jest uzębiona,

żuchwa bezzębna. Pęcherze rezonacyjne u samców są z reguły dobrze rozwinięte, co umożliwia im wydawanie podczas pory godowej

donośnych, a nawet ogłuszających dźwięków, często o metalicznym brzmieniu. Większość gatunków rz. ma barwy ochronne,

dostosowujące je idealnie do otoczenia (barwy zielone), albo wybitnie jaskrawe (barwy żółte, liliowe, czerwone). Długość ciała tych

oryginalnych płazów waha się w granicach ! od 1,6 do 14 cm. Jedną z najbardziej charakterystycznych biologicznych właściwości rz.

jest ogromna różnorodność

form opieki nad potomstwem. U jednych gatunków opieka ma charakter bezpośredni dzięki występowaniu na grzbiecie samic

specjalnych tworów skórnych, tzw. toreb lęgowych, do. których w czasie -^ampleksus zostają wsunięte zapłodnione jaja. Rozwijają się

one wewnątrz tych toreb aż do stadium ostatecznie wykształconej' kijanki, u niektórych zaś gatunków — aż do przeobrażenia się

kijanek. Dopiero po uzyskaniu odpowiedniego stadium rozwojowego potomstwo dostaje się do środowiska zewnętrznego. U innych

gatunków jaja są tylko przyklejane do silnie sfałdowanej skóry na grzbiecie samicy, która je nosi aż do czasu wylęgu z nich kijanek.

Znane są jeszcze inne, wyjątkowe formy bezpośredniej opieki nad potomstwem, np. przysysanie się kijanek d® ciała dorosłych okazów i

przenoszenie się razem z nimi z jednego zbiornika wodnego do. drugiego. Pośrednie formy o-pieki nad potomstwem polegają na

budowaniu różnorodnych gniazd (np. ze specjalnie w tym celu sklejanych śluzem liści drzew i krzewów, albo na formowaniu w

przybrzeżnym szlamie zbiorników wodnych małych kałuż, otoczonych sztucznie wytworzonymi groblami. z mułu) lub wreszcie na skła-

daniu jaj do lejkowato zwiniętych liści roślin, w których gromadzi się woda daszczowa. W gniazdach takich jaja i wylęgłe z nich kijanki

chronione są przed wrogami oraz mają zapewnioną odpowiednią ilość wody, konieczną do rozwoju. Są też i takie rz., które składają jaja

luzem do wody, nie opiekując się nimi zupełnie. Liczba składanych jaj wiąże się wyraźnie z występowaniem lub brakiem u danego

gatunku

r

salamandra czarna

opieki macierzyńskiej. U rze-kotek, u których jaja rozwijają się w torbach lęgowych na grzbiecie samicy, liczba jaj składanych przez

samicę w l sezonie godowym waha się od kilku do kilkudziesięciu, u gatunków budujących gniazda wynosi przeciętnie kilkaset jaj, u

gatunków zaś nie wykazujących opieki nad potomstwem do ok. 1000 sztuk. Ogromna większość rz. żyje w koronach drzew i krzewów, a

tylko nieliczne gatunki prowadzą ściśle wodny lub naziemny tryb życia. Zasadniczym ich pokarmem są rozmaite owady i inne

stawonogi. Główne śroc ., wisko życia rz. stanowią wl

Jotne iasy tropikalne Amery, rodkowej i Południowej oi^s Australii. Poza tym występni | one na Nowej Gwinei. Szca<» gólnie bogata

fauna rz. wyst<^ puje w brazylijskiej puszczt, brak jej natomiast na dużych obszarach Afryki, na Madagaag karze i w krainie orientalnej.

Rz. — jedna z najbogatszych roy dzin wśród płazów — obejmuj ją 40 rodzajów i ponad 600 gatunków, z czego najbardzieji typowy i

kosmopolityczny rof dzaj rzekotka (Hyla) obejmuje około 300 gatunków.

185

salamandra czerwonogrzbietowa

S

salamandra czarna (Salamandra atra) — gatunek płaza z rodziny —>-salamandrowatych. Długość ciała jej przedstawicieli waha się

najczęściej w granicach od 10 do 13 cm, rzadko dochodzi do 16 cm. S.cz. mają skórę gładką, błyszczącą, o słabo rozwiniętych gruczołach

jadowych, w tym również gruczołach przyusznych. Grzbiet i brzuch są czarne bez śladu plamistości. S.cz. są ży-worodne i prowadzą

wybitnie lądowy tryb życia. Pora godowa odbywa się w lecie. Ciąża trwa zwykle 2 lata, tylko u samic żyjących w górach powyżej 1700

m n.p.m. przeciąga się do 3 lat. Larwy odbywają całkowity rozwój w jajowodach matki. Na wiosnę samice rodzą na lądzie od 2 do 4

młodych długości ok. 4 cm, zupełnie przeobrażonych i tylko w rzadkich przypadkach mających jeszcze resztki skrzeli. S.cz. jest płazem

typowo górskim, żyjącym w granicach wysokości od 700 do 3000 m n.p.m.

Zamieszkuje cieniste lasy, wił- ' gotne łąki, a na polach tereny;

kamieniste. Występuje wyłącz— nie w Alpach i w wysokich ? górach zachodniej części Pół- ^ wyspu Bałkańskiego, r

salamandra czarniawa (Desmo- ] gnathus fuscus) — gatunek pła- n za z rodziny -»-salamander bez- | płucnych. Rośnie do długości |

13 cm. Jest najpospolitszym •| gatunkiem płaza ogoniastego | Ameryki Północnej. Ma płaską | głowę z silnie wystającymi;

oczami, wałkowaty tułów oraz ;

gruby u nasady, a na końcu | cienki i bocznie spłaszczony? ogon. Tylne odnóża są dłuższe' i grubsze od przednich. Od tył-, nej krawędzi

orbit oczu do ką-| tów między szczęką a żuchwa! ciągnie się jasny pasek, u nie-1 których osobników słabo widoczny. Ubarwienie

grzbietu,' jest bardzo zmienne, przeważ-i nie czarniawe lub ciemnobrsi-';

zowe, rzadziej żółtawe z ciem-;

nymi plamkami. Dorosłe samce' są zwykle ciemnoszare lute

czarne. Osobniki młodociane mają na grzbiecie 5 do 8 par małych, okrągłych, żółtych plamek oraz 2 ciemne, wzdłużne linie na bokach

tułowia. Brzuch jest jasnoszary z licznymi, brązowymi plamkami. S.cz. żyje na lądzie najczęściej w wilgotnych lasach w pobliżu źródeł i

nad brzegami małych, leśnych strumieni. W dzień ukrywa się pod kamieniami, w ziemnych jamach oraz w ściółce leśnej. Często w

jednej, ciemnej i wilgotnej kryjówce gromadzi się wiele osobników, które układają się na sobie. S.cz. stają się aktywne o zmierzchu, kiedy

wychodzą na żer, i w nocy. W czasie pochmurnej i deszczowej pogody żerują również w dzień. Żywią się dżdżownicami, stonogami,

larwami rozmaitych owadów oraz małymi ślimakami. Na świetle słonecznym szybko wysychają i giną. Są bardzo powolne i mają licz-

nych wrogów, do których należą przede wszystkim inne, większe od nich płazy ogoniaste, a także żaby i węże. S.cz. l potrafią

wykonywać skoki na odległość zaledwie kilku centymetrów. Skaczą w razie grożącego im niebezpieczeństwa. Okres rozmnażania

przypada w lecie od czerwca do sierpnia. Sodujący samiec s.cz. będący w stanie -»-ampleksus z samicą, pociera jej koniec pyska swoją

powierzchnią podgar-dzielową, na której w okolicy żuchwy znajdują się skupienia gruczołów wonnych. Ich wydzielina uaktywnia samicę

do Podjęcia -»-spermatoforów przekazywanych przez samca bezpośrednio do kloaki partnerki. Zatem zapłodnienie jaj jest

Wewnętrzne. W niewielkiej Odległości (od 30 do 100 cm) od . Wody samica składa w wilgotnych, ziemnych jamkach, pod •tamipniami

lub pniami zwalonych drzew, 12 do 26 jaj sklejonych razem galaretowatymi osłonkami. Średnica komórki jajowej wynosi ok. 3 mm, a

średnica jaja mającego 3 galaretowate, zewnętrzne osłonki — 4,7 mm. Po złożeniu jaj samica otacza je ciałem i opiekuje się nimi aż do

wylęgu kijanek. W przypadku porzucenia jaj przez matkę jaja się nie rozwijają. Świeżo wylęgłe kijanki mają długość ok. 16 mm i

spływają z wodą deszczową lub też pełzając dostają się do pobliskiego strumienia. Wyrośnięte kijanki mają słabo wykształcone skrzela

zewnętrzne, a ubarwienie zupełnie podobne do ubarwienia osobników dorosłych. Rozwój ich w wodzie trwa 7 do 9 miesięcy, długość zaś

osobników świeżo przeobrażonych wynosi 43 do 45 mm. W tym stadium opuszczają one strumień i rozpoczynają życie na lądzie. S.cz.

występują na wschodnich obszarach Ameryki Północnej, od Nowego Brunszwiku w Kanadzie do Alabamy na południu oraz do stanów

Illinois, Teksas i Okłahoma na zachodzie. S.cz. zasiedlają największy obszar spośród wszystkich gatunków płazów ogoniastych Ameryki

Północnej.

salamandra czerwonogrzbietowa (Plethodon cinereus) —gatunek płaza z rodziny ->-sala-mander bezpłucnych. Rośnie do długości 12

cm. Ma smukłą budowę, tułów walcowaty, o-gon dłuższy od reszty ciała, okrągły na przekroju. U jednych osobników grzbietowa

powierzchnia ciała jest jednolicie jasnoszara, u innych grzbiet ma barwę jaskrawo-czerwoną z nielicznymi i nieregularnymi, małymi,

ciemnymi plamkami. Obie te odmiany barwne występują w tych sa-

salamandra czerwonopoliczkowa

187

salamandra jaskiniowa

mych okolicach i zwykle mnie] więcej w równych ilościach, czasem jednak jedna z tych

Salamandra czerwonogrzbletowa

odmian przeważa. Poza nimi znane są osobniki o ciemnym ubarwieniu. U wszystkich odmian brzuch jest jasnoszary, upstrzony

ciemnymi plamkami. S.cz. prowadzi ściśle lądowy tryb życia. Zamieszkuje zwykle tereny pokryte lasami, często jednak spotyka

się jaw starych parkach i sadach. Przebywa w wilgotnych miejscach pod stertami opadłych liści, pod kłodami zwalonych drzew,

najchętniej zaś ukrywa się w spróchniałych pniach drzew. Dzień spędza w ukryciu, w nocy staje się aktywna i żeruje, jednak nie

oddala się zbytnio od swojej kryjówki i na dzień do niej powraca. W związku z tym często te same osobniki spotyka się przez

kilka lat « rzędu w tych samych kryjówkach. S.cz. wykazuje rzadką wśród salamander zdolność wykonywania krótkich skoków,

posługując się przy tym głównie ogonem. Potrafi również wspinać się po pniach drzew. Rozwój s.cz. jest całkowicie

uniezależniony od środowiska wodnego i odbywa się w całości na lądzie. Pora godowa przypada na okres od października do

grudnia. W "Tacio —rómnieksus samiec

pośrednio do kloaki partner| w której jajowodach następi zapłodnienie jaj. W czerwcu J lipcu następnego roku san składa w

rozmaitych wilj nych jamkach, norkach pod kamieniami od 3 do 12 i żych jaj, pozbawionych i mentu, i opiekuje się nimi.5»ż do

wyklucia się kijanek. A chwili opuszczania osłon ja%-wych kijanki o długości 19 r:

mają dobrze rozwinięte skrz zewnętrzne, które zanikają po kilku dniach, dalszy zaś ro woj odbywają na lądzie jesze|t przez 2 do

3 miesięcy. Dojrzałość płciową uzyskują po up^-wie l roku. S.cz. występują na południowo-wschodnich obsMi-rach Ameryki

Północnej, i,

salamandra czerwonopoliczlo(-

wa (Plethodora jordani) — gatunek płaza z rodziny --salgi mander bezpłucnych. Rośnie <li długości ok. 15 cm. Ma wybi| nie

smukłe ciało, wąską gło^g z ostro zakończonym pysteięg wystające, duże oczy, walcji waty tułów z wyraźnymi bJO<a| nymi

wcięciami oraz długi, objj ogon. Jej kończyny są dobrj rozwinięte, palce wolne. Ubay wierne grzbietu jest intensytgj;

nie czarne o stalowym odcHj? niu, błyszczące. Boki głowy H oczami, a zwłaszcza boki S^ zdobią jaskrawe, ceglastocz»)P-wone

lub pomarańczowe, ^jg' dłużone plamy. S.cz. jest tunkiem ściśle lądowym, bywa rozwój poza środom kiem wodnym.

Zamieszkujej kolice górzyste, pokryte S! gotnymi lasami. Występuje} wschodnich obszarach Ann ' ki Północnej, na terenie

Północnej Karoliny.

salamandra czteropali

(Hemidactylium scutatum) gatunek płaza z rodziny

osiąga długość 7,5 cm, samica 9 cm. Grzbiet rdzawo ubarwiony z brązowymi nieregularnymi plamami, brzuch biały z czarnymi

plamami. S.cz. charakteryzuje się obecnością tylko 4 palców w każdej tylnej kończynie (brak V palca), czyli czteropalczastymi

odnóżami zarówno przednimi, jak i tylnymi. Prócz tego u nasady ogona widoczna jest wyraźna bruzda okalająca cały obwód

ogona. W przypadku pochwycenia s.cz. za ogon przez jakiegoś drapieżnika, w miejscu tej bruzdy ogon zostaje łatwo oderwany,

a s.cz. uratowana. Podobne zjawisko odrywania ogona w krytycznej sytuacji obserwuje się u niektórych jaszczurek (-^-

jaszczurka zwinka). Żyje na podmokłych terenach torfowych, zwłaszcza w sąsiedztwie lasów. W tamtejszych zbiornikach

wodnych larwy s.cz. odbywają rozwój. S.cz. występuje we wschodnich stanach Ameryki Północnej.

salamandra jaskiniowa (Hydro-mantes genei) — gatunek płaza z rodziny ->-sąlamander bezpłucnych. Stanowi jedyny eu-

ropejski gatunek z tej rodziny. Rośnie do długości 11 cm. Ma ciało o wątłej budowie, głowę płaską i szeroką, oczy niepro-

porcjonalnie duże i silnie wystające, skórę gładką, a palce wszystkich kończyn spięte dobrze rozwiniętymi błonami pływnymi.

Ubarwienie jej grzbietu jest ciemnobrązowe z żółtawymi lub brązowymi, nieregularnymi plamami, przy czym cała grzbietowa

powierzchnia skóry mieni się metalicznym połyskiem. S.j. zamieszkuje w górach wilgotne, chłodne, ciemne pieczary i jaskinie,

gdzie wciska się w szczeliny skalne lub z ogromną zręcznością przyczepia się do nierówności ścian skalnych. Rzadziej spotyka

się ją w pobliżu pieczar, pod kamieniami czy w jamach pod korzeniami drzew. S.j. prowadzi ściśle lądowy tryb życia, unika

światła dziennego, natomiast w nocy opuszcza kryjówki i żeruje w niewielkiej od nich odległości. Jest płazem bardzo powolnym,

żywi się rozmaitymi stawonogami, zwłaszcza pająkami i małymi chrząszczami. Łowi je, przyklejając do swoiście wykształ-

conego języka, wysuwanego nagłym ruchem z paszczy w podobny sposób, jak to robi ->-kameleon. Język s.j. w chwili

wysunięcia go w kierunku o-wada sięga na odległość do 3 cm i w tym stanie ma postać długiego, elastycznego, cienkiego pręcika,

zakończonego ustawionym poprzecznie do jego osi lepkim krążkiem. S.j. czasem tylko chwyta zdobycz bezpośrednio szczękami.

Biologia jej rozrodu jest zupełnie nieznana. Ponieważ jednak s.j. w żadnym okresie życia nie są związane ze środowiskiem

wodnym, wobec tego zwierzęta te z całą pewnością są żywo-rodne, zatem rodzą potomstwo w stanie już przeobrażonym. S.j.

występują w południowej Europie — w górach północnych Włoch i południowej Francji oraz w górach Sardynii. Na tym

obszarze gatunek

Salamandra jaskiniowa. Poniżej zarys glowy z wysuniętym z paszczy językiem <

ten obejmuje 5 ras geograficznych, różniących się między sobą ubarwieniem i proporcja-

salamandra Jaskiniowa amerykańska

188

189

salamandra nadrzewna

mi ciała. Forma podstawowa — Hydromantes genei genei zamieszkuje Sardynię.

salamandra jaskiniowa amerykańska (Typhlotriton spelaeus)

— gatunek płaza z rodziny

-^salamander bezpłucnych. 0-siąga długość 14 cm. Dorosłe osobniki mają barwę białawą lub różową z niewyraźnymi plamkami

pomarańczowymi na brzuchu, odnóżach i ogonie. Larwy są ubarwione ciemno w odcieniu brązowym lub czerwonym z żółtymi,

podłużnymi plamkami lub z ciemnymi paskami na bokach tułowia. Dorosłe osobniki s. j.a. nie posiadają zewnętrznych skrzeli, małe

oczy są zupełnie zarośnięte skórą i na zewnątrz niewidoczne. Natomiast larwy s.j.a. mają dobrze rozwinięte skrze-la zewnętrzne oraz

normalnie wykształcone oczy, którymi dobrze widzą, poza tym posiadają larwalne fałdy skórne na obu krawędziach płetwy ogonowej.

W czasie metamorfozy larwy tracą skrzela i fałdy skórne na ogonie oraz zmieniają ubarwienie ciała. Larwy s.j.a. żyją w źródłach oraz

górskich strumieniach. Po przeobrażeniu się opuszczają te środowiska, wchodzą do wilgotnych jaskiń, gdzie tracą wzrok. Przebieg pory

godowej jest nieznany. S.j.a. występuje w południowo-zachodniej części stanu Missouri w USA.

salamandra kaukaska (Merten-sźetla caucasica) — gatunek płaza z rodziny ->-salamandro-watych. Rośnie do długości 20 cm, przy

czym jej cienki ogon, na przekroju okrągły, "jest znacznie dłuższy od reszty ciała. U samców na grzbietowej powierzchni nasady ogona

występuje dobrze widoczny wy

nim skupienia gruczołów wy~* dzielających swoiste substan-j cje, których woń uaktywniał' samice w okresie pory godof wej. Ubarwienie

s.k. podobna jest do ubarwienia -»-salamanf dry plamistej. Jej grzbiet, czard ny lub ciemnobrązowy, pokryj wają owalne, żółte albo

poma*i rańczowe plamy. Rzadko występują osobniki jednolicie czarne. S.k. żyje w górach na :

wysokości od 500 do 2800 m n.p.m. Na lądzie porusza się sprawnie i szybko. Przebywa w pobliżu wód płynących i prowadzi nocny tryb

życia. Samica składa ok. 90 jaj średnicy od 5 do 6,5 mm w zimnych strumieniach, gdzie larwy od- , bywają rozwój. S.k. występują ' w

górach zachodniego Kaukazu •;

i w południowo-zachodniej czę- ^ ści Azji (Tabl. V/5). \f.

salamandra luzytańska {Chio-glossa lusitanica) — gatunek płaza z rodziny -<-salamandro-watych. Rośnie do długości 16 cm. Ma

silnie wydłużony i wyjątkowo cienki tułów oraz długi i cienki ogon, u dorosłych osobników dwukrotnie dłuższy od reszty ciała. Na tle

brązowego lub ciemnobrązowego grzbietu przebiega u niej od krańca pyska do końca ogona wzdłużna, czerwonobrązowa, metalicznie

błyszcząca wstęga. Na ogonie samców brak skórnego wyrostka. Język, podobnie jak u -upłazów bezogono-wych, przyrasta przednim

koń- | cem do dna jamy gębowej i | w czasie chwytania ofiary tył- | ny, wolny jego koniec wysuwany jest na odległość 2 do 3 cm. S.l.

biega bardzo szybko i zwinnie, w czym przypomina -^jaszczurkę. Należy do najszybciej poruszających się płazów. W przypadku

schwycenia s.l. za ogon, ma ona zdolność

•rtc-ł-ob- oL'AT*mr '7r»Qi/lina cio \HT nrirynpama ip^n pieści, nodob-

nie jak jaszczurka. Uszkodzony Ogon zostaje zregenerowany. S.l. zamieszkują tereny pagórkowate o wilgotnym podłożu, gdzie

przebywają w pobliżu zbiorników wodnych. Granica ich pionowego zasięgu nie przekracza 400 m n.p.m. Biologia rozrodu jest słabo

poznana. Wiadomo tylko, że u s.l. występuje -s-ampleksus, samice składają jaja do wody, larwy odbywają w niej rozwój, a po

metamorfozie opuszczają środowisko wodne- S.l. żyją na niewielkim obszarze Półwyspu Pirenejskiego — w Portugalii i północnej

Hiszpanii.

salamandra nadrzewna (Anei-des lugubris) — gatunek płaza z rodziny —>-salamander bezpłucnych. Rośnie do długości 12 cm. Ma

pokrój ciała typowej salamandry. Głowa jej jest płaska, ku przodowi zwężona, z tyłu silnie poszerzona, oczy duże, wystające, odcinek

szyjny wyraźnie zaznaczony, tułów walcowaty z bocznymi przewężeniami, ogon długi, gruby, okrągły na przekroju, pierś-cieniowaty na

powierzchni. Odnóża są dobrze rozwinięte. Nasady palców wszystkich odnóży spinają krótkie fałdy skórne, palce zaś kończą się dużymi,

buławkowatymi zgrubieniami, wyposażonymi w silnie rozgałęzioną sieć włosowatych naczyń krwionośnych. W związku z tym

przypuszcza się, że zgrubienia te mają znaczenie narządów oddechowych. Żuchwa zaopatrzona jest w ostre zęby. Grzbietowa powie-

rzchnia ciała ma barwę jednolicie oliwkowobrązową. S.n. prowadzi ściśle lądowy i skryty tryb życia. Zamieszkuje rozmaite, średnio

wilgotne środowiska, gdzie chowa się we wszelkich dostępnych jej kryjówkach — w głębokich, podziemnych norach, pod korą drzew, w

szczelinach fundamentów domostw, w ścianach rowów ziemnych itp. W czasie kroczenia po ziemi może za pomocą silnie

umięśnionego, sprężystego ogona wykonywać skoki na odległość większą niż długość jej ciała. Poza tym wykazuje wyjątkową wśród

salamander właściwość wspinania się na drzewa i zamieszkiwania położonych wysoko nad ziemią dziupli lub gniazd gryzoni. Znajdowano

s.n. nawet na wysokości sięgającej 20 m. W dziuplach często gromadzi się większa ich liczba;

w jednej z nich znaleziono aż 35 osobników. Przy wspinaniu się na drzewa s.n. wykorzystują ogon oraz poduszkowate zgrubienia na

końcach palców. Wydają donośne dźwięki przypominające pisk myszy. Dźwięk ten nie jest głosem wydawanym przez struny głosowe,

lecz powstaje wskutek gwałtownego wyciskania powietrza z jamy gębowej przez otwory nosowe oraz przez nie domknięty otwór gębowy

(inne płazy ogoniaste, mimo że mają płuca, nie potrafią jednak wydawać nawet takich dźwięków). S.n. żywi się rozmaitymi małymi

owadami (m.in. gąsienicami), ślimakami oraz rosnącymi w dziuplach drzew grzybami, których plechy sprawnie obgryza ostrymi zębami.

W okresie od lipca do września samice składają w szczelinach pod korą drzew, a najczęściej w dziuplach, 12 do 20 dużych jaj. Średnica

samych komórek jajowych wynosi ok. 4 mm, średnica zaś całych jaj z osłonkami — ok. 6,5 mm. Obie płcie opiekują się złożonymi

jajami. Wśród bezpłucnych salamander s.n. jest jedynym gatunkiem, który aktywnie broni jaj przed wrogami, a nawet

191

salamandra okularowa

198

kąsa wyciągniętą ku nim dłoń człowieka. Cały rozwój zarodkowy i larwalny tego gatunku odbywa się na lądzie i wewnątrz osłon

jajowych. Młode osobniki wykluwające się z jaj są już całkowicie przeobrażone, nie mają bowiem skrzeli zewnętrznych ani szpar skrze-

Iowych, są więc pod tym względem zupełnie podobne do dorosłych. S.n. występują na po-łudniowo-wschodnich obszarach Ameryki

Północnej.

salamandra okularowa (Sala-mandrina terdigitata) — gatunek płaza z rodziny ->-salaman-drowatych. Rośnie do długości 10 cm. Ma

grzbiet jednolicie ciemnobrązowy lub czarny, jedynie w tyle głowy między oczami występują 2 okrągłe żółte plamy, przypominające

kształtem okulary. Brzuszna powierzchnia tułowia jest kolorowa, białe bowiem tło brzucha pokrywają czarne i jaskra-woczerwone

plamy. Brzuszna krawędź ogona i powierzchnie stóp są czerwone. Charakterystyczną morfologiczną cechę tego gatunku stanowią

cztero-palczaste tylne kończyny, przy zachowaniu 4 palców w kończynach przednich. S.o. zamieszkuje tereny u podnóża gór. Na

wiosnę samice na krótki czas wchodzą do małych strumyków, gdzie składają jaja. W okresie suszy i upałów s.o. chromą się w rozmaitych

ziemnych kryjówkach i zapadają w sen letni. Zamieszkują północne i środkowe obszary Półwyspu Apenińskiego.

salamandra olbrzymia (Andrzas japomcus) — gatunek płaza z rodziny skrytoskrzelnych Cry-ptobranchidae z rzędu -upłazów

ogoniastych. Osiąga długość 1,6 m. Jest największym współ-

jej zarówno skrzeli zewnętrznych, jak i szczeliny skrzelo-wej. Ma jedynie szczątkowe 2 łuki skrzelowe. Oddycha płu-' cami. Ciało

pokrywa gąbczasta gładka i bardzo śliska skóra tworząca z obu boków tułowie obszerne, poziomo ułożone fał-t dy. Głowa u tego gatunku

jest silnie spłaszczona, wybitnie szeroka, otwór gębowy głęboko wcięty, szczęki uzębione. Szeroko rozstawione oczy są maleńkie i

pozbawione powiek. Grzbieto-brzusznie spłaszczony i szeroki tułów kończy się krótkim, bocznie spłaszczonym ogonem. Silnie

rozwinięte fałdy skórne na grzbietowej i brzusznej krawędzi ogona tworzą ro-' dzaj płetwy. Odnóża pokryte pofałdowaną skórą mają

krótkie, szerokie palce, po 4 w przednich i po 5 w tylnych kończynach. Ubarwienie grzbietu jest szarobrązowe, oliwkowe lub czarne, z

nieregularnymi, małymi, jaśniejszymi czy ciemniejszymi plamkami. S.o. żyje wyłącznie w wodzie na dnie górskich, zimnych i szybko

płynących rzek. W górach dochodzi do wysokości 1500 m n.p.m. Jest bardzo powolna. Dzień spędza schowana w rozmaitych

kryjówkach na dnie, najczęściej w głębokich jamach pod urwistymi brzegami, w nocy zaś staje się aktywna i żeruje. Co pewien czas

podpływa ku powierzchni wody dla zaczerpnięcia powietrza. Żywi się rozmaitymi zwierzętami wodnymi, głównie skorupiakami,

robakami, rybami i żabami. W sierpniu lub we wrześniu samice składają skrzek w postaci 2 galaretowatych sznurów, zawierających ok.

500 jaj' o średnicy 6 do 7 mm. Zapłodnienie jaj jest zewnętrzne. Skrzekiem złożonym do jam wygrzebanych w dnie strumie-

»t<*ł /-n^ob-ini do cnmpp a7 fłft

wylęgu larw. Świeżo wylęgłe kijanki mierzą ok. 3 cm i mają 3 pary zewnętrznych skrzel. Przeobrażają się po upływie roku przy długości

ciała od 25 do 30 cm. Dojrzałość płciową uzyskują po 5 lub 6 latach, a w hodowli osiągają wiek 55 lat. Mięso s.o. jest jadalne i bardzo

cenione. S.o. występują w środkowych, górzystych obszarach wschodnich Chin i w Japonii.

salamandra plamista (Salamandra salamandra) — gatunek płaza z rodziny -»-salamandro-watych. Samce tego gatunku rosną zwykle do

ok. 22 cm, samice — do ok. 24 cm. Na południu Europy i w północnej Afryce spotykano jednak osobniki o długości dochodzącej do 32

cm. S.p. jest największym europejskim płazem ogoniastym. Samce i samice są podobnie ubarwione. Ich czarny grzbiet pokrywają

jaskrawo-żółte plamy, rozmaitego kształtu i wielkości. Ubarwienie to ma znaczenie odstraszające. Gruczoły przyuszne u s.p. są silnie

rozwinięte. S.p. jest płazem wybitnie lądowym, prowadzącym nocny tryb życia. Star nowi gatunek jajożyworodny. Odbywa gody

wyłącznie na lądzie, przy czym występuje typowy —-ampleksus. Na wiosnę, po ukończonym śnie zimowym, samice wchodzą do wody

zimnych, górskich strumieni tylko w celu urodzenia larw. Liczba larw rodzonych przez l samicę wynosi przeciętnie ok. 40 sztuk, rzadziej

do 80 sztuk. Ich długość waha się w granicach od 23 do 36 mm. Rozwój larw trwa przeciętnie 3 miesiące, a metamorfoza zachodzi w

lipcu i sierpniu. Długość dopiero co przeobrażonych osobników waha się od 50 do 75 mm. S.p. zamieszkuje górskie, cieniste lasy o

wilgotnym podłożu,

salamandra srebrzysta

gdzie przebywa w pobliżu potoków i ich źródeł. Po deszczu wychodzi z ukrycia również podczas dnia i żeruje. Porusza się powoli,

niedołężnie; jest najbardziej ociężałym płazem europejskim. Zimuje na lądzie w rozmaitych ziemnych kryjówkach, często gromadnie. W

Polsce s.p. występują w regionach Sudetów i Karpat, na wysokości od 300 do 1087 m n.p.m. Między innymi znane są z Tatr i Babiej

Góry. Poziomy zasięg geograficzny gatunku obejmuje zachodnią, środkową i południową Europę, Azję Mniejszą i północną Afrykę.

Północna granica zasięgu dochodzi do 53,5°N. W Polsce s.p. podlega całkowitej ochronie (Tabl. V/6).

salamandra srebrzysta (Pletho-don glutinosus) — gatunek płaza z rodziny -^-salamander bez-płucnych. Rośnie do długości 19 cm. Ma

ciało smukłe, głowę wydłużoną z dużymi wystającymi oczami, gruby u nasady ogon, prawie okrągły na przekroju, dłuższy od reszty ciała,

oraz dobrze rozwinięte odnóża. Na tle czarnego grzbietu występują liczne, jasnosrebrzyste, okrągłe plamki. U młodych osobników

plamki mają barwę żółtą o metalicznym połysku. Brzuch jest jasnoszaropopiela-ty. S.s. wykazuje niezwykłą właściwość: jej gruczoły

skórne wytwarzają obfite ilości śluzu nie mającego właściwości drażniących skóry np. człowieka, ale przylepiającego się do wszystkiego,

z czym się tylko zetknie. Ten mazisty i ciągnący się śluz stanowi znakomitą ochronę przed wrogami — rozmaite bowiem drapieżniki

nie napastują tego płaza. S.s. zamieszkują cieniste, wilgotne lasy; często gromadzą się w głębi leśnych wąwozów; pro-

192

193

salamandry bezplucne

wadzą skryty tryb życia. Samice składają jaja w rozmaitych kryjówkach na wilgotnej ziemi. Cały rozwój zarodkowy i larwalny odbywa

się w osłonach jajowych, zatem poza wodą. Z osłon jajowych wy-kluwają się osobniki już przeobrażone. S.s. występują na południowo-

wschodnich obszarach Ameryki Północnej, od środkowej części stanu Nowy Jork do Florydy na południu i do stanów Missouri, Okłaho-

ma i Teksas na zachodzie.

salamandra teksaska (Typhlo-

•molge rathbuni) — gatunek płaza z rodziny ^-salamander bezpłucnych. Rośnie do długości 13,5 cm. Jej stanowisko systematyczne nie

jest jeszcze ostatecznie ustalone. Pokrojem i budową wewnętrzną oraz właściwościami biologicznymi przypomina europejskiego

->odmieńca jaskiniowego. Ma dużą, wydłużoną głowę, silnie grzbieto-brzusznie spłaszczony pysk, małe, zmarniałe oczy, u-kryte pod

skorą i widoczne na zewnątrz tylko w postaci ciemnych punkcików, oraz silnie rozwinięte skrzela zewnętrzne. Wydłużony cienki tułów

zakończony jest długą, bocznie spłaszczoną płetwą ogonową z dobrze rozwiniętym fałdem grzbietowym, nie zachodzącym jednak na

tułów. Najbardziej charakterystyczną cechą s.t. są nieproporcjonalnie długie i bardzo cienkie nogi, nadające całej postaci groteskowy

wygląd. Skóra pozbawiona zupełnie komórek barwnikowych, przezroczysta, ma jasnoróżowy kolor od siateczki skórnych naczyń

krwionośnych. S.t. jest gatunkiem neotenicznym, nie przeobrażającym się pod wpływem hormonu tarczycy, tyro-ksyny. Przez całe

życie wystę-ninn w stadium larwy. Żyje

w zimnych, podziemnych wodach głębokich jaskiń; znajdowano ją też w głębokich stud-

Salamandra teksaska

nłach artezyjskich. Zasięg tego | gatunku ograniczony jest do l górzystych terenów Piaskowy- ' żu Edwarda w stanie Teksas w Ameryce

Północnej.

salamandra z Osoi (Desmoona-thus ocoee) — gatunek płaza z rodziny -^-salamander bezpłucnych, obecnie uważana jest za odmianę

barwną gatunku D. ochrophaeus. Rośnie do długości 7,5 cm. Stanowi jeden z najmniejszych gatunków spośród wszystkich współcześnie

żyjących salamander bezpłucnych. Żyje w' głębokich szczelinach ścian skalnych zwilżanych wodą podziemnych źródeł lub rozlewiskami

wód gruntowych. Żywi się rozmaitymi małymi owadami, również przebywającymi w szczelinach skalnych. Biologia jej rozrodu jest słabo

poznana. S.z O. jest gatunkiem endemicznym — występuje tylko w wąwozie Osoi (Ocoee) w południowo-wschodnich obszarach stanu

Tennessee w środkowej części USA.

salamandra źródlana (Gyrino-philus porphyriticus) — gatunek płaza z rodziny ->-salaman-

Salamandra źródlana

der bezpłucnych. Rośnie do długości 22 cm. Ma ciało silnie wydłużone, tułów wałkowaty z

bocznymi przewężeniami, a ogon długi, bocznie spłaszczo-.( ny, z wyraźnie rozwiniętym \ fałdem grzbietowym. Obie pa-< ry

kończyn są krótkie i słabo J rozwinięte. Pomarańczowy lub l czerwonobrązowy grzbiet po-J krywają liczne, małe, ciemne j

plamki. S.ź. żyje w górskich, zimnych potokach o czystej , wodzie oraz w źródłach znaj-j dujących się na terenach po-1 krytych

lasami. Okresowo prze-j bywa również na lądzie w po-! bliżu strumieni. Jest rzadko \ spotykana. Żywi się rozmaity-4 mi

wodnymi skorupiakami i robakami. Samice składają w wodzie od 44 do 132 dużych jaj średnicy 9 mm, przy czym średnica komórki

jajowej wynosi 3,5 mm. Jaja są przyklejane pojedynczo do spodniej powierzchni kamieni, do zanurzonych w wodzie korzeni drzew itp.

Cały rozwój kijanek odbywa się w wodzie, a ich

-^-przeobrażenie następuje po 3 latach. Osobniki przeobrażone uzyskują dojrzałość płciową dopiero po 5 latach. S.ź. występują na

wschodnio-połud-niowych obszarach Ameryki Północnej, od płd. Ouebeku do pn. Alabamy.

salamandrowate (Salamandri-dae) — rodzina płazów z rzędu

-upłazów ogoniastych. Należą tu płazy o ciele wydłużonym, z 2 parami dobrze rozwiniętych kończyn i opatrzone długim ogonem. Jedne

gatunki przystosowane są do życia ściśle lądowego (np. gatunki salamander) i u tych ogon na przekroju jest owalny, inne zaś

przystosowały się do życia wodno-lądowego (np. traszki) i u tych ogon jest silnie bocznie spłaszczony. Ważną cechę gatunkową stanowi

ułożenie zębów lemieszowo-podniebien-nych. U wszystkich s. mają one

postać 2 pasm, jednak kształt tych pasm i stopień rozchylenia ich końców są różne u różnych gatunków. Długość ciała różnych

gatunków waha się w granicach od 10 do 32 cm, przeważnie jednak są kilkunastocentymetrowej długości. Zapłodnienie u s. jest

wyłącznie wewnętrzne i odbywa się za pośrednictwem —-spermatofo-rów składanych przez samce w czasie toków i podejmowanych

przez samice. W czasie. godów s. istotne znaczenie mają substancje zapachowe wytwarzane przez gruczoły wonne obu płci. Większość

s. przechodzi przez stadium larwy typu wodnego, tzn. opatrzoną skrzelami zewnętrznymi i odbywającą cały rozwój w wodzie. U

niektórych gatunków jako reguła, u innych jako zjawisko sporadyczne występuje rodzenie młodych już przeobrażonych. Pozostałe

gatunki są jajorodne lub jajożyworod-ne. S. występują w Europie, Azji, Ameryce Północnej i w północnej Afryce. Większość gatunków

zamieszkuje Palear-ktykę. Rodzina s. obejmuje 14 rodzajów i 39 gatunków.

salamandry bezpłucne (Pletho-dontidae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów ogoniastych. Stanowią wyjątkową grupę silnie

wyspecjalizowanych płazów, które w stanie dorosłym nie mają skrzeli ani płuc. Jedynymi ich narządami oddechowymi są silnie

unaczyniona skóra i błona śluzowa jamy gębowej. Funkcja oddechowa tej ostatniej polega na szybkim wentylowaniu paszczy przez

otwory nosowe, przepływ zaś powietrza wywołany jest rytmicznymi ruchami dna jamy gębowej. W związku z takim sposobem

oddychania szybkość wentylacji jamy gę-

salamandry bezplucne

194

195

scynk aptekarski

bowej, mierzona liczbą ruchów dna paszczy w jednostce czasu, jest na ogół bardzo duża. W temperaturze pokojowej wynosi ona ok. 300

ruchów na minutę, podczas gdy u salamander mających płuca wynosi w tych samych warunkach 20 do 35 ruchów na minutę. Ogólnym

pokrojem ciała s.b. podobne są do typowych salamander, znaczną jednak liczbę gatunków cechuje smukły, a nawet silnie wydłużony

tułów oraz długi i •cienki ogon. Na ogół dobrze wykształcone odnóża zakończona są 4 (odnóża przednie) lub 5 podnóża tylne) palcami.

U nielicznych gatunków między palcami występują błony pływne, u niektórych wieńczą palce poduszkowate zgrubienia, ułatwiające im

pełzanie po pionowych, chropowatych płaszczyznach. Przy chwytaniu zdobyczy paszczą s.b. nie odchylają żuchwy w dół, jak to czynią

inne płazy, lecz odchylają w górę szczękę z górną częścią głowy. Oczy opatrzone są u nich ruchomymi powiekami. Charakterystyczną

cechą zewnętrzną, umożliwiającą odróżnienie s.b. od innych płazów ogoniastych, jest występowanie u tych pierwszych na grzbietowej

powierzchni głowy 2 rowków gruczołowych, ciągnących się od otworów nosowych do przednich krańców górnych powiek. Rowki te u

niektórych gatunków widać gołym okiem, u innych — dopiero pod lupą. Ubarwienie ciała s.b. jest rozmaite i pokryte różnym deseniem

plam. Niektóre gatunki wykazują ubarwienie ochronne, inne są jaskrawo ubarwione, np. żółto, pomarańczowo. czerwono. Długość ciała

poszczególnych gatunków zawiera się w granicach od ok. 4 cm (Desmoołiathlis wrighti) do

— - --•-—i,.,^ ^Tndn-

wiska wodne i lądowe. Gatun- j kl wodne żyją głównie w wo- j dach bieżących, najczęściej w ' górskich strumieniach oraz w źródłach,

nieliczne tylko prze--bywają w podziemnych wodach jaskiń. Wśród gatunków wodnych znane są formy nęo-teniczne, nigdy nie

opuszczające wody i spędzające całe życie w stadium larwy. Tryb życia gatunków lądowych bywa różny — podziemny, naziemny,

nadrzewny. Stosunkowo liczne gatunki s.b. są płazami ściśle lądowymi, nie wchodzącymi nigdy do wody. Składają one jaja wyłącznie na

lądzie i cały ich rozwój zarodkowy i larwalny odbywa się poza wodą. W tym przypadku z jaj wykluwa-ją się młode osobniki całkowicie

już przeobrażone. U wielu pozostałych gatunków z jaja wykluwa się kijanka opatrzona ;

skrzelami zewnętrznymi, które | zanikają podczas metamorfozy. | Tylko l gatunek (występujący '{ w Europie) rodzi młode w sta- ', nie

przeobrażonym. Wśród s.b. powszechnie występuje zapłodnienie wewnętrzne za pośrednictwem -»-spermatoforów, przekazywanych

bezpośrednio do kloaki samicy podczas rozmaicie przebiegającego ->-am-pleksus, będącego właściwością gatunkową. Spermatofory prze-

kazane samicy gromadzone są w jej -^zbiorniku nasiennym stanowiącym uchyłek grzbietowej ściany kloaki Ze zbiornika tego uwolnione

plemniki;

wędrują do jajowodów, gdzie następuje zapłodnienie jaj. U niektórych gatunków jaja składane są dopiero po upływie pewnego czasu od

zaistnienia ampleksus. W czasie godów, prócz szaty godowej samców, dużą rolę odgrywa wydzielni-cza funkcja gruczołów wonnych,

rozmieszczonych u samca na głowie, tułowiu i ogonie. U

wielu gatunków występuje zjawisko opieki nad złożonymi jajami, a nawet wyjątkowa wśród płazów właściwość aktywnej ich obrony (np.

-»-sala-mandra nadrzewna). Liczne gatunki s.b. wykazują wysoki stopień adaptacji do szczególnych warunków bytowania. Należą do

nich m.in. gatunki jaskiniowe i formy o nadrzewnym trybie życia. Te ostatnie wykazują zdolność wspinania się na drzewa oraz

właściwość zamieszkiwania i rozmnażania się w dziuplach drzew. S.b. zamieszkują zarówno niziny, jak i góry, w których dochodzą do

3000 m n.p.m. Niemal wszystkie gatunki tej rodziny występują na kontynencie amerykańskim — na południowych (z wyjątkiem

centralnie położonych) obszarach Ameryki Północnej, w Ameryce Środkowej oraz w północno-zachod-nich rejonach Ameryki Połud-

niowej. S.b. są jedyną grupą płazów ogoniastych, których zasięg przekracza na południu równik. Tylko l gatunek występuje w

południowej Europie. S.b. wywodzą się z ->-po-przecznozębnych, a ich prasie-dliskiem są Appalachy w po-łudniowo-wschodniej części

Ameryki Północnej. Nie wyjaśniono dotychczas faktu występowania jedynego gatunku s.b. w Europie, blisko spokrewnionego z

gatunkami występującymi w Kalifornii, w Ameryce Północnej. Rodzina s.b. obejmuje 24 rodzaje i ok. 175 gatunków. Jest to najbogatsza

w rodzaje i gatunki rodzina współcześnie żyjących płazów ogoniastych.

scynk aptekarski, śliga lekarska (Sctncus SCOTCMS) — gatunek gada z rodziny ->-scynków. Rośnie do długości ok. 22 cm.

Ma uhflrwipnif* lyryKIołił »WTA_-

ważnie jasnożółte z kilkoma poprzecznymi, szerokimi, brązowymi pręgami. Jego pysk jest

Scynk aptekarski

silnie zaostrzony, tułów krępy, ogon u nasady gruby i stosunkowo krótki. Oczy pokrywają okulary. S.a. żyje na piaszczystych, gorących

pustyniach. Żywi się głównie rozmaitymi owadami. Biega bardzo szybko i wykazuje zdolność zwinnego zagrzebywania się w piasku i

prześlizgiwania się pod jego powierzchnią na dość znaczną odległość (stąd zwą go tubylcy piaskową rybą). S.a. znany był od setek lat w

medycynie ludowej krajów północnej Afryki, Półwyspu Arabskiego, a nawet Europy Środkowej jako zwierzę, którego ciało służyło do

przyrządzania cennego leku przeciwko rozmaitym dolegliwościom. Wspomina o tym już Stary Testament. Do sporządzania leku służyło

wysuszone lub spalone, a następnie starte na proszek ciało s.a. W wielu krajach wierzenia te przetrwały do dziś i podobnie jak dawniej

spreparowane ciało s.a. jest przedmiotem handlu. Sprzedawano je nawet do niedawna w aptekach (stąd nazwa). Niektórym ludziom

s.a. służy również za pokarm, prawdopodobnie w związku z jego rzekomymi właściwościami le-

scynk karłowaty

196

łowów s.a. na niektórych terenach jest gadem pospolitym. Występuje na Półwyspie Arabskim oraz w wielu rejonach północnej Afryki

— na Saharze, w Algierii i Egipcie.

scynk karłowaty (Scincella la-teralis) — gatunek gada z rodziny -»scynków. Rośnie do długości 12 cm. Jeden z najmniejszych

gatunków tej rodziny. Ubarwienie grzbietu jednolicie brązowe. Jest jedynym spośród licznych gatunków scynków, u którego dolne

powieki opatrzone są przezroczystymi okienkami. Prowadzi naziemny tryb życia. S.k. występuje na południowo-wschod-nich obszarach

Ameryki Północnej.

scynk krótkoogonowy (Trachy-dosaurus rugosus) — gatunek gada z rodziny —rscynków. Rośnie do długości 35 cm. Ma ubarwienie

ciemne, przy czym u niektórych okazów zaznaczają się na tułowiu poprzeczne, żółte prążki. Skórę pokrywają grube, chropowate i

nierówne łuski, szczególnie duże na ogonie. Ich wielkość, kształt i ułożenie (zachodzą na siebie) przypominają łuski na szyszce jodły.

S.k. zrzuca wylinkę w całości, podobnie jak węże. Ma dużą, masywną głowę, tułów krępy, a ogon nieproporcjonalnie krótki, równy

długości głowy, u nasady gruby i szeroki, przy końcu stożkowato zwężony. Ogon jest magazynem materiałów zapasowych, głównie

tłuszczu. Odnóża s.k., krótkie, grube, słupowate, zakończone są krótkimi palcami i mocnymi pazurami. S.k. wyglądem swoim

przypomina dziwacznego gada o dwóch głowach umieszczonych na obu końcach tułowia i skierowanych w prze-

tunkiem żyworodnym. Zarodki rozwijające się w jajowodach samicy nie mają własnych o-słonek, lecz bezpośrednio przylegają do ich

ścian. Dopiero co urodzone młode są wyjątkowo duże, gdyż mierzą prawie połowę długości ciała samicy. W l miocie samica rodzi ich za-

ledwie 2 lub 3 sztuki. S.k. zamieszkują obszary półpustynne, stepy oraz wydmy piaszczyste nad brzegami morza. Na niektórych terenach

należą do gadów pospolitych. Są wszystko-żerne. W hodowli pobierają ten sam pokarm, którym się żywi człowiek (zjadają surowe i go-

towane mięso, ryby, gotowany ryż, chleb, a także rozmaite słodkie owoce, będące dla nich przysmakiem). Poza tym połykają małe

kamyki. Występują wyłącznie w Australii.

scynh nadrzewny (Corucża ze-brata) — gatunek gada z rodziny -rscynków. Rośnie do długości 65 cm. Mimo znacznej wielkości

prowadzi ściśle nadrzewny tryb życia. Znakomicie wspina się na gałęzie drzew, wykorzystując przy tym chwytny ogon, co stanowi rzad-

kość w tej rodzinie jaszczurek. Żywi się wyłącznie pokarmem roślinnym — liśćmi drzew, kwiatami, owocami, grzybami — co również

jest właściwością wyjątkową wśród scynków. Występuje jedynie na Wyspach Zielonych w archipelagu Wysp Salomona.

scynk olbrzymi (Tiliqua scin-coides) — gatunek gada z rodziny -^scynków. Rośnie do długości 60 cm. Ma ubarwienie

jasnożółtooliwkowe z nieregularnymi oliwkowobrązowy-mi, poprzecznymi pręgami. Jest gatunkiem żyworodnym. Jego zarodki,

pozbawione osłonek

pns/nyph lrip-mnT<-ar*h -Tost era- imnwvph rnywnma cip w Inp-

197

szonkach ścianek jajowodów samic. Kieszonki te, wyposażone w bogatą sieć naczyń krwio-

scynk ryjący

Scynk olbrzymi

nośnych, tworzą prymitywne łożysko, które stykając się z ciałem zarodka dostarcza mu materiałów odżywczych i u-możliwia wymianę

tlenu i dwutlenku węgla. W jednym miocie samice s.o. rodzą 10 młodych. S.o. występują w Australii.

scynk paskowany (Eumeces fa-sciatus) — gatunek gada z rodziny ->-scynków. Rośnie do długości 25 cm. Grzbiet i boki ciała

ciemnobrązowe z 3 jasno-żółtymi liniami ciągnącymi się prawie od początku głowy aż do końca ogona; wzdłuż boków ciała biegnie

jeszcze jedna linia. Głowę pokrywają tarczki, tułów zaś, ogon i odnóża pokryte są małymi, gładkimi i ściśle do siebie przylegającymi

łuskami. Cała powierzchnia ciała jest silnie błyszcząca. U osobników młodocianych końcowa część ogona ma barwę niebieską; pojawia

się ona również u osobników dorosłych wówczas, kiedy są przestraszone. W okresie godowym głowa dojrzałego samca przybiera barwę

czerwoną. Tak przy-

agresywne i toczą między sobą zażarte walki o samice. Kąsają się tak dotkliwie, że często jeden z nich ginie. Samice składają

jednorazowo 6 do 20 białych jaj. Po ich złożeniu samica wykazuje instynkt opieki macierzyńskiej. Otacza złożone jaja swoim

ciałem lub u-kłada się na nich i tylko na krótko opuszcza gniazdo w celu zdobycia pożywienia. Co pewien czas przednimi

.odnóżami i głową przewraca jaja wydobywając na wierzch te, które znajdowały się na spodzie. W ten sposób opiekuje się nimi

aż do wylęgu młodych. S.p. zamieszkuje suche, górzyste tereny porośnięte rzadkimi lasami, gdzie prowadzi naziemny, dzienny i

bardzo ruchliwy tryb

Scynk paskowany

życia. Żywi się owadami. S.p. występuje na wschodnich obszarach Ameryki Północnej,

scynk ryjący (Nessia spenes)

— gatunek gada z rodziny

-s-scynków. Budowa ciała, a zwłaszcza kształt głowy z klinowato wydłużonym i ostro zakończonym końcem pyska, przystosowane są

do rycia w

Ziemi- ("iłowa yli-irliłb-^w -————-

scynki

198

sobą zrośniętymi tarczkami, tworzącymi rodzaj twardej rogowej pochwy. Brak jest odnóży, poza tym oczy są uwste-cznione,

zewnętrzne otwory uszne są bardzo małe, u innych pokrewnych gatunków brak ich zupełnie. Łuski posiada małe i zupełnie

gładkie. S.r. prowadzi podziemny tryb życia, żywi się głównie dżdżownicami. W odróżnieniu od scynków owadożernych, które

mają proste zęby zakończone l, 2 lub 3 szpicami, s.r. ma zęby skierowane do tyłu i zakończone l szpicem. Umożliwia mu to

łatwe i pewne przytrzymywanie śliskiego ciała dżdżownicy. S.r. jest gatunkiem ja-jożyworodnym. Występuje na Cejlonie.

scynki (Scincidae) — rodzina gadów z podrzędu ->-jaszczu-rek. Należą tu gatunki z dobrze wykształconymi kończynami,

gatunki o kończynach w różnym stopniu zredukowanych oraz pozbawione odnóży zupełnie. Głowę s. pokrywają duże,

symetrycznie ułożone tarczki, pozostałą zaś powierzchnię ciała — okrągłe lub rombowe łuski, zachodzące na siebie i ściśle do

siebie przylegające. W związku z tym powierzchnia ciała s. jest silnie błyszcząca, jakby wypolerowana, i wybitnie śliska — stąd

nadany im przydomek gładkich jaszczurek lub ślig. Łuski u s. podścielają płytki kostne (osteodermalne). Brak gruczołów i

otworów udowych. Stożkowate i równej wielkości zęby osadzone są na wewnętrznej powierzchni kości szczęk i żuchwy

(pleurodontyzm). Krótki język, przystosowany do lizania, pokrywają małe, łusko-wate brodawki. Bardzo kruchy ogon łatwo

odpada (->-autoto-

'-t ' -——1-1~— mr«nyła^1^0 TT

wielu gatunków występuje w czaszce otwór ciemieniowy. Większość s. opatrzonych odnóżami prowadzi naziemny tryb życia.

Zamieszkują one rozmaite środowiska lądowe — tereny trawiaste porośnięte krzewami i drzewami, suche stepy i pustynie,

tereny kamieniste i skaliste. Zwinnie wspinają się na gałęzie drzew i na skały. S. beznogie utraciły w toku ewolucji oprócz koń-

czyn również ucho środkowe i zdolność sprawnego widzenia. Mają one co prawda oczy, ale częściowo zredukowane, bardzo

małe lub pokryte okularami. S. te prowadzą podziemny tryb życia, ryjąc lub wygrzebując w ziemi swym spiczastym pyskiem

kryjówki, chodniki l nory. Ok. połowy gatunków s. cechuje jajożyworodność — pozostałe, z wyjątkiem żyworod-nego

australijskiego s. krótko-ogonowego i s. olbrzymiego, są jajorodne. S. występują w południowych obszarach strefy klimatu

umiarkowanego półkuli północnej oraz w strefie tropikalnej wielu wysp i wszystkich kontynentów. Centrum ich występowania

leży w po-łudniowo-wschodniej Azji i na obszarach krainy austalijsko--papuaskiej. Na terenach tych żyje przeszło połowa

gatunków s. Dużo gatunków zamieszkuje Afrykę, Madagaskar, Cejlon i wyspy Polinezji. Mniej liczne spotyka się w środkowej

Azji l w Ameryce, a zaledwie kilka gatunków występuje w południowej Europie. S. są najbogatszą w gatunki rodziną jaszczurek,

obejmującą ok. 50 rodzajów i ok. 700 gatunków (Tabl. 1/15).

scynki kocie (Ristella) — rodzaj gadów z rodziny -••scynków, obejmuje 4 małe gatunki, z ict.Arvch naiwiekszy mierzy

199

smok latający

12,5 cm długości. S.k. wykazują niezwykłą u gadów właściwość aktywnego wciągania i wysuwania pazurków, podobnie jak koty.

Prowadzą nadrzewny tryb życia, zwinnie chodzą po gałęziach drzew. S.k. występują w południowej Azji, w Indiach.

scynki wodne (Tropidophorus)

— rodzaj gadów z rodziny

-•-scynków. Nieliczna grupa scynków przystosowanych do półwodnego trybu życia. Największy gatunek osiąga długość ciała 25

cm. Posiadają bocznie spłaszczony ogon umożliwiający im sprawne pływanie w wodzie. Przebywają nad brzegami rzek

płynących przez pierwotne lasy, żywią się owadami i wodnymi skorupiakami. Spłoszone rzucają się do wody, przy czym

dobrze pływają i nurkują oraz kryją się pod zanurzonymi w wodzie kamieniami. Wszystkie s.w. są jajoży-worodne. S.w.

występują na Półwyspie Malajskim oraz na wyspach Borneo, Celebes ł na Filipinach.

sejmuria (Seymouria) — rodzaj płazów żyjących w permie i wymarłych w początkach triasu, które znamionowały cechy

zarówno płazów, jak i gadów. Do pierwszych należały zęby typu meandrowatego (szkliwo wnikające w postaci falistych blaszek

w zębinę), charakterystyczne dla'wymarlych płazów tarczogłowych, oraz ślady na czaszce kanałów -»-narządu linii bocznej. Do

gadzich cech s. należały: występowanie l kłykcia potylicznego (u płazów są 2), 2 kręgów krzyżowych (u płazów jest l), otworu

dla -M)-ka ciemieniowego oraz brak w czaszce dołów skroniowych. S. uważane są za przodków ga-rińw-

skrzek -upłazy.

smok latający (Draco volans)

— gatur-.ek gada z rodziny

—i-agam. Długość jego ciała dochodzi do 22 cm, w czym ogon stanowi przeszło połowę długości. Charakterystyczną morfologiczną

właściwością tej agamy i kilku pokrewnych jej gatunków jest posiadanie kilku par długich, ruchomych żeber rzekomych. Przebijają one

ściany tułowia i wnikają do obszernych fałdów skórnych, znajdujących się z obu boków między przednimi i tylnymi odnóżami. Ruchy

żeber rzekomych mogą te fałdy rozpinać. W stanie spoczynku zwinięte fałdy przylegają do boków tułowia w postaci zmarszczonych

błon. S.1. wykorzystuje je jako błony lotne w czasie skoków z gałęzi na gałąź. Skacząc, rozpościera fałdy i nie poruszając nimi szybuje w

powietrzu lotem ślizgowym. W ten sposób długość skoku zostaje znacznie zwiększona, w sprzyjających okolicznościach do 100, a nawet

125 m. Rozpinanie błon, jednak bez wykorzystywania ich do lotu, następuje także w czasie tokowania samców, jak i odstraszania

napastników. Ubarwienie s.l. jest niezwykle kolorowe i wykazuje cechy dy-morficzne. U samca głowa ma barwę zieloną, grzbiet i we-

wnętrzna część błon lotnych — brązową, zewnętrzna część błon

— pomarańczową, podgardzie-Iowy fałd skórny — żółtopoma-rańczową. U samie głowa i grzbiet są brązowe, a pozostałe części ciała —

żółte, żółtozielone i niebieskie. Wszystkie kolory błyszczą metalicznie i pokrywają je skomplikowane desenie czarnych plam. Poza tym

u samców na brzusznej powierzchni szyi zwisa dobrze

rryywimpl-Y .. nhc7pmv wnrpic

Solenogłypha

200

gardzielowy. S.l. przebywają wyłącznie na drzewach, zwykle parami, na ziemię schodzą

Smok latający

jedynie samice i tylko w celu złożenia jaj. S.l. żywią się głównie rozmaitymi owadami, zwłaszcza mrówkami. Występują na Wyspach

Sundajskich i na Półwyspie Malajskim.

Solenogłypha — grupa gatunków węży należących do 2 rodzin, -^-grzechotnikowatych i —i-żmijowatych, posiadających najwyżej

uorganizowany aparat jadowy. Mają one l lub 2 pary funkcjonujących zębów jadowych, wyjątkowo dużych, ruchomo osadzonych na

przo-dzie szczęki i opatrzonych wewnętrznymi kanalikami. W każdym z tych zębów kanalik łączy się u nasady zęba z przewodem

gruczołu jadowego, u-chodzi zaś długą szparką, otwierającą się przy końcu zęba na jego przedniej powierzchni. U niektórych, nawet sto-

sunkowo niewielkich gatunków węży z grupy S. zęby jadowe osiągają ogromną długość 2,5 cm. Prócz zębów jadowych występują

jeszcze zęby chwyt-ne, znacznie mniejsze od poprzednich. Przy zamkniętym pysku funkcjonujące zęby ja-do-. e skierowane są ku

tyłowi. Pr łożenie to umożliwia jednak wężowi zamknięcie pyska, gdyż zęby jadowe chowają się wówczas w kieszonkach zgrubiałej w

tych miejscach błony śluzowej jamy gębowej. Otwarcie

żenią kości szczękowych, do których przyrośnięte są zęby jadowe, tak że ustawiają się one pod kątem prostym w stosunku do tych

kości. W porównaniu więc z poziomym położeniem spoczynkowym zęby jadowe zajmują wówczas położenie pionowe. Mechanizm

zmiany ustawienia zębów jadowych działa częściowo automatycznie, niezależnie jednak od tego wąż może przy otwartej paszczy

również samorzutnie złożyć zęby jadowe lub ustawić je w pozycji atakującej. Funkcjonujące zęby jadowe są co pewien czas wymieniane

przez zęby zastępcze, których kilka par w różnym stopniu rozwiniętych zawsze mieści się w tkance błony śluzowej otaczającej zęby. W

momencie uderzenia otwartym pyskiem i wbicia zębów jadowych w ciało ofiary następuje skurcz mięśni czaszkowych o-taczającyeh

gruczoły jadowe, co powoduje wyciśnięcie jadu i wprowadzenie go do ran zadanych zębami. Podobnie jak u węży z grupy -f-Proterogly-

pha, każde ukąszenie ruchomymi zębami jadowymi jest dla ofiary groźne w skutkach.

spermatotory — skupienia plemników otoczonych galaretowatą substancją. U płazów substancja ta pochodzi z uchył-ków

wewnętrznych ścian warg kloakalnych samców, proces zaś tworzenia polega na sklejaniu przez nią pewnej ilości plemników dostających

się na-sieniowodami do komory klo-akalnej. Galaretowatą substancję wytwarzają gruczoły klo-akalne, uczynniające się w okresie godów

(w związku z tą funkcją wargi kloakalne samców są znacznie większe od warg kloakalnych samic). Ga-

201

stepniarka oczkowana

ważne zadanie, gdyż unieruchamia plemniki, zapobiega na pewien czas ich rozproszeniu się w wodzie, wreszcie umożliwia samicy

podjęcie jednorazowo dużej ilości plemników. U niektórych gatunków płazów s. mają zawsze te same kształty, np. stożków, grzybów,

pałeczek itp., stanowiąc cechę gatunkową, u innych kształty te bywają zmienne. Wielkość s. waha się od l do 3 mm, a barwa ich jest

biaława. Godujący samiec wytwarza dużo s, i wydala je do wody w końcowej fazie toków przed samicą, samica zaś, podążając za samcem,

zbiera je swymi wargami kloakalnymi, do których te utwory łatwo się przyklejają. Mimo że podejmowanie s. przez samicę jest w

zasadzie czynnością przypadkową, to jednak zawsze zachodzi, gdyż samica posuwa się za samcem składającym s. dokładnie tą samą

ścieżką. S. wkrótce wnikają do komory kloakalnej samicy, gdzie ich galaretowata substancja ulega rozpuszczeniu, uwolnione zaś

plemniki wędrują do -^-zbiornika nasiennego, a następnie do jajowodów i zapładniają przesuwające się w nich jaja. Wśród kręgowców s.

występują wyłącznie u płazów, przeważnie u tych gatunków, u których istnieje zapłodnienie wewnętrzne, np. u ->-salamandrowatych.

Udział s. w procesie rozmnażania jest szczytową formą zapłodnienia u płazów.

stepniarka mongolska (Eremias argus) — gatunek gada z rodziny —r jaszczurek właściwych. Rośnie do długości 19 cm. Ma

ubarwienie grzbietu szarozielone lub jasnooliwkowobrązo-we, z kilkoma rzędami dużych, brązowoczarnych, poprzecznie wydłużonych,

biało oczkowanych plam, a brzuch białawy, kremowy lub jasnoszary. Najliczniej występuje na terenach porosłych trawiastą roślinnością,

ale spotyka się ją także na kamienistych, półpu-stynnych obszarach o skąpej roślinności, na podmokłych łąkach nad brzegami

strumieni, na gliniasto-piaszczystych stepach, wreszcie w rzadkich lasach iglastych. W górach dochodzi do wysokości 2000 m n.p.m.

Żywi się pająkami i rozmaitymi owadami. Samice składają od 3 do 10 jaj długości od 12 do 14 mm. Świeżo wyległe młode mierzą 27 do

35 mm. S.m. występują w Mongolii, Chinach, Mandżurii i na Korei.

stepniarka oczkowana (Eremias multiocellata) — gatunek gada z rodziny -^jaszczurek właściwych. Rośnie do długości 17 cm. Ma

rozmaite ubarwienie i deseń grzbietu. Usypowych osobników jest on szary z zielonkawym odcieniem i na tym tle występują 2 lub 3

wzdłużne rzędy okrągłych, jasnych plamek, otoczonych czarnymi obwódkami. Brzuch jest jasnoszary, ciemno kropkowany. S.o. żyje w

górach, osiągając wysokość 3000 m n.p.m. W niektórych kompleksach gór nie schodzi poniżej 1400 m n.p.m. Zamieszkuje tereny

kamieniste porośnięte ubogą roślinnością stepową (często w pobliżu rzek) i na stokach gór. Spotyka się ją również w środowiskach o

roślinności łąkowej. S.o. chroni się w norach oraz pod kamieniami. Żywi się pająkami i rozmaitymi owadami, zwłaszcza chrząszczami i

mrówkami. Prawdopodobnie pobiera również pokarm roślinny. Jest jednym z 2 gatunków z rodzaju Eremias charakteryzujących się

jajożyworodnością. Gody odby-

stepniarka paskowana

wa w maju. Ciąża trwa 2 do 2,5 miesiąca. W sierpniu samice rodzą od 2 do 4 młodych

długości ok. 6,5 cm. S.o. występują w górskich rcionach południowego Uzbekistanu,

Kirgizji, południowego Kazachstanu, a także w Mongolii oraz w północnych Chinach.

stepniarka paskowana (Eremżas scrźpta) — gatunek gada z rodziny -^-jaszczurek właściwych. Osiąga długość 13 cm. Jest naj-

mniejszym gatunkiem z rodzaju Eremias. Ma mocno zaostrzony pysk, długi i bardzo cienki ogon oraz silnie rozwinięte tylne

kończyny. Ubarwienie jej grzbietu jest piaskowo-żółte z 5 do 7 wzdłużnymi wąskimi, ciemnoszarymi lub czarniawymi paskami,

połączonymi między sobą poprzecznymi odgałęzieniami. Po bokach tułowia biegną pojedyncze, szerokie, ciemne pasy. Brzuch

jest biały. S.p. zasiedla piaszczyste półpustynie, porośnięte rzadką roślinnością trawiastą i krzewiastą. Biega szybko i zwinnie z

uniesionym w górę ogonem. W piasku ryje chodniki o długości do l m, biegnące ok. 10 cm pod powierzchnią gruntu. W chodnikach

tych szuka schronienia w czasie upalnych godzin dnia oraz w nocy. W sypkim piasku potrafi szybko się zagrzebywać, nurkując

głową i poruszając odpowiednio

do ok. 2 m. Wspina się również na krzewy, gdzie zręcznie porusza się wśród gałęzi. Posługuje się przy tym zarówno ' swoimi

giętkimi palcami, jak i długim, cienkim ogonem, którego końcem oplata gałązki. Skacze też z gałęzi na gałąź. oraz z gałęzi na ziemię,

z wysokości do 2 m. Żywi się pająkami, wijami, mrówkami oraz innymi owadami. W ciepłym okresie roku samice składają jaja

kilka razy, po jednym lub po dwa, w różnych miejscach, łącznie 3 do 6 sztuk. Świeżo wylęgłe młode mierzą ok. 2,9 cm. S.p.

występują w środkowej Azji, w Kazachstanie, w Iranie oraz na niektórych sąsiednich obszarach.

Stepniarka paskowana

kończynami. W ten sposób pogrążona w piasku może prze-

'--- ~-a~"n^mlrn odległość

stepniarka różnobarwna (Ere-mźas arguta) — gatunek gada z rodziny -^-jaszczurek właściwych. Rośnie do długości 20 cm. Ma

ubarwienie grzbietu popielate z zielonkawym odcieniem, rzędami poprzecznie wydłużonych, nieregularnych ciemnobrązowych

lub czarniawych plam, często tworzących paski, a brzuch białawy lub żółtawy. Żyje na gruntach gliniastych lub lessowych, a

także na gruntach częściowo kamienistych, słabo porośniętych roślinnością. Na niektórych obszarach swojego występowania

(europejska część ZSRR) s.r. zamieszkuje wyłącznie piaszczyste wydmy, pozbawione zupełnie roślinności. W górach dochodzi

do 2200 m n.p.m. Za schronienie służą jej norki, które sama wygrzebuje. Odżywia się głównie stawonogami — pająkami, sza-

rańczakami, chrząszczami, mrówkami, gąsienicami itd. Samice składają od 3 do 11 jaj długości ok. 1,5 cm. S.r. występuje w

południowo-wschod-niej Europie, w Azji Mniejszej i Azji Środkowej.

203

straszak kapsztadzki

stepniarka siatkowana (Ere-

mias grammica) — gatunek gada z rodziny -^jaszczurek

Stepniarka siatkowana

właściwych. Rośnie do długości 29 cm. Ma silnie wydłużony

1 ostro zakończony pysk. Z boków jej palców sterczą trójkątne łuski, tworzące rodzaj grzebienia. Ubarwienie grzbietu jest

szarozielonkawe, z ciemnym, siatkowatym deseniem. Ogon pokrywają czarne, poprzeczne prążki. Brzuch jest jasnożółty. S.s.

zamieszkuje tereny suche, piaszczyste lub piaszczystogliniaste, porośnięte rzadką roślinnością. W siedliskach tych ryje długie do

2 m nory, które służą jej za schronienie. Żywi się rozmaitymi lądowymi stawonogami, głównie pająkami, wijami i o-wadami, rzadziej

zjada małe jaszczurki, także własnego gatunku. Często zdobycz wygrzebuje z piasku. Samice składają z końcem kwietnia lub w maju od 2

do 6 jaj długości ok. 1,5 do 2 cm. Świeżo wylęgłe młode mają ok. 3 cm długości i już po roku życia osiągają dojrzałość płciową. Dorosłe

osobniki są bardzo ruchliwe, szybko biegają, tak że bardzo trudno je schwytać. S.s. występuje w północno-zachod-nich Chinach,

północnym Afganistanie, Iranie i w radzieckiej Azji Środkowej.

stepniarka średnia (Eremias intermedia) — gatunek gada z rodziny —-jaszczurek właściwych. Rośnie do długości

17 cm. Ma ubarwienie grzbietu źółtoszare z wzdłużnymi rzędami małych, okrągłych, białych plamek z czarnymi obwódkami. Między

nimi występują rzadko rozsiane, wydłużone, czarne plamki. Brzuch jest biały, pozbawiony plam. S.s. zamieszkuje tereny o twardych,

półpiaszczystych glebach, porośniętych krzewiastą roślinnością. W razie niebezpieczeństwa chroni się w norach gryzoni. Żywi się

pająkami, rozmaitymi owadami oraz gąsienicami. Wśród s.ś. zdarzają się przypadki kanibalizmu. W kwietniu samice składają od 2 do 4

jaj długości od 12 do 13 mm. Młode wylęgają się w czerwcu. S.ś. występują w Azji Środkowej — w południowym Kazachstanie oraz w

pół-nocno-wschodnim Iranie.

straszak kapsztadzki (Heleo-phryne rosei) — gatunek płaza z rodziny -^straszaków. Osiąga długość 6,5 cm. Ubarwienie grzbietu

zielone z różowym deseniem w postaci delikatnej siateczki. Biaława skóra brzucha jest cienka i przezroczysta i podobnie jak u -^-

szklanych żab widać przez nią narządy wewnętrzne. Końce palców są rozszerzone w rodzaj przylg. Źrenice oczu mają kształt eliptyczny,

jednak ich długość ustawiona jest pionowo, a nie poziomo jak u innych płazów. Powierzchnię skóry pokrywają małe, zrogo-waciałe

haczyki, dające się zauważyć gołym okiem. Na spodniej stronie przednich odnóży i na końcach palców oraz na skórze żuchwy haczyki

te tworzą regularne pasmowate skupienia. Nieliczne rozrzucone są na pysku, wokół nosa. Zrogowacenia te prawdopodobnie ułatwiają

poruszanie się sJt. po śliskich powierzchniach,

straszaki

204

205

zwłaszcza mokrych kamieni. Stary naskórek (-i-wylinka) zostaje zrzucany płatami, a nie

Straszak kapsztadzki

w postaci płaszcza jak u innych płazów. S.k. mimo rozszerzonych końców palców nie prowadzi nadrzewnego trybu życia, podczas gdy

inne pokrewne gatunki żyją na drzewach. S.k. przebywa na ziemi, gdzie chroni się w rozmaitych kryjówkach, np. pod kamieniami albo w

wodzie, do której chętnie wchodzi. Biologia rozrodu jest mało znana. Zapłodnione jaja (prawdopodobnie nieliczne) składane są do wody

szybko płynących górskich strumieni lub w jam-kach ziemnych nad brzegiem strumienia. Kijanki (wcześniej odkryte niż osobniki

dorosłe) mają wygląd ciała odmienny od powszechnie znanego u innych płazów bezogonowych. Głowa jest spłaszczona grzbie-to-

brzusznie, poziomy zaś zarys głowotułowia, a zwłaszcza głowa, ma kształt klina. U kijanek innych gatunków płazów bezogonowych

głowotułów jest jajowaty lub kulisty. Otwór gębowy otacza duża przylga, którą kijanki przysysają się do powierzchni podwodnych ka-

mieni. Dzięki temu nie zostają one znoszone z prądem wody, a będąc przytwierdzone do podłoża mogą swobodnie żerować. tzn.

zeskrobywać rogowymi, larwalnymi ząbkami jednokomórkowe glony poroś-Iowe. Kijanki s.k. są łatwe do zauważenia w ich naturalnym

środowisku życia, natomiast bardzo trudno ]est znaleźć kryjówki osobników dorosłych. S.k. występuje w Afryce Południowej w

okolicach Kapsztadu.

straszaki (Heleophrynidae} — rodzina płazów z rzędu -upłazów bezogonowych. Do rodziny należy l rodzaj — Heleo-phryne —

obejmujący niewielką liczbę małych, rzadkich płazów zaliczanych najpierw do

->.ropuchowatych, następnie do

-s-żab południowych, wreszcie do ->-żabowatych. Ostatnio stworzono dla nich oddzielną rodzinę. S. znane są od 1898. Od

przedstawicieli wyżej wymienionych rodzin różnią się szeregiem cech zewnętrznych i wewnętrznych, np. od -»-ropu-chowatych różnią

się obecnością zębów na szczęce oraz o-becnością zębów podniebien-nych. Od przedstawicieli pozostałych rodzin różnią się kształtem

źrenic, rozszerzonymi końcami palców, charakterem powierzchni naskórka oraz szczegółami w budowie szkieletu, np. brakiem omo-

sternum. Również kijanki s. wykazują istotne różnice w wyglądzie zewnętrznym w porównaniu z kijankami innych płazów. Wszystkie

wyżej wymienione cechy rodziny widoczne są u jej typowego przedstawiciela ^-straszaka kap-sztadzkiego. S. występują w południowej

Afryce. Nazwa "straszaki" pochodzi od angielskiej nazwy tych płazów ghost frógs i z kolei od niemieckiej nazwy Gespensterfro-sche.

Obydwie te nazwy u-trwalone zostały w nomenklaturze naukowej.

strzelec stepowy

strzelec indyjski (Eryx johnii)

— gatunek gada z rodziny

-^-dusicieli. Rośnie do długości l m. Największy gatunek z rodzaju Eryx. Ma cylindryczny kształt ciała oraz jednolicie ceglastoczerwone

ubarwienie grzbietu. Krótka, masywna, szeroka jak tułów i jajowatego kształtu głowa nie jest oddzielona zwężeniem szyjnym od reszty

ciała. Krótki ogon, prawie tak gruby jak tułów, jest tępo zakończony. Małe, czworoboczne, regularne łuski o gładkiej powierzchni umoż-

liwiają sprawne poruszanie się węża na piasku. Oczy przesunięte są na grzbietową powierzchnię głowy. Podobnie jak inne gatunki z

rodzaju Eryx, s.i. zamieszkuje piaszczyste, półpustynne tereny. Przebywa w pobliżu kryjówek małych gryzoni i jaszczurek, którymi się

żywi. Na zdobycz czatuje zagrzebany w piasku, wychylając z niego tylko przednią część pyska i oczy. Podobnie jak inne pokrewne

gatunki s.i. jest wężem- ja-jożyworodnym. Występuje w Indiach i Pakistanie.

strzelec piaskowy (Eryx milia-ris) — gatunek gada z rodziny ^-dusicieli. Osiąga długość 80 cm. Ma grzbiet szary lub żółtoszary, z

rzędem poprzecznie wydłużonych, ciemnobrunatnych plam, otoczonych jasnymi obwódkami. U niektórych osobników plamy te zle-

wają się, tworząc wzdłużne, nieco zygzakowate pasmo. Brzuch jest czarno kropkowany. S.p. zamieszkuje piaszczyste pustynie, gdzie

przebywa stale zagrzebany w piasku, z którego wyzierają tylko jego oczy. Miejsce, gdzie się zagrzebał. łatwo można rozpoznać po

wypukłości na powierzchni piasku, wewnątrz której znajduje się wąż. S.p. żywi się rozmaitymi gadami (gekkonami, agamami,

krągłogłówkami, jaszczurkami) oraz małymi ssakami, głównie gryzoniami. W czerwcu lub w lipcu samice rodzą ok. 10 młodych długości

mniej więcej 13 cm. S.p. zimują w norach gryzoni. Występują wyłącznie na terenie ZSRR w środkowej Azji, po Tadżykistan i środkowy

Kazachstan.

strzelec stepowy (Eryx jacu-lus) — gatunek gada z rodziny -^-dusicieli. Rośnie do długości 60 cm. Jest najmniejszym przedstawicielem

swej rodziny. Jego głowę pokrywają małe, nieregularne tarczki. Szparo-wate źrenice oczu ustawione są pionowo. Krótki ogon kończy się

stożkowato. Podobnie jak u innych dusicieli, po bokach szpary kloakalnej widnieją krótkie, luskowate, ostro zakończone wyrostki,

będące pozostałością zredukowanych tylnych kończyn. Ubarwienie grzbietu jest żółtoszare, żółte lub brązowe, z 2 rzędami po-

przecznie wydłużonych, ciemnobrązowych, niekiedy czarnych plam. S.s. zamieszkuje stepy, kamieniste półpustynie, piaszczyste

wydmy. W górach dochodzi do 1500 m n.p.m. Prowadzi ściśle naziemny i skryty tryb życia. Żywi się jaszczur -

Strzelec stepowy

karni, w tym również padal-cami, a prócz tego gryzoniami. Czatuje zagrzebany w piasku

sukuri

206

aż po głowę. Na zdobycz rzuca się gwałtownym ruchem wyprostowanego ciała, po schwyceniu zaś ofiary pyskiem błyskawicznie owija

się wokół niej i dusi splotami tułowia. We wrześniu lub październiku samice rodzą 18 do 20 młodych długości ok. 14 cm. W hodowli s.s.

szybko się oswaja i przyjmuje pokarm z ręki. Występuje w północno-wschodniej Afryce, w Azji Mniejszej po Iran oraz w Europie na

Półwyspie Bałkańskim i na niektórych wyspach Morza Śródziemnego. S.s. jest jedynym gatunkiem dusiciela występującym w Europie,

sukuri -^-anakonda. surukusu ->grożnica niema.

Synapsida — podgromada gadów wymarłych v/ permie lub w triasie, wywodząca się z ko-tylozaurów. W czaszce S. występował l dół

skroniowy, dolny. Do gadów tych zalicza się 2 rzędy, m.in. gady ssako-kształtne (Therapsźda), będące przodkami ssaków.

syrena jaszczurowata (Sirere la-certina) — gatunek płaza z rodziny -*-syrenowatych. Rosną do długości l m. Mają kształt ciała silnie

wydłużony, o pokroju węgorzowatym, głowę małą, płaską i szeroką, tułów nieproporcjonalnie długi z wyraźnymi bocznymi przewęże-

niami w liczbie od 36 do 39, ogon stosunkowo krótki, bocznie spłaszczony, z dobrze rozwiniętymi fałdami grzbietowym i brzusznym.

Żebra występują tylko na nielicznych kręgach w przednim odcinku tułowia. Za głową widoczne są 3 pary słabo rozwiniętych skrzeli

zewnętrznych oraz 3 pary otworów skrzelowych.

Istnieją również dobrze rozwinięte płuca. S.j. ma tylko przednią parę kończyn, bardzo

Syrena jaszczurowata

krótkich i słabo rozwiniętych, z których każda zakończona jest 4 palcami, natomiast brak jej zupełnie kończyn tylnych oraz kości pasa

miednicowego. Nie występują też kości górnej szczęki oraz zęby na żuchwie. Skraj otworu gębowego otacza rogowa listwa, wzmacniająca

miękkie tkanki paszczy. Małe oczy pozbawione są powiek. Występuje ->-narząd Jacobsona. Samce nie mają gruczołów kloakalnych i w

związku z tym nie mogą wytwarzać -»-sper-matoforów. Ubarwienie grzbietu jest ciemnoszarobrązowe, u nielicznych osobników pokryte

okrągławymi, zielonymi lub oliwkowymi plamkami. Brzuch ma kolor kremowy lub zielonkawy. S.j. stanowi gatunek neoteniczny (-

Mieotenia), nie przeobrażający się pod wpływem hormonu tarczycy, tyrok-syny. Przez całe życie występuje w stadium larwy (tzw.

larwy stałej). Prowadzi ściśle wodny tryb życia, jednak umieszczona w akwarium, usiłuje je opuścić i po wydostaniu się na wilgotną

ziemię potrafi w niej ryć chodniki metrowej długości. W wodzie co pewien czas podpływa do jej powierzchni w celu zaczerpnięcia po-

207

syrenowate

wietrzą, przy czym w skrajnie niskiej temperaturze pobiera powietrze raz na godzinę, a w temperaturze skrajnie wysokiej — co 5 minut.

S.j. zamieszkuje płytkie, zarośnięte roślinnością, większe zbiorniki wód stojących (jak rozległe stawy, jeziora), gdzie prowadzi nocny i

denny tryb życia. W -.vodzie porusza się wijącymi ruchami ciała, nie posługując się zupełnie odnóżami. Żywi się rozmaitymi małymi

organizmami wodnymi, jak skorupiaki, robaki, mięczaki, kijanki, małe ryby i małe płazy różnych gatunków, a ponadto zjada w dużych

ilościach glony, szczątki roślin itp. W przypadku wysychania zbiornika wodnego w okresie długotrwałej suszy s.j. ryje w mule dennym

chodnik sięgający do 30 cm poniżej powierzchni dna i w chodniku tym, którego ściany ściśle przylegają do powierzchni jej ciała, zapada

w stan odrętwienia. W tym czasie gruczoły skórne tracą śluzowatą zawartość, skrzela zaś ulegają znacznej redukcji. W takim stanie s.j.

może przetrwać bez szkody dla siebie 2 miesiące całkowitej suszy. Po pojawieniu się opadów deszczu i zebraniu się odpowiedniej ilości

wody, s.j. opuszcza chodnik i w ciągu tygodnia skóra i skrzela wracają do normalnego stanu. Biologia rozrodu s.j. jest słabo poznana.

Samice składają po kilkaset jaj, których właściwe komórki mają średnice 3 do 4 mm, z osłonkami — 8 mm. Zapłodnienie jaj jest

prawdopodobnie zewnętrzne, gdyż nie zaobserwowano tworzenia się spermato-forów. Jaja przyklejają się do roślin wodnych. Kijanki

mają fałd skórny na grzbiecie oraz silnie rozwinięte skrzela zewnętrzne, które w miarę rozwoju larwy wybitnie zmniejszają się. W

hodowli s.j. żyje do 25 lat. Cechuje ją bardzo powolne tempo wzrostu. Mię-s® jej jest jadalne i poszukiwane. Łowi się ją wygarniając

rośliny z wody na brzeg, a następnie chwyta wypełzające z nich osobniki. S.j. występuje na południowo-wschod-nich obszarach Ameryki

Północnej, od stanu Maryland do stanów Floryda i Alabama.

syrena paskowana (Pseudo-branchus striatus) — gatunek płaza z rodziny -»-syrenowa-tych. Rośnie do długości 21 cm. Występuje u

niej l para otworów skrzelowych, a przednie kończyny mają tylko po 3 palce. Ubarwienie ciała jest brązowe z wzdłużnymi, jasnymi

pasami. Pozostałymi cechami s.p. nie odróżnia się od innych syrenowatych. Zamieszkuje płytkie zbiorniki wód stojących, jeziora,

stawy, moczary. Kryje się na dnie wśród roślinności lub w mule dennym. Brak bliższych danych na temat biologii jej rozrodu. Wiadomo

tylko, że jaja, które z osłonkami mają średr-icę od 3,8 do 4,2 mm, przyklejane są małymi kupkami lub pojedynczo do roślin wodnych.

Zapłodnienie jaj jest zewnętrzne. Świeżo wyklute larwy nie posiadają narządu Rusconiego S.p. występuje w południowo--wschodniej

części Ameryki Północnej, od południowej Karoliny do Florydy.

syrenowate (Sźrenźdae) — rodzina płazów z rzędu —upłazów ogoniastych. Należą do niej gatunki neoteniczne, posiadające przez całe

życie 3 pary dobrze rozwiniętych skrzel zewnętrznych, prócz tego jedną lub 3 szczeliny skrzelowe z każdego

boku ełnwv- Są

\ 5'^' §"? S 3 ^2.§gS-"' ° 2 S &H

lipa

•i w y o, o? c; o

Ip'^"

§ ES.O 5 •"'g. 3.S-I^a|

3 O. "g 08 l

IIjlP3 PBI.^

g'3

^ 3

(I!

S-o

L-3

o o

^

Są.

i! B)

B^^g^^i.i^s.i

o' N W 3'^< N ° >•! S'-" N LL °& s; S" 1-1 — r- fi P <T> cr N Ey N 2 E?" Saf W

^"^^^'^"gHat.-i^Sa

av !T!= "STg" 2^ &&s-S'§ •T

^•lilsl^^0-^.^6'

jspj^^llk,?

^ ^s." [

"C-N"- - 'S-^&S§'!S"C" "•

liiliii^^-l.lii

•^;iSI^ |XI^IS

y o 3'a C<]M^

'-• re (D O ~- §

1143!:'

I^E'§^S.g Jil^^

"§•1^^

w O J ^o

s^%^§:

ga^Top S " S-S <ys"

0 y/B E3 -<

s^o •o Wa o ,., n. c '-'• 3 o'

>'" 3 "• i— *'' l

a S--^ >,-.?"' @ ". w s-

^lil^.^-s;

^ Qi c/i <•+• , ^

^ s K- p.a ^ s

's! K

- <l ft

E! o ^ W g g ?^o-5g

t-d L3 pl »-'. T i--. (D B) ,-.. fC

3 CH> o 0'S- <<1 <;

30 < ^N-^aSiS E-N^S^^S.^^

"'SagG.g^g-^ n-^S^^.SS

g&lg-^u"0

isl-s-^l^M

°-10 - 2.|S^

^•^fi:s§ ^^li||:

••'?'§'3:o&^?'^a

g%§;3.^^s:g

^^"ilH

a.^B^^g-s2-^

N.^SS03^^

c; ^ ^ H S.'o • o. ^

s-yg-no^^.

< ._. ° != °' sS "

^S— 4t|MCi;t.g

"i^s^^'

N^N§•§•^11

^"S. g-"??"^

%. N- M o c-.. m i

&o•§3•!u•?•5.1 l

•g.g^^^^"'"^

m N ^ l-) M . .

J. N n> n> N

N^o'03<!30 o- S g ^ m < " " < ^ 3 o?

§

S^||ł;-^l:^i|l!lt.ltt

słf^^sr^'111

pl^-lałpi^^

et|iip;ttii|-,.:iii.

^i^lrJ-ii^lf^Lit ^

l^l|g?^l;.tir?l-^t^?i

^gil^rs^i^&ti^tl

"MS^tSalnNgB-y.'-",-, róg O^M p. 3 ^•ilI^Ell-^^^SSl,^

I»ro » t-ia

^1 <; ^-i. (D «-*.*_i,

o 5 •» 3 •s" c

e; s - --

a o

N y ,,. s" y' 'aro^

o w v 2.C. '- N ^ a ^a in o'^ o o-^^

< .^ ?^ ^ O

^ S o c ^ "> ^,&:S-_.,oN3

••s- &^-?-M^

!" O _ N O

S- §•8^

er

o S ^ o

^» "^iijlii^i^ii.

li^^tll9il^°llll

"'S o a- 3

°'N ^ o a "' --s " N o-" ro - " E^ -""

MN•<SO^,,^);3te• a'?i'aSN>— O-m

^tJ-g^^si-i:^^

s^^^ilwl^s^l^s^^a^

"s w^ocL S.^FSo-og^a.

^^"•S^gps^aSiS-l

§l^^°^^g?^|^.|i

t,-»_i. 5-' •ri O '"i c/'1 0.'

l-ill&j&l ^S.fig-^3"-^

&C,§^Si."g. N ^rTa !" S-— g CL23 "•^

^111IP

siBsa-""^ w w. fT) y •

i^6l|;-L

<! (B (U 0°-^ §

yl^g-^s-1

"• o. y L. a- L S y Ą w K oy 3

§-tti»SS-3 -°o?»3'<;s"

^ 3

t1 (T)

N

w

N

W

S N

8-c;

2.'^

E?

B

f

"' a.

N.

w

0 "'

c.

^ S'

o',!

w

K

ff

S-^

0

!3-

M

^ ^

0

S. S-

E-- N

3 '<;

S-P

),t-l.

M

(T) L*-

'^

e

^1

fD

0

^'s ^

2.§.^

P

»5'S'

^^

sl^

3 5. N

— n;

(D

S i M

3 S 5'

^o-g-

^S.1?

M

0

00

TABLICA VI. PŁAZY BEZOGONOWE cd.

Przedstawiciel rodziny ropuchowatych: ropucha zielona (fot. R. Bielawski)

209

szyszkowiec olbrzymi

ki mięśniowej i całej skóry, tak że widoczne przez skórę narządy wewnętrzne robią wrażenie jakby zatopionych w szkle.' U samców z

rodzajów Centrolene i Centrolenella na powierzchni przedramienia występuje charakterystyczny o-stry, kościsty twór w kształcie

haczyka o nieznanej — jak dotąd — roli. U samic brak tego tworu lub jest on ukryty pod skórą. Rodzina sz.ż. obejmuje gatunki małe o

grzbiecie przeważnie zielonkawo lub żółtawo zabarwionym. Sz.ż. prowadzą nadrzewny tryb życia, przebywają na krzewach ;ub niskich

drzewach w pobliżu lub bezpośrednio nad wolno płynącymi strumieniami. Jaja składają na liściach drzew lub krzewów. Początkowy roz-

wój jaj odbywa się na liściach, zaś rozwój larw przebiega w wodzie. W skład rodziny wchodzą obecnie 2 rodzaje — Centrolene i

Centrolenella, dawniej również rodzaje Terato-hyla i Cochranella. Sz.ż. występują w Ameryce Południowej (Meksyk, Peru i północ-no-

wschodnia Argentyna).

szyszkowiec olbrzymi (Cordy-

lus giganteus) — gatunek gada z rodziny -^-jaszczurek kolczastych. Osiąga długość 35 cm. Ma dużą głowę, pokrytą regularnymi

tarczkami, której krawędź tylną na pograniczu karku otacza rząd pojedynczych, dużych, trójkątnych łusek, ułożonych w rodzaj wieńca.

Szeroki, wyraźnie spłaszczony tułów przechodzi w gruby ogon, masywny, nieco dłuższy od reszty ciała, niełamliwy. Odnóża są dobrze

rozwinięte. Grzbietową powierzchnię cia-ia pokrywają regularne, szerokie pierścienie, uformowane z jednakowo długich, trójkątnych,

silnie wręgowanych i odstających łusek, tworzących rodzaj rogowego pancerza. Szczególnie długie i ostro zakończo-

Szyszkowlec olbrzymi

ne pierścienie łusek otaczają ogon. Stąd grzbiet jaszczurki, pokryty regularnie ułożonymi i do tyłu skierowanymi rogowymi

zadziorkami, przypomina długą, wąską szyszkę. Na brzuchu łuski są małe, płaskie i delikatne, w związku z czym brzuch nie jest

tak dobrze chroniony przed urazami jak grzbiet. Sz.o. żyją wyłącznie na terenach skalistych, gdzie w rozpadlinach i szczelinach

skalnych znajdują dogodne kryjówki. Wciskanie się do nich umożliwia im spłaszczony tułów, zadzierzyste zaś łuski grzbietowe

zakotwiczają je o stosunkowo gładkie ściany kryjówki. W razie niebezpieczeństwa, gdy za późno na ucieczkę, zwijają się w

kłębek, szczelnie otaczają całe ciało ogonem, koniec ogona chwytają mocno do pyska i dodatkowo przytrzymują go jeszcze

przednimi odnóżami. W ten sposób chronią swój miękki i delikatny brzuch kolczastymi łuskami ogona. Sz.o. są jajoży-worodne.

W jednym miocie rodzą od 2 do 4 młodych. Występują w południowej Afryce.

ślepucha robakowata

210 J 211

ślepucha robakowata (Typhlops vermicularis) — gatunek gada z rodziny -^ślepuchowa-tych. Rośnie do długości 35 cm. Ma brązowe

ubarwienie grzbietu, bez desenia, głowę 'krótką, tępo ściętą. Duża tarczka dziobowa przykrywa wysunięty do przodu szczyt górnej

szczęki, która służy do rycia chodników w ziemi. Małe, zredukowane oczy, pokryte słabo przezroczystą skórą, widoczne są na zewnątrz

w postaci 2 ciemnych punkcików. Bardzo krótki ogon, opatrzony twardym kolcem, używany jest przez ś.r. do zakotwiczania się w

norce ziemnej. Ś.r. zamieszkuje suche i kamieniste tereny z roślinnością kseromor-ficzną. W środowiskach tych prowadzi ściśle

podziemny tryb życia, wychodząc na powierzchnię bardzo rzadko. W górach dochodzi do 1700 m n.p.m. Odżywia się głównie

mrówkami oraz ich larwami. Poszukując ich, często wchodzi do mrowisk. Samice składają 4 do 8 jaj długości od 2 do 2,6 cm i średnicy

ok. 7 mm. S.r. występują w południowej Europie na Półwyspie Bałkańskim, w północnej Afryce, w Azji Mniejszej i w południowo-

zachod-niej Azji.

ślepucha wazonkowa (Typhlops braminus) — gatunek gada z rodziny -»-ślepuchowatych. Rośnie do długości 12 cm. W poszukiwaniu

dżdżownic ł larw owadów ma zwyczaj rycia chodników w ziemi wzdłuż korzeni roślin kwiatowych, z którymi następnie jest przypad-

kowo przenoszona do wazonów albo też sama się do nich dostaje przez otwór w dnie, jeśli wazon znajduje się w ziemi. W związku z tym

ś.w. często spotyka się w ziemi wazonów kwiatowych. Handel kwiatami umożliwił ś.w. rozprzestrzenienie się po różnych krajach.

Występuje ona głównie w południowej Azji, na Madagaskarze oraz na wyspach Oceanu Indyjskiego i Spokojnego.

ślepuchowate (Typhlopidae) — rodzina gadów z podrzędu

->-węży. Wykazują one w budowie ciała szereg swoistych cech, nie znanych u innych węży. W związku z tym niektórzy herpetologowie

kwestionują przynależność ś. do węży, a skłonni są zaliczać je do

-^•jaszczurek. S. są niewielkie. Długość ich waha się od 10 cm (Typhlops reuteri z Madagaskaru) do 75 cm (Typhlops din-ga z zachodniej

Afryki). Mają ciało robakowato wydłużone, na całej długości jednakowo grube, głowę krótką, szeroką, pysk tępo zaokrąglony, ogon

podobnie gruby jak tułów, bardzo krótki i zakończony twardym, ciernistym kolcem. Głowę pokrywają wyraźne tarczki, na tułowiu zaś i

na ogonie zarówno na powierzchni grzbietowej, jak i brzusznej (a więc podobnie jak u jaszczurek) występują jednakowe, małe, gładkie

i zaokrąglone łuski. Tarczka dziobowa, znajdująca się na szczycie pyska, u wielu gatunków silnie rozwinięta i duża, tworzy rodzaj

rogowego paznokcia. Wskutek wydłużonej do przodu górnej szczęki, otwór gębowy przesunięty jest pod spód głowy. Kości czaszki,

prawie nieruchomo połączone ze sobą (jak u jaszczurek), tworzą mocną, kostną puszkę. Kości

teidy

szczęki górnej zajmują poprzeczne położenie w stosunku do kości czaszki i opatrzone są nielicznymi zębami, natomiast kości

podniebienne, skrzydłowe i żuchwa pozbawione są zębów zupełnie. U wszystkich ś. istnieją jeszcze szczątki pasa miednicowego, u blisko

spokrewnionej rodziny Leptoty-phlopidae widoczne są szczątki tylnych kończyn w postaci krótkich kolców, sterczących z boków

otworu kloakalnego. Oczy są bardzo małe i przysłonięte skórą, tak że praktycznie biorąc ś. są ślepe. S. prowadzą podziemny, ryjąco-

grze-biący, skryty, a przy tym nocny tryb życia. Na pokarm ich składają się dżdżownice i rozmaite stawonogi, w tym przede wszystkim

mrówki i ter-mity. Są przeważnie jajorodne,

tajpan australijski (Oscyuranus scutellatus} — gatunek gada z rodziny -^-zdradnicowatych. Rośnie do długości 4 m. Jest

największym australijskim wężem jadowitym. Należy do grupy ->Proteroglypha. Ma bardzo silny jad, sprowadzający śmierć człowieka

wkrótce po ukąszeniu. Jest bardzo rzadki, lecz niezwykle agresywny. Ma ubarwienie zmienne, najczęściej ciemnobrązowe bez desenia.

Żywi się małymi ssakami i ptakami. Samica rodzi 30 do 40 młodych. Zamieszkuje odludne okolice północno-wscho-dniej Australii,

Nową Gwineę i niektóre inne mniejsze wyspy, sąsiadujące z Australią.

teidy, warany amerykańskie (Teiidae) — rodzina gadów z podrzędu -^-jaszczurek. Pokry-

ale jeden ze znanych gatunków T. diardi rodzi żywe młode, jest więc żyworodny. S. mają szeroki zasięg występowania. Spotyka się je w

tropikalnej strefie Ameryki Środkowej i Południowej, w środkowej i południowej Afryce, na Półwyspie Arabskim, w południowej Azji, w

Australii, na Madagaskarze, na wyspach Archipelagu Malajskiego, na Nowej Gwinei, a nawet l gatunek występuje w południowej Europie,

na Półwyspie Bałkańskim. Rodzina ś. obejmuje 5 rodzajów i ok. 200 gatunków, z których ok. 170 należy do rodzaju Typhlops.

śliga lekarska

karski.

śligi ->scynki.

»-scynk apte-

te są na ogół małymi, różnego kształtu żeberkowanymi lub gładkimi łuskami, nie tworzącymi żadnych rogowych guzków czy też

kolczastych skupień. W odróżnieniu od —^jaszczurek właściwych u wielu gatunków t. znajduje się w tyle głowy kilka tarczek zamiast

jednej potylicznej, tarczki głowowe nie zrastają się z kośćmi czaszki, łuski zaś nie są podścielone płytkami osteo-dermalnymi. Poza tym

zęby t. nie mają jamek u podstawy. Przednie zęby są kształtu stożkowego, a zęby boczne kończą się 2 lub 3 ostrymi guzkami lub korony

ich są spłaszczone i zaokrąglone. Większość t. ma dobrze rozwinięte 2 pary pięciopalczastych kończyn. T. są ruchliwe; niektóre z nich

biegają wyłącznie na tylnych

teidy okularowe

odnóżach. Nieliczne t., które ryją w ziemi lub w ściółce leśnej, charakteryzuje uwstecz-nienie oczu. Pozostałe mają oczy dobrze

wykształcone, opatrzone okrągłymi źrenicami i ruchomymi powiekami. Wszystkie duże gatunki t. są pięknie ubarwione, przy

czym dominują kolory zielone, brunatne i żółte. W ogromnej większości t. nie należą do gadów wyspecjalizowanych pod

względem budowy ciała, jak i wymagań życiowych. Zamieszkują rozmaite środowiska ekologiczne, jak lasy, stepy, pustynie,

żyją na porośniętych roślinnością wybrzeżach morskich, nad brzegami rzek, jezior i lagun. Niektóre gatunki prowadzą

amfibiotyczny tryb życia, chętnie wchodzą do wody i godzinami w niej się wylegują. T. są na ogół aktywne w dzień, a tylko

nieliczne gatunki prowadzą nocny tryb życia. Odżywiają się różnymi małymi zwierzętami bezkręgowymi i kręgowcami, jajami

ptaków oraz pokarmem roślinnym, najczęściej w postaci liści i soczystych owoców. Duże gatunki Ł są drapieżnikami. Niektóre

zdobywają pokarm w wodzie — pożerają ryby, kijanki płazów i owady wodne. Wszystkie t. są jajorodne, przy czym jaja

niektórych północnoamerykańskich gatunków (np. Cnemidophorus neomexi-canus i Cnemidophorus tesse-latus) rozwijają się

partenoge-netycznie, tzn. bez udziału plemników. Długość ciała u t. waha się w szerokich granicach — od 3 cm (rodzaj Lepo-

soma) do 1,5 m. Mięso dużych gatunków jest jadalne i cenione. Znaczna większość t. występuje w tropikalnej strefie Ameryki

Środkowej i Południowej, a nieliczne zamieszkują południowe obszary Ameryki Północnej i Meksyk. ZeA, względu na wiele

wspólnych^ właściwości z -*• waranami,1|S których brak w obu Amery-> *| kach, t. nazywane są "amery»..:g> kańskimi

waranami". Rodzina-;!;! t. obejmuje 38 rodzajów i 210 3| gatunków.

teidy okularowe (Gymnophs,

thalmus) — rodzaj gadów z;

rodziny -»-teid. Rosną do długości 15 cm. Mają niezwykle krótkie odnóża, każde opatrzone 4 palcami, poza tym w dolnych

powiekach pokrytych łuskami znajdują się przezroczyste okienka. T.o. występują w Ameryce Środkowej i Południowej, od

Meksyku do Argentyny.

l

teju brazylijski (Tupinambis

teguixin) — gatunek gada z rodziny ->-teid. Rośnie do długości 1,5 m. Jego głowa i tułów są brązowoczarne, z niebieskawym

odcieniem, pokryte dużymi, żółtawobiałymi plamami, ułożonymi wzdłuż grzbietu, i kilkoma rzędami białych plamek. Na

ciemnobrązowym ogonie występują wąskie, poprzeczne, żółte pręgi. T.b. zamieszkuje tereny mniej lub bardziej porośnięte

rozmaitą roślinnością, w tym również tropikalne lasy, gdzie prowadzi naziemny i dzienny tryb życia. Jest jaszczurką drapieżną,

pożera wszelkie małe zwierzęta, jak owady, żaby, jaszczurki, małe węże, jaja i pisklęta ptaków, zjada również pokarm roślinny

— liście i soczyste owoce. Samice t.b. składają jaja do dużych, wysokich na 4 do 5 m, masywnych gniazd termitów. Wymaga to

dużego wysiłku, aby za pomocą szczęk i pazurów dostać się do wnętrza tych gniazd. Po złożeniu jaj samice opuszczają gniazda,

teju z Chile

termity zaś naprawiają uszkodzone miejsca. W ten sposób jaja t.b. zostają jakby zamu-

Teju brazylijski

rowane i rozwijają się w całkowitej izolacji od świata zewnętrznego. Mają przy tym zapewnioną odpowiednią temperaturę i wilgotność.

Młode jaszczurki po wylęgu muszą też dużym nakładem sił torować sobie drogę z gniazda na zewnątrz. Samice t.b. składają od 6 do 10

dużych jaj o wymiarach ok. 6X3,5 cm i ciężarze ok. 40 g. Ponieważ w jednym gnieździe termitów składa jaja zwykle kilka samic,

spotyka się w nich czasem 50 i więcej jaj. Mimo niewielkiej liczby jaj składanych przez jedną samicę, t.b. są pospolite, gdyż jaja ich mają

zapewniony rozwój w maksymalnym stopniu. Mięso t.b. jest jadalne i poszukiwane. W związku z tym urządza się na nie polowania ze

specjalnie w tym celu tresowanymi psami i przy użyciu broni myśliwskiej. T.b. występują na tropikalnych obszarach Ameryki

Południowej — w Brazylii i Kolumbii

teju krokodylowy (Dracaena guianensis) — gatunek gada z rodziny —>-teid. Rośnie do długości 120 cm. Ma ubarwienie

oliwkowozielone, słabo plamiste. W odróżnieniu od innych gatunków teid charakteryzuje

go bocznie spłaszczony i wysoki ogon oraz obecność na grzbiecie kilku rzędów wzdłużnych, dużych, rogowych płytek, które na

grzbietowej krawędzi ogona przechodzą w podwójny rząd trójkątnych płytek, tworzących wyraźny, sterczący grzebień. Wielkość, bocz-

nie spłaszczony ogon oraz rogowe płytki na grzbiecie upodabniają t.k. do krokodyla (stąd nazwa). T.k. prowadzi na pół wodny tryb

życia. Głównym jego pokarmem są ślimaki wodne, których muszle miażdży dużymi, spłaszczonymi zębami, a potem wypluwa. Poza

tym żywi się niewielkimi rybami i innymi małymi organizmami wodnymi. T.k. występują w Ameryce Południowej — w Gujanie, w zle-

wisku rzeki Amazonki. Indianie polują na nie dla zdobycia mięsa (Tabl. 1/8).

teju wodny (Neusticurus rudis)

— gatunek gada z rodziny

-»-teid. Rośnie do długości 20 cm. Na brzusznej powierzchni tułowia i brzusznej krawędzi ogona ma 2 wzdłużne fałdy, działające w

wodzie jak kile. T.w. prowadzą wodny tryb życia. Żywią się głównie kijankami płazów, małymi rybami i owadami wodnymi. Występują

w Ameryce Południowej.

teju z Chile (Callopźstes macu-latus) — gatunek gada z rodziny -»-teid. Rośnie do długości 30 cm. Budową ciała przypomina typową

jaszczurkę. Charakteryzuje się — jak większość teidów — pięknym wzorzystym ubarwieniem grzbietu, w którym dominują czarne,

poprzeczne, szerokie pręgi oraz widoczne między nimi duże, nieregularne białe plamy, ułożone w 6 wzdłuż-

terapena karolińska

215

toke

nych rzędów. Boki tułowia są kontrastowo plamiste. Podobnie jak większość pokrewnych gatunków, również t. z Ch. wymaga do

aktywnego życia wysokiej temperatury otoczenia. W związku z tym ukazuje się na powierzchni ziemi tylko na krótki, najgorętszy

okres dnia. Wówczas staje się bardzo ruchliwy, intensywnie żeruje zjadając duże ilości owadów, a niekiedy pożera również małe

jaszczurki. Zdobyty wówczas pokarm musi mu wystarczyć znowu do gorącego okresu w następnym dniu. Po zakończeniu się silnej

insolacji znika w swoich kryjówkach jeszcze w czasie dnia. Zamieszkuje tereny górzyste. T. z Ch. występuje w Ameryce Południowej, w

środkowych i południowych obszarach Chile.

terapena karolińska (Terrape-

ne carolina) — gatunek gada z rodziny żółwi słodkowodnych (Emydidae), z podrzędu ->-żółwi skrytoszyjnych. Długość jej silnie

wysklepionego karapak-su dochodzi do 15 cm. Ubarwienie ciała jest ciemnozielone z jaskrawymi, żółtymi paskami i plamkami. U

samców tęczówki oczu są czerwone, u samic — brązowe. T.k. prowadzi lądowy tryb życia, czasem jednak wchodzi do wody. Często

przebywa w lasach w pobliżu rzek i strumieni, rzadziej występuje w terenie odkrytym, na łąkach, a nawet na suchych wzgórzach. Zimuje

na lądzie, w jamach wygrzebywanych przez siebie w miękkiej ziemi. Gody odbywa na wiosnę. Samice składają w czerwcu lub w lipcu od 2

do 7 jaj. Młode wylęgają się w jesieni, zimują w ziemi i dopiero na wiosnę opuszczają gniazdo. Znane są przypadki^że samice po od-

dzieleniu ich od samców składały zapłodnione jaja po 2, 3, a nawet 4 latach, co świadczy o dużej żywotności plemników w narządach

rozrodczych samicy. T.k. żywią się przede wszystkim rozmaitymi stawonogami, ich larwami oraz ślimakami, a ponadto zjadają różne

rośliny — jagody i grzy- • by, w tym nawet dla nas trujące. Ze względu na swoje piękne ubarwienie młode t.k. hoduje się często w

terrariach domowych oraz w ogrodach zoologicznych. Są one jednak delikatne, wymagają stałej, wysokiej temperatury otoczenia i

troskliwej opieki. T.k. występują w Ameryce Północnej — w południowo-wschod-niej Kanadzie oraz na wschodnich obszarach USA.

terytorializm — właściwość polegająca na instynktownej o-bronie obszaru, który zamieszkuje dane zwierzę, przed wtargnięciem do

niego innego osobnika tego samego gatunku. Instynkt ten znany jest u wielu kręgowców, w tym również i u płazów, a zwłaszcza u gadów.

Nasilenie t. jest różne u rozmaitych gatunków, u wielu natomiast brak go zupełnie. Wśród płazów t. występuje np. u

południowoamerykańskiego

—>-liściołaza lub u europejskiej

—>-żaby śmieszki. Znacznie częściej spotykany i silniej rozwinięty jest t. u wielu gadów, np. u niektórych gekkonów (->-gekkon

murowy), legwanów (->-legwan morski), krokodyli (-^-krokodyl nilowy) oraz u licznych gatunków jaszczurek właściwych (—^jaszczurka

perłowa, -^-jaszczurka zwinka). Instynktem t. na ogół w większym stopniu obdarzony jest samiec niż samica, wielkość zaś i charakter

bronionego obszaru zależne są od biologii

danego gatunku. W czasie obrony terenu zamieszkałego często dochodzi do gwałtownych walk między obrońcą a intruzem, w

nierzadkich zaś przypadkach jeden z nich ginie. Przeważnie jednak intruz zostaje • odstraszony tylko swoistą pozycją i wyglądem, jaki

przybiera obrońca, np. nadęciem się powietrzem — co powoduje zwiększenie jego sylwetki, nastroszeniem fałdów skórnych lub

rogowych kolców, szerokim otwarciem pyska itp. Postawa obronna jest charakterystyczna dla danego gatunku.

toke (Gekko gecko) — gatunek gada z rodziny ^-gekkonów. Rośnie do długości 36 cm. Jest największym i najpospolitszym gatunkiem

spośród gekkonów. Na spodniej powierzchni jego palców występują silnie rozszerzone przylgi podpalcowe, składające się na każdym pal-

cu z pojedynczego rzędu płytek przylgowych. Źrenice oczu są szparowate i pionowo ustawione. Ubarwienie grzbietu jest przeważnie

oliwkowe lub szare, z licznymi, okrągłymi, pomarańczowoczerwonymi oraz jasnobłękitnymi plamkami. Te ostatnie układają się w regu-

larne, poprzeczne szeregi. Zarówno natężenie barw, jak i plamistość ulegają dużym zmianom u tego samego osobnika w zależności od

różnych czynników, w tym nawet od pory doby. U okazów młodych c^on pokryty jest jaskrawymi, r:a przemian czarnymi i białymi

poprzecznymi pręgami, które prawdopodobnie mają znaczenie barw odstraszających. Jasnoszary brzuch pokrywają liczne, małe, ciemne

plamki. T. zamieszkują przede wszystkim wnętrza rozmaitych zabudowań oraz dziuple drzew.

Spotyka się je w altanach, na werandach, w chatach, a nawet w budynkach dużych miast. W pomieszczeniach tych t. wyszukują dogodne

dla siebie kryjówki, w których spędzają dzień. O zmierzchu stają się aktywne, opuszczają kryjówki i żerują. Dzięki przylgom

podpalcowym sprawnie i szybko poruszają się po pionowych, gładkich murach, drewnianych ścianach, nawet po sufitach i szybach.

Wydają przy tym charakterystyczne, donośne, czasem przenikliwe dźwięki "to-ke", od których wywodzi się ich nazwa. Z reguły głosy

te, powtarzane seriami, poprzedzane są typowym gdakaniem. W dzień t. odzywają się rzadko. Dojrzałe osobniki występują zwykle

parami, przy czym samce wykazują silnie rozwinięty "instynkt terytorialny" i bronią zaciekle przed intruzami zajmowanego przez

siebie obszaru. W przypadku niebezpieczeństwa t. otwierają szeroko pysk i głośno syczą, schwytane zaś do ręki często dotkliwie kąsają

do krwi. T. są drapieżne. Żywią się przede wszystkim rozmaitymi owadami, a ponadto małymi jaszczurkami (także z własnego gatunku),

małymi ptakami i myszami. Samice składają 3 lub 4 duże, kuliste jaja, które przyklejają do ścianek w swoich kryjówkach. Rozwój jaj

trwa 3 miesiące. Świeżo wylęgłe młode mają długość 67 do 72 mm. Po wykluciu się młodych puste skorupki jaj pozostają na dawnym

miejscu i często się zdarza, że jaja z następnego miotu przyklejane są przez samicę do starych, pustych skorupek. W wielu krajach

południowo-wschodniej Azji t. uważane są powszechnie za zwierzęta przynoszące

torbówka

człowiekowi szczęście. Zwłaszcza mieszkańcy nowo wybudowanych chat z utęskieniem czekają na zasiedlenie ich przez t., przyczyną zaś

szczególnej radości są pierwsze usłyszane dźwięki "to-ke". T. spełniają zresztą bardzo pożyteczną rolę w mieszkaniach człowieka, dzięki

tępieniu rozmaitych dokuczliwych owadów (komarów, much) oraz myszy. Występują na kontynencie po-łudniowo-wschodniej Azji oraz

na wyspach Archipelagu Ma-lajskiego (Tabl. 1/5).

torbówka ->-rzekotka torbowa.

traszka górska (Trźturus alpe-stris) — gatunek płaza z rodziny ->-salamandrowatych. Samce rosną do długości 11 cm, samice — do

12 cm. T.g. mają grzbiet jednolicie czarny lub ciemnopopielaty, brzuszną powierzchnię ciała jaskrawopo-marańczową, pozbawioną

plam. W okresie godów pojawia się u nich szata godowa, szczególnie wyraźnie zaznaczona u samców. Głównym jej elementem jest niski,

o gładkiej krawędzi i nie przerwany nad nasadą ogona, wzdłużny grzbietowy fałd skórny. Ma on barwę siarkowożółtą i pokrywa go

pojedynczy rząd czarnych plam. Poza tym na całej grzbietowej powierzchni tworzą się niebieskie, nieregularne plamy, srebrzyste

błyszczące. U sa.-nic brak grzbietowego fałdu skórnego, natomiast podobnie jak u samca pojawia się niebieska plamistość. T.g. prowadzą

lądowy tryb życia i są aktywne w nocy. Jedynie po obfitym deszczu ukazują się podczas dnia. Porę godową odbywają w maju i czerwcu we

wszelkich małych zbiornikach wody stojącej, nawet w rozlewiskach wody deszczowe] na

łąkach, polach itp. Złożenie jaj przez samicę poprzedzają toki samca. Zapłodnienie Jaj jest

Traszka górska

wewnętrzne. Jaja składane są pojedynczo i zawijane w liście roślin wodnych. Łączna liczba jaj składanych przez jedną samicę w sezonie

godowym wynosi ok. 150 sztuk. T.g. zimują na lądzie. Żyją głównie w górach, gdzie sięgają do 2500 m, wyjątkowo do 3000 m n.p.m.

Znane są jednak w Europie, w tym również w Polsce, izolowane stanowiska t.g. położone na obszarach nizinnych w granicach wysokości

100 do 200 m n.p.m. T.g. występują w środkowej Europie, od wschodniej Francji do U-krainy. Rdzennym obszarem ich występowania są

Alpy, Sudety i Karpaty. Północna granica zasięgu t.g. (około 55°N) przechodzi przez Danię. W Polsce t.g. podlega całkowitej ochronie

(Tabl. V/l).

traszka grzebieniasta (Tritwus cristatus) — gatunek płaza z rodziny —>.salamandrowatych. Długość samca dochodzi do 16 cm,

samicy — do 17 cm. Ubarwienie grzbietu jest jednolicie czarne lub ciemnobrązowe, z niewyraźnymi czarnymi plamami. Siarkowożółtą

brzuszną powierzchnię tułowia pokrywają duże nieregularne, czarne plamy. W okresie życia lądowego brak różnic między ubarwieniem

samców i samic. W czasie godów na grzbiecie samców wyrasta wysoki na kilkanaście milimetrów?. wzdłużny fałd skórny

traszka helwecka

tzw. grzebień. Skraj tego fałdu jest głęboko i nieregularnie powycinany, a nad nasadą ogona występuje w nim wyraźna przerwa (po

zakończeniu godów grzebień wybitnie się zmniejsza, jednak nie zanika zupełnie i jest cechą umożliwiającą rozróżnienie płci). Ponadto

u godujących samców na bokach płetwy ogonowej pojawiają się błękitne smugi o perłowym połysku. U samicy brak jest zupełnie

grzbietowego fałdu skórnego oraz błękitnych smug na płetwie ogonowej. Porę godową odbywa t.g. przeważnie w większych stawach,

bogato zarośniętych roślinnością wodną. Jaja składa w maju, a czasem jeszcze w początku czerwca. Przeciętna liczba jaj składanych

przez l samicę wynosi 300 sztuk. Przebieg godów i sposób składania jaj są podobne jak u innych fraszek. T.g. prowadzi bardziej wodny

tryb życia niż pozostałe gatunki naszych traszek: część osobników po zakończeniu godów pozostaje w stawach aż do późnej jesieni. Na

lądzie t.g. aktywna jest w nocy, natomiast w dzień pojawia się tylko po deszczu. Zimuje na lądzie, często gromadnie i w towarzystwie -

^.traszki zwyczajnej, od której jest znacznie mniej pospolita. T.g. zamieszkuje głównie niziny. W Polsce granica jej pionowego zasięgu

w Karpatach dochodzi do 700 m n.p.m., a w innych krajach Europy przekracza wysokość 2000 m n.p.m. T.g. ma największy zasięg

geograficzny spośród wszystkich europejskich gatunków traszek. Występuje od północno-wschodniej Francji aż po Ural. Na Półwyspie

Skandynawskim północna granica poziomego zasięgu t.g. dochodzi do 67°N.

W Polsce podlega całkowitej ochronie (Tabl. V/2).

fraszka helwecka (Triturus helveticus) — gatunek płaza z rodziny -».salamandrowatych. Długość samców dochodzi do 8 cm, samic —

do 9,5 cm. Ubarwienie grzbietu jest jasnobrą-zowe lub brązowooliwkowe, z małymi, ciemnymi, okrągła-wymi plamkami. U samic na

środku grzbietu widnieje czerwony pasek. Brzuszna powierzchnia ciała ma barwę żółtopomarańczową. W okresie godowym na grzbiecie

samców pojawia się niski (l do 2 mm), wzdłużny, o gładkiej krawędzi i nie przerwany nad nasadą ogona fałd skórny, na bokach tułowia

— pojedyncze, niskie, wzdłużne listwy skórne. Poza tym u godujących samców tworzą się na palcach tylnych kończyn duże, czarne

płatki skórne, na końcu zaś ogona wyrasta nitkowaty twór (tzw. nić ogonowa) długości 8 mm, który po zakończeniu pory godowej,

podobnie jak i pozostałe samcze cechy godowe, zanika. U samic brak jest grzbietowych fałdów skórnych oraz nitkowatego zakończenia

ogona, a płatki skórne na ich palcach są słabo rozwinięte. T.h. prowadzi lądowy tryb życia, przy czym aktywna jest w nocy. Porę

godową odbywa od marca do maja w małych zbiornikach wodnych, zwłaszcza występujących na terenach zalesionych. Podobnie jak u

wszystkich gatunków traszek, złożenie jaj przez samice t.h. poprzedzają toki samca. Najbardziej charakterystyczną ich fazą jest wachlo-

wanie zagiętą ku przodowi ciała płetwą ogonową w kierunku samicy. W ten sposób przenoszone są za pośrednictwem wody substancje

wonne

traszka karpacka

wytwarzane przez gruczoły skórne samca, a uaktywniające samicę. Zapłodnienie jaj jest wewnętrzne, przy udziale

->-spermatoforów wydalanych przez samca w końcowej fazie toków. Samica zbiera je wargami kloakalnymi, krocząc za cofającym się

przed nią samcem. Jaja składane są pojedynczo i każde z nich zostaje oddzielnie zawinięte w miękkie liście roślin wodnych. T.h. żyją

przeważnie na terenach górzystych i pokrytych lasami. Rzadziej występują na nizinach. W górach sięgają do 1200 m n.p.m. Zimują na

lądzie. Stanowią gatunek środkowoeuropejski, zamieszkują północno-wschodnią Hiszpanię oraz Francję, Anglię, Holandię, Belgię, RFN i

Szwajcarię. Najliczniej spotykane są we Francji.

traszka karpacka (Tritwis montandoni) — gatunek płaza z rodziny -^-salamandrowatych. Długość samców dochodzi do 9 cm, samic

— do 10 cm. Ogólnym pokrojem ciała, wielkością i częściowo ubarwieniem t.k. podobna jest do -^traszki zwyczajnej, spośród zaś

obcych gatunków fraszek przypomina

-fraszkę helwecką. Ma grzbiet brązowy lub oliwkowobrązo-wy, pokryty małymi okrągła-wymi, ciemnobrązowymi plamkami. Prócz tego

na grzbiecie u obu płci występuje wzdłużna, szeroka, jasnożółta wstęga o nieregularnie powyginanych brzegach, otoczonych czarnymi,

przerywanymi liniami. Brzuszna powierzchnia ciała jest pozbawiona plamistości i ma barwę jaskrawopomarańczową. U godujących

samców, podobnie jak u samców fraszki hel-weckiej, wyrasta na końcu ogona nitkowaty twór o swoistej strukturze histologicznej,

długości do 8 mm. Po zakończeniu godów nić ogonowa zanika. Poza tym na grzbiecie samców pojawiają się w porzei godowej 3 fałdy

skórne o gładkich krawędziach, l z nich położony wzdłuż środka grzbietu, 2 pozostałe — po obu jego bokach. U godujących samic brak

nici ogonowej, fałdy grzbieto- • we są słabo widoczne, a ubarwienie grzbietu jest znacznie jaśniejsze niż u samców. Toki t.k. i sposób

składania jaj nie różnią się od toków i sposobu składania jaj innych gatunków fraszek. T.k. odbywa gody w rozmaitych małych stawkach,

w przybrzeżnych rozlewiskach leśnych strumieni, w wywierzyskach górskich rzek oraz w dużych źródłach. Składanie jaj odbywa się

głównie w maju i czerwcu. Liczba jaj składanych przez l samicę waha się w granicach od 100 do 200 sztuk. T.k. są typowymi mie-

szkańcami środowisk górskich położonych w paśmie od 400 do 800 m n.p.m. Żyją przeważnie na terenach zalesionych z dobrze

rozwiniętą florą mchów i runa leśnego, na polanach śródleśnych oraz na stokach gór pokrytych bujną roślinnością trawiastą. Przebywają

najczęściej w pobliżu stawków, strumieni, źródeł. Zimują na lądzie, często gromadnie, w rozmaitych naturalnych ziemnych kryjówkach.

Stanowią gatunek endemiczny, występujący w całym łańcuchu Karpat. Poza tym występują w po-łudniowo-wschodnich Sudetach, na

Morawach, natomiast brak t.k. na pozostałych obszarach Sudetów. Północna granica zasięgu t.k. dochodzi do 50°N. W Polsce podlega

całkowitej ochronie (Tabl. V/3).

traszka marmurkowa (Triturus marmoratus) — gatunek płaza

219

traszka pazurzasta

z rodziny ->-salamandrowatych. Rośnie zWykle do długości 14 cm, rzadko do 16 cm. W okresie życia lądowego barwa jej grzbietu jest

oliwkowozie-lona, a na tym tle występują rozmaitej wielkości i różnie ułożone ciemnozielone lub brązowe plamy. Brzuch ma barwę

szarą, rdzawą lub brązową i pokrywają go małe, jasne punkty oraz duże, czarne plamy. Osobniki godujące, zwłaszcza samce,

charakteryzuje wspaniała szata godowa. Grzbiet w czasie godów przybiera kolor jaskrawozielony, a pokrywające go plamy stają się

intensywnie czarne, tworząc ostro zarysowujący się deseń marmurkowy. Prócz tego na grzbiecie samców wyrasta wysoki fałd skórny o

gładkiej krawędzi, nie przerwany nad nasadą ogona. Na żółtozielonym tle fałdu znajdują się na przemian ułożone białe i czarne plamy.

Na bokach ogona występują jasne, srebrzyste mieniące się smugi. Samce t.m. w szacie godowej należą do najpiękniej ubarwionych ga-

tunków fraszek. Samice nie mają fałdu skórnego, a ich barwy są mniej intensywne niż u płci odmiennej. Jedynie na środku grzbietu

widoczna jest u nich wąska, żółta wstęga. Gody, odbywające się w małych nizinnych zbiornikach wody stojącej, trwają od marca do

końca maja. Samice składają po ok. 200 jaj. Po zakończeniu godów część traszek pozostaje w wodzie, część wychodzi na ląd. T.m.

zimuje na lądzie i jest gatunkiem typowo nizinnym, nie przekraczającym wysokości 400 m n.p.m. Występuje na południu Europy,

wyłącznie w Hiszpanii i Francji. Północna granica poziomego zasięgu tego gatunku przekracza nieco 48°N.

traszka pazurzasta (Onychodac-tylus fischeri) — gatunek płaza z rodziny -Aątozębnych. Dochodzi do długości 15 cm, z czego przeszło

połowa przypada na ogon. Jej cechą wyjątkową wśród płazów jest występowanie na końcach palców obu par kończyn ostrych, twardych,

rogowych pazurków (stąd nazwa), charakterystycznych przede wszystkim dla kijanek, a mogących również występować u niektórych

osobników dorosłych. Poza tym dorosłe t.p. nie mają skrzeli i płuc, oddychają zaś wyłącznie za pomocą skóry i błony śluzowej jamy

gębowej. Wtórna utrata płuc stanowi cechę adaptacyjną do życia w górskich, szybko płynących i zimnych strumieniach. Przednie

odnóża zakończone są 4, tylne — 5 palcami. Niski ogon nie ma fałdów skórnych. Ubarwienie ciała jest jasnobrązowe z ciemnymi,

nieregularnymi plamami, wzajemnie ze sobą połączonymi. T.p. prowadzi wodny tryb życia. Zamieszkuje bystre, górskie potoki o tem-

peraturze wody wahającej się w granicach od 6° do 11°C. Nie znosi wyższych temperatur i już przy temperaturze 20°C ginie. Unika

światła dziennego. Przebywa w miejscach silnie zacienionych, kryjąc się pod kamieniami leżącymi na dnie strumieni lub znajdującymi się

w bardzo wilgotnych miejscach nad ich brzegami. W nocy staje się aktywna, wychodzi na ląd i żeruje. Żywi się rozmaitymi robakami,

stawonogami, ślimakami i innymi zwierzętami bezkręgowymi. W końcu kwietnia lub w maju, wkrótce po obudzeniu się ze snu zimowego,

rozpoczyna gody. Godujące samce różnią się od samic obecnością płatków skórnych na tylnych nogach

traszka pirenejska

oraz obecnością pazurków na końcach palców. Zapłodnienie jaj jest zewnętrzne. Każda samica składa 2 galaretowate torebki skrzeku,

zawierające od 5 do 7 dużych jaj średnicy ok. 4 mm. W początkach lipca kijanki o długości od 35 do 40 mm opuszczają osłonki jajowe.

Wyrośnięte kijanki mają słabo rozwinięte skrzela zewnętrzne, częściowo przykryte fałdami skórnymi, oraz dobrze wykształcone odnóża

z palcami zakończonymi czarnymi pazurkami. Za pomocą tych pazurków kijanki zaczepiają się o powierzchnię kamieni leżących na

dnie strumieni i w ten sposób, unikają porwania przez prąd wody. Płetwa ogonowa kijanek ma dobrze rozwinięte fałdy grzbietowy i

brzuszny, zachodzące do nasady ogona. W miarę rozwoju, przy długości kijanek od 7 do 8 cm, skrzela stopniowo zanikają i zostają

całkowicie przykryte fałdami skórnymi, tak że pozostają widoczne tylko szczeliny skrzelowe. Zanikają też częściowo fałdy skórne

płetwy ogonowej. Przeobrażenie kijanek następuje przy długości ciała wynoszącej ok. 10 cm. W tym stadium rozwojowym szczeliny

skrzelowe zupełnie zarastają skórą, na ogonie giną fałdy skórne, a u samic oraz u pewnej części samców odpadają rogowe pazurki. Po

przeobrażeniu młode okazy co pewien czas wychodzą w nocy na brzeg strumieni. Dorosłe osobniki zimują prawdopodobnie w przybrzeż-

nych kryjówkach. T.p. występują w Kraju Przymorskim we wschodniej Azji oraz we wschodnich Chinach ł na Korei.

dziny -*salamandrowatych. Rośnie do długości 17 cm. Największy gatunek z rodzaju Euproctus. Ubarwienie ciała bardzo zmienne, na

grzbiecie oliwkowe, brązowe lub czarne z cytrynowożółtymi plamkami lub podłużnymi liniami. Brzuch ma barwę żółtą lub pomarań-

czową, z podłużnie ułożonym rzędem plamek. Występuje wyraźny -^-dymorfizm płciowy. Godujący samiec posiada ogon gruby, dobrze

umięśniony, stosunkowo krótki, a przy tym wysoki. Wargi kloakalne są duże, półkoliste, a otwór klo-akalny jest szary. Ogon ciężarnej

samicy jest cienki, niski i stosunkowo długi, natomiast wargi kloakalne mają kształt gruszkowaty, a otwór kloakal-ny jest różowy.

Powierzchnia skóry obu płci pokryta jest licznymi, małymi brodawkami, które często tworzą delikatne zrogowaciale kolce. T.p. jest

gatunkiem górskim, zamieszkuje obszary położone w granicach od 250 do 3000 m n.p.m. Na lądzie przebywa w jaskiniach, w

szczelinach skalnych, w szparach między kamieniami, z reguły nad brzegami zimnych górskich jezior lub strumieni. Szczególnie licznie

występuje na obszarach, w których śnieg i lód zalega przez 8 miesięcy w roku. T.p. odbywa gody wkrótce po stopieniu lodu, na wiosnę,

w wodzie o temperaturze ok. 10°C, a nawet niższej. W czasie godów występuje pseudokopulacja, w czasie której samiec oplata samicę

ogonem i przekazuje bezpośrednio -»-spermatofory do jej kloaki. T.p. występuje w środkowych i wschodnich obszarach Pirenejów w

Europie Zachodniej.

|

i

fraszka pirenejska (Euproctus iraszka Schmidta (Batrachupe-ssper) — gatunek płaza z ro- rus karlschmidti) — gatunek

fraszka syberyjska

plaża z rodziny ->-kątozębnych. Rośnie do długości kilkunastu centymetrów. Podobnie jak u niektórych innych gatunków z rodziny

kątozębnych jej tylne odnóża mają tylko po 4 palce. Spodnie powierzchnie dłoni i stóp pokrywa zrogowaciała warstwa naskórka,

tworząca rodzaj rogowej podeszwy. Dorosłe osobniki mają silnie zredukowane płuca. T.s. jest płazem górskim, żyjącym w granicach

wysokości 1800—4000 m n.p.m., przystosowanym do surowych warunków środowiska i do bardzo niskiej temperatury otoczenia. Żyje

w górskich strumieniach o lodowato zimnej wodzie, a po wyjściu czasem na ląd przebywa pod kamieniami nad brzegiem wody. Biologia

jej rozrodu przedstawia się podobnie jak u innych traszek kątozębnych. Kijanki oraz młode osobniki występują w zimnych źródłach i w

początkowych odcinkach strumieni. W niektórych tybetańskich prowincjach Chin tamtejsza ludność oddaje t.S. szczególną cześć,

budując dla niej nawet świątynie. Jedna ze świątyń znajduje się na szczycie góry Omei w pobliżu świętego stawu, zwanego "Stawem

Białych Smoków", w którym żyją te traszki. Traszki są pilnie strzeżone, gdyż — jak mówi legenda — zabicie choćby jednej

sprowadziłoby na tę okolicę straszliwą burzę. Natomiast w innych stawach znachorzy łowią te traszki i sprzedają w stanie wysuszonym

jako — ich zdaniem — znakomity środek przeciwko dolegliwościom żołądkowym. T.S. występuje w środkowych Chinach, od wscho-

dniego Tybetu do prowincji Seczuan.

traszka syberyjska (Hynobius

kp11VDv1^'nwf\ . - r«n4-it»Al, »t«"«

z rodziny ->-kątozębnych. Dochodzi do długości 13 cm, z czego mniej niż połowa przy-

Traszka syberyjska

pada na ogon, przy czym u samców ogon jest dłuższy niż u samic. T.s. należy do najbardziej pierwotnych gatunków wśród współcześnie

żyjących płazów ogoniastych. Pasma zębów podniebiennych załamują się u niej pod ostrym kątem (podobnie jak u innych kątozębnych)

i tworzą układ podobny do litery M. W szkielecie głowy, zwłaszcza w obrębie zawieszenia żuchwy, występują prymitywne cechy, m.in.

brak połączenia między kością stawową i przedstawo-wą. Tylne kończyny mają tylko po 4 palce. U samic (jak u wszystkich

kątozębnych) brak zbiornika nasiennego. Występują słabo rozwinięte płuca. Głowa jest płaska, szeroka, pysk tępo zaokrąglony, -

>parotydy niewielkie, przewężenie szyjne wyraźnie zaznaczone, tułów wałkowaty, na grzbiecie nieco spłaszczony, z bocznymi bruzdami

międzyżebrowymi w liczbie od 12 do 15, ogon bocznie spłaszczony i zaopatrzony w grzbietowy fałd Skórny, nie zachodzący na tułów.

Grzbiet t.s. ma ubarwienie szarobrązowe lub ciemnoszare, pokryte marmurkiem jasnych lub białych plamek.

^Try/lłtl.i' rt-r-ył-Motn nr\ trłmiw 0^

traszka syberyjska

do końca ogona .ciągnie się szeroka, jasnobrązowa, metalicznie błyszcząca wstęga. Powierzchnia podgardzielowa ma barwę różową,

brzuch — jasnoszarą, biało nakrapianą. Powierzchnia skóry jest gładka i błyszcząca. T.s. zamieszkuje pokryte lasami obszary tajgi i

tundry syberyjskiej, przy czym na niektórych terenach przebywa w granicznym paśmie wiecznej zmarzliny. Jest przystosowana do

bardzo surowych warunków życia, do niskich temperatur otoczenia, w których inne płazy już nie występują. Bywa aktywna nawet

jeszcze przy temperaturze 0°C. W warunkach doświadczalnych młode osobniki wytrzymują przemrożenie do —6°C, natomiast

wyższe temperatury działają niekorzystnie i przy temperaturze 27°C w cieniu Łs. giną. Nie znoszą one światła słonecznego — wysta-

wione na jego działanie powoli zamierają. Przy świetle dziennym nie pobierają pokarmu. Zwykle przebywają w niewielkiej odległości od

małych, wolno płynących strumieni lub bezpośrednio nad ich brzegami. W dzień chowają się pod kamieniami, w ściółce leśnej lub we

wnętrzu spróchniałych pni. Szczególnie często spotyka się t.s. ukryte w kępach turzyc i w szczelinach pod korą zwalonych drzew.

Wyjątkowo w czasie ulewnego deszczu pojawiają się za dnia na powierzchni ziemi. Aktywne stają się o zmierzchu, a zwłaszcza w nocy, i

wówczas żerują. Żywią się robakami, rozmaitymi stawonogami i ślimakami. Rozmnażają się w wodzie. Pora godowa trwa krótko i rozpo-

czyna się wówczas, gdy jeszcze leżą resztki śniegu na ziemi, a strumienie są częściowo pokryte Indem- Ten-nm sodów

zależy od szerokości geograficznej — w południowym re» jonie występowania t.s. gody rozpoczynają się z końcem. kwietnia, a daleko

na północy — dopiero w czerwcu. Do wo-if dy wchodzą najpierw samce,^^ potem samice. Gody odbywająK się w małych strumieniach,

w^ miejscach o spokojnym prądzi^^ i głębokości od l do 2 m. '\)^% czasie godów temperatura wor-l dy w różnych strumieniach! mieści

się w granicach od 48 do 15°C. U samców nie wy-;

stępuje szata godowa w postać;

ci grzebieni skórnych i zmiana;

barwnych, jedynie grzbietowy f fałd płetwy ogonowej zwięk-J^ sza nieco swoją wysokość. W|| czasie toków samica zaczepie--^ na

palcami o jakiś przedmioty' na dnie słabo kołysze ciałem,' nie zmieniając przy tym miej-" sca, samiec zaś powoli ją opły-f wa i co

pewien czas dotyka pyskiem jej warg kloakalnych. Brak -^-ampleksus, -»-sperma-toforów i opieki nad złożonymi jajami. Zapłodnienie

jaj jest zewnętrzne. Samice składają skrzek w postaci 2 galaretowatych torebek o ścianach nieco spiralnie skręconych. Długość torebek

wynosi od 18 do 21 cm. W każdej torebce znajduje się od 40 do 125 jaj opatrzonych własnymi osłonkami. Średnica komórek jajowych

wynosi 1,9 do 3,3 mm. a średnica jaj w osłonkach — od 7 do 9 mm. Torebki skrzeku przyklejane są tuż przy powierzchni wody do

pędów roślin, zanurzonych w wodzie korzeni itp. W czasie składania jaj samiec bardziej interesuje się skrzekiem niż samicą, podpływa do

niego i wydala plemniki. Zarodkowy rozwój jaj odbywa się wewnątrz galaretowatych torebek .i trwa od 3 do 4 tygodni. Kijanki opusz-

czaiace osłonki iaiowe mają

223

traszka zwyczajna

długość ok. 10 mm, słabo rozwinięte skrzela zewnętrzne i przylgi okołogębowe. W tym stadium uwalniają się one z torebek. Początkowo

są nieruchliwe i przebywają na dnie przytwierdzone przylgami do powierzchni kamieni, później przy odpowiednio rozwiniętych

kończynach i płetwie ogonowej, pływają w powierzchniowych warstwach wody. Ostro zakończona płetwa ogonowa opatrzona jest

fałdem skórnym zachodzącym na tułów. Przeobrażenie następuje po upływie ok. 3 miesięcy od momentu uwolnienia się z osłonek ja-

jowych, przy długości kijanki wynoszącej 3 do 4 cm. Po opuszczeniu wody osobniki przeobrażone uzyskują dojrzałość płciową w trzecim

roku życia. T.s. zimują na lądzie. W niektórych szczególnie dogodnych zimowych kryjówkach, np. w spróchniałych pniach dużych

drzew, gromadzi się czasem po kilkaset osobników. Obszar występowania t.s. obejmuje krańce wschodniej Europy w rejonie miasta

Górki, a dalej całą północną Azję, włącznie z Kamczatką, Wyspami Kuryl-skimi, Sachalinem i Japonią. Na północy, na dużych obsza-

rach przekracza Północne Koło Podbiegunowe, na południu zaś sięga do północnej Mongolii, północno-wschodnich Chin i Korei.

traszka zwyczajna (Tnturus vulgaris) — gatunek płaza z rodziny -»salamandrowatych. Długość samców dochodzi do 11 cm, samic —

do 10 cm. U-barwieniem i pokrojem ciała t.z. przypomina -»-traszkę karpacką. Ma grzbiet brązowy lub oliwkowobrązowy, brzuszną

powierzchnię ciała czerwoną l.ub pomarańczową, plamistą. U gotujących osobników

istnieje wyraźny dymorfizm płciowy: samce odznaczają się wysokim, regularnie falisto ząbkowanym grzebieniem godowym, nie

przerwanym nad nasadą ogona, ciemnobrązowym ubarwieniem grzbietu oraz karminowoczerwonym brzuchem, pokrytym dużymi,

czarnymi plamami; u samic skórny fałd grzbietowy/jest niski i gładki, barwa grzbietu — gliniastobrązowa, brzuch — kremowożółty,

pokryty licznymi, małymi, czarnymi plamkami. U wielu samic wzdłuż grzbietu ciągną się 2 ciemnobrązowe linie. T.z. odbywa gody w

rozmaitych stawach, gliniankach, rowach wypełnionych wodą oraz w stawkach wiejskich obfitujących w roślinność wodną. Samica

składa około 200 jaj, z których każde zawija w liść rośliny. T.z. należy do płazów rozpoczynających gody najwcześniej z wszystkich

naszych płazów. Jest zdolna do odbywania godów w wodzie o temperaturze od 3° do 6°C, a składanie jaj rozpoczyna już w temperaturze

10°C. Składa je w kwietniu i maju. Zamieszkuje różne środowiska ekologiczne, w tym zarówno nizinne, jak i górskie. Zwykle zimuje na

lądzie, z reguły gromadnie, czasem w skupiskach liczących nawet setki okazów. Na niektórych obszarach zimuje w wodzie. Żyje głównie

na nizinach, na pogórzu — zwykle do wysokości 600 m n.p.m. Jest płazem pospolitym. Maksymalna granica jej pionowego zasięgu

dochodzi do 1500 m n.p.m. Występuje w północnej, środkowej i wschodniej Europie, a w Azji sięga do linii łączącej Tomsk na północy i

jezioro Bałchasz na południu. W Europie północna granica jej poziomego zasięgu dochodzi do 64°N. W

trasika żabiozębna

waran kolorowy

Polsce podlega całkowitej o-chronie (Tabl. V/4).

fraszka żabiozębna (Ranodon sibiricus) — gatunek płaza z rodziny -^-kątozębnych, najpry-

Traszka żabiozębna

mitywniejszy gatunek spośród współczesnych płazów ogoniastych. Rośnie do długości 25 cm. Ma ciało wydłużone, głowę płaską, oczy

silnie wystające, ->-parotydy dobrze rozwinięte, zwężenie szyjne słabo zaznaczone, ogon dłuższy od reszty ciała, bocznie spłaszczony,

oraz płuca o prymitywnej budowie. Zęby podniebienne skupione są u niej za nozdrzami wewnętrznymi w 2 zwartych grupach jak u żab

(stąd nazwa), a nie w 2 długich pasmach jak u fraszek. Ubarwienie miewa zmienne — od zielonkawego poprzez brunatne do czarnego.

Zamieszkuje małe, płytkie, szybko płynące, zimne strumienie górskie o kamienistym dnie i obfitujące w wodospady. Przebywa stale w

wodzie i prowadzi nocny tryb życia. Podczas dnia kryje się pod kamieniami przy brzegach strumieni, a począwszy od zachodu słońca,

wieczorem oraz w nocy staje się ruchliwa i

zdobywa pokarm, na któryś składają się larwy owadów| wodnych, zwłaszcza chruści-| ków, oraz skorupiaki. Zapłod-^ nienie u t.ż. jest

zewnętrzne! za pomocą dużych -»-spermato--§ forów (średnica od 5 do 6 mm)»»] składanych przez samce do wo">| dy i przyklejanych

do po-| wierzchni kamieni. Do sperma-' toforów samice przyczepiają parzyste, galaretowate mieszki z jajami, które zostają zapłod-g

nione plemnikami ze sperma-1 toforów. W każdym z tych.| mieszków mieści się od 25 do;:

50 jaj. Średnica jaja łącznie z,3 otoczkami wynosi ok. 10 mm.:;

Samice składają jaja kilka ra-.j zy w roku. Rozwój larw trwa ok. 25 dni przy temperaturze;:

wody od 8° do 12°C. Świeżo,;

wylęgłe larwy mają długość od 15 do 20 mm i rosną do' ok. 50 mm. T.ż. nie są dobry-" mi pływakami. Aby prąd wody ich nie zniósł,

zaczepiają się końcami palców o kamieniste podłoże. W potokach, które zasiedlają, spotyka się od 20 do 25 osobników na każde 100 m

bieżących koryta. Optymalna dla nich temperaturą wody waha się w granicach od 10° do 12°C. Złe znoszą wyższe temperatury. Zimują

pod kamieniami na dnie niezamarzających źródeł i strumieni. T.ż. jest gatunkiem endemicznym, występującym wyłącznie w górach

Tien-Szan, na pograniczu ZSRR i Chin.

tuatara ^-hatteria.

W

waran głuchy z Borneo (Lan-thanotus borneensis) — gatunek gada z rodziny -^-waranów głuchych. Rośnie do długości 43 cm. Ciało

pokrywają małe

łuski regularnego kształtu i tylko środkiem grzbietu biegnie 6 rzędów większych, guz-kowatych zrogowaceń, których 2 środkowe rzędy

widoczne są

jeszcze na ogonie. Z pokroju ciała w.g. z B. podobny jest do jaszczurki. Posiada wałkowaty, wydłużony tułów, krótkie odnóża, długi

ogon, małe oczy. Otwory nosowe znajdują się na górnej powierzchni końca pysk:;, co pozwala zanurzonemu w wodzie w.g. z B. swo-

bodnie oddychać powietrzem. W tym stanie nawet w płytkiej wodzie staje się trudno dostrzegalny. W.g. z B. dobrze pływa poruszając się

w wodzie wężowatymi ruchami ciała. Na lądzie jest gadem bardzo powolnym. W hodowli potrafi godzinami zupełnie nieruchomo leżeć w

płytkiej wodzie, przypominając w tym odrętwieniu martwe zwierzę. Nie znosi temperatury otoczenia wyższej niż 25°C. W.g. z B.

prowadzi amfibiotyczny i nocny tryb życia. Na światło dzienne jest bardzo wrażliwy. Spotyka się go w przybrzeżnych strefach rzek,

gdzie czasem wchodzi do zastawionych na ryby więcie-rzy, nad wilgotnymi brzegami wód, rzadziej w miejscach suchych. W jednym

przypadku złowiono dorosły okaz w.g. z B. w pobliżu pieprzowego ogrodu. Nie znana jest biologia, rozród oraz skład naturalnego

pokarmu tej jaszczurki. W hodowli zjada liście sałaty, larwy mączniaków, jaja kurze i żółwie, szczególnie chętnie pobiera mięso ryb

morskich, zwłaszcza płastug (po ich odmrożeniu). W.g. z B. został odkryty w 1878 w prowincji Sa-rawak na wyspie Borneo, nad

brzegiem jednej z tamtejszych rzek. Mimo licznych ekspedycji oraz wysokich nagród wyznaczonych za dostarczenie w.g. z B., do ok.

1961 udało się schwytać zaledwie 6 okazów. Do dzisiaj złowiono jeszcze kilka sztuk i wszystkie dotychczas poznane pochodzą z tego sa-

mego obszaru, zaś poza wyspą Borneo nigdzie ich nie znaleziono. W.g. z B. jest obecnie jedną z najrzadszych jaszczurek świata. Przez

pewien czas w.g. z B. zaliczano do rodziny ->-heloderm i podejrzewano o jadowitość.

waran indyjski (Varamis indi-cus) — gatunek gada z rodziny -»-waranów. Rośnie do długości 1,4 m. Zamieszkuje tropikalne lasy i

dżungle. Występuje na wielu wyspach Oceanu Spokojnego (Timor, Celebes, Wyspy Marshalla, Nowa Gwinea). Jego mięso i jaja są ja-

dalne i wysoko cenione. W związku z tym w.i. jako zwierzę użytkowe został wprowadzony i rozprzestrzeniony w północnej Australii, a

także na niektórych wyspach Polinezji, gdzie poza ptakami brak jest większych kręgowców.

waran karłowaty (Varanus breuźcauda) — gatunek gada z rodziny -»-waranów. Rośnie do długości 20 cm. Ma ogon krótszy od

połowy ciała. Jest najmniejszy z waranów. Występuje w Australii.

waran kolorowy (Varanus va-rius) — gatunek gada z rodziny -»-waranów. Osiąga długość 2 m. Należy do grupy największych waranów.

Ma wybitnie długą szyję, długie i mocne pazury oraz bocznie spłaszczony ogon, w końcowym odcinku cienki, biczowały. Ubarwienie jego

grzbietu jest brązowoczar-ne lub czarne, z jaskrawożól-tymi, poprzecznie ułożonymi paskami. Ogon pokrywają na przemian żółte i

czarne pręgi. Powierzchnia ciała jest silnie błyszcząca. Ubarwienie okazów młodych nie różni się od ubarwienia dorosłych. W.k. prowa-

dzi głównie naziemny tryb ży-

waran nilowy

cia, szybko biega, w razie konieczności wspina się na drzewa, w wodzie zaś dobrze pływa. Żywi się małymi kręgowcami. Występuje w

Australii.

waran nilowy (Varanus nilo-ticus) — gatunek gada z rodziny -^-waranów. Rośnie do

Waran nilowy

długości 1,7 m. Ma ubarwienie szarozielone, słabo plamiste. Żyje nad brzegami większych rzek afrykańskich, w tym nad Nilem.

Spłoszony ucieka do wody, w której sprawnie pływa i nurkuje. Głównym jego pokarmem są płazy. Jaja składa do jam w ziemi, a często

też do gniazd termitów. Występuje w Afryce.

•waran paskowany (Varanus salyator) — gatunek gada z rodziny —-waranów. Rośnie do długości 2,5 m. Stanowi drugi co do wielkości

gatunek warana po -rwaranie z Komodo. Ma stosunkowo małą i wąską

•głowę, jednak szczęki silnie rozwinięte i mocne, szyję dłu-

•gą, tułów masywny, ogon znakomicie umięśniony, bocznie spłaszczony. Posiada dobrze widoczny ślad po oku ciemieniowym w postaci

białej plamki. Ubarwienie młodych osobników różni się od ubarwienia dorosłych. U młodych grzbiet jest rdzawo- lub czerwonawo-

brązowy, z licznymi, małymi plamkami i dużymi, okrągłymi, żółtymi plamami, układającymi się w poprzeczne pasy. Z biegiem czasu

grzbiet ciemnieje i w końcu, u okazów dorosłych, staje się -jednolicie brązowoczarny lub smolisto-czarny. Typowym środowiskiem życia

w.p. są podmokłe, a nawet bagniste tereny leśne, gdzie prowadzi on lądowo-

-wodny tryb życia. Na lądzie szybko biega, chętnie wspina się na drzewa i duże gałęzie, potrafi też grzebać nory w ziemi. W wodzie

pływa i nurkuje, przepływa szerokie i głębokie rzeki. W razie niebezpieczeństwa ucieka do wody. Żywi się wszelkimi małymi kręgowca-

mi, jak ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki, a także zjada jaja ptaków. Samice składają w przybrzeżnych norach lub w dziuplach drzew

rosnących w w pobliżu wody od 15 do 30 jaj. W.p. jest bardzo silny i niebezpieczny. Główną jego bronią są mocne i dobrze uzębione

szczęki oraz ogon, którym zadaje przeciwnikowi potężne ciosy. W.p. na niektórych terenach swojego zamieszkiwania są pożyteczne i

chronione, pożerają bowiem duże ilości skorupiaków niszczących groble na polach ryżowych. W.p. występują na dużych obszarach

Azji południowo-

-wschodniej, od Cejlonu na zachodzie do Filipin na wschodzie i do południowych Chin na północy.

waran pustynny

powy.

^-waran ste-

waran stepowy, waran pustynny (VaraTius exanthematicus')

— gatunek gada z rodziny

—waranów. Rośnie do długości 1,2 m. Ma ubarwienie ciem-nooliwkowozielone z małymi,

227

waran z Komodo

okrągłymi, żółtymi plamkami. Ogon pokrywają na przemian zielone i żółte, szerokie pręgi. W.s. zamieszkują suche obszary stepowe i w

odróżnieniu od innych waranów prowadzą ściśle naziemny i lądowy tryb życia. Nie wspinają się na drzewa i nie wchodzą do wody.

Występują w Afryce.

waran szary (Vararaus grźseus)

— gatunek gada z rodziny

-^-waranów. Rośnie do długości 1,3 m. Ma wąski koniec pyska, oczy duże, nozdrza w kształcie ukośnych szczelin, położone blisko oczu.

Jego ubarwienie jest szarobrązowe lub żółtobrą-zowe, z licznymi, ciemnymi plamkami, często układającymi się na tułowiu w poprzeczne

pasy. W.sz. żyje na suchych, piaszczystych lub kamienistych pustyniach. Ukrywa się w norach lub jamach przez siebie wygrzebanych.

Biega bardzo szybko i zwinnie wspina się na gałęzie drzew. Jest bardzo agresywny. Zaatakowany rzuca się na prześladowcę, przy czym

wykonuje skoki do wy-

Waran szary

sokości l m. Budzi postrach nawet u dużych zwierząt i ludzi. Żywi się owadami, skorpionami, gadami, jajami ptaków i pisklętami. Samice

w.sz. składają do jam w piasku od 10 do 20 jaj. W.sz. występują w północnej Afryce, na Półwyspie Arabskim oraz w po-łudniowo-

zachodniej i środkowej Azji.

waran z Komodo (Varanus fco-TOodoensis) — gatunek gada z rodziny -a-waranów. Jest największą żyjącą współcześnie

Waran z Komodo

jaszczurką — osiąga długość 3 m, ciężar do 150 kg. Samice są mniejsze od samców. W. z K. ma dużą, szeroką głowę, grubą i masywną

szyję, tułów baryłkowaty, ogon równy połowie długości ciała, u nasady gruby, w dalszej części bocznie spłaszczony. Całą powierzchnię

ciała pokrywają małe, jednakowej wielkości ziarniste łuski. Ubarwienie grzbietu jest ciem-noszarobrązowe z licznymi, małymi, czarnymi

plamkami. W. z K. zamieszkuje tereny pokryte roślinnością krzewiastą i zadrzewione. Prowadzi naziemny tryb życia, przy czym

aktywny jest w dzień, noc zaś spędza w wygrzebanych przez siebie norach w ziemi. Żywi się głównie większymi kręgowcami, zwłaszcza

iptakami i ssa-

warany

karni. Spośród tych ostatnich pożera nawet młode jelenie i dzikie świnie. Samice składają do jam w ziemi po kilkanaście i więcej jaj

długości 12 cm, otoczonych pergamino-watymi osłonkami. W. z K. występują na wyspach Archipelagu Sundajskiego, gdzie dopiero w

1912 zostały odkryte na wyspie Komodo. Są obecnie bardzo rzadkie i znajdują się pod całkowitą ochroną.

warany (Varałiidae) — rodzina gadów z podrzędu ->jaszczu-rek. Najbardziej istotną cechą morfologiczną różniącą w. od innych

jaszczurek jest budowa ich języka. Składa się on z

2 części — mięsistej, grubej pochwy, stanowiącej podstawę języka, oraz z wysuwalnej z niej, długiej, cienkiej i na końcu rozdwojonej

części dotykowej. W. mają krępą budowę, na ogół długą szyję i bocznie spłaszczony ogon, nie podlegający -»autotomii, dłuższy od reszty

ciała. Grube i dobrze umięśnione odnóża opatrzone są palcami zakończonymi silnymi pazurami. Głowę pokrywają liczne, małe,

wielokątne tarczki, a resztę ciała — małe, okrągłe łuski, pod którymi u większości gatunków brak płytek kostnych. Brak też gruczołów i

-^-otworów udowych. W czaszce występuje otwór ciemieniowy. Długość ciała rozmaitych gatunków w. waha się w granicach od ok. 20

cm do

3 m. Trzymetrowe w. należą do największych współcześnie żyjących jaszczurek. W. wykazują szereg przystosowań do rozmaitych

środowisk ekologicznych. Jedne są mieszkańcami typowych pustyń i suchych stepów, gdzie kryją się w wygrzebywanych przez siebie

norach, inne żyją nad

pędząc na pół wodny tryb życia, przy czym doskonale pływają i nurkują. Znane są fakty odpływania w. od lądu na kilka kilometrów w

głąb morza. Istnieją też w. zamieszkujące tereny porośnięte wysoką roślinnością, gdzie stale przebywają w koronach drzew, zwinnie

wspinając się po gałęziach. W. są bardzo ruchliwe. Biegnąc unoszą tułów i ogon nad powierzchnię ziemi. Niektóre gatunki mają zdolność

biegania na tylnych kończynach. Wszystkie w. należą do gadów jajorodnych i wszystkie są drapieżnikami żywiącymi się zarówno

bezkręgowcami, jak i kręgowcami, przy czym duże gatunki napadają na dzikie świnie, małpy, a nawet atakują ludzi. Półtorametrowej

długości w. jest już groźny nawet dla dorosłego człowieka, a dwumetrowy uderzeniem ogona potrafi obalić na ziemię każdego mężczyznę.

W pobliżu gospodarstw ludzkich w. są szkodnikami pożerającymi zwierzęta domowe. Na duże gatunki w. poluje się dla zdobycia ich

cennej skóry, oraz smacznego mięsa. Jadalne również są ich jaja. W. zamieszkują kontynenty Starego Świata — Afrykę, Azję, Australię

— oraz niektóre wyspy, jak Komodo, Timor, Nową Gwineę, Cejlon. Nie występują w Ameryce i na Madagaskarze. Rodzina w. obejmuje

l rodzaj i 32 gatunki (Tabl. 1/1).

warany amerykańskie -».teidy.

warany głuche (Lanthanotidae)

— rodzina gadów z podrzędu

—^jaszczurek; uważana jest za potomków morskich gadów należących do Algialosauridae, z okresu kredowego, zatem wymarłych

prawie całkowicie ok.

1 t\f\ wtłłt lit łiaryill *7 łortrt TM-»—

wąż brodawkowały jawajski

wodu w.g. nazywane są "żywymi skamielinami". Najbardziej charakterystycznymi cechami budowy ich ciała jest brak błon bębenkowych

(dlatego głuche) oraz występowanie w dolnych powiekach oczu małych półprzeźroczystych o-kienek znanych również u niektórych

jaszczurek. Obydwie cechy występują też u ->-węży, z tym że zrośnięte powieki węży są całkowicie przezroczyste. Z pozostałymi

waranami natomiast łączy je budowa wy-suwalnego na zewnątrz języka (podobnie jak u węży), brak zdolności do -9-autotomii ogona

oraz niektóre szczegóły w budowie czaszki. Rodzina obejmuje jedyny znany dotąd gatunek ->-waran głuchy z Borneo.

wąż błotny (Farancia abacura)

- gatunek gada z rodziny

-•-wężowatych. Rośnie do długości 1,2 m. W otarczowaniu głowy brak jest tarczek przed-ocznych, łuski gładkie, błyszczące, krótki ogon

zakończony twardym, ostrym kolcem. W.b. zamieszkuje tereny o wilgotnym podłożu, także obszary błotniste w pobliżu jezior i rzek.

Prowadzi grzebiący tryb życia. W.b. nie jest wężem jadowitym. Żywi się głównie żabami, niekiedy rybami i dużymi płazami ogoniastymi,

jak

-^•syreny i ->.amfiumy. W.b. jest najpłodniejszym wężem świata, samica może złożyć jednorazowo do 104 jaj, przeciętnie składa ok.

50. Strzeże potem gniazda z jajami. W.b. występuje w południowo-

-wschodnich obszarach Ameryki Północnej. Według wierzeń ludowych, w.b. może uchwycić paszczą koniec swojego ogona tworząc

obręcz, która toczy się Po ziemi. Jeśli jednak obręcz ta trafi w swoim bieeu na

przeszkodę, np. człowieka, zwierzę lub drzewo, wówczas obręcz pęka, a rzekomo jadowity koniec ogona uderzając w wymienioną

przeszkodę powoduje jej natychmiastową śmierć.

wąż brodawkowaty indyjski

(Acrochordus granulatus) — gad z rodziny —»węży brodaw-kowatych. Rośnie do długości l m. Ubarwienie grzbietu ciemnoniebieskie, na

bokach tułowia widoczne ciemne, regularne, poprzeczne pręgi, oczy są bardzo małe, blisko zaś siebie położone nozdrza umieszczone na

końcu pyska mają zdolność zamykania się, gdy wąż przebywa pod wodą. Wzdłuż środka brzucha ciągnie się kil. Powierzchnia skóry jest

szorstka. W.b.i. żyje w przybrzeżnych strefach ciepłych mórz, odżywia się rybami. Samica rodzi 4—8 młodych. Odławiany jest w du-

żych ilościach dla pozyskania mięsa i skóry. W.b.i. występuje wzdłuż wybrzeży Indii, Cejlonu, północnej Australii, archipelagów Wysp

Salomona, Ma-lajskiego, Bismarcka oraz Filipin i Nowej Gwinei.

wąż brodawkowaty jawajski

(Acrochordits javanicus) — gad z rodziny ->węży brodawkowa-tych. Samica rośnie do długości 2 m, samce są mniejsze. Ubarwienie

grzbietu brązowawe, boki zaś tułowia pokrywają ciemne plamy lub wstęgi. Powierzchnia skóry jest szorstka, brodawkowata. W.b.j. ma

szeroką, płaską głowę o tępo zaokrąglonym pysku, nieproporcjonalnie gruby i masywny tułów oraz krótki ogon o-krągły na przekroju.

W.b.j. prowadzi tryb życia węży morskich i często spotyka się eo na nełnym morzu, daleko

wąż czułkowy

od wybrzeży. Ma szereg cech przystosowanych do życia w wodzie, z których jedna to położenie otworów nosowych na samym końcu

pyska, co pozwala mu oddychać bez wynurzania głowy z wody. W.b.j. jest gadem jajożyworodnym. Samica rodzi jednorazowo 20 do 30

młodych. Przypuszcza się, że rodzenie młodych może się odbywać na lądzie, na co wskazują obserwacje. Żywi się rybami. Odławia się go

w dużych ilościach dla zdobycia jadalnego mięsa, a zwłaszcza cennej skóry służącej do wyrobów galanteryjnych. W.b.j. występuje od

cieśniny Malakka wzdłuż wybrzeży Półwyspu Malajskiego, Sumatry, Jawy aż do wybrzeży Nowej Gwi-

wąż czulkowy (erpeton ten-taculatum) — gatunek gada z rodziny -^-wężowatych. Rośnie do długości 70 cm. Ma grzbiet szary, brązowy

lub oliwkowo-brązowy, z kilkoma wzdłużnymi, ciemnymi • pasmami. Szeroką, płaską głowę częściowo pokrywają małe tarczki. Tarczki

brzuszne są wybitnie wąskie. W.cz. charakteryzuje szczególny twór na końcu pyska pod otworami nosowymi:

znajdują się tu 2 ruchliwe, miękkie i pokryte małymi łu-

wąż indygo

Wąż czułkowy

sęczkami "czułki" długości od 6 do 7 mm. Są one skierowano ku nryndnwi i na boki.

W.cz. żyje w płytkich, śródlądowych i silnie zarośniętych roślinnością zbiornikach wodnych i prawdopodobnie "czul. ki" te,

wyposażone w gęstą sieć.^ nerwów i naczyń krwionośnych, stanowią narząd zmysłowy umożliwiający wężowi o-rientację oraz

wyszukiwanie.!. wabienie zdobyczy w mętnei, nieprzezroczystej wodzie. W.cz, ma jeszcze inną swoistą właściwość — bardzo rzadko

linieje. W związku z tym całą powierzchnię jego ciała, zwłaszcza grzbiet, porasta gruba warstwa zielonych, nitkowatych glonów, które

znakomicie maskują go w wodzie. W.cz. żywi się rozmaitymi małymi zwierzętami wodnymi. Należy do węży jajoży" worodnych. Jego

biologia jest mało znana. Występuje wyłącznie na Półwyspie Indochiń-skim.

wąż Diony (Elaphe dione) gatunek gada z rodziny ->-wę- ;

żowatych. Rośnie do długości' l m. Ma grzbiet szary lub sza-robrązowy, marmurkowany, z 4 wzdłużnymi, ciemnymi, wąskimi pasmami, z

których 2 środkowe biegną aż do końca ogona. Brzuch jest ciemnoplami-sty. W.D. zamieszkuje różnorodne środowiska: lasy, stepy;

pustynie. W górach dochodzi do górnej granicy lasu. Pojawia się również w sąsiedztwie' zabudowań gospodarskich. Chę-;

tnie wchodzi zarówno do śródlądowych zbiorników wodnych, | jak i do wody morskiej. Zywii się głównie gryzoniami, rzadziej^ —

ptakami i ich jajami orazi rybami. Schwytaną zdobycz du-;

si splotami ciała, a następnie| martwą połyka. Samice skła-, dają od 5 do 16 jaj długości! ok. 5 cm. Świeżo wylęgłe mło-' de mierzą ok. 20

cm długości.] W.D. w stanie podniecenia;

szybko wibruje końcem ogona,;

uderzając nim równocześnie o ziemię. Słychać wówczas charakterystyczny szelest podobny do dźwięku, jaki wydają

-»-grzechotnikowate swoją grzechotką. W.D. występuje od U-krainy po Daleki Wschód, aż po Syberię i środkową Azję. Spotyka się go

także na Kaukazie i Zakaukaziu.

wąż domowy afrykański (Bo-

aedon infernalis) — gatunek gada z rodziny -»-węży właściwych. Rośnie do długości l m. Ubarwienie ciała ma jednolicie ciemnobrązowe

lub ciemno-oliwkowe, głowę wydłużoną, wysmukły tułów i długi, cienki ogon. W.d.a. najczęściej spotyka się w mieszkaniach człowieka

wśród rozmaitych zakamarków, pod matami, wśród odpadków domowych, nawet w rynnach deszczowych. Żywi się głównie myszami,

szczurami i małymi ptakami. W.d.a. jest wężem niejadowitym, jajorod-nym. Tubylcy często hodują go w ptasich klatkach i tak obficie

karmią, że w.d.m. wskutek zgrubiałego tułowia nie może przecisnąć się między prętami klatki i uciec. W.d.a. występuje we wschodniej

Afryce.

wąż Eskulapa (Elaphe longissi-ma) — gatunek gada z rodziny

->węży właściwych. Rośnie ć 3 długości ok. 2 m, przy czym samice są większe od samców. Jest jednym z największych węży

europejskich. 2 boczne krawędzie wyraźnie odgraniczają u niego wypukły tułów od płaskiego brzucha. Ubarwienie grzbietu jest brązowe,

pozbawione plam, u niektórych okazów pokryte jasnym, siate-czkowym deseniem lub 4 wzdłużnymi, ciemnymi paskami. Za głową

występują 2 jasne plamy, jednak mniej wyraźnie niż u zaskrońców. Brzuch ma

barwę żółtą. Znane są też osobniki o jasnopomarańczowym grzbiecie i czerwonych źrenicach oczu oraz okazy melani-styczne, zupełnie

czarne. W.E. odbywa gody w kwietniu. Składa jaja w maju i czerwcu. Liczba jaj o wymiarach 3,5 do 5,5X2,5 cm waha się od 5 do 21

sztuk. Jaja składane są do jam w próchnicznej ziemi, do stert opadłych liści, do wnętrza spróchniałych pni drzew itp. Pod koniec lata

wylęgają się młode długości od 12 do 20 cm. Podobne są do młodych zaskrońców. W.E. jest aktywny za dnia i wybitnie ciepłolubny.

Zamieszkuje tereny nasłonecznione, suche, trawiaste lub porośnięte zaroślami albo liściastymi lasami. Żywi się głównie jaszczurkami i

gryzoniami, a ponadto zjada małe węże, rzadziej — jaja ptaków i pisklęta. Ofiarę chwyta paszczą i równocześnie owija ciałem, następnie

dusi i martwą pożera. W poszukiwaniu zdobyczy lub w razie niebezpieczeństwa wspina się na gałęzie drzew, w czym pomaga mu

plastyczna brzuszna powierzchnia ciała, boczne krawędzie tułowia i bardzo ruchliwy, chwytny ogon. W.E. jest gadem agresywnym,

zajadle kąsającym, ukąszenia jego są jednak dla człowieka zupełnie nieszkodliwe. Żyje na nizinach i w górach do 2000 m n.p.m.

Występuje na południowych obszarach środkowej i wschodniej Europy, a także w Azji Mniejszej i w zachodniej Azji. Północna granica

zasięgu w.E. w Europie leży między 48° a 50°N. W Polsce w.E. występują jedynie na terenie Bieszczadów, gdzie są rzadko spotykane i

podlegają całkowitej o-chronie (Tabl. 11/5).

wąż indygo (Drymarchus co-rais) — gatunek gada z rodzi-

wąż jajożer

ny węży właściwych. Rośnie do długości 2,5 m. Ubarwienie ciała zarówno na grzbiecie, jak

Wąż todygo

i na brzuchu jest jednolicie ciemnoniebieskie (indygo), bez-plamiste. Tęczówki oczu są czarne. Głowa pokryta jest tarczkami o kształcie

i układzie typowym dla -»-węży właściwych. Łuski są gładkie, powierzchnia ciała silnie błyszcząca. Gatunek niejadowity, ja-jorodny o

naziemnym trybie życia. Żywi się różnymi drobnymi organizmami. Plemniki w.i. mogą przeżyć ok. cztery i pół lat w narządach

rodnych samicy i zdolne są do zapłodnienia jaj. W.i. występuje w Ameryce Północnej.

wąż jajożer (Dasypeltis scaber)

— gatunek gada z rodziny

-^-wężowatych. Rośnie do długości 80 cm. Należy do węży z grupy ->Aglypha, o silnie zredukowanym uzębieniu. U-barwienie grzbietu

brązowosza-re z czarnymi, poprzecznymi pręgami na bokach tułowia, u-łożonymi na przemian. Szparo-wate źrenice oczu ustawione są

oionowo. Wykazuje wysoką

specjalizację pokarmową, żywi. się bowiem wyłącznie jajami;

ptaków. Jaja te — często zna-. cznie większe od głowy węża — połykane są w całości, co jest możliwe dzięki ogromnej rozciągliwości

pyska, szyi i przełyku. Połykanie jaja jest, czynnością bardzo mozolną, na ogół jednak szybko przebiegającą, w czasie której w.j. po-;

maga sobie, przyciskając jajo otwartym pyskiem do podłoża;

lub owijając je splotem ciała, Skorupka jaja zostaje rozcięta dopiero w przełyku za porno-;' ca wnikających do jego środka ostrych,

kostnych wyrostków 24 pierwszych kręgów pokrytych rodzajem emalii. Wyrostki te (hypapophyzy) przypominają zęby i nazywane są

też zębami kręgowymi. Po rozkruszeniu jaja w czasie jego przesuwania się przez przełyk płynna zawartość dostaje się do żołądka,

zatrzymane zaś w przełyku szczątki skorupki, u-formowane w rodzaj wałka, zostają wkrótce wyplute. W.j.

Wąż jajożer

występują w centralnej i po---, łudniowej Afryce, gdzie są dość " pospolite.

wąż Kleopatry ->-kobra egipska ||

wąż koci (Telescopus fallax) —^ gatunek gada z rodziny -»-wę- •••^eSi żowatych. Rośnie do długości <j» l m. Należy do węży jadowi- 'J

tych. Jego rynienkowate zęby f jadowe, znacznie większe od';

pozostałych i zakrzywione ku,;;

wąż królewski

tyłowi, położone są głęboko w tylnej części szczęki. Między ostatnimi zębami chwytnymia zębami jadowymi występuje przerwa. Głowę

odgranicza od tułowia wyraźne zwężenie szyjne. Łuski są gładkie, a źrenice oczu — szparowate, pionowe. Grzbiet ma barwę szarobrązo-

wą z 2 rzędami dużych, nieregularnych lub trójkątnych, ciemnobrązowych albo czarniawych plam. Tęczówki oczu są złocistożółte.

W.k. zamieszkuje głównie suche, kamieniste tereny porośnięte roślinnością stepową, a poza tym skaliste zbocza gór, a nawet ruiny opu-

szczonych domostw. W dzień ukrywa się pod kamieniami, w szczelinach skalnych lub w norach gryzoni, natomiast aktywny staje się o

zmierzchu i w nocy. Pożera głównie jaszczurki, a prócz nich również myszy i małe ptaki, zwłaszcza pisklęta, które wyciąga z gniazd.

Przed atakiem na ofiarę przybiera charakterystyczną postawę:

tylną część ciała zwija w ciasny krążek, a wyprostowany, przedni odcinek unosi w górę ukośnie do podłoża i w tej pozycji wykonuje

nagły skok w kierunku ofiary (od tego "kociego" sposobu polowania pochodzi nazwa węża). Po uchwyceniu paszczą, oplata zdobycz

ciałem. Po złapaniu jaszczurki śmierć jej następuje już po niecałej minucie, a to głównie wskutek działania jadu. Jednak dla człowieka i

większych zwierząt jad W.k. nie jest groźny ze względu na małą toksyczność. Samice w.k. składają jednorazowo po 7 do 8 jaj. W.k.

występują na Półwyspie Bałkańskim oraz w Azji Mniejszej (Syria, Irak, Iran).

wąż koralowy (Mźcrurus coral-linus) — gatunek gada z rodziny —^7rIrarlmPnilt7ał-łrr*^

T?rti?i-n^

do długości 50 cm. Należy do węży jadowitych z grupy _>.pro-teroglypha. Ma tułów koralo-woczerwony z wąskimi, czarnymi, biało

obrzeżonymi pierścieniami. Na czarnym tle głowy i ogona występują białe pierścienie. W.k. jest leniwy i niechętnie kąsa. Podrażniony

zwija się w kłębek, chowa głowę i wznosi do góry wijący się ogon, który prawdopodobnie ma udawać głowę. Żyje w lasach oraz na

plantacjach, często w pobliżu osiedli ludzkich. Prowadzi skryty, nocny tryb życia. Kryje się w ściółce leśnej, w ziemi, pod kamieniami,

stertami opadłych liści itp. Żywi się przede wszystkim małymi jaszczurkami, a prócz tego żabami i owadami. Jest ja-jorodny. Występuje

w Amery-

Wąż koralowy

ce Południowej, na wschodnich obszarach Brazylii; na południe sięga do obszaru Mato Grosso.

wąż królewski (Lampropeltis triangulum dawniej L. doliata)

— gatunek gada z rodziny

-^wężowatych. Rośnie do długości 1,5 m. Ubarwienie grzbietu jasnoszare z brązowymi plamami. Osobniki młodociane są kolorowe,

czerwone, żółte, czarne. Również pokrewne gatunki są bardzo jaskrawo i kolorowo ubarwione. Tak np. meksykański w.k. (Lampropel-

tis doliata nelsoni), nazywany ze względu na swoje ubarwie-

wąż mangrowy

raiowym, ma jaskrawy, czerwony kolor tułowia oraz występujące w dużych odstępach

Wąż królewski

żółte, poprzeczne pierścienie, ciemnobrązowe obrzeżone. U-kład i wielkość tarczek na głowie w.k. są typowe dla rodziny -^wężowatych.

Łuski ma gładkie, nie wręgowane. W.k. nie jest wężem jadowitym. Żywi się przeważnie innymi wężami, poza tym gryzoniami i innymi

małymi kręgowcami. Ofiarę chwyta paszczą, następnie owija się wokół niej, dusi splotami ciała i w końcu po obezwładnieniu połyka.

Schwytany ręką — kąsa, jednak ukąszenia te są dla człowieka niegroźne. Na terenach występowania w.k. tamtejsza ludność nazywa go

"wężem mlecznym", gdyż posądza go o wypijanie mleka z wymion krów. Taki bezpodstawny i naiwny przesąd dotyczy również naszego

~>za-skrońca zwyczajnego. W.k. występuje w północno-wschodnich rejonach Ameryki Północnej.

wąż mangrowy (Boiga dendro-płlila) — gatunek gada z rodzi-

—-_-—"4.""l, -DnAnIn rin

długości 2,5 m. Ma czarne lub ciemnoniebieskie matowe u-barwienie ciała. Jedynie tarczki wargowe, powierzchnia podgardzielowa oraz

położone -na bokach tułowia nieliczne, ;. poprzeczne paski mają jaskrawy, żółty kolor. W.m. charak- ;

teryzuje się wydłużoną głową, smukłym tułowiem i długim ;

ogonem. Eliptyczne źrenice ? oczu ustawione są pionowo. W.m. jest wężem jadowitym, ,f należącym do grupy Opistho- ;|;

glypha. Jego nieruchome zęby^ jadowe, opatrzone na przednich^ skrajach głębokimi, wzdłużny-<|| mi rynienkami, znajdują się wA tyle

szczęki. Ukąszenia w.m. s^SH dla człowieka niebezpieczne, a* nawet — jak podają niektóre | źródła — znane są przypadki g śmierci

spowodowane jego ja-'" dem. Prowadzi nocny i nadrzewny tryb życia, zamieszkuje zarośla mangrowe (stąd na-

Wąż mangrowy .

zwą). Żywi się rozmaitymi małymi kręgowcami, głównie ptakami. W.m. jest gatunkiem ja-jorodnym. Występuje na Mała-1 jach.

Tubylcza ludność nazywa || go "Ulaburong". m

wąż Merrema (Xenodołł mer-remi) — gatunek gada z rodziny -^-wężowatych. Rośnie do długości 2 m. Ma głowę pokrytą dużymi,

symetrycznie u-łożonymi tarczkami. Równiej

ł-TiłAw rin"k-rvwa ia wv"iatkoW^

wąż morski dwubarwny

duże łuski. Ubarwienie grzbietu bywa zmienne, przeważnie z deseniem dużych, kolorowych plam. Zdarzają się osobniki zupełnie czarne.

Charakterystyczną cechą uzębienia w.M. jest występowanie w tyle szczęki kilku dużych zębów, które jednak nie są opatrzone

rynienkami (którymi u wężów jadowitych ścieka jad do rany). W.M. są grube, masywnie zbudowane. Podrażnione zachowują się

podobnie jak niektóre węże jadowite, mianowicie nadymają tułów i rozpłaszczają silnie głowę, a zwłaszcza szyję. Główny ich pokarm sta-

nowią płazy. Dla człowieka nie są groźne. Zamieszkują lasy i tereny pokryte zaroślami na terenie Ameryki Południowej.

wąż morski dwubarwny, pęz dwubarwny (Pelaroźs platurus)

— gatunek gada z rodziny

—^węży morskich. Rośnie do długości l m. Ma głowę płaską, pysk zaostrzony, tułów na całej długości bocznie spłaszczony, ogon

wybitnie wiosłowały. Jego grzbiet pokrywają małe, wydłużone, wieloboczne łuski, nie zachodzące na siebie da-chówkowato, lecz leżące

obok siebie, na brzuchu zaś brak jest poprzecznych tarcz, a zamiast nich występują łuski o podobnym kształcie i wielkości jak łuski

grzbietowe. Całą zatem powierzchnię ciała pokrywają jednakowe łuski. Ubarwienie grzbietu jest jednolite, ciemnobrązowe lub czarne, a

boki tułowia i brzuch są jaskrawożół-te. Granica między obydwoma barwami zaznacza się wyraźnie. Żółto ubarwiony ogon pokrywają

duże, nieregularne, ciemnobrązowe plamy. W.m.d. prowadzi ściśle wodny tryb życia i na ląd nigdy nie wychodzi. Jeśli przypadkowo znaj-

dzie się na lądzie (np. wyrzucony przez fale), porusza się wówczas z dużą trudnością z powodu braku tarcz brzusznych. Za to znakomicie

pływa i nurkuje lub zwinięty w kłębek potrafi biernie unosić się na powierzchni fal. Występuje nie tylko w przybrzeżnych strefach

oceanów, ale również na pełnym morzu, często w odległości setek kilometrów od najbliższego lądu. W.m.d. jest gatunkiem pelagicznym,

skrajnie przystosowanym do życia w środowisku wodnym. Żywi się wyłącznie rybami. Samice rodzą młode w liczbie kilku sztuk. Jad

wm.d., zbliżony w działaniu do jadu kobry, jest dla człowieka bardzo niebezpieczny, znane są bowiem przypadki śmierci po ukąszeniu

przez tego węża. W.m.d. występuje na ogromnych obszarach tropikalnej strefy oceanów, przy czym areał jego występowania jest

większy od zasięgu wszystkich innych gatunków węży morskich. Obszar ten obejmuje Ocean Indyjski oraz Ocean Spokojny aż do

zachodnich wybrzeży Ameryk po brzegi północnego Meksyku (na północy) i Peru (na południu). Najdalej na północ wysunięte

Wąż morski dwubarwny

granice areał-i występowania w.m.d. leżą na Morzu Japońskim, a n." południu sięgają do

wąż morski paskowany

Przylądka Dobrej Nadziei. W Atlantyku w.m.d. nie występuje.

wąż morski paskowany (Hy-drophis fasciatus) — gatunek gada z rodziny ->węży morskich. Długość jego ciała nie przekracza 2

m. Podobnie jak inne gatunki z rodzaju Hydro-phis, w.m.p. ma małą, wydłużoną głowę, cienką i długą szyję, cienki przedni

odcinek tułowia oraz nieproporcjonalnie grubą pozostałą resztę tułowia i o-gon, 4 do 5 razy grubszą od przedniej części ciała.

Ubarwienie przodu ciała jest ciemnoszare lub czarne, z żółtymi plamami na bokach, tylna część ciała — szarożółta z ciemnymi

rombowymi plamami. Żywi się rybami; na ląd nie wychodzi. W.m.p. wytwarza silny i niebezpieczny dla człowieka jad.

Występuje w Oceanie Indyjskim oraz w morzach otaczających wyspy Archipelagu Ma-lajskiego, Filipiny i północną Australię.

wąż morski prążkowany (La-ticauda laticauda) — gatunek gada z rodziny ->węży morskich. Rośnie do długości l m. Jego

rynienkowate zęby jado-

Wąż morski prążkowany

we osadzone są nieruchomo na przedzie szczęki (.->Proterogly-rha}. Tylna część tułowia, a

zwłaszcza ogon, są silnie boczs-^ nie spłaszczone, przy czym off gon jest znacznie wyższy Oldłs reszty ciała i pełni funkcj^J^

płetwy ogonowej. Łuski grzbie-lf tu zachodzą na siebie dachowa kowato, na brzuchu zaś występ pują poprzecznie ułożone

tarcasdg brzuszne. Ta ostatnia właścfefi wość umożliwia w.m.p. poru;|& szanie się na lądzie. Ubarwien^lj grzbietu jest

jasnobłękitne lutlll sine, z szerokimi, ciemnobrą-s&j,

zowymi, poprzecznymi pręga-t-s, mi. Boki tułowia i brzucha ma?;;i§ ją barwę złocistożółtą lub szafir rożółtawą. W.m.p. żyje w

przy«| brzeżnych strefach mórz, rów^l nież w rejonie przyboju. Ody brzegów zbytnio się nie oddala często natomiast wychodzi

n^ ląd, gdzie samice składają jajjfcii Żywi się głównie rybami. Jattsg tego węża, zawierający neur(y|| toksyny, jest niebezpieczny

dlifct człowieka. W.m.p. należy dyS węży pospolitych. Szczególnie licznie pojawia się w rejonifel swego zasięgu wśród przyda

brzeżnych raf koralowych. Za-H mieszkuje wschodnie obszary^ Oceanu Indyjskiego oraz za-'| chodnią część Oceanu Spokoj-4

nego.

wąż morski wielki (Laticauda semifasciata) — gatunek gada'| z rodziny ->-węży morskich. Ro^i śnie do długości 2 m. Grubości?

jego tułowia w przekroju wy-| nosi ok. 7,5 cm. Ma grzbietó brązowy z poprzecznymi prę-| gami, na przemian szerokimi|

ciemnymi, oraz wąskimi, jas-^ nymi. Długi, silnie bocznie spła-t szczony i wysoki ogon jest naj końcu szeroko zaokrąglony.,

W.m.w. żywi się rybami. Sami-| ce składają jaja na lądzie. Skó^, ra i mięso w.m.w. są cennymin surowcami przemysłowymi,

Skóra służy do wyrobu przed-*;

miotów galanteryjnych, a bar-'1 dzo smaczne mięso przerabiS^B)

237

wąż tygrysi

się na konserwy lub bywa powszechnie spożywane przez tubylców w stanie pieczonym na patyczkach bambusowych. W.m.w.

poławia się kilkadziesiąt tysięcy sztuk rocznie i dostarcza głównie na rynki japońskie. W.m.w. zasiedla cały zachodni obszar

Oceanu Spokojnego, od wysp Riukiu na północy od wysp Samoa na południu. Masowo występuje w przybrzeżnych wodach

Filipin.

wąż ostraglowy (Oxybelis ful-gidus) — gatunek gada z rodziny -^-wężowatych. Rośnie do długości 1,5 m. Ma wybitnie cienkie

ciało, zwłaszcza w przednim odcinku, silnie wydłużoną głowę z okrągłymi źrenicami oczu oraz pysk zakończony długim,

cienkim, ostrym szpicem. Ubarwienie jego grzbietu jest jaskrawozielone, a boków tułowia — żółte. W.o. żyje na drzewach w

gęstwinie tropikalnej puszczy, gdzie dzięki ubarwieniu ochronnemu oraz postaci upodobniającej go do długiej, cienkiej liany jest

niedostrzegalny. Prowadzi dzienny tryb życia. Żywi się nadrzewnymi płazami, jaszczurkami i owadami. Jest ży-worodny.

Występuje w Ameryce Środkowej i Południowej, od Meksyku do Argentyny.

wąż psioglowy (Corallus cani-nus) — gatunek gada z rodziny -9-dusicieli. Niektóre okazy osiągają długość 4 m, lecz najczęściej

spotyka się osobniki o długości dwumetrowej. W.p. ma szeroki, wydłużony pysk oraz wyjątkowo duże i mocne przednie zęby.

Szparowate źrenice oczu ustawione są pionowo. Ubarwienie grzbietu ma charakter ochronny — jest jasnozielone z

poprzecznymi, regularnie ułożonymi, wąskimi, żółtymi paskami. W.p. żyją w

głębi tropikalnej puszczy w pobliżu rzek i prowadzą głównie nadrzewny, a przy tym

Wąż psiogłowy

skryty tryb życia. Mają one zwyczaj (zwłaszcza mniejsze osobniki) zaczepione ogonem o gałąź zwisać w dół i w tej pozycji

czatować na zdobycz. Gdy schodzą na ziemię, co zdarza się rzadko, wówczas pełzają z uniesioną w górę głową, przy każdej

jednak nadarzającej się sposobności wspinają się na drzewa. W.p. żywią się głównie ptakami, które chwytają siedzące w koronach

drzew lub wybierają z gniazd. Występują na terenie Ameryki Południowej, w Brazylii i Gujanie.

wąż tygrysi (Notechis scutatus)

— gatunek gada z rodziny

-»-zdradnicowatych. Rośnie do długości 2 m. Ma grzbiet jas-krawożółtozielony z poprzecznymi, ciemnobrązowymi pręgami,

tworzącymi deseń podobny jak u tygrysa. Samice tego gatunku wykazują niezwykłą płodność, gdyż mogą urodzić w jednym

miocie do 109 sztuk, średnio 30 w pełni rozwiniętych młodych. W.t. podrażniony zachowuje się jak kobra, tzn. unosi przednią

część ciała w górę. Należy do bardzo jadowitych węży, powodujących wiele śmiertelnych ukąszeń.

wąż ziemny

Występuje na dużych obszarach Australii i na Tasmanii.

wąż ziemny (Xełiopeltźs uni-color) — gatunek gada z rodziny węży ziemnych (,Xenopelti-dae). Jedyny przedstawiciel tego rodzaju.

Rośnie do długości l m. Ubarwienie grzbietu jednolicie rbązowe lub czarne. W świetle słonecznym powierzchnia ciała pełzającego w.z.

mieni się różnymi barwami, niebieskimi, zielonymi, czerwonymi, purpurowymi, w związku z czym niektórzy autorzy nazywają w.z.

tęczowym. W budowie ciała w.z. wykazuje zarówno cechy pierwotne, jak i progresywne. Do pierwszych należy obecność 2 dobrze wy-

kształconych, nierównej wielkości płuc oraz obecność uzębionej kości międzyszczękowej. do drugich — występowanie na grzbietowej

powierzchni głowy i na brzusznej powierzchni tułowia dużych tarczek, następnie występowanie podwójnego rzędu tarczek

podogonowych, bardzo luźno względnie ruchomo ze boba połączonych kości żuchwy, wreszcie występowanie licznych zębów na

kościach zębowych. Te ostatnie, podobnie jak u wszystkich węży, zmuszają w.z. do połykania pokarmu w całości. Żywią się innymi

wężami, żabami, małymi ptakami i gryzoniami. W.z. prowadzą nocny tryb życia, dzień spędzają ukryte pod zwalonymi pniami drzew,

kamieniami itp. Spotyka się je na polach ryżowych, w ogrodach, często w pobliżu budynków mieszkalnych. Nieznany jest sposób

rozmnażania się w.z. Blisko spokrewnione gatunki z innych rodzajów są jajożywo-rodne. Rodzina w.z. obejmuje 2 rodzaje, z tego rodzaj

Xeno-peltis występujący w południo-wn-wsphndmei Azii. w Indiach,

drugi rodzaj Loxocemus, o wątpliwej przynależności systema- » tycznej do rodziny w.z., występuje w Ameryce Środkowej, w

południowym Meksyku. '

wąż żartoczny (Pituopbźs cate- ^ nifer) — gatunek gada z ro- ^ dziny -^.wężowatych. Rośnie do ^ długości 1,5 m. Ubarwienie w grzbietu

ma jasnoszare z dużymi, ciemnymi, poprzecznie wydłużonymi plamami, boki tułowia pokryte są rzędem wąskich, pionowych plam, u" •

łożonych między plamami grzbietowymi. Tarczka dziobowa jest silnie powiększona i zakrzywiona do góry. Na na-? głośni w.z.

posiada fałd, który . drgając przy wydechu powie-. trza powoduje wydawanie swo-g Łstego dźwięku. Poza tym w.z.':

bardzo głośno syczy. W.z. jest' wyjątkowo żarłocznym dra-r pieżnikiem. Pożera wszelkiego;

rodzaju zwierzęta, które tylko. potrafi połknąć, poza tym zja--da ptasie jaja razem ze skorupkami, które trawi. W poszukiwaniu żeru

wpełza do rozmaitych nor i pożera wszelkie napotkane w nich zwierzęta. W żołądku przeszło metrowej długości w.z. znajdowało się 35

myszy, w żołądku innego w.z. stwierdzono 4 jaja ptaka, 4 pisklęta i 4 opierzone. ptaki wróblowate. W.z. jest gatunkiem jajorodnym,

okres wylęgu jaj wynosi 64—77 dni. W.z. występuje w Ameryce Północnej i Środkowej.

węgorz z Konga -»-amfiuma.

węże (Serperetes) — podrząd gadów z rzędu —>-łuskosk6* rych. Mają silnie wyspecjali-^ zowaną budowę, którą cechuje wydłużone

ciało, pozbawiona zupełnie kończyn. U nielicznyd gatunków występują szczał' kowe tylne odnóża w postać

239

węże

krótkich kikutów, widocznych w okolicy otworu kloakalnego. Kręgosłup składa się z podobnych do siebie kręgów, których liczba u

różnych gatunków w. waha się od 141 do 450, w tym kręgów ogonowych — od kilkunastu do ponad 100. Zebra połączone są ruchomo z

kręgosłupem za pomocą wiązadeł. Brak mostka oraz szkieletu pasa barkowego i miednicowego. W czaszce brak łuków skroniowych i

spojenia żuchwowego. Kości trzewioczaszki, zwłaszcza łuskowa i kwadratowa, połączone są ruchomo. Zespół tych luźno ze sobą po-

łączonych kości powoduje dużą ruchliwość i rozciąganie paszczy, co umożliwia połykanie w całości ofiary, często znacznej wielkości, a

nie pozwala na miażdżenie pokarmu. Zdobywanie i połykanie zdobyczy ułatwiają liczne, ku tyłowi zakrzywione zęby chwytne, osadzone

na kościach szczęki, żuchwy oraz na kościach pod-niebiennych i skrzydłowych. U w. jadowitych prócz zębów chwytnych występują

znacznie od nich większe zęby jadowe, opatrzone rynienkami lub kanalikami, którymi jad zostaje wstrzyknięty do ciała ukąszonej

ofiary. Narządem dotyku współpracującym z narządem węchu jest długi, cienki i rozwidlony na końcu język, narządem węchu — -»-

narząd Ja-cobsona. -^-Narząd słuchu jest zredukowany, brak bowiem otworów słuchowych, błony bębenkowej, ucha środkowego i trąbki

Eustachiusza, w związku z czym w. są głuche. Prawdopodobnie reagują jednak na drgania podłoża. W. nie mają ruchomych powiek. Oczy

ich Pokrywają tzw. okulary stanowiące przezroczystą błonę, będącą wytworem naskórka, która bywa zrzucana w

czasie linienia razem z naskórkiem, leżącym na całej powierzchni ciała. Prócz w. okulary posiadają jeszcze niektóre -^-jaszczurki

właściwe oraz wyjątkowo 2 gat. żółwi (np. -s-żółw długoszyjny). Na głowie w. znajdują się duże, rogowe tarczki o regularnych kształtach,

na grzbiecie tułowia — da-chówkowato ułożone łuski, a na brzuchu występuje pojedynczy rząd poprzecznie wydłużonych tarczek.

Narządy wewnętrzne, jak np. wątroba, jądra, jajniki, nerki, są silnie wydłużone, położone niesymetrycznie (lewostronne przesunięte są

ku tyłowi ciała). Głównym narządem oddechowym jest prawe płuco, lewe jest zmarniałe, a u niektórych brak go zupełnie. Pęcherz

moczowy nie występuje. Podwójny narząd kopulacyjny u różnych gatunków wykazuje rozmaitą budowę zewnętrzną, co jest cechą

gatunkową. W. są jajo-rodne, jajożyworodne lub ży-worodne. Liczba składanych jaj waha się od 2 (u gatunków małych) do ok. 100 (u

dużych). Większość w. przystosowana jest do życia na lądzie (formy nadrzewne, naziemne i podziemne, te ostatnie wyspecjalizowane do

rycia chodników w ziemi). Nieliczne gatunki należące do w. morskich prowadzą ściśle wodny tryb życia i nigdy nie opuszczają

środowiska wodnego. Wszystkie w. są mięsożerne, duże zaś gatunki to groźne drapieżniki. W. należą do rzędu gadów znajdującego się

obecnie w rozkwicie. Są szeroko rozprzestrzenione i zajmują wszystkie środowiska ekologiczne z wyjątkiem obszarów wiecznych

śniegów i piętra turniowego. Granica północnego zasięgu niektórych gatunków zbliża się do kręgu polarnego. Brak w. w Tria n d ii i na

Nniwpi

węże brodawkowate

Zelandii. Większość w. żyje w regionach tropikalnych i subtropikalnych, głównie Starego Świata. Podrząd obejmuje 9 rodzin i około

2700 gatunków.

241

węże nitkowate

brzeży Indii, Cejlonu, północnej Australii, aż do Wysp Salomo-.-si;

na. ••""

węże brodawkowate (Accro-

chordidae) — rodzina gadów z podrzędu -*-węży. Posiadają wiele właściwości -»-węży morskich. Ciało ich — w tym głowę i brzuch —

pokrywają małe okrągławe łuski, nie zachodzące na siebie dachówkowato, lecz ułożone obok siebie rzędami. Łuski brzuszne są mniejsze

od grzbietowych. Podobnie jak u węży morskich, u w.b. występuje również na środku strony brzusznej rodzaj szwu biegnącego od

gardzieli aż do otworu kloakalnego. Szew ten utworzony jest z 2 lub 3 rzędów łusek. Wszystkie łuski na swojej zewnętrznej powierzchni

mają małe, zrogo-waciałe guzki, wskutek czego skóra jest szorstka i brodaw-kowata. Głowa i brzuch pozbawione są tarczek. Luźne

przytwierdzenie skóry do mięśni tułowia powoduje tworzenie się fałdów skórnych. W.b. mają krótki ogon, na przekroju okrągły;

prowadzą wodny tryb życia, przebywają w przybrzeżnych strefach południowych mórz, w lagunach, a zwłaszcza w słabo zasolonych

wodach ujść rzecznych. W wodzie pływają powoli i ociężale, często też godzinami leżą nieruchomo na dnie bez oddychania powietrzem

atmosferycznym. Na ląd nie wychodzą, pozostawione zaś na nim są zupełnie bezradne, gdyż nie potrafią się poruszać. Żywią się głównie

rybami. Są jajo-żyworodne. Rodzina w.b. obejmuje obecnie l rodzaj (Acro-chordus), z trzema gatunkami.

węże karłowate (Calamaria) —,j rodzaj gadów z rodziny ->-wę—..;1 ży właściwych. Największe gar | tunki osiągają długość ciała doJJ

45 cm (Calamaria uniformis^.^ Są to węże silnie wyspecjalizo"*;;

wane, przystosowane do ryja-.'| cego i podziemnego trybu ży,-*5| cia. Charakteryzują się małą"| krótką głową, słabo odgrani-lj czoną od

wałkowatego tułowia, j krótkim ogonem i małymi o-| czarni. Liczba tarczek głowo~| wych jest zredukowana, zat^ pozostałe są częściowo

zrośni^^l te. W.k. zamieszkują wilgotaeJB| tropikalne lasy, gdzie w mięk-j" kiej glebie ryją chodniki. 2y*| wią się głównie

dżdżownicami," są jajorodne. W.k. należą etófj węży niejadowitych (grupsfci Aglypha). Rodzaj w.k. obejmu«3 je ok. 77 gatunków, z

którycif 7 występuje w południowca^

—wschodniej Azji, ok. 70 zaś •«pH Indonezji i na Filipinach. 'St

węże morskie (Hydrophiidaeflft

— rodzina gadów z podrzędnej

—•węży. Wszystkie są przysto"^ sowane do życia w środowiska!"— wodnym, co manifestuje ślij m.in. bocznym spłaszczenie»q tylnego

odcinka tułowia, silnia spłaszczonym i wysokim ogo| nem, pełniącym rolę pionowa ustawionej płetwy ogonowe! małymi nozdrzami,

zdolny* do zamykania się pod woi brakiem uchyłka w krawę szczęki do wysuwania jeżył a na brzuchu brakiem (na ogi poprzecznych

tarczek. Zamii tych ostatnich, podobnie ł na całej powierzchni ciała, w stępują małe łuski, nie naki dające się na siebie i pokri cienkim

naskórkiem, umożE wiającym dyfuzję gazów (f i Pn"l w oddychaniu w.l

bierze głównie udział płuco oraz silnie unaczyniona błona śluzowa jamy gębowej. Dzięki tym właściwościom w.m. znakomicie pływają i

długotrwale nurkują. Brak (u większości w.m.) normalnie wykształconych tarczek brzusznych nie pozwala im na sprawne poruszanie się

po ziemi i w związku z tym nigdy wody nie opuszczają, wyrzucone zaś sztormowymi falami na ląd wkrótce giną. Przystosowanie do

ściśle wodnego trybu życia stanowi też występująca u wielu gatunków żyworodność, przy czym z reguły liczba młodych rodzonych w l

miocie jest niewielka (od 2 do 6 sztuk), ale w zamian za to są one wyjątkowo duże, gdyż przeciętnie osiągają 1/3 lub nawet połowę

długości matki. Gatunki jajorodne wychodzą na ląd tylko w celu złożenia jaj i u tych węży występują poprzeczne tarczki brzuszne.

Długość ciała w.m. waha się na ogół w granicach od 0,5 do l m, a tylko nieliczne gatunki rosną do długości ok. 2,5 m. Wszystkie w.m.

mają rynienkowate zęby jadowe, nieruchomo osadzone na przedzie szczęki (-^Proteroglypha). Jad w.m., zawierający znaczne ilości neu-

rotoksyn, jest kilkakrotnie silniejszy od jadu —-kobry indyjskiej. Ukąszona ryba, nawet tak wytrzymała jak węgorz lub murena, zostaje

natychmiast porażona. Dla człowieka jad niektórych w.m. jest również niebezpieczny. Wśród rybaków zamieszkujących Malaje i Fili-

piny, do których sieci przypadkowo wpadają w.m., śmiertelne pokąsania przez te węże nie należą do rzadkości. Śmierć następuje po

upływie 4 do 10 godzin w wyniku porażenia o-środków oddechowych i zatrzymania akcji serca. Według innych źródeł śmiertelność

wśród

ludzi pokąsanych przez w.m., a zwłaszcza przez Enhydrina schistosa, wynosi ok. 10%. W.m. są aktywne w dzień. Żywią się głównie

rybami, zwłaszcza węgorzami. Mięso niektórych gatunków w.m. jest jadalne i wysoko cenione (szczególnie w Japonii), w związku z

czym węże te są przedmiotem masowych odłowów. Poza człowiekiem przetrzebiają je rekiny, a wiele z nich ginie wyrzuconych na ląd w

czasie sztormów. W.m. żyją wyłącznie w tropikalnych obszarach Oceanu Spokojnego i Oceanu Indyjskiego. Występują masowo w

literalnym pasie południowych wybrzeży Indii, w rejonie Australii i wysp Archipelagu Malaj-skiego. Szczególnie chętnie przebywają

wśród raf koralowych. Nieliczne gatunki są słodkowodne. Rodzina w.m. o-bejmuje 16 rodzajów i ok. 50 gatunków.

węże nitkowate (Leptotyphlo-pidae) — rodzina gadów z podrzędu —-węży. Największy gatunek dorasta do 38 cm, najmniejszy mierzy

10 cm. Ubarwienie grzbietu brązowoszare, jednolite lub z kilkoma wzdłużnymi, ciemnymi paskami. Cienkie, nitkowate, cylindrycznej

budowy ciało pokrywają jednakowej wielkości małe łuski, głowę zaś — większe tarczki. W szkielecie obecne są jeszcze:

szczątkowy pas miednicowy nie połączony z kręgosłupem oraz szczątkowe kości udowe, umiejscowione po obu bokach kloakalnego

odcinka przewodu pokarmowego. Oczy nie posiadają "okularów". Ogólnie biorąc, w.n. wyglądem zewnętrznym podobne są do —

ślepuchowa-tych, natomiast różnią się od nich niektórymi cechami budowy wewnętrznej. Tak np. szczęka górna jest bezzębna,

węże ryjące

wężowate

żuchwa zaś opatrzona kilkoma parami stosunkowo dużych i mocnych zębów osadzonych w przedniej jej części, odmienny jest układ

tarcz na głowie, wreszcie ogon mają proporcjonalnie dłuższy. Podobnie jak

—9-ślepuchowate, w.n. prowadzą podziemny tryb życia, ryjąc w ziemi korytarze. O zmierzchu wypełzają na powierzchnię ziemi i polują

głownie na termity i mrówki oraz na małe larwy owadów. Z zapadnięciem nocy z powrotem chowają się da ziemi. W.n. są jajorodne, sa-

mica składa — średnio biorąc

— 4 jaja, często w gniazdach termitów. Rodzina obejmuje 2 rodzaje: Leptotyphlops i Rhi-noleptus, w tym około 50 gatunków.

Większość z nich występuje w Afryce i na Półwyspie Arabskim, reszta gatunków żyje w tropikalnej strefie Ameryki od płd. obszarów

Stanów Zjednoczonych po Argentynę, oraz w południowo-

—zachodniej Azji. Nie występują w pozostałych regionach Azji i w Australii.

węże ryjące (Aniliidae) — rodzina gadów z podrzędu —^węży. Do w.r. należą małe (do 90 eto), prymitywnej budowy i niejadowite

gatunki, o wybitnie wałkowatym tułowiu, małej głowie i krótkim ogonie. Pokryte są gładkimi łuskami, przy czym brzuszne są większe od

grzbietowych. W szkielecie w.r. znajdują się jeszcze szczątki pasa miednicowego, zaś po obu bokach szczeliny kioakalnej — podobnie

jak u -9-dusicieli — zauważyć można szczątki tylnych kończyn w postaci tzw. pazurów odbytowych. W.r. prowadzą ziemny tryb życia,

ryjąc w miękkiej ziemi korytarze. Żywią się małymi płazami, jaszczurkami i wężami. Wszystkie w.r. są gatunkami jajoży-

worodnymi. Rodzina w.r. obejmuje 3 rodzaje i ok. 9 gatun- , ków. Przedstawiciele rodzin S| występują na różnych konty- s nentach,

mianowicie Amtźiis w S północnych regionach Ameryki ^ Północnej, Cylindrophis w po- ;

łudniowo-wschodniej Azji oraz • Anomochilus na Sumatrze. ^

węże ślimakowe (Dźpsas) —ro- ''''', dzaj gadów z rodziny -^wężyJ właściwych. Większość gatun- i ków osiąga długość ciała 40—• .i —

70 cm, największe mierzą | 80 cm. Posiadają dużą, niepro- ;

porcjonalnie szeroką, maczugo- J watą głowę z dużymi oczami .| oraz smukły, cienki i nieco bo- | cznie spłaszczony tułów. Łuski:;;

podgardzielowe są częściowo.! zrośnięte ze sobą, skutkiem tego .;

dno jamy gębowej zostaje '' wzmocnione. W odróżnieniu od • wszystkich innych węży właś- } ciwych, w.ś. mają zredukowane ^ prawe

płuco, a nie lewe. Szczególną jednak cechą przystosowawczą w.ś. są silnie wydłu- . żonę przednie zęby żuchwy, ;

które umożliwiają im zdoby- | wanie swoistego pokarmu, mia- ;

nowicie ślimaków. W.ś. po na- , potkaniu ślimaka nie połyka go w całości, lecz wsuwa ko- . nieć pyska do otworu w muszli, wbija

przednie zęby żuchwy w ciało ślimaka i odpowiednimi ruchami głowy wydobywa go z muszli. W.ś. muszli nie trawi. W.ś. są monofagami,

< gdyż żywią się wyłącznie śli- ;

makami; prowadzą naziemny.] tryb życia, są jajorodne i nie- :| jadowite. Rodzaj obejmuje ok. 'j 32 gatunki. Występują one w :|

podzwrotnikowej strefie Ame- e ryki Południowej, j

węże tarczoogonowe (Uropeiti-1 dae) — rodzina gadów z pod-j rzędu ->węży. Osiągają długośĆJ 60 cm, większość jednak gatun-| ków

nie przekracza 30 cm. Ną|

końcu pyska małej, masywnej głowy widoczna jest silnie rozwinięta i klinowo zakończona tarczka dziobowa umożliwiająca drążenie

korytarzy w ziemi. Sztywny, okrągły na przekroju tułów pokrywają średniej wielkości łuski, nieco większe na brzuchu niż na grzbiecie.

Ogon mają krótki, tępo zakończony, jakby ucięty. Koniec jego przykrywa swoista, silnie rozwinięta, szeroka i pokryta kolcami łuska,

tworząca rodzaj tarczy. U niektórych gatunków łuska ta jest wyjątkowo duża i otacza prawie połowę ogona. Prawdopodobnie pełni ona

podobną rolę jak kolec na końcu ogona u —^ślepuchowatych, tzn. umożliwia posuwanie, się do przodu wężowi ryjącemu podziemny

korytarz. Może też zasłaniać jak tarczą wejście do takiego korytarza, w którym w.t. się znajduje. Wszystkie w.t. posiadają resztki pasa

miednicowego, brak natomiast "pazurów odbytowych". U większości gatunków oczy z okrągłymi źrenicami są silnie uwstecznione,

małe i osłonięte "okularami". Mimo ryjącego, podziemnego trybu życia, w.t. są kolorowo ubarwione. Ciało ich jest błyszczące, mogą

być czerwone, pomarańczowe, żółte, a także czarne. Podobnie jak większość małych węży, w.t żywią się dżdżownicami oraz miękkimi

larwami owadów. Poruszają się powoli, dla człowieka są zupełnie nieszkodliwe. Wszystkie w.t. są jajożyworodne, jednorazowo rodzą od 2

do 10 młodych. Zamieszkują górskie, wilgotne tereny. Rodzina w.t. obejmuje 7 rodzajów i 45 gatunków, najliczniejszy w gatunki jest

rodzaj Silybura, o-becnie rozczłonkowany na rodzaje Piectrurus, Uropeltis i Rhinophis. W.t. występują w

południowych Indiach i na Cejlonie.

węże właściwe —-wężowate.

wężogłówka australijska

->-żółw długoszyjny.

wężowate, węże właściwe (Co-lubridae) — rodzina gadów z podrzędu —i-węży. Należą do nich gatunki typowe, które charakteryzuje

m.in. obecność 9 dużych, symetrycznie ułożonych tarcz na grzbietowej powierzchni głowy, duża liczba (przeszło 100) zębów chwytnych

oraz stosunkowo długi ogon, słabo wyodrębniony od tułowia. U gatunków dziennych źrenice oczu są okrągłe, a u gatunków nocnych —

szparo-wate i ustawione przeważnie pionowo. Rodzina w. obejmuje zarówno węże niejadowite, jak i jadowite. Pierwsze z nich nie mają

gruczołów i zębów jadowych, tylko zęby chwytne, małe, podobnej wielkości. U gatunków jadowitych występują gruczoły jadowe i zęby

jadowe osadzone nieruchomo na kościach szczęki, często większe od pozostałych zębów (chwytnych). Zęby jadowe o-patrzone są

rynienkami (nie kanalikami). U jednych gatunków znajdują się one na przo-dzie szczęki, u innych — w tyle szczęki. Te ostatnie gatunki

węży jadowitych są dla większych zwierząt i dla człowieka mniej groźne, gdyż ich zęby jadowe, schowane głęboko w jamie gębowej, tylko

w wyjątkowych okolicznościach mogą spowodować ukąszenie. W. prowadzą rozmaity tryb życia — naziemny, podziemny, wodny i

nadrzewny. Na pokarm ich składają się rozmaite zwierzęta bezkręgowe i kręgowe. Nieliczne w. są monofagami. Odżywiają się tylko

niektórymi

wężowiec beznogi

organizmami, np. innymi wężami, lub jajami ptaków. Większość gatunków w. składa jaja, a pozostałe znamionuje jajożyworodność. W.

są gadami ciepłolubnymi i w związku z tym zamieszkują głównie strefy tropikalne i subtropikalne. Długość ciała gatunków w obrębie

rodziny waha się w dużych granicach od 23 cm (TantUla gracilis) do ok. 3,7 m (malajski rodzaj Zaocys). Stanowią rodzinę obejmującą

ponad 60% wszystkich współcześnie żyjących węży świata należących do 5 podrodzin: Acro-chordinae, Colubrinae, Boi-ginae,

Dasypeltinae, Dipsadi-nae. Występują na wszystkich większych kontynentach — w Europie, Azji, Afryce, w obu Amerykach i w

Australii, brak ich zupełnie w Irlandii.

wężowiec beznogi (Ophiomorus punctatissimus) — gatunek gada z rodziny —scynków. Rośnie do długości 15 cm. Ma zupełnie

zredukowane kończyny. Jego grzbiet jest szarożółty, jasnobrązowy lub miedziano-brązowy, z rzędami ciemnych punktów i kresek, żyje

na terenach o pulchnej, sypkiej glebie, w której ryje chodniki lub kryje się pod kamieniami. Żywi się dżdżownicami. Jego biologia jest

słabo poznana. Występuje nielicznie w południowej Europie, w Grecji na Peloponezie.

wężowiec krótkonogi (Ophiomorus brevipes) — gatunek gada z rodziny —scynków. Rośnie do długości 12 cm. Jego grzbiet ma

ubarwienie słomkowożółte lub brązowe. Wzdłuż grzbietu biegną 2 ciemnobrązowe paski. Boki ciała są brunatne. W.k. posiada 2 pary

małych kończyn, z których tylne, dłuższe, mają po 3 palce, a przednie,

krótsze — po 4 palce. Żyje na suchych, częściowo kamienic. stych terenach. Prowadzi nocny"S, tryb życia. Występuje w po- "S;

łudniowo-zachodniej Azji — w a! Iranie i Afganistanie. ' %

worki głosowe —rezonatory. ^

' !'^

wylinka, linka — zrogowaciała 'Ł warstwa martwych komórek ^ naskórka, zrzucana okresowo w A postaci cienkiej i przezroczy-1 stej

błonki z całej powierzchni ciała płazów i gadów. W. utworzona jest z l lub rzadziej 2 zewnętrznych warstw komórek naskórka. U —

salamandrowa-tych, —padalcowatych i —węży w. zrzucana jest w postaci jednolitego płaszcza, mającego dokładną formę powierzchni

ciała tych zwierząt. W w. sala-mandrowatych znajduje siQ 6 otworów odpowiadających: otworowi gębowemu. 2 otworom nosowym, 2

otworom ocznym i otworowi kloakalnemu. U węży w. ma tylko 4 otwory odpowiadające: otworowi gębowemu, 2 otworom nosowym

oraz otworowi kloakalnemu, natomiast brak w niej otworów ocznych, gdyż razem z w. zostaje zrzucona warstwa zrogo-waciałego

naskórka, pokrywająca również przezroczyste ^ zrośnięte powieki, tzw. okulary. U -upłazów ogoniastych, padal-ców i węży linienie

rozpoczyna się pęknięciem w. na krawędzi szczęk, a następnie w. zsuwana jest ku tyłowi ciała. Osobniki liniejące pomagają sobie w

zrzucaniu w. energicznymi, skierowanymi na boki, -wahadłowymi ruchami ciała. Traszki i salamandry ponadto ściągają w. pyskiem, a

padalce i węże ocierają się o twarde pędy roślin lub przeciskają się między kamieniami, zaczepiając w. o te przedmioty. U —-płazów bez-

ogonowych linienie rozpoczy-

zaskronicc rybolów

na się pęknięciem w. na grzbiecie, wskutek czego nie tworzy ona jednolitego płaszcza, zrzucanie zaś w. następuje od tyłu ciała ku

przodowi i kończy się na krawędziach szczęk. Liniejące płazy zjadają w., co u żab, ropuch i innych płazów bez-ogonowych stanowi

dodatkową i wydatną pomoc w usuwaniu jej z powierzchni ciała. U —-jaszczurek opatrzonych kończynami w. zrzucana jest nierów-

nomiernie, w postaci różnej wielkości płatów zrogowaciałe-go naskórka. Niektóre jaszczurki, np. —gekkony, w. zjadają. —Żółwie w

ogóle nie linieją. U wielu gatunków płazów i gadów, a zwłaszcza u jaszczurek, w naskórku znajdują się liczne czarne komórki barwnikowe,

czyli melanofory epidermalne, których skupienia tworzą charakterystyczną dla gatunku plamistość. Kształt i wielkość tych plam

pochodzenia mela-noforowego zachowują się dokładnie w zrzuconej w. U węży cała w. po jej wygładzeniu jest znacznie dłuższa od osob-

nika, który ją zrzucił, łuski bowiem węża zachodzą na siebie dachówkowato, natomiast w. tworzy jednolicie gładką powierzchnię. Na

podstawie w. nie można zatem ściśle określić długości węża. W miejscu zrzuconej warstwy komórek w postaci w., u podstawy nabłonka,

tworzy się nowa ich warstwa. W ten sposób naskórek jest

stale odnawiany i uzupełniany. W. zrzucane są okresowo, w rozmaitych jednak terminach u różnych gatunków i na ogól co najmniej

kilka razy w aktywnym okresie życia płaza lub gada. U wszystkich jednak płazów i gadów żyjących w klimacie umiarkowanym pierwsza

w. w danym roku życia jest zrzucana po obudzeniu się tych zwierząt ze snu zimowego, najczęściej podczas pierwszego pojawienia się ich

na powierzchni ziemi. W związku z tym wszystkie płazy i gady uzyskują na wiosnę piękne, kontrastowe i błyszczące barwy. Oznaką

rozpoczynania się w. jest niespokojne zachowanie się zwierzęcia, zmętnienie i poszarzenie jego ubarwienia, a u węży ponadto

zmętnienie powierzchni oczu wskutek odstawania zro-gowaciałej warstwy komórek Bezpośrednią, mechaniczną przyczyną tworzenia

się w. jest pojawienie się pod wierzchnią, zrogowaciała warstwą naskórka surowiczego płynu, który powoduje oderwanie się w. od

pozostałych, żywych komórek naskórka. Obecność tej płynnej substancji sprawia, że bezpośrednio po zrzuceniu w. powierzchnia ciała

zwierzęcia jest wilgotna lub wręcz mokra. Fizjologiczną przyczyną pojawiania się w. jest hormonalna funkcja tarczycy. Jednym z

objawów nadczynności tarczycy jest bardzo częste linienie.

Z

zaskroniec ryboiów (Natruc tes-selata) — gatunek gada z rodziny -—-wężowatych. Rośnie do długości 1,5 m, najczęściej — do l m.

Ma grzbiet oliwkowo-brązowy, pokryty 4 rzędami

czarnych, okrągławych plam, ułożonych na przemian, a brzuch — żółtobrązowy, plamisty, o marmurkowym deseniu. U młodych

okazów w okolicach skroniowych występują jasno-

zaskroniec zwyczajny

żółte lub białawe plamy, czarno obrzeżone, natomiast u osobników dorosłych plamy te zani-

Zaskroniec rybołów

kaja i w tyle głowy pojawiają się 2 czarne paski, rozchylające się ku tyłowi. Pora godowa przypada w maju i w początku czerwca,

składanie jaj — w lipcu i z początkiem sierpnia. Samice składają w wilgotnej ziemi od 5 do 25 jaj o wymiarach 2X3 cm. Młode wylęgają

się z końcem września. Z.r. jest wężem o wybitnie wodnym trybie życia. Występuje w rozmaitych stawach, jeziorach i rzekach, w

przybrzeżnej strefie morza lub nad ich brzegami. Leżąc na dnie zbiornika wodnego jest zanurzony całkowicie lub wychyla nad

powierzchnię wody tylko głowę. Żywi się głównie rybami, rzadziej płazami i innymi małymi kręgowcami. Zimuje na lądzie zwykle

gromadnie. Jest gatunkiem nizinnym, zamieszkującym środkową i prawie całą południową Europę z wyjątkiem południowej części

Półwyspu Apenińskiego. Na wschodzie dochodzi do Azji Środkowej. Północna granica jego zasięgu leży między 49° a 53°N. W Polsce

nie występuje.

zaskroniec zwyczajny {Natrix natrix) — gatunek gada z rodziny -^-wężowatych. Długość samców dochodzi do l m (najczęściej do 80

cm), długość samic — do 2 m (najczęściej do 1,5 m). Ubarwienie grzbietu z.z.

jest ciemnozielone lub brązo-wozielone, zwykle pozbawione plam, a tylko u niektórych osobników pokryte małymi, czarnymi

plamkami, ułożonymi w 2, rzadziej w 4 wzdłużne rzędy. W tyle głowy za okolicą skroniową, występują 2 duże półksiężycowatego

kształtu, żółte lub pomarańczowe plamy,' obrzeżone czarnymi liniami. Brzuch w przednim odcinku ciała ma kolor jasnokremowy lub

biały, pozostała część brzusznej powierzchni ciała jest czarna, przy czym boczne części tarczek brzusznych pokrywają prostokątne

białe plamy, na przemian większe i mniejsze. Pora godowa rozpoczyna się w kwietniu, jednak głównym okresem godów jest maj. Znane

są również przypadki odbywania godów w lecie, a nawet w jesieni, i wówczas samice zimują z zapłodnionymi jajami. Zostają one złożone

na wiosnę następnego roku. Normalnym okresem składania jaj (już częściowo rozwiniętych) jest czerwiec i lipiec, wyjątkowo sierpień.

Liczba składanych jaj (o przeciętnych wymiarach 1,5X2,8 cm) wynosi 9 do 28 sztuk, wyjątkowo do 50 sztuk. Wylęg młodych o

długości od 15 do 20 cm trwa zwykle od sierpnia do końca jesieni. Z.z. zamieszkuje środowiska o podmokłym lub wilgotnym podłożu.

Spotyka się go zwykle w pobliżu stawów, rzek i strumieni, zarówno w lasach, jak i na łąkach. Z.z. znakomicie pływa i nurkuje. Żywi się

głównie płazami. W chwili schwytania go do ręki wydala z gruczołów kloakalnych cuchnącą, gęstą, białą substancję, mającą znaczenie

obronne. Z.z. zimuje na lądzie, najczęściej gromadnie. Jest gatunkiem nizinnym. W górach rzadko dochodzi do 2300 m n.p.m. Gatu-

zdradnica śmiercionośna

nek z.z. obejmuje szereg ras geograficznych, zamieszkujących Europę, północną Afrykę, Azję Mniejszą i Azję Środkową aż do jeziora

Bajkał. W Europie północna granica jego zasięgu dochodzi do 67°N. W Polsce z.z. jest wężem pospolitym na całym obszarze nizinnym.

Podlega ochronie gatunkowej poza obrębem gospodarstw rybnych (Tabl. 11/6).

zaskroniec żmijowy (Natrix maura) — gatunek gada z rodziny -^wężowatych. Samce rosną do długości ok. 80 cm, samice — do ok. l

m. Z.z. ma grzbiet szarobrązowy lub oliw-kowobrązowy, pokryty 2 rzędami ciemnych plam, ułożonych na • przemian i połączonych ze

sobą. Tworzą one zygzak, który upodobnia z.z. do ->żmii zygzakowatej. Mimo występowania zygzaka, łatwo go odróżnić od żmii po

okrągłych źrenicach oczu. Wzdłuż boków tułowia biegnie rząd ciemnych plam o białych oczkach. Brak żółtych plam w okolicach skro-

niowych. Brzuch ma barwę żółtą lub zielonkawą, delikatnie plamistą. Pora godowa przypada na kwiecień i maj. Samice składają od 4 do

20 jaj. Z.z. zamieszkuje środowiska położone w pobliżu stawów, rzek i jezior. Często przebywa w wodzie. Żywi się głównie małymi

bezkręgowcami, rybami i płazami, wyjątkowo małymi ssakami. Jest gatunkiem nizinnym. W górach dochodzi do 1200 m n.p.m.

Występuje w środkowej Europie — we Francji i w południowej Szwajcarii — oraz w północno-zachodniej Afryce.

ząb jajowy (guz jajowy) — pojedyncza, rogowa, zgrubiała narośl pojawiająca się u wyrośniętych 'larw niektórych płazów (-^-żaba

oranżeryjna) na szczycie pyska lub na końcu szczęki u późnych zarodków niektórych gadów. Narośl ta, pochodzenia epidermalnego, u-

możliwia zarodkowi przebicie osłony jajowej, jej rozdarcie i w końcu wyklucie się z jaja młodocianego osobnika. Podobna narośl o

podobnej funkcji występuje również u piskląt wielu gatunków ptaków. Po wykluciu się młodych z.j. zanika.

zbiornik nasienny (receptacu-

lum seminis spermatheca) — uchyłek w grzbietowo-tylnej powierzchni ściany kloaki samicy traszki lub salamandry. W uchyłku tym

znajdują się liczne, ślepo zakończone kieszonki, w których gromadzone są i przechowywane plemniki. Są one uwalniane ze —>-sper-

matoforów składanych przez samce, a podejmowanych przez samice w okresie godów. Plemniki przebywają w z.n. samicy aż do czasu

owulacji i zapłodnienia jaj. Z.n. został odkryty przez niemieckiego zoologa Siebolda w 1858.

zdradnica śmiercionośna (Acan-

thophis antarcticus) — gatunek gada z rodziny —>-zdradnicowa-tych. Rośnie do długości l m. Ubarwienie grzbietu ma szare, plamiste.

Przód głowy pokrywają duże tarczki, pozostałą część głowy — łuski. Na grzbiecie łuski są wydłużone, silnie wręgowane i szorstkie. Z.ś.

charakteryzuje się głową płaską, w narożach skroniowych wyraźnie rozszerzoną oraz dużymi, sterczącymi na boki tarczkami

brwiowymi. Tułów gruby, ogon krótki, źrenice oczu są szparowate i pionowo ustawione. Kształt ciała upodabnia z.ś. do żmii. Z.ś.

prowadzi nocny i naziemny tryb życia, jest

zdradnicowate

wężem jajożyworodnym. Posiada silny i szybko działający jad. Przypadki pokąsania ludzi przez z.ś. zdarzają się stosunkowo często,

połowa z nich kończy się śmiercią. Fakt ten uzasadnia nazwę węża. Z.ś. występuje na dużych obszarach Australii, na Nowej Gwinei i na

Molukach.

zdradnicowate (Elapidae) — rodzina gadów z podrzędu ~»wę-ży. Stanowi najliczniejszą rodzinę jadowitych węży. Należą do nich m.in.

węże koralowe, kobry i mamby. Z. mają ry-nienkowate zęby jadowe, osadzone nieruchomo na przedzie szczęki (->Proteroglypha). U

niektórych gatunków występują w szczęce tylko zęby jadowe (brak zębów chwytnych). Szkielet pozbawiony jest szczątków miednicy i

kończyn tylnych. Jad z. należy do grupy jadów neurotoksycznych, bardzo groźnych zarówno dla zwierząt, jak i dla człowieka. Wśród

ludzi pokąsania przez z. powodują co roku tysiące śmiertelnych ofiar. Działanie jadu z. polega na porażeniu systemu nerwowego, w

końcowym zaś efekcie — na zahamowaniu funkcji oddecho. wych. Do z. należą przeważnie węże małe i średniej wielkości, nie

przekraczające długości l m; tylko nieliczne gatunki osiągają ok. 2 m, a zaledwie l gatunek rośnie do długości 5,4 m. Większość ma

kolorowe, jaskrawe ubarwienie. Z. są wężami o nocnym trybie życia, przystosowanymi do różnych środowisk lądowych. Żywią się

rozmaitymi zwierzętami kręgowymi, jak gady, ssaki (zwłaszcza gryzonie), rzadziej pożerają ptaki. Znaczna większość gatunków z. jest

jajorodna, nieliczne są jajożyworodne. U niektórych gatunków występuje instynkt opieki nad złożonymi jajami. Z. występują na

wszystkich kontynentach strefy tropikalnej i subtropikalnej, m.in. w całej Afryce i Australii oraz na większości wysp Archipelagu

Malajskiego. Najwięcej gatunków z. zamieszkuje Australię, brak ich zupełnie na Madagaskarze. Rodzina z. obejmuje 41 rodzajów i ok.

190 gatunków.

zęby jadowe ->węże. zęby kręgowe -^wąż jajożer.

żaba ćwierkająca

żaba ariekin --żaba dziwaczka.

żaba bagienna australijska

(Limnodynastes dorsalis) — gatunek płaza z rodziny ^-żab południowych. Osiąga długość 9 cm. Ubarwienie grzbietu bardzo zmienne,

plamiste. Z.b.a. podobna jest z pokroju do -^•grzebiuszki ziemnej. Dzień spędza zagrzebana w ziemi, w nocy wchodzi do wody i żeruje

pływając. Liczne, małe jaja

składa do kulistych gniazd u-tworzonych z pienistego, galaretowatego śluzu. Gniazda te pływają po powierzchni różnych małych

zbiorników wodnych, kałuż, stawków itp. Gatunek obejmuje liczne podga-tunki występujące we wschodniej i zachodniej Australii oraz

Tasmanii. Poza tym — jak i pozostałe gatunki z rodzaju Limnodynastes — należą do najbardziej pospolitych i szeroko

rozprzestrzenionych płazów w Australii.

żaba bagienna tasmańska (Limnodynastes tasmaniensis) — gatunek płaza z rodziny -»-żab południowych. Rośnie do długości 5 cm.

Ubarwienie grzbietu zmienne, najczęściej zielone z nieregularnymi, czarnymi plamami. U niektórych osobników plamy tworzą podłużne

rzędy lub nawet czarne podłużne pasy. U wielu osobników środkiem grzbietu biegnie siar-kowożółta linia kręgowa. Powierzchnia

podgardzielowa samca ma barwę czarną lub zielonkawą, brzuch biały. Źrenice oczu są pionowe, szparo-wate, błony bębenkowe słabo

widoczne, palce tylnych kończyn spięte tylko u nasady błonami pływnymi, modzel piętowy wyraźnie rozwinięty. Z.b.t. żyje na

terenach podmokłych, bagnistych, gdzie prowadzi nocny i naziemny tryb życia. Porusza się krocząc. Go-dujący samiec wydaje wytrwale,

z przerwami co 10 sekund, donośny i chrapliwy głos godowy o brzmieniu "kruk-kruk". Małe jaja składane są do gniazd położonych nad

brzegiem stawów w dołkach ziemnych, wypełnianych wcześniej pienistą, galaretowatą masą. Zarodki rozwijają się bardzo szybko i już po

24 godzinach opuszczają osłony jajowe. Z.b.t. występuje we wschodniej i południowo-wschodniej Australii oraz na Tasmanii.

żaba błotna (Rana palustris)

— gatunek płaza z rodziny

-^żabowatych. Rośnie do długości 8 cm. Jest typowym przedstawicielem swej rodziny. Charakteryzuje ją niezwykle piękne i oryginalne

ubarwienie oraz plamistość. Wzdłuż

się, złocistym tle występują 2 rzędy symetrycznie ułożonych, dużych, niemal kwadratowych, kasztanowobrązo-wych plam. Podobne

rzędy plam biegną na bokach tułowia. Wyraźnie zaznaczone i szerokie fałdy grzbietowe mają również złocisty połysk. Te kontrastowe

barwy grzbietu, będące barwami ostrzegawczymi, wiążą się z silnie toksycznym jadem gruczołów skórnych. Inne gatunki płazów po

zetknięciu się z jadem ż.b. wkrótce giną, węże zaś, które chętnie pożerają rozmaite żaby, ż.b. unikają. Z.b. prowadzi lądowo-wodny tryb

życia. Preferuje chłodne zbiorniki wodne. Przebywa nad źródłami oraz strumieniami płynącymi przez łąki, w skalistych wąwozach itp.

Spotykano również ż.b. w wejściowych częściach grot. Pora godowa tego gatunku trwa od końca marca do końca maja. Samce mają 2

worki rezonacyjne, umieszczone na bokach głowy. Głos godowy samców, o umiarkowanym natężeniu, przypomina donośne mruczenie,

natomiast głos w pełni nasilony podobny jest do potężnego, basowego chrapania lub chrobotania, trwającego kilka sekund. Samce

często wydają głos godowy pod wodą. Z.b. zimują na dnie zbiorników wodnych. Występują na wschodnich obszarach Ameryki

Północnej, od południowej Kanady do Południowej Karoliny i od stanu Wis-consin na zachodzie do Teksasu na południu.

żaba ćwierkająca (Crinia sig-nifera) — gatunek płaza z rodziny -»-żab południowych (Le-ptodactylidae). Samiec osiąga długość ok.

2,5 cm, samica jest nieco większa. Źrenice oczu są

251

żaba Darwina

żaba dalmatyńska

niebienne słabo rozwinięte (u niektórych gatunków brak ich zupełnie). Pora godowa tego gatunku oraz składanie jaj wykazują silną

zależność od opadów atmosferycznych, odbywają się bowiem po każdyA ulewnym deszczu w ciągu całego roku. Głos godowy samca

łudząco podobny jest do ćwierkania owada. Samica składa ok. 150 jaj w jednym kłębie, który przykleja do podwodnych pędów roślin

lub do powierzchni zanurzonych kamieni. Kijanki wylęgają się po ok. 10 dniach, cały zaś ich rozwój trwa ok. 3 miesięcy. Dorosłe

osobniki przebywają prawie wyłącznie w wodzie, zarówno w płytkich, mulistych, nizinnych kałużach, jak i w górskich, czystych

rzekach. Z.ć. występuje pospolicie na południowych obszarach Australii, poza tym zamieszkuje Tasmanię i Nową Gwineę.

żaba dalmatyńska (Rana dal-matma.) — gatunek płaza, z rodziny ->-żabowatych. Długość samców dochodzi do 6 cm, samie — do 8

cm. Z.d. ma zaostrzony koniec pyska, skórę gładką, tylne kończyny bardzo długie i smukłe. Na po-deszwowej powierzchni jej tylnych

kończyn występują po 2 modzele, z których wewnętrzny jest znacznie większy od zewnętrznego. Źrenice oczu są poziome, błony

bębenkowe duże i dobrze widoczne. Grzbiet ma barwę brązową w różnych odcieniach. Za oczami widnieją plamy skroniowe, a na

grzbiecie za głową znajduje się tzw. plama kątowa. Ubarwienie brzucha jest białawe, pozbawione plam. Z.d. zamieszkuje głównie niziny, w

górach wyjątkowo dochodzi do wysokości 1500 m n.p.m. Srodo-

che tereny pokryte trawiastą.1 roślinnością, łąki śródleśne,'-] skraje lasów oraz rzadkie lasy ;, liściaste i mieszane. Często ^ występuje z

dala od wody.." Prowadzi lądowy i dzienny;';' tryb życia. Porusza się skoka- ;:

mi, których długość może sięgać do 2 m. Żywi się dżdżow- (' nicami, pająkami, owadami i innymi stawonogami oraz ślimakami. Gody

odbywa w;'^ kwietniu. Samice składają ,' skrzek w postaci galaretowa- ';

tych, kulistych brył, zawiera- i jących od ok. 600 do 1400 jaj. ' Samce nie mają rezonatorów. •' Ich głos godowy jest bardzo :

słaby, przypomina mruknięcia. ;

Modzele godowe są gładkie, ' żółtawego koloru. Kijanki osiągają długość ok. 6 cm, świeżo przeobrażone osobniki — ok. 2 cm. Dorosłe

ż.d. zimują na dnie rozmaitych naturalnych • zbiorników wodnych. Z.d. jest :

gatunkiem środkowo- i południowoeuropejskim o zróżnico-. wanym rozmieszczeniu geograficznym. W Europie zwarty jej zasięg

obejmuje północną Hiszpanię, Francję, Włochy, Sycylię i cały Półwysep Bałkański. W Europie Środkowej występuje na południowych

obsza-j rach RFN, w Austrii, Czecho-j Słowacji, Rumunii i w zachod-',| niej Ukrainie. Znaleziono ją\ także koło Wrocławia. Na pół-;

nocy niewielkie jej stanowiskaj znajdują sią w południowe} Szwecji, na Rugii (NRD), Born-J;

holmie i innych wyspach duń-';

skich oraz w okolicach Ham-' burga. Poza tym występuje Wg Azji Mniejszej na Kaukazie i;

w północno-zachodnim Iranie.! W Polsce podlegają całkowitej,;

ochronie (Tabl. VT/13). a

żaba Darwina (Rhinoderir

darwini) — gatunek płaza rodziny -»-żab południowych

rakterystyczną morfologiczną cechą ż.D. jest krótki, szpiczasty, skórny wyrostek, sterczący na przedzie szczęki, podobny do

wydłużonego nosa lub ryjka. U podstawy tego wyrostka znajdują się otwory nosowe. U ż.D. wyróżnia się co najmniej 3 odmiany barwne.

U jednej z nich grzbiet ma barwę gliniastożółtą z brązowymi plamami na głowie i na bokach tułowia, u innej odmiany grzbiet posiada

barwę zieloną w ciemniejsze plamy, wreszcie u ostatniej grzbiet jest brązowoczerwony w różnych odcieniach i również plamisty. Brzuch

o barwie od żółtej do brązowopomarańczowej pokrywa mozaika ciemnych i białych plamek. Powierzchnie podgardzielowa i mostkowa

mają metaliczny połysk. Niezależnie od typu ubarwienia każda z odmian barwnych jest zdolna do okresowej zmiany ubarwienia

zasadniczego. Z.D. zamieszkuje górzyste, zalesione tereny o chłodnym ł wilgotnym klimacie. Dorosłe osobniki przebywają zwykle w

rozmaitych stawach, przy czym są prawie całkowicie zanurzone w wodzie. Przednimi kończynami opierają się o dno, a nad

powierzchnię wody wynurzają tylko oczy i wyrostek na nosie. Z.D. nie znosi wysokich temperatur otoczenia. Żywi się rozmaitymi

owadami. Pora godowa u ż.D. rozpoczyna się z końcem grudnia i trwa do końca lutego. Głos godowy samców przypomina ciche i

melodyjne dźwięki dzwonka. Od dawna znana jest u ż.D. swoista forma opieki nad potomstwem, którą w całości przejmuje na siebie

samiec. Duże i bogate w żółtko jaja w liczbie od 20 do 30 sztuk składane są w różnych odstępach czasu na lądzie do wilgotnego

mchu. Zapłodnienie jaj jest zewnętrzne i następuje w czasie ->-ampleksus. Po złożeniu ich samiec (często wspólnie z innymi samcami)

roztacza nad nimi opiekę, która trwa od 2 do 3 tygodni, tj. dotąd, aż zarodki znajdujące się w osłonkach jajowych zaczną się poruszać.

Wówczas samiec bierze kolejno jaja do pyska i wtłacza je ruchami języka i mięśni jamy gębowej do worka rezo-nacyjnego, mieszczącego

się na dnie gardzieli. Od tego czasu worek rezonacyjny pełni rolę torby lęgowej. Początkowo w worku tym, krótkim i wąskim, mieszczą

się tylko 2 jaja, w miarę jednak wtłaczania do niego dalszych jaj oraz rozwoju zarodków ściany jego tak się rozciągają, że w końcu re-

zonator wypełniony zarodkami sięga pod skórą brzucha aż do końca tułowia. W tym stanie rezonator może pomieścić ok. 20 jaj. W

początkowym o-kresie pobytu w worku rezo-nacyjnym zarodki ułożone są w nim bezładnie. Z chwilą jednak wyczerpania się żółtka

zarodkowego młode kijanki u-kładają się wewnątrz worka w sposób zorganizowany, mianowicie w 2 warstwach, przy przy czym

zwrócone są do siebie brzuchami, grzbietami zaś stykają się ze ścianami worka.

Żaba Darwina

W tym stadium następuje zrastanie się tylnej grzbietowej powierzchni ciała (w tym rów-

żaba dziwaczka

nież płetwy ogonowej) kijanek z wewnętrzną powierzchnią ściany worka rezonacyjnego. Dzięki temu połączeniu, przez bogato

rozwiniętą sieć włosowatych naczyń krwionośnych następuje odżywianie się kijanek, źródłem zaś jego jest organizm samca. Cały swój

rozwój aż do zupełnego przeobrażenia odbywają kijanki w rezonatorze. Mimo że brak jest w ich rozwoju stadium swobodnie żyjącej

kijanki, to jednak pojawiają się u nich wszystkie cechy larwy, m.in. płetwa ogonowa,, a także rogowe szczęki i rogowe ząbki. Te jednak

elementy aparatu gębowego są miękkie i jasno ubarwione, podczas gdy u normalnych kijanek innych płazów są one twarde, sztywne i

czarne. W czasie przeobrażania się wewnątrz worka rezonacyjnego kijanki wskutek linienia tracą bezpośredni kontakt z organizmem

samca. Świeżo przeobrażone osobniki opuszczają przez otwór gębowy rezonator — pojedynczo i w różnych odstępach czasu, a to w

związku z różnym terminem zapłodnienia jaj i z różnym tempem rozwoju zarodków. Samiec noszący potomstwo w obszernym wówczas

worku rezo-nacyjnym nie może się odżywiać, a przy tym znaczną ilość własnych substancji odżywczych oddaje rozwijającym się

kijankom. Dlatego pod koniec ich rozwoju jest on silnie wychudzony i osłabiony. Dopiero po "urodzeniu" potomstwa rozpoczyna

normalne życie. Ż.D. występują w Ameryce Południowej, w Chile.

aaba dziwaczka, żaba ariekin <Pseudźs parado-ra) — gatunek płaza z rodziny -»-żab długopal-cowych (Pseudżdae), z rzędu —upłazów

bezogonowych. Rośnie

do długości 7 cm. Wykazuje w budowie ciała kilka swoistych •UJ' cech, ale ogólnym wyglądem ze- ""*?

żaba goliat

Żaba dziwaczka

wnętrznym przypomina typową żabę. Ma gładką i bardzo śliską skórę, eliptyczne źrenice oczu, których dłuższa oś ustawiona jest

poziomo, zęby na górnej szczęce oraz zęby podniebierme, dobrze rozwinięty rezonator oraz błony pływne między palcami tylnych

kończyn. Wszystkie palce ż.dz. są wyjątkowo długie z powodu obecności dodatkowego członu, znajdującego się między ostatnim i przed-

ostatnim, właściwym członem. Poza tym pierwsze palce (kciuki) przednich kończyn są przeciwstawne pozostałym. Tymi ostatnimi

właściwościami ż.dz. upodobnia się do -M-zekotko-watych, cechy te jednak u niej nie mają takiego znaczenia jak u wymienionych

płazów nadrzewnych. Ubarwienie grzbietu ż.dz. jest oliwkowozielone z ciemnobrązowymi i czarnymi plamami, a tylne kończyny są

żółte z poprzecznymi, szerokimi, czarnymi pręgami. W związku z charakterystycznym deseniem odnóży ż.dz. nazywana jest też

"ariekinem". Ubarwienie jej jest wybitnie ochronne, gdyż wśród plątaniny roślin

wodnych, między którymi stale przebywa, bardzo trudno ją zauważyć. Z.dz. prowadzi ściśle wodny tryb życia, zamieszkując rozmaite

zbiorniki wodne bogato zarośnięte roślinnością. Jest niezwykle ostrożna i płochliwa. Przy najmniejszym podejrzanym ruchu na-

tychmiast chroni się w mule dennym, a unosząc się pod powierzchnią wody, wychyla z niej tylko oczy i otwory nosowe. Gody odbywa w

okresie deszczowym. Kijanki ż.dz. osiągają niezwykłą długość (do 28 cm), z czego na sam gło-wotułów przypada 1/3, tzn. około 9 cm,

czyli więcej niż wynosi długość jej rodziców. (Od tej niezwykłej właściwości pochodzi nazwa tej żaby). Kijanki ż.dz. są największe z larw

wszystkich żyjących dziś gatunków płazów bezogonowych. W okresie ^-przeobrażenia kijanek następuje, prócz resorpcji płetwy

ogonowej, gwałtowne kurczenie się gło-wotułowia. Z.dz. występuje w Brazylii na obszarze zlewiska rzeki Amazonki oraz na wyspie

Trynidad.

żaba gęborodna (Rheobatrachus silus) — gatunek płaza z rodziny Rheobatrachidae, zaliczanej ostatnio (1979) do nadro-dziny

Bufonoidea, obejmującej 12 rodzin, w tym rodzinę ro-puchowatych. Mimo że ż.g. dawno była opisana, to jednak dopiero ostatnio

(1981) poznano niezwykły sposób jej rozmnażania się. Mianowicie samica po złożeniu jaj i zapłodnieniu ich przez samca (zapłodnienie

zewnętrzne), chwyta je do pyska i połyka. Cały ich rozwój odbywa się w żołądku aż do przeobrażenia się larw w młode żabki. Wówczas

samica silnymi odruchami wymiotnymi wyrzuca je na zewnątrz, często na odległość kilkudziesięciu cm, czyli rodzi młode żabki gębą,

stąd nazwa. W czasie rozwoju larw samica nie pobiera pokarmu, zaś żołądek zwiększa swoją objętość tak, że płuca przestają

funkcjonować i samica oddycha tylko skórą. W zbadanym przypadku samica ż.g. urodziła sukcesywnie w ciągu kilku dni 26 młodych

żabek. Łączny ich ciężar wynosił ok. 40% ciężaru ciała matki. Gęborodność jest bardzo rzadkim zjawiskiem wśród płazów, znanym

dotychczas jeszcze u południowoamerykańskiej ~>-żaby Darwina. U ż.g. jest przykładem skrajnej adaptacji procesu rozmnażania w

warunkach bezwodnego środowiska życia. 2.g. występuje w Australii.

żaba goliat (Rana goliath) — największy gatunek płaza z rodziny —^żabowatych i w ogóle —upłazów bezogonowych. Rośnie do

długości 40 cm, osiągając ciężar co najmniej 3 kg. Ma pokrój ciała typowej żaby. Ubarwienie jej grzbietu jest oliwkowobrązowe lub

prawie czarne. U samców brak rezonatorów. Ż.g. prowadzi wodny tryb życia. Żyje w nurtach rzek o bystrym prądzie i w miejscach, gdzie

tworzą się wodospady. Kryje się na dnie między dużymi kamieniami i głazami. Jest bardzo płochliwa, ostrożna i trudna do złowienia.

Samice ż.g. składają po ok. 10 000 jaj, a skrzek przyklejają do roślin wodnych. Kijanki osiągają długość ok. 5 cm, świeżo przeobrażone

żaby — ok. 3,5 cm. Kijanki przyczepiają się do kamieni i roślin wodnych za pomocą przy-Igi otaczającej otwór gębowy. Dorosłe ż.g. są

drapieżnikami. Prócz rozmaitych stawonogów i ślimaków pożerają ryby, ża-

żaba jeziorkowa

by, małe ptaki wodne i małe ssaki. Mięso ż.g. jest jadalne i w związku z tym tubylcy polują na nie. Z.g. występują na terenach

wilgotnych lasów tropikalnych w zachodniej Afryce. Prawdopodobnie zajmują niewielki obszar szerokości ok. 100 km i długości ok. 250

km, ciągnący się wzdłuż wybrzeży Kamerunu i Rio Muni, a także spotykane są w Angoli.

żaba jeziorkowa (Rana lesso-nae) — gatunek płaza z rodziny —.-żabowatych. Samce dochodzą do długości 7,5 cm (najczęściej do 6

cm), samice — do długości 7,8 cm (najczęściej do 7 cm). 2.j. stanowi najmniejszą formę z grupy żab zielonych. Grzbiet u obu płci jest

trawiastozielony, pokryty nielicznymi, małymi, okrągłymi, czarnymi plamkami. Wzdłuż grzbietu biegnie jasnozielona linia kręgowa.

Ważną cechę gatunkową stanowi występowanie w pachwinach oraz w okolicy pośladkowej żółtych, nieregularnych plam, tworzących

marmurkowy deseń. Brzuszna powierzchnia ciała jest kredowobiała, pozbawiona plam. Inna cecha, umożliwiająca odróżnienie ż.j. od

pozostałych gatunków "żab zielonych" — to obecność na tylnych kończynach dużych mo-dzeli podeszwowych o ostrych krawędziach.

Do dymorficz-nych cech samców ż.j. należą parzyste zewnętrzne worki re-zonacyjne oraz jednolite, sza-robrązowe modzele godowe na

pierwszych palcach przednich kończyn. U godujących samców pojawia się cytrynowożół-ta barwa godowa o zupełnie zredukowanej

plamistości. Głos godowy ż.j. można przyrównać do ustawicznie powtarzanych sylab "koak". Pora godowa rozpoczyna się z końcem

kwietnia i trwa przez cały majl ->-Ampleksus jest typu pachowi wego. Skrzek ma postać kulistych kłębów. Liczba składanych jaj waha

się w granicach od ok. 600 do ok. 3000 sztuk. Maksymalna długość kijanek wynosi ok. 6,5 cm, a długość dopiero co przeobrażonych

osobników i- od 1,5 do 1,8 cm. 2.j. żyje w małych, obficie zarośniętych stawkach polnych i śródleśnych, w rowach melioracyjnych,

mlakach itp. Jest aktywna w dzień. Na pokarm jej składają się rozmaite owady o dziennym trybie życia, poza tym pająki, dżdżownice i

ślimaki. W przypadku wyschnięcia zbiornika wodnego opuszcza go i odbywa wędrówki lądowe w cefl-i wyszukania innych, dogodnych

dla siebie środowisk wodnych. Sen zimowy spędza na lądzie, jednak ekologiczny charakter jej zimowiska nie jest dokładnie poznany. 2.j.

jest gatunkiem nizinnym, którego pionowy zasięg nie przekracza 400 m n.p.m. Zamieszkuje środkową i wschodnią Europę, sięgając na

północy do środkowe] Szwecji. W Polsce pospolita, podlega częściowej ochronie.

żaba katolicka (Notaden ben-netti) — gatunek płaza z rodziny ->-żab południowych. Z uwagi na podobieństwo do ropuchy, ZA.

zaliczana była dawniej do rodziny ->ropuchowa-tych. Charakteryzuje się pięknym, kolorowym ubarwieniem. Tło grzbietu jest

najczęściej jasnożółte, rzadziej jasnozielone, pokryte okrągłymi, nieregularnymi, brązowymi plam- ^ karni z białymi lub czerwonymi

środkami. Prócz tej na ogół drobnej plamistości znajduje się na środku grzbietu duża ciemna plama w kształcie krzyża. W związku z tym

;

255

żaba krzyżowa

mieszkańcy Nowej Południowej Walii nadali jej nazwę "żaby katolickiej", która przy-

Żaba katolicka

jęła się w nomenklaturze naukowej. Z.k. osiąga długość 4 cm. W gorącej, suchej porze roku ż.k. ukrywa się w ziemi, dopiero w czasie

ulewnych deszczów opuszcza kryjówki i masowo się pojawia. Prowadzi dzienny tryb życia. Porusza się szybkimi, krótkimi skokami.

Zaniepokojona przyjmuje pozycję obronną — silnie się nadyma i unosi ciało w górę na wyprostowanych nogach. Skóra ż.k. posiada

liczne gruczoły jadowe, ale jej mięso jest jadalne. Głównym pokarmem ż.k. są termity, stąd też spotyka się ją najczęściej w pobliżu

drewnianych budynków i urządzeń toczonych przez te owady. Ż.k. występuje na dużych obszarach południowo-wschod-niej Australii.

żaba krzykliwa (Rana ciami-tans) — gatunek płaza z rodziny ^-żabowatych. Osiąga długość 10 cm. Charakteryzuje się ogromnymi

błonami bębenkowymi; średnica każdej z nich jest dwukrotnie większa od średnicy orbity oka, następnie silnie rozwiniętym umięś-

nieniem tylnych odnóży oraz krótkimi, sięgającymi tylko do połowy długości tułowia — gruczołowymi fałdami grzbietowymi.

Ubarwienie grzbietu zielonkawe lub brązowe, słabo plamiste. Z.k. z uwagi na dużą masę mięśni na "udkach" jest poszukiwanym i cennym

gatunkiem żaby jadalnej. Z.k. występuje na wschodnich obszarach Ameryki Północnej, gdzie jest najpospolitszym płazem

bezogonowym.

żaba krzyżowa (Cacosternum

capense) — gatunek płaza z rodziny -yżabowatych. Dawniej zaliczano ją do rodziny Microhylidae. Rośnie do długości 4 cm. Ma skórę

grzbietu pokrytą licznymi, małymi gruczołami jadowymi, których silnie toksyczna wydzielina zabija inne płazy. Ubarwienie jej grzbietu

jest szare z licznymi, małymi, zielonymi i pomarańczowymi plamkami. Na grzbiecie w okolicy łopatkowej widnieje ciemna plama w

kształcie litery X, od której pochodzi łia-zwa tej żaby. Z.k. prowadzi lądowy i naziemny tryb życia. Zamieszkuje suche tereny, pokryte

niską roślinnością. W suchej porze roku kryje się w jamkach ziemnych, z których wychyla tylko nozdrza i wystające nad powierzchnią

głowy oczy. W porze deszczowej opuszcza ziemne kryjówki i wkrótce rozpoczyna gody. Samce są znacznie liczniejsze od samic

(stosunek płci wynosi 6 : l), co jest niezwykłym zjawiskiem wśród kręgowców. Godujące samce wydają słaby i trudno słyszalny głos

godowy. Samice składają po ok. 400 jaj w rozmaitych stawkach, często pochodzenia deszczowego. Z.k. poruszają się w swoisty sposób.

Wykonują kilka bardzo szybkich, następujących po sobie skoków, po ostatnim zaś pozostają z szeroko rozkraczonymi przednimi i

tylnymi odnóżami, zamiast je podciągnąć pod tu-

żaba latająca japońska

łów, jak to robią wszystkie inne żaby. Na krótkiej odległości biegają tak szybko jak myszy. Występują w południowej Afryce.

żaba latająca japońska (Rha-cophorus schlegelii) — gatunek płaza z rodziny —rżab latających. Długość samic dochodzi do 7 cm, a

samce są znacznie od nich mniejsze. Ż.l.j. jest morfologicznie podobna do innych żab latających (-s-żaba latająca jawajska). Jej pora

godowa przypada na okres od połowy kwietnia do połowy maja. W odróżnieniu od pozostałych gatunków swej rodziny, ż.l.j. buduje ze

śluzu pieniste gniazdo nie na drzewach, lecz w ziemi. O zmierzchu samice w stanie -»-ampleksus z samcem wygrzebują w urwistym brzegu

nad wodą norki średnicy od 6 do 9 cm, o dnie nachylonym ku wodzie. Po wygrzebaniu norki każda para u-bija tylnymi odnóżami na

rzadką pianę śluz wydalany przez samice, które z kolei składają do gniazd jaja mające średnicę ok. 6 mm. Następnie pary rodzicielskie

opuszczają gniazda, jaja zaś rozwijają się w pół-. płynnej, pienistej masie. Wylęgłe z nich kijanki spływają stopniowo, razem z

wyciekającą pianą po nachylonym dnie norki i ostatecznie wpadają do wody, gdzie kończą swój rozwój. 2.1.j.\występują w Japonii.

żaba latająca jawajska (Rha-cophorus reinwardti) — gatunek płaza z rodziny ->-żab latających. Długość ciała samic dochodzi do 7,5

cm, długość samców — do 6 cm. Pokrojem ciała ż.l.j. przypomina ->-rze-kotkę drzewną. Ma płaską, szeroką głowę z dużymi, wy-

stającymi oczami, smukły tułów i długie, cienkie odnóża. Jej szparowate źrenice oczu ustawione są poziomo. Między palcami przednich i

tylnych nóg występują obszerne błony, nie mające jednak znaczenia błon pływnych, końce zaś wszystkich palców opatrzone są dobrze

wykształconymi, szerokimi przylgami. Wzdłuż zewnętrznego ^kraju przedramion ciągną się 'fałdy skórne, a na piętach sterczą krótkie

płatki skórne (podobne twory skórne występują u niektórych ->-chwytnic). Dzięki tym płatkom zarys ciała płaza siedzącego na gałązce

z podkurczonymi nogami bardziej przypomina kształt liścia, jest on zatem lepiej maskowany przed wrogami. Grzbiet ż.l.j. ma barwę

jednolicie szmaragdowozieloną, brzuch — jasnożółtą, okolice pach i błony między palcami — niebieską. Z.l.j. żywi się głównie

rozmaitymi owadami. Należy do płazów o nadrzewnym trybie życia, przy czym stale przebywa w koronach wysokich drzew. Jest miesz-

kańcem tropikalnych lasów. Po gałązkach i liściach porusza się sprawnie dzięki przylgom na palcach, a przenosząc się z gałęzi na gałąź

lub z drzewa

żaba latająca kostnogłowa

Żaba latająca jawajska

na drzewo, skacze w sposób charakterystyczny dla wszystkich żab latających. W czasie

skoku spłaszcza tułów, szeroko rozstawia odnóża i rozcapierza palce wszystkich kończyn, co powoduje rozpostarcie się błon między

palcami. W ten sposób znacznie zwiększona powierzchnia ciała staje się płaszczyzną nośną, podobnie jak rozpostarte w locie skrzydła i

ogon ptaka. W czasie lotu ż.l.j. nie porusza nogami, lot ten jest więc lotem ślizgowym, zwiększającym długość skoku i u-możliwiającym,

-"podobnie jak na spadochronie, łagodne lądowanie. W przypadku skoku z wysoko położonej gałęzi na niski krzew długość skoku może

osiągnąć do 15 m. Zarówno długość skoku, jak i miejsce lądowania są kontrolowane przez szybującą w powietrzu żabę. Pora godowa

ż.l.j. przypada w okresie od stycznia do sierpnia. Gody i kojarzenie się par odbywają się wyłącznie na drzewach. Każda samica w stanie -

9-ampleksus wybiera zwisającą nad wodą, ulistnioną gałąź, na której sadowią się pary, przy czym samce zachowują się zupełnie biernie.

Początkowo samiec trzyma samicę pod pachami przednich kończyn, w tym zaś czasie samica wydziela z kloaki gęsty śluz i szybko

poruszając tylnymi odnóżami ubija go na puszystą, białawą, wilgotną pianę. Po ubiciu jej, samiec zsuwa się niżej, tak że jego kloaka znaj-

duje się przy otworze kloakal-nym partnerki i w tym momencie samica wydala porcję Jaj, które samiec natychmiast zapładnia.

Następnie samica znowu wydziela trochę śluzu i teraz wspólnie z samcem ubija go na pianę, która narastając otacza całą godującą parę. Z

kolei znowu następuje złożenie Porcji jaj i ich zapłodnienie. Czynności te powtarzają się dotąd, aż samica złoży wszystkie jaja w liczbie

od 60 do 70 sztuk. Wówczas samiec puszcza partnerkę i wychodzi z piany, po nim opuszcza ją również samica. Na liściach gałązek

pozostaje zawieszone kuliste lub pionowo wydłużone, pieniste gniazdo, w którego wnętrzu znajdują się zapłodnione jaja. Komórki jajowe

mają średnicę 3 mm i są zupełnie białe (pozbawione pigmentu). Rozwój ich aż do stadium wyrośniętych kijanek odbywa się wewnątrz

gniazda i trwa bardzo krótko. W miarę rozwoju, wskutek rozpuszczania się o-słon jajowych, powstaje wewnątrz gniazda rodzaj komory,

na której dnie gromadzi się płyn oraz rozwijające się w nim kijanki. Pierwszy ulewny deszcz rozpuszcza pieniste gniazdo i spłukuje z

niego kijanki do wody, gdzie wkrótce się przeobrażają. Gdy nie ma deszczu, powierzchnia gniazda twardnieje, co zabezpiecza kijanki

przed wyschnięciem. W okresie godów ż.l.j. na liściach drzew i krzewów zwisających nad wodą pojawia się wiele takich gniazd,

utworzonych przez różne pary. Te kuliste, białawe gniazda są już z daleka dobrze widoczne na tle tropikalnej zieleni. Z.l.j. występują na

Jawie i Sumatrze.

żaba latająca kostnogtowa

(Rhacophorus otiiophus) — gatunek płaza z rodziny —-żab latających. Rośnie do długości ok. 7 cm. Ma wybitnie smukły kształt ciała,

bardzo wydłużoną głowę z dużymi, wystającymi oczami oraz długie, cienkie nogi. Posiada wyjątkowo silnie skostniały szkielet czaszki.

Szparowate źrenice ustawione są poziomo. Między palcami brak błon pływnych, natomiast wszystkie palce kończą się dobrze

wykształconymi i szero-

żaba latająca malajska

kimi przylgami. Ubarwienie grzbietu jest jasnooliwkowożół-te z wzdłużnymi, cienkimi,

Żaba latająca kostnogłowa

brązowymi liniami, a brzucha jasnoszare. Tęczówki oczu są srebrzyste. Z.l.k. prowadzi nadrzewny tryb życia. Występuje na wyspie

Borneo.

żaba latająca malajska (Rha-cophorus dennysii) — gatunek płaza z rodziny —żab latających. Stanowi największy gatunek spośród

wszystkich żab latających. Długość ciała samic dochodzi do 12 cm, długość samców — do 10 cm. Ubarwienie grzbietu jest jaskrawo-

zielone z ciemnobrązowymi, żółtoobrzeżonymi i nieregularnymi plamami, ubarwienie brzucha — białe, a boki tułowia i boczne

powierzchnie ud pokryte są czarno-białym mar-murkiem. Barwy grzbietu i deseń upodobniają ż.Lm. do blaszki liścia porażonego

pasożytniczymi grzybkami Z.l.m. zamieszkuje górskie tereny porośnięte gęstymi, wilgotnymi lasami. Godujące samce wydają

donośny, metalicznie brzmiący głos, przypominający dźwięki ksylofonu. Biologia rozrodu ż.l.m. jest podobna do biologii rozrodu innych

gatunków żab latających. Na niektórych obszarach Malajów tamtejsza ludność oddaje tej żabie cześć

żaba moczarowa

boską. Podczas tłumnych p;

cesji, organizowanych w zwh ku z corocznym, uroczysfr świętem, poświęconym tej ':

bie, ż.l.m. niesione są na s] cjalnych krzesłach-trona Z.l.m. występuje na wyspa® Archipelagu Malajskiego. •||

żaba leopardowa (Rana Pipiewiji-

— gatunek płaza z rodziri||l

—-żabowatych. Rośnie do dłwĘl gości 11 cm. Ubarwienie grzbi^s* tu brązowe lub zielonkawe z" rzędami dużych, czarnych, krągławych

plam otoczonyl jasnymi obwódkami. Na b kach tułowia również wyst pują pojedyncze rzędy takii plam. Przypominają one pla mistość

leoparda. Tylne odnó za pokryte są poprzecznie wy^l dłużonymi, czarnymi plamami! Dobrze wykształcone, grubę| grzbietowe fałdy

gruczołowa! mają jasnozłocisty kolor, po-»;| dobnie jak boczne fałdy cią-«| gnące się od szczęk do nasada | przednich kończyn. Samce

po«|J| siadają duże, parzyste, zewnę-il ! trzne —rezonatory i mają zdol-'< ność wydawania kilku rodza*| jów dźwięków, mających różnił

znaczenie dla osobników tegOil

Żaba leopardowa

gatunku. Najpierw samiec wy* daje dźwięki zwabiające samc<| i samice do danego zbiorniki wodnego, inne dźwięki oznal

rniają omyłkowe uchwycenie samca przez innego samca, wreszcie inny głos wydawany jest przez samca, który już samicę uchwycił. 2.1.

występuje w Ameryce Północnej na wschód od Labradoru aż do Meksyku i Południowej Ameryki. Na całym tym obszarze ż.l. jest

gatunkiem pospolitym, żyjącym nad brzegami rozmaitych wód, w których składa jaja. Ze względu na swoją pospolitość należy do

powszechnie używanych zwierząt laboratoryjnych i używanych do badań naukowych. Uważa się ż.l. za odpo-i^" wiednik europejskich

żab, zwłaszcza "zielonych". Poza tym dostarcza człowiekowi jadalnego mięsa w postaci —żabich udek. Na całym obszarze swojego

występowania znane są liczne rasy geograficzne tego gatunku.

żaba marmurkowana, prosiak (Hemisus marmoratus) — gatunek płaza z rodziny —żabowatych (przez niektórych autorów zaliczana

do rodziny Brevicipittdae). Osiąga długość 4 cm. Ma małą głowę, barył-kowaty tułów i krótkie, grube nogi. Na szczycie górnej szczęki

sterczy niewielki, szeroki ryjek, u którego podstawy otwierają się nozdrza zewnętrzne. Z.m. często nadyma tułów, tak że robi wrażenie

chorobliwie obrzękłej. Mimo krótkich i niezgrabnych odnóży normalnie pływa. Jej grzbiet jest szarobrązowy, pokryty ciemnym,

marmurkowanym deseniem plam. Powierzchnia podgardzielowa, boki tułowia i tylne odnóża mają barwę zielonkawą, brzuch — białą. W

okresie godów samice składają zapłodnione jaja do wygrzebanych przez siebie niewielkich jamek w ziemi, położonych nad brzegiem

wody. W przeciwieństwie do ogromnej większości płazów bezogonowych, które wygrzebują jamy w ziemi za pomocą tylnych odnóży,

ż.m. drąży jamki ryjkowatym nosem, podobnie jak to robią świnie (dlatego nazwano ją "prosiakiem"). Po złożeniu jaj do ziemnej jamki

w pobliżu wody samice przykrywają je swoim ciałem i przebywają na nich tak długo, aż wylęgną się kijanki. Z chwilą ich pojawienia się

samice za pomocą swego ryjka drążą w ziemi kanał prowadzący od jamki z jajami do zbiornika wodnego. Przez ten kanał kijanki

wypływają z gniazd do wody, gdzie dalej

Żaba marmurkowana

się rozwijają. Z.m. występują w południowej i środkowej Afryce.

żaba moczarowa (Rana arvalis)

— gatunek płaza z rodziny

—żabowatych. Rośnie do długości 8 cm. Ma ostro zakończony pysk i u tylnych kończyn l modzel podeszwowy wewnętrzny. Ubarwienie

i plamistość grzbietu u obu płci są bardzo podobne do ubarwienia i plamistości grzbietu —-żaby trawnej. Dominującą barwę grzbietu

stanowi kolor brązowy w różnych odcieniach. U osobników typowych występują ciemnobrązowe, trójkątne plamy skroniowe, na środku

grzbietu za głową znajduje się plama kątowa w postaci odwróconej litery V, a na tylnych

żaba moczarowa Wolterstorffa

żaba ogoniasta

kończynach — ciemne, poprzeczne pręgi. Brzuch jest żółtawy lub białawy, pozbawiony plam, co stanowi jedną z głównych cech

odróżniających ż.m. od żaby trawnej. Znane są jeszcze 2 inne formy ubarwienia ż.m.: forma pręgowana (z szeroką, jasną pręgą wzdłuż

środka grzbietu) oraz forma plamista (z licznymi, czarnymi, rozmaicie ułożonymi plamami grzbietowymi). Samce ż.m. mają parzyste

wewnętrzne worki rezonacyjne, czarne, czteroczę-ściowe modzele na -pierwszych palcach przednich kończyn o-raz lepiej niż u samic

rozwinięte błony pływne między palcami odnóży tylnych. Ugo-dujących samców występuje szata godowa w postaci błę-kitnoliliowej

barwy grzbietu, sinoniebieskiej plamy na powierzchni podgardzielowej o-raz zwisających fałdów skórnych na tułowiu. U samic szata

godowa nie występuje, a jedynie barwy grzbietu stają się w czasie godów jaskrawsze. Głos godowy samców przypomina krótkie,

dźwięczne kwilenie. Pora godowa przypada w kwietniu (najczęściej natychmiast po godach żaby trawnej) i trwa krótko. -^-Ampleksus

jest typu pachowego. Skrzek ma postać kulistych kłębów. Liczba jaj zawiera się w granicach od 800 do 2800 sztuk. Kijanki

ciemnobrązowej barwy osiągają długość od 4 do 4,8 cm, a świeżo przeobrażone osobniki — od l do 1,5 cm. Ż.m. jest płazem o

aktywności dziennej. Żyje w suchych lasach, zwłaszcza sosnowych, oraz na łąkach. Żywi się przede wszystkim sucholubnymi

stawonogami o dziennym trybie życia, a poza tym dżdżownicami i ślimaka-K.ii. Zimuje na lądzie w rozmaitych naturalnych, ziemnych

kryjówkach; w Europie dochodzi do 700 m n.p.m., nato w górach Ałtaju sięga do sokości 1860 m n.p.m. Je gatunkiem nizinnym,

wystę] je od północnej Francji Bajkału w ZSRR. Granica ;

nocnego zasięgu ż.m. docho w Finlandii do 68°N. W Polsji ż.m. żyje na całym nizinny) obszarze kraju, jest gatunkiei mniej pospolitym

od żaby tra'9 nej. Nie podlega ochron (Tabl. VI/15).

żaba moczarowa Woltertor

(Rana aryalis woltertorffi) podgatunek płaza z gatun

-»-żaby moczarowej. Ma ona p0 dobne ubarwienie, długość clą ła i właściwości biologiczne ja!.

-»-żaba moczarowa, różni sft jednak od tej ostatniej posiada| niem wyraźnie dłuższych ko&| czyn tylnych, umożliwiających

wykonywanie znacznie dłuż-E szych skoków. Często mylona| jest z -^-żabą dalmatyńską. Za-ij mieszkuje wilgotne łąki. Wy-l|i stępuje w

Europie południowo-H

-wschodniej (w południowej Austrii, północnej Jugosławii,,!! południowej Słowacji7 na Wę-f grzech i w Rumunii). '§

żaba nilowa (Rana •mascare^S

niensis) — gatunek płaza z ro<'| dziny -s-żabowatych. Rośnie dog długości 5 cm. Ma grzbiet oliw-H kowozielony lub brązowozielo-|| ny, z

licznymi, ciemnymi plani-'| karni, a często też z jasną ltni%| kręgową wzdłuż grzbietu. U|| samców występują czarne re-|| zonatory. Ż.n.

zamieszkuje rze-H ki i ich rozlewiska. Szczególnie licznie występuje w rozlewiskach Nilu. Mimo pospolitego występowania biologia jej

jestj słabo poznana. Wśród licznyclii| bóstw starożytnych EgipcjaH,| ż.n. odgrywały ważną rolQ.j Symbolizowały odrodzenie siĄ

człowieka po śmierci i ^ związku z tą wiarą w TebacB

żaby te balsamowano razem z ciałem zmarłego. Egipska bogini Heka, będąca wcieleniem wody, zamiast głowy ludzkiej nosiła głowę ż.n.

Gatunek ten występuje w całej prawie Afryce, od Egiptu poprzez Afrykę tropikalną aż do południowych jej krańców, oraz na Madaga-

skarze.

żaba ogoniasta (Ascaphus truei)

— gatunek płaza z rodziny lio-pelm (Leiopelmidae), rzędu

-upłazów bezogonowych. Rośnie do długości 5 cm. Z ogólnego pokroju ciała jest podobna do rzekotek. Należy do najbardziej

prymitywnych współcześnie żyjących płazów bezogonowych. Wykazuje wszystkie zasadnicze cechy rodziny liopelm. Swoistą,

wyjątkową wśród płazów bezogonowych cechą ż.o. jest występowanie na końcu tułowia samców miękkiego, walcowatego i ostro

zakończonego przydatka długości ok. l cm. Położeniem swoim i kształtem przypomina on ogon, jednak z właściwym ogonem nie ma

nic wspólnego, brak w nim bowiem kręgów i mięśni ogonowych. Przydatek ten, okryty skórą, jest rurkowatym przedłużeniem kloaki, o

czym świadczy otwór znajdujący się na końcu tego wyrostka. Gra on rolę narządu kopulacyjnego, gdyż samce w stanie ->-ampleksus

wprowadzają go do otworu kloakalne-go samic i bezpośrednio przekazują plemniki do jej jajowodów, gdzie następuje zapłodnienie jaj.

Wśród płazów bezogonowych tego rodzaju zapłodnienie wewnętrzne spotyka się bardzo rzadko. Samice wyrostka tego nie mają, a ich

otwór kloakalny otacza niska, lejkowata brodawka. Palce ż.o. są długie i cienkie, błony pływne między palcami tylnych

kończyn — bardzo słabo rozwinięte, a oczy duże z eliptycznymi, ustawionymi poziomo

Żaba ogoniasta

źrenicami. Skóra jest gładka lub pokryta małymi brodawkami. Ubarwienie grzbietu ż.o. bywa przeważnie szarobrązowe z czarnymi,

nieregularnymi plamami, między oczami widnieje żółtawozielona plama, a brzuch jest koloru jasnokremo-wego. Ubarwienie może ulegać

zmianie w zależności od warunków środowiska na ciemniejsze lub jaśniejsze. Z.o. zamieszkuje obszary górzyste, pokryte cienistymi

lasami, gdzie znajdują się bystre, płytkie strumienie o czystej, zimnej wodzie, której temperatura w okresie lata waha się w granicach od

4° do 5°C. W warunkach hodowlanych wymaga wody o temperaturze topniejącego lodu. W suchej porze roku pozostaje wyłącznie w

wodzie, natomiast w porze deszczowej wychodzi na ląd i przez cały okres opadów przebywa nad brzegiem wody albo wędruje na

niewielkie odległości od strumienia. Z.o. nie prowadzi życia towarzyskiego, jednak w miejscach szczególnie dogodnych dla jej pobytu

spotyka się po 2 lub 3 osobniki razem. Z.o. żywi się rozmaitymi małymi stawonogami, jak pająki,

żaba oranżcryjna

żaba pięciopalczasta

stonogi, chrząszcze i gąsienice. Jej pora godowa trwa od maja do końca sierpnia. Osobniki go-dujące kojarzą się w wodzie. Samce nie

mają zdolności wydawania głosu godowego (prawdopodobnie jest to adaptacja, gdyż wśród głośno szumiących wód górskich potoków głos

godowy nie byłby w ogóle słyszalny). Jaja składane w sznurach przyklejane są do spodniej powierzchni kamieni leżących na dnie

strumieni. Liczba jaj wytwarzanych przez l samicę waha się w granicach od 28 do 50 sztuk. Komórki jajowe są duże, średnica ich wynosi

od 5 do 6 mm, średnica zaś całego jaja z osłonkami (po ich napęcznieniu w wodzie) — 8 mm. Wylęg kijanek następuje po upływie ok.

miesiąca. Po opuszczeniu osłon jajowych przyczepiają się one natychmiast do powierzchni kamieni, chroniąc się w ten sposób przed

porwaniem przez rwący prąd wody, ale mogą również na niewielką odległość płynąć pod prąd. Kijanki są ciemno ubarwione, pokryte

licznymi, małymi, jaśniejszymi plamkami. Kształt ich głowotułowia (widziany z góry) jest klinowaty i mają one niską, długą płetwę

ogonową, której grzbietowy fałd, w przeciwieństwie do kijanek żyjących w wodach stojących, nie zachodzi na tułów. Otwór oddechowy

(spiraculum) znajduje się na brzusznej powierzchni ciała. Liczba rzędów rogowych ząbków na górnej wardze wynosi 2 lub 3, na dolnej —

od 7 do 10. Do przysy-sania się do powierzchni kamieni służy kijankom duży, tarczowato rozszerzony aparat gębowy. Żywią się one

poroś-lami i glonami, które zeskro-bują ząbkami z powierzchni głazów. Przeobrażają się najwcześniej po upływie roku. W

północnych obszarach wyst" wania, gdzie strumienie^ wyjątkowo zimne i częściom pokryte lodem, kijanki róż jaja się ok. 3 lat i

osiągają końcu długość ok. 5 cm. ;

występują w zachodnich ™ szarach Ameryki Północnej t| Kanadzie, w paśmie ciągnąc się ok. 160 km wzdłuż wybr ży Pacyfiku.

żaba oranżeryjna (Eleuthe dactylus planirostris) — gat nek płaza z rodziny -»-żab p łudniowych. Rośnie do dług ści 3,5 cm.

Ubarwienie grzbie wykazuje charakterystyca zmienność osobniczą. U jednyl okazów grzbiet o różowobrąi zowym tle pokryty jest

kilkoma jasnymi, podłużnymi liniał mi, u drugich widoczne są nie4 regularne, brązowe plamy, u innych występują obydwa de-^, senie

równocześnie. WszystkiasI 3 formy plamistości spotyka siA w potomstwie jednej pary ro-l| dzicielskiej, zaś charakterysty-IJ czny dla

danego osobnika deseni skóry nie ulega zmianom Wj ciągu jego życia. Z.o. jest ak-H tywna nocą, jedynie w czasie''! deszczu pojawia się

również w ą dzień. W okresie suszy zagrze-';y buje się w wilgotnej glebie dla.| ochrony przed wyschnięciem,! Czynnikami, które

warunkują:! jej normalne życie, aktywnośNj i żerowanie, są wysoka tempe-ij ratura i duża wilgotność po-j wietrzą. Natomiast już przy|

temperaturze powietrza 16°% staje się ociężała i przy dal-.H szym spadku temperatury tracie normalną ruchliwość. Z.o. prze-',! bywa

wśród niskiej roślinnościj naziemnej, krzewiącej się na§ wilgotnych glebach, zaś szcze-» gólnie korzystne warunki bytuj pod względem

temperatury! otoczenia i wilgotności znajduj je w oranżeriach, gdzie chętniej i często przebywa. Godujący|

?amiec wydaje rytmiczne piszczące głosy podobne do kwilenia kaczych piskląt. W odróżnieniu od ogromnej większości płazów

bezogonowych, ż.o. podobnie jak inne gatunki z tego rodzaju nie składa jaj do wody, ale na wilgotnej ziemi pod opadłymi liśćmi lub w

szczelinach gruntu. W czasie pory deszczowej jaja składane są pojedynczo i cały ich rozwój zarodkowy oraz larwalny odbywa się

wewnątrz osłon jajowych, brak więc stadium wolnej larwy. Rozwój trwa krótko. Po 16—20 dniach od chwili złożenia jaj, przeobrażone

osobniki przy pomocy

—-zęba jajowego rozrywają stwardniałe osłonki jajowe i wychodzą na zewnątrz. Mają wtedy l cm dł. W ten sposób ż.o. unika

najbardziej niebezpiecznego dla życia płaza stadium rozwojowego, jakim jest

—>metamorfoza w otwartym środowisku. Po roku od opuszczenia osłon jajowych, ż.o. uzyskuje dojrzałość płciową. Na pokarm jej

składają się rozmaite małe owady, w tym głównie mrówki. Z.o. występuje na Kubie, Bahamach i innych wyspach Morza Karaibskiego

oraz na południowo-wschod-nich obszarach Ameryki Północnej. Na Florydzie i Jamajce została sztucznie zasiedlona.

żaba owcza (Hypopachus vario-losus, dawniej H. cuneus) — gatunek płaza z rodziny ->-żab wąskopyskich. Osiąga długość 4,5 cm.

Ubarwienie grzbietu brązowe, z małymi ciemnymi plamkami i wzdłużną żółtą linią kręgową. Kształt tułowia wybitnie jajowaty, pysk nie-

proporcjonalnie krótki, otwór gębowy mały. Pierwsze palce tylnych kończyn opatrzone są łopatkowatymi, rogowymi naroślami

służącymi do zagrze-

bywania się w ziemi. Prowadzi lądowy i nocny tryb życia, w dzień przebywa pod zwalonymi pniami palm, w norach gryzoni i innych

kryjówkach ziemnych. Godujący samiec wydaje głos podobny do beczenia owcy. Ż.o. występuje od Teksasu w Stanach Zjednoczonych

do Yeracruz w Meksyku.

żaba pięciopalczasta (Leptodac-tylus pentadactylus) — gatunek płaza z rodziny —-żab południowych. Jest najbardziej typowym i

największym przedstawicielem tej rodziny. Rośnie do długości 21,5 cm. Ma grzbiet ciemnozielony, oliwkowy lub brązowy. Nazwa

gatunkowa pochodzi od szczątkowego piątego palca w przednich kończynach. U godujących samców boczne powierzchnie tylnych nóg

są jaskrawopomarańczowe lub czerwone. Prócz tego występują u nich na pierwszych palcach przednich kończyn o-stre, czarno

zabarwione, rogowe ciernie, przypominające swoim wyglądem dodatkowe piąte palce. Podobnie ostre i twarde naroślą tworzą się w

okresie godowym u samców na skórze okolicy mostkowej. Te wytwory skórne umożliwiają im przytrzymywanie samicy w czasie —>-

ampleksus i składania jaj. Podobnie jak u wielu gatunków z rodziny żab południowych, rozwój jaj ż.p. odbywa się wyłącznie na lądzie.

Samice składają jaja otoczone pienistą masą w małych jam-kach ziemnych, wygrzebywanych przez samce. Rozwój zarodkowy trwa 5

dni, a opuszczanie osłon jajowych przez kijanki następuje w okresie deszczów. Poprzez rozlewiska kijanki dostają się do kałuż. 2.p.

występują w Ameryce Południowej i Środkowej oraz na Małych Antylach.

żaba potudniowobrazylijska

żaba poludniowobrazylijska (Eleutherodactylus nasutus) — gatunek płaza z rodziny —-żab południowych. Osiąga długość 4 cm.

Ubarwienie brązowe w różnych odcieniach, plamiste. Ż.p. ma spiczasty nos i długie nogi. Mimo tej ostatniej cechy jest ona płazem

powolnym, niechętnie skacze i w związku z tym daje się łatwo schwytać. , Żyje na bezleśnych górzystych obszarach, gdzie przebywa na

liściach i gałązkach wysokiej roślinności trawiastej i krzaczastej, kilkadziesiąt cm nad powierzchnią ziemi. Samiec siedząc wśród

roślinności wydaje głos godowy podobny do dźwięku kastanietów, jednak bardzo nierytmiczny. Samica składa kilkanaście jaj między

liśćmi roślin na wysokości 1,5—

—2 m nad ziemią 2.p. występuje wyłącznie w południowej Brazylii.

żaba południowa karłowata

(Leptodactylus marmoratus, dawniej nanus) — gatunek płaza z rodziny -^żab południowych. Rośnie do długości 2 cm. Najmniejszy

gatunek w rodzinie. Należy do nielicznych gatunków płazów bezogonowych składających jaja do ziemi z dala od wody. Samica wygrze-

buje w ziemi płytki dołek, składa do niego 8—10 jaj, następnie zasypuje je ziemią, zostawiając niewielki otwór. Przeobrażone osobniki

wychodzą przez ten otwór, początkowo przebywają w pobliżu gniazda, a w razie niebezpieczeństwa wracają do niego. Z.p.k. występuje w

Ameryce Południowej na obszarze Brazylii, w płn. Argentynie, Gujanie i wschodniej Wenezueli.

żaba rogata (Ceratophrys ornatu) — gatunek płaza z rodziny

-••żab południowych. Osiąga

długość 20 cm. Należy do na piękniej ubarwionych płazów Na jaskrawozielonym t grzbietu widnieją u niej duże2 nieregularne,

czerwonobrązow plamy z żółtymi obwódkami, przez środek grzbietu biegn wzdłużny, jaskrawoczerwor pas. 2.r. charakteryzuje nil

proporcjonalnie duża, silnii wysklepiona głowa, duże, osa' dzone na wierzchu głowy ócz;

oraz potężne szczęki. Nazw;

ż.r. pochodzi od sterczących nad oczami i ostro zakończo-1 nych wyrostków skórnyctl przypominających rogi. Ż.r. za-(| mieszkuje

tereny leśne i pro*| wadzi lądowy tryb życia. Jestl, niezwykle drapieżna i żarłocz-^ na. Na pokarm jej składają siq':^ rozmaite,

stosunkowo duże ''s! zwierzęta, które z łatwością'|| pokonuje i pożera (myszy,' ja- "-f:

szczurki, płazy), oraz mięczaki, "|| gąsienice, owady. W hodowli-;.|| chętnie pożera nawet duże ,:^ szczury. Dla człowieka ukąszę- l|( nie

jej jest bardzo bolesne. 2.r. .Jjjl czatuje na ofiary z ukrycia, 'H. przy czym zagrzebuje się w'.^ ściółkę leśną tak głęboko, że H. z nory

sterczą tylko jej oczy. . % W czasie posuchy wykazuje |! niezwykłą wśród płazów właś- ,|;

ciwość: zagrzebuje się płytko |^ w ziemi, otacza szczelnym ko- ^ konem, utworzonym z włas- 'Jj' nych wylinek oraz ze śluzu, i .i^,;

zapada w letarg. Kokon, będący ^ dokładnym "odlewem" kształ- y:

tu ciała ż.r., chroni ją przed ||, wyschnięciem. Po nawrocie ;S. wilgotnej pogody, budzi się z H letargu, rozrywa kokon i ioz-'s% poczyna

normalne życie. 2.r.'j||1 występuje w południowo—"|| -wschodniej części Ameryki ^ Południowej na terenie Argen- ^H. tyny i Brazylii.

^

żaba rycząca, żaba wół (Rana|

catestieiana) — gatunek z ro-|| dziny ->-żabowatvch. naiwiek-3

żaba rycząca

szy płaz bezogonowy Ameryki Północnej. Długość jej tułowia dochodzi do 20 cm, długość samych odnóży — do 25 cm, a ciężar — do

600 g. Na grzbiecie brak wzdłużnych fałdów gruczołowych (charakterystycznych dla wielu gatunków z rodziny żabowatych), natomiast

występują fałdy skórne ciągnące się od tylnego krańca orbit oczu ponad błonami bębenkowymi aż do nasady przednich odnóży. Błony

bębenkowe są bardzo duże, u samców większe niż u samic. Samce mają parzyste wewnętrzne worki rezonacyjne, widoczne dopiero w

czasie wydawania głosu godowego. Czwarte palce tylnych odnóży są silnie wydłużone i znacznie większe od pozostałych, co stanowi

ważną cechę gatunkową. Między palcami tylnych odnóży widnieją dobrze wykształcone błony pływne, sięgające do końca palców.

Eliptyczne źrenice oczu ustawione są poziomo. Ubarwienie grzbietu jest oliwkowobrązowe lub zielonkawe, ze słabo zarysowaną ciemną

plamistością. Tylne odnóża zdobią szerokie, ciemnobrązowe, poprzeczne pręgi. Brzuch ma barwę białawą. Znane są też osobniki me-

lanistyczne o zupełnie czarnym grzbiecie i silnie plamistym brzuchu. 2.r. prowadzi częściowo lądowy, a częściowo wodny tryb życia.

Przebywa nad różnymi zbiornikami wód stojących, rzadziej bieżących, obficie zarośniętych szuwarami i nadbrzeżnymi zaroślami. Spo-

tyka się ją przeważnie nad jeziorami, dużymi stawami, sta-rorzeczami oraz nad brzegami wolno płynących, dużych rzek. Na lądzie w

pobliżu zbiornika wodnego czatuje na zdobycz, a w razie niebezpieczeństwa u-cieka do wody. Jest drapieżna i niezwykle żarłoczna. Poza

rozmaitymi robakami, owadami i ślimakami pożera wszelkie małe kręgowce, które tylko potrafi połknąć — ryby, płazy, małe żółwie,

pisklęta ptaków wodnych i małe ssaki. W pozago-dowym okresie życia ż.r. żyje samotnie, natomiast w czasie godów gromadzi się

bardzo licznie w dużych zbiornikach wód stojących, przy czym samce, zwłaszcza duże, trzymają się jednak w pewnej odległości od siebie,

zajmując określony obszar. Godujące samce wydają niezwykle donośny głos godowy, przypominający buczenie syreny okrętowej lub ry-

czenie bydła. Termin składania jaj u ż.r. zależy od położenia geograficznego i od temperatury wody. Na południowych obszarach

występowania tego gatunku pora godowa przypada w maju, na północnych — dopiero w lipcu. Składanie jaj zachodzi przeważnie w nocy

przy temperaturze powietrza 21°C, wody — 17°C. Samice składają od 10 000 do 20 000 jaj w grubych, galaretowatych, podłużnych

pakietach długości kilkudziesięciu centymetrów. Średnica komórki jajowej wynosi 1,5 mm. Biegun twórczy jaja jest ciemny, biegun od-

żywczy — jasny. Pakiety skrzeku unoszą się na powierzchni wody. Kijanki opuszczają o-słonki jajowe po upływie ok. l tygodnia. -^-

Przeobrażenie ich na obszarach południowych następuje po upływie l roku, natomiast na północnych dopiero w 3 roku życia, przy dłu-

gości kijanek wynoszącej ok. 14 cm. Mięso ż.r. jest jadalne i bardzo cenione. W związku z tym sprawione udka lub całe tusze ż.r.

sprzedaje się w sklepach mięsnych w wielu krajach obok mięsa innych zwierząt rzeźnych. Duży popyt na mięso spowodował zakładanie

żaba ryżowa

żaba szczekająca

ferm, w których rozmnaża się i hoduje ż.r. dla celów konsumpcyjnych. W warunkach hodowlanych przeżywają one 7 lat. Naturalnym

siedliskiem ż.r. są wschodnie części Ameryki Północnej z wyjątkiem południowej Florydy. W zachodniej części Ameryki Północnej żaby

te zostały sztucznie zaaklimatyzowane. W północnych rejonach występowania ż.r. liczebność ich jest znacznie mniejsza niż w połud-

niowych, nigdzie jednak nie pojawiają się masowo.

żaba ryżowa (Rana limnocha-ris) — gatunek płaza z rodziny

->żabowatych. Rośnie do długości 7 cm. Samica jest większa od samca. Ubarwienie grzbietu zielonkawe lub brązowe, plamiste z jasną

linią kręgową lub bez niej. Na górnej i dolnej szczęce widoczne są poprzeczne ciemne plamy. Nie występują gruczołowe fałdy grzbietowe.

Z.r. jest ściśle związana ze środowiskiem wodnym, licznie występuje na polach ryżowych, dla których jest bardzo charakterystyczna.

Przebywa również w rozmaitych małych stawkach, jednak rozmnaża się głównie na polach ryżowych. Spotyka się ją na nizinach,

rzadziej w górach, gdzie w niektórych rejonach dochodzi do 2000 m n.p.m. Z.r. występuje w południowo-

-wschodniej Azji, na Filipinach, Japonii, na Cejlonie, Półwyspie Malajskim, w Birmie, Indiach i w południowych Chinach. Wszędzie na

obszarze swojego występowania ż.r. jest poszukiwanym jadalnym gatunkiem płaza.

żaba seszelska (Sooglossus

seychellensis) — gatunek płaza z rodziny -róabowatych. Zamieszkuje tereny górzyste, pozbawione wód stojących. W| stępują na nich

tylko wara§ płynące strumienie, który| silny prąd uniemożliwia na| woj jaj i larw w wodzie. \| związku z tym ż.s. charakter żuje ściśle

lądowy, a przy ty niezwykły sposób rozmnażani Samice składają duże, boga w żółtko jaja na powierzch wilgotnej ziemi lub na wilgo nych

liściach niskich roślin. ' tych warunkach w jajach o bywa się rozwój zarodkom Wylęgłe z nich kijanki ms już dobrze rozwinięte zawias

tylnych kończyn, larwalny parat gębowy zaopatrzony." rogowe ząbki, skrzela zewi trzne lub często już skrz wewnętrzne (tworzące

przejściowo u kijanek płaz bezogonowych w trakcie za kania skrzel zewnętrznyc ukryte w komorze skrzelov opatrzonej otworem skrzel

wym, wreszcie dobrze roz< niętą płetwę ogonową. Po op szczeniu osłon jajowych kijar wpełzają na grzbiet samca, którym przebywają aż

do kończenia metamorfozy. Ł mieć w tym czasie pełni ro^ opiekuna strzegącego kijance Początkowo kijanki oddychali skórą,

zwłaszcza ogona, w minii rę zaś rozwoju funkcję oddft chowa przejmują płuca. 2 " występują wyłącznie na Wy pach Seszelskich.

żaba siodłała (Brachycephalu

ephippium) — gatunek płaza rodziny ->-żab kikutowatyc Osiąga długość 2 cm. Ubarw nie grzbietu żółte, tęczóv oczu czarne. W skórze

grzb tu leży płytka kostna tworzi rodzaj siodła. Srodowiskifl życia ż.s. są tereny lesist gdzie przebywa na ziemi wśr^ obumarłych pędów

roślf Szczególnie licznie występd na silnie zalesionych szczyt;

gór w południowo-wschodniej Brazylii, m.in. w samym mieście Rio de Janeiro i w północnych rejonach Ameryki Południowej.

żaba siwa (Chiromantis xeram-pelina} — gatunek płaza z rodziny —>-żab latających. Rośnie do długości 8 cm. Wszystkie palce u teg'o

gatunku wieńczą duże i szerokie przylgi. Pierwsze palce przednich odnóży są przeciwstawne pozostałym, tak że ż.s. może nimi

swobodnie jak dłonią obejmować gałązki. Palce tylnych odnóży spinają błony nie dochodzące do ich końców. W przednich odnóżach

błony między palcami nie występują. Źrenice oczu są poziomo ustawione. Grzbiet ma barwę szaropopielatą, często siwą (stąd nazwa

gatunkowa) lub niemal białą, brzuch — białą, a boki tułowia pokrywają nieregularne, ciemne plamki. U samców powierzchnia podgar-

dzielowa jest czarna. Ż.s. prowadzi nadrzewny tryb życia. Zamieszkuje korony drzew i krzewów, z reguły nieruchomo przesiaduje na

poziomo ułożonych gałęziach, na których jest bardzo trudna do zauważenia. Wpuszczona do wody dobrze pływa., W porze godowej, po-

Źaba siwa

dobnie jak inne żaby latające, buduje pieniste gniazdo na ; < ^isających nad wodą gałązki kach i liściach. Skojarzona para ż.s. wspólnie

ubija pianę ze śluzu wydalanego przez samicę wraz z jajami, przy czym długie ubijanie piany powoduje dobre jej napowietrzenie. Do

gniazda zostaje złożonych ok. 150 białych, pozbawionych pigmentu jaj. Po pewnym czasie pod wpływem promieni słonecznych

powierzchnia gniazda pokrywa się cienką, twardą skorupką, natomiast w jego wnętrzu pozostaje dużo wilgoci, w której rozwijają się ki-

janki. Po ukończeniu pewnego etapu rozwoju, przez otwór powstający w dnie gniazda kijanki wypadają do wody i wkrótce się

przeobrażają. Samice wykazują swoistą opiekę nad gniazdami. Przesiadują na nich nieruchomo, obejmując je odnóżami. Co pewien czas

jednak wchodzą do wody i zwilżone natychmiast wracają, dostarczając w ten sposób gniazdom wilgoci. Jeśli samicę usunie się z gniazda,

wówczas jego powierzchnia tak silnie wysycha i twardnieje, że kijanki nie mogą go opuścić i wszystkie zamierają. Ż.s. występują w

środkowej i południowej Afryce.

żaba szczekająca (Eleuthero-dactylus augusti latrans} — podgatunek płaza z rodziny —>-żab południowych. Osiąga długość ok. 10

cm. Największy gatunek z rodzaju Eleuthero-dactylus. Z pokroju ż.sz. podobna jest do ropuchy, posiada bowiem szeroką głowę, krępy,

pękaty tułów i krótkie odnóża, poza tym w razie niebezpieczeństwa nadyma się jak ropucha. Ż.sz. prowadzi nocny tryb życia, w dzień

zaś kryje się w norach, pod kamieniami i w innych ziemnych zakamarkach. Jest słabym pływakiem. Na brzusznej powierzchni ciała ż.sz.

posiada fałd skórny dzia-

żaba szponiasta

żaba śmieszka

łający jak przylga. Przy jej pomocy może się silnie przyczepić do gładkich powierzchni, w tym nawet do pionowo ułożonych ścian

kamieni. W porze deszczowej odbywa gody, trwające od lutego do maja. Godujący samiec wydaje donośny głos łudząco podobny do

szczekania psa, szczególnie foksteriera ostrowłosego. Samica składa jednorazowo ok. 50 dużych jaj, które umieszcza na lądzie, w

szczelinach między kamieniami lub w ziemnych norkach. Samiec po złożeniu jaj przez samicę nie oddala się od nich i przebywa w

pobliżu przez cały czas ich rozwoju. Po 25—30 dniach przeobrażone młode żabki opuszczają osłony jajowe. W końcowym okresie

rozwoju samiec strzegący jaj zwilża je moczem. Jest to jedyny znany wśród północnoamerykańskich płazów bezogo-nowych przykład

swoistej opieki nad potomstwem. Młode uzyskują dojrzałość płciową po

3 latach od chwili opuszczenia osłon jajowych. Odżywiają się rozmaitymi stawonogami, w tym głównie mrówkami, chrząszczami i

pająkami. Z.sz. występuje w Ameryce Północnej, od północnych obszarów stanów Teksas i Nowy Meksyk do północnego Meksyku.

żaba szponiasta -oplatana.

żaba szponiasta karłowata (Hy-menochirus boettgeri} — gatunek płaza z rodziny -^-bezjęzy-cznych. Rośnie do długości

4 cm. Podobnie jak inne gatunki z jej rodziny nie ma języka, powiek na oczach oraz zębów na szczęce i żuchwie. Różni się od -^-

grzbietoroda amerykańskiego — swojego krewniaka — brakiem narządów dotykowych na końcach palców przednich odnóży oraz

obecnością dobrze wykszti nych błon pływnych mi palcami tych odnóży. Ta o nią cecha jest wyjątkową ściwością wśród żab o śd

wodnym trybie życia. Z.S! pływa w wodzie, porusza obydwoma parami kończyn \ wiosłami. Podobnie jak u -»•( tany, jej 3 pierwsze

palce < nych odnóży zakończone '| pazurami. Ż.sz.k. żyje wyła nie w wodzie, na ląd nie \ chodzi. Zamieszkuje m zbiorniki wodne

położone wś tropikalnych lasów. Składa j kilka razy do roku, a w i runkach hodowlanych — pf cały rok. Głównym czynniktó

wyzwalającym porę godowi jest podwyższenie się temp ratury wody. Skrzek w postfl kilku lub kilkunastu małyc kulistych,

galaretowatych fi:

kietów, zawierających łączni ok. 200 jaj, przykleja się dl roślin wodnych. Średnica Kłl mórki jajowej wynosi 0,9 na ' Zarodki rozwijają

się barć szybko. Kijanki opuszczi osłonki jajowe po ukończeń rozwoju zarodkowego, trwa}. cego zaledwie 24 godziny, l 4 dzień pływają,

a po 24 dniać przeobrażają się. Ż.sz.k. ws stępują na terenie środkowej"] zachodniej Afryki — w Karne runie, Gabonie i Kongo.

żaba sztyletowata (Rana hos

— gatunek płaza z rodzin

-^żabowatych. Osobniki te(( gatunku posiadają szczegółu broń umożliwiającą im ratunę w razie niebezpieczeństw! mianowicie kciuki

przednie kończyn przekształcone są 1 długie, ostre i twarde, skos| niałe wyrostki, pokryte cienN skórą, a skierowane do OJ ciała. W

przypadku uchwyci nią odnóżami małego zwierz cia lub choćby wzięta prz człowieka do ręki, mocno

ciska przednie kończyny np. na palcu ręki i wbija swoje "sztylety" do ciała napastnika tak głęboko, że powstają krwawiące rany. W ten

sposób napastnik zostaje odstraszony. Ż.sz. jest płazem szczególnie ruchliwym i zręcznym, dającym się z trudnością schwytać. Przebywa

w szczelinach między kamieniami, zwłaszcza pod wy-1 sokimi drzewami. Z.sz. wystę-' puje na górzystych terenach wyspy Okinawa w

Japonii. Mięso ż.sz. jest jadalne i wysoko cenione pod względem smakowym, dawne obyczaje i ludowe podania przypisują mu duże

znaczenie lecznicze w wielu chorobach. ,- •''

żaba śmieszka (Rana rźdźbun-da) — gatunek płaza z rodziny ->-żabowatych, największy z grupy żab ,,zielonych". Jej samce rosną do

długości 13 cm (w Polsce — do 11 cm), samice — do 17 cm (w Polsce — do 14 cm). Ubarwienie grzbietu jest oliwkowozielone lub oliw-

kowobrązowe, z dużymi, nielicznymi, ciemnobrązowymi l plamami o nierównych brze-

Żaba śmieszka

; »: gach. Zdarzają się osobniki

y J pozbawione plam. Brak żółtych

l;'] plam w pachwinach tylnych

|j kończyn. Wzdłuż grzbietu widnieje jasnozielona linia kręgowa, szeroka, o nierównych brzegach. Białą brzuszną powierzchnię

ciała pokrywają czarne plamki. Modzele po-deszwowe są bardzo słabo rozwinięte. Samce mają parzyste, ciemno zabarwione zewnętrzne

worki rezonacyjne oraz jednolite, ciemnobrązowe mo-dzele godowe na pierwszych palcach przednich kończyn. Barwy godowe nie

występują. Głos godowy samców można wyrazić sylabami "bre ke ke ke". Pora godowa rozpoczyna się w połowie maja i trwa na ogół do

końca czerwca. ->-Am-pleksus jest typu pachowego. Skrzek ma postać nieregularnych kłębów. Liczba składanych jaj wynosi od ok.

6000 do ok. 16 000 sztuk. Kijanki osiągają długość w granicach od 10 do 12 cm, a dopiero co przeobrażone osobniki — od 2,5 do 3,5

cm. 2.ś. żyje w dużych zbiornikach wodnych — w jeziorach, stawach, starorzeczach. Wykazuje aktywność dzienną. Żywi się przeważnie

rozmaitymi stawonogami, dżdżownicami i ślimakami. Duże osobniki ż.ś., zwłaszcza samice, pożerają również małe kręgowce, w tym

ryby, płazy, jaszczurki, węże, pisklęta wodnych ptaków, ry-jówki i myszy. 2.ś. odbywa sen zimowy na dnie wód. Zamieszkuje głównie

niziny, w górach sięga zwykle do 1000 m n.p.m., w górach Kaukazu — do ok. 2500 m n.p.m. W Polsce ż.ś. znana jest z nielicznych

stanowisk rozsianych na całym niżu; na południu kraju dochodzi do ok. 350 m n.p.m. Forma typowa ż.ś. występuje w środkowej,

wschodniej i po-łudniowo-wschodniej Europie. Północna granica jej zasięgu nie przekracza 60°N. W Polsce ż.ś. podlega częściowej

ochro-

żaba śpiewająca

żaba włochata

żaba śpiewająca (Rhacophorus buergeri) — gatunek płaza z rodziny —>-iab latających. Rośnie do długości 6 cm. Ma wszystkie palce

zakończone dużymi przylgami. Ubarwienie jej grzbietu jest zielonkawo-szare lub żółtawe, z charakterystycznym, ciemnym deseniem,

tworzącym literę H lub X, ubarwienie brzucha — jasnoszare, a tylne odnóża pokrywają ciemne, poprzeczne pręgi. 2.ś. prowadzi

naziemny tryb życia. Zamieszkuje przeważnie tereny kamieniste nad szybko płynącymi górskimi strumieniami, w których rozwijają się

jej kijanki. Na ziemi sprawnie skacze, a za pomocą przylg potrafi wspinać się na gałęzie krzewów i z łatwością przyczepiać się do

wszelkich gładkich powierzchni. Samce ż.ś. wydają niezwykle melodyjny i piękny/ głos, podobny do śpiewu ptaka, w związku z czym

sprzedawane są na targach po wysokiej cenie. Hoduje się je w domach zamiast ptaków śpiewających. 2.ś. występują w Japonii.

.żaba świstun (Leptodactylus ocellatus) — gatunek płaza z rodziny -s-żab południowych. Rośnie do długości 13 cm. Jej .grzbiet i boki

tułowia pokrywają wzdłużne listwy skórne w liczbie od 8 do 10. Na oliwko-wozielonym grzbiecie widnieją ciemne lub całkiem czarne

nieregularne plamy. Listwy skórne są ciemnozielone, a brzuch żółtawy. Samce mają zgrubiałe przednie kończyny i

-silnie rozwinięte rogowe naroślą na dośrodkowych powierzchniach obu kciuków. Błony pływne między palcami

•kończyn nie występują. 2.ś. zamieszkuje tereny pokryte .roślinnością trawiastą i zaroślami, między którymi znajdują się małe zbiorniki

stojących. Prowadzi no tryb życia, w dzień zaś krywa się w rozmaitych ka żach, bagnach itp. W cz« nocnych wędrówek wyd

charakterystyczny, głośny przeciągły świst, natomiast czasie pory godowej sani wydają odmienny, przerywał głos, podobny do uderzeń

śle kiery podczas ciosania drewi We wrześniu i październikm mice składają wśród roś wodnych jaja otoczone pienista białkową

substancją. Następna układają się na nich i pilnuji rozwijających się zarodkowi 2.ś. występuje w Ameryce Po łudniowej — w Argentynie

Boliwii oraz Urugwaju, aż Wenezueli.

żaba trawna (Rana temporar

— gatunek płaza z rodzir

—^-żabowatych. Długość san^j ców dochodzi do 10 cm, samifl

— do 10,5 cm. Ubarwienif grzbietu u obu płci jest bardz zmienne. Głównymi barwan są brązowa i oliwkowozielon w rozmaitych

odcieniach. Po2®^ tym występują ciemnobrązowa,;

lub czarne plamy — trójkątnej plamy skroniowe, na środkuj grzbietu za głową plama %fi{ kształcie odwróconej litery W oraz

poprzeczne, ciemne pręgfc. na tylnych kończynach. U liczśy nych osobników dodatkowa nieregularne, czarne plamfe pokrywają cały

grzbiet. BrallĘ linii kręgowej. Na brzucha znajdują się kolorowe, nieref gularne plamki, tworzące de^ sen mozaikowy. Samce maj<

parzyste wewnętrzne worq rezonacyjne, dające się zauwa^j żyć tylko w czasie wydawantf głosu, i czteroczęściowe, czafi ne modzele na

pierwszych pal' cach przednich kończyn. Gł<r godowy samców przypomin ciche mruczenie lub chrobota

nie. U samców występuje szata godowa w postaci sinonie-bieskiej plamy na podgardzie-Iowej powierzchni głowy, burej, niebiesko

mieniącej się barwy. grzbietu oraz zwisających z tułowia fałdów skórnych wypełnionych naciekiem lim-fy. U większości godujących

samców normalna plamistość grzbietu okresowo zanika. U samic szatę godową charakteryzują barwy bardziej jaskrawe niż normalne

ubarwienie oraz silnie rozwinięte brodawki pochodzenia naskórkowego, pojawiające się na grzbiecie. Pora godowa ż.t. rozpoczyna się z

końcem marca i trwa od 2 do 3 tygodni. ->-Ampleksus jest typu pachowego, a skrzek ma postać kulistych, regularnych kłębów. Liczba

składanych jaj waha się w granicach od ok. 900 do ok. 3500 sztuk. Kijanki osiągają długość od 4,5 do 5,2 cm, a świeżo przeobrażone

osobniki — od l do 1,5 cm. 2.t. zamieszkuje rozmaite lądowe środowiska ekologiczne na nizinach, jak i w górach. Spotyka się ją naj-

częściej w lasach, rzadziej na polach uprawnych, łąkach i w sadach. Jest aktywna o zmierzchu i w nocy. W skład jej pokarmu wchodzą

głównie owady, w tym chrząszcze i muchówki o nocnym trybie życia, a w mniejszych ilościach rozmaite inne stawonogi oraz

dżdżownice i ślimaki. Sen zimowy odbywa wyłącznie na dnie wód płynących. Występuje w północnych i środkowych obszarach Europy i

Azji, od Pirenejów aż do Japonii włącznie, z niewielkimi przerwami na Syberii. W górach dochodzi do ok. 3000 m n.p.m. Północna

granica jej zasięgu leży na Przylądku Północnym (71°10'N). W całym areale swojego występowania, w tym

również w Polsce, ż.t. jest pospolita, w związku z czym nie podlega u nas ochronie gatunkowej (Tabl. VI/14).

żaba tygrysowata (Rana tigri-na) — gatunek płaza z rodziny ->-żabowatych. Osiąga długość 15 cm. Ubarwienie grzbietu jasnobrązowe

z dużymi, nieregularnymi, ciemnymi plamami, tworzącymi kontrastowy "tygrysowaty" deseń. 2.t. występuje w Afryce oraz w całej-

południowo-wschodniej Azji, zwłaszcza pospolicie w Tajlandii. Ze względu na swoją wielkość ż.t. jest głównym gatunkiem płaza

dostarczającym-jadalnego mięsa mieszkańcom wspomnianego obszaru Azji.

żaba włochata (Astylosternus rotiustus) — gatunek płaza z rodziny —^żabowatych. Długość-samców dochodzi do 13 cm, samic — do

10 cm. U obu płci ostatnie człony 3 środkowych palców tylnych odnóży zaginają się pod kątem prostym w stosunku do członu

poprzedniego i zaopatrzone są w wyrostki tworzące rodzaj pazurów. Znaczenie tego urządzenia dotychczas nie jest wyjaśnione. Być

może zagięte i ostre na końcu człony palców służą ż. w. do zaczepiania się o kamienie leżące na dnie strumieni, w których zwierzęta te

często przebywają. Człony te mogą mieć również znaczenie obronne w razie schwytania żaby przez napastnika. Ubarwienie-grzbietu

samców ż.w. jest ciemnobrązowe, samic — jasnobrązowe z ciemną wstęgą wzdłuż grzbietu oraz z czerwonymi plamami na bokach tu-

łowia. 2.w. prowadzi na pół:

wodny tryb życia. W okresie godów u dojrzałych samców wyrastają na bokach tułowia oraz na bocznych powierzch-

żaba wodna

niach ud liczne, cienkie, nitkowate twory skórne długości ok. 15 mm, przypominające wyglądem zewnętrznym włosy. Po zakończeniu

godów owe wyrostki zmniejszają się do długości od 0,5 do 2 mm. Ich znaczenie jest rozmaicie tłumaczone. Według niektórych

herpetologów zawierają one bogatą sieć naczyń krwionośnych, co znacznie powiększa powierzchnię oddechową skóry, zatem rola ich

polegałaby na pokrywaniu zwiększonego zapotrzebowania tlenu przez ruchliwe samce, przebywające w wodzie dłuższy czas w okresie

godów. Według innych autorów, nitkowate twory skórne nie spełniają żadnej funkcji oddechowej, a są jedynie efektem lokanego

bujania naskórka, zjawiska znanego w postaci wyrastania w okresie godów rozmaitych brodawek skórnych i modzeli u innych gatunków

płazów. W tym przypadku nitkowate twory skórne samca byłyby drugorzędną cechą płciową. W czasie składania jaj skrzek ż.w.

przykleja się do kamieni na dnie strumienia. Kijanki osiągają długość ok. 10 cm i mają silnie rozwinięte przylgi okołogębo-we, którymi

przysysają się m.in. do powierzchni kamieni. Z.w. występują na terenie zachodniej Afryki w Kamerunie.

żaba wodna (Rana esculenta)

— gatunek płaza z rodziny

-^żabowatych, naturalny hybryd między -».żabą jeziorko-wą a —>-żabą śmieszka. Długość samców dochodzi do 9,7 cm, samic — do

10,8 cm. Ubarwienie grzbietu u obu płci jest trawiastozielone z nielicznymi, okrągłymi, czarnymi plamami. Wzdłuż grzbietu przebiega

jasnozielona linia kręgowa. W pachwinach brak żółtych plam.

żaba zwrotnaglowa

Niektóre osobniki pozbawi< są zupełnie czarnej plamiste _ Znane są też bardzo rzadld^' • odmiany barwne, jak brai?"' zowa, niebieska i

cytrynowa^;

żółta, wszystkie jednąfc ma. wzdłużną linię kręgową j niejszą od tła. Białą brzuss powierzchnię ciała pokryw;

nieregularne, ciemne plaml8B' Modzele podeszwowe są słalUII,1 rozwinięte. U samców wystał,' pują parzyste, zewnętrzri(ti szaro

zabarwione worki rezo^ nacyjne oraz jednolite, ciemna brązowe modzele godowe. Ł godujących samców brak bi godowych, a ich skrzecz

głos godowy przypomina syf labę "errr". Pora godowa iife ż.w. przypada w maju. -9-Amr,' pleksus jest typu pachowego;

Skrzek ma postać nieregular-tj? nych, kulistych kłębów. Liczba!;

składanych jaj waha się oĄ' 3000 do 10000 sztuk. Kijanka uzyskują maksymalną długość 10 cm. Długość świeżo prze^ obrażonych

osobników wynosi od 2,5 do 3 cm. Z.w. żyje ^ większych stawach, w jezio»'| rach, starorzeczach i nad brze-w gami większych rzek.

Prowadzi^,;

bardziej lądowy tryb życia o^s. trybu życia żaby jeziorkowefc i żaby śmieszki, a podobnie jal^'1 one jest aktywna w dzień. Zy-^j wi się

głównie rozmaityniifet. owadami, zwłaszcza chrząsz czarni, muchówkami i błonkd skrzydłymi. Poza tym zjad| pająki, dżdżownice i

ślimaki Duże samice ż.w. pożerają te małe kręgowce, jak rybi fraszki, małe żaby własne® gatunku, jaszczurki, ryjówki, l w hodowli —

myszy. W okre się lata ż.w. odbywa wędrówfc lądowe z jednych stawów cte drugich. Zimuje na dnie strit' mieni i rzek. Zamieszkali

głównie niziny, a w górach das chodzi zwykle do wysokości i " 500 m n.p.m., wyjątkowo

ok. 1000 m n.p.m. Występuje w środkowej i częściowo w zachodniej Europie. Północną granicę jej zasięgu zakreśla 61°N w środkowej

Szwecji. W Polsce pospolita, podlega częściowej ochronie (Tabl. VI/16).

żaba wodnista (Cyclorana pla-tycephala) — gatunek płaza z rodziny ->-żab południowych. Ubarwienie grzbietu zmienne, w okresie

suszy oliwkowobrą-zowe z licznymi, ciemnymi plamkami, w okresie deszczowym bardziej kolorowe, grzbiet żółtawy z zielonymi

plamkami, boki tułowia i tylne kończyny czerwonobrązowe. Osiąga długość ciała do 7 cm. W przedniej kończynie kciuk jest prze-

ciwstawny pozostałym palcom. Z.w. żyje na skrajnie suchych, pustynnych obszarach, przebywanie zaś w tych środowiskach umożliwia

jej szczególna właściwość gromadzenia znacznych ilości wody w podskórnych workach limfatycznyćh oraz w pęcherzu moczowym w

okresie pory deszczowej. Ciało ż.w. przybiera wówczas kulistą postać i staje się magazynem wody. Gdy opady deszczu zanikają, ż.w.

wygrzebuje w gliniastym podłożu korytarz zakończony na głębokości ok. 30 cm pod ziemią komorą mieszkalną, dopasowaną wielkością

i kształtem do jej ciała i tam się ukrywa. W ten sposób ż.w. przeżywa cały okres suszy, a po jej zakończeniu wychodzi na powierzchnię

ziemi. Tubylcy pozbawieni wody w okresie suszy wyszukują kryjówki ż.w., wydobywają je z nich i wysysają z ciała zabitych ż.w. zawartą

w nich wodę. Z.w. przeżywa również wysuszenie aż do utraty 50% ciężaru ciała. Z.w. występuje w centralnej, pustynnej części Australii.

żaba wól ->-żaba rycząca.

żaba z Junin (Batrachophry-nus macrostomus) — gatunek płaza z rodziny -»żab południowych. Rośnie do długości ok. 18 cm. Ma

wybitnie spłaszczony tułów, silnie sfałdo-waną skórę oraz słabo rozwinięte płuca. Fałdy skórne, zwiększające powierzchnię oddechową

skóry, uzupełniają prawdopodobnie oddechową funkcję płuc. Kijanki ż. z J. osiągają znaczne wymiary. Sam głowotułów kijanki jest

wielkości jaja kurzego, natomiast osobniki świeżo przeobrażone mają długość od 7 do 8 cm. 2. z J. prowadzi wodny tryb życia.

Zamieszkuje różne zbiorniki wodne w Peru, w tym duże jezioro Junin, położone powyżej 4000 m n.p.m. w Andach peruwiańskich, a

więc występuje na wysokościach, na których spotyka się bardzo nieliczne gatunki płazów.

żaba zwrotnoglowa (Phryno-merus bifasciatus) — gatunek płaza z rodziny -»żab zwrotno-głowych. Rośnie do długości 4 cm. Ma małą

głowę, szeroki, grzbieto-brzusznie spłaszczony tułów i średniej długości, smukłe odnóża. Małe oczy mają szparowate, pionowo ustawione

źrenice. Skóra jest gładka. Niezwykle toksyczna wydzielina skórnych gruczołów jadowych działa zabójczo na płazy, a także na inne

drobne zwierzęta, które zetkną się z ż.z., na skórze zaś człowieka wywołuje ostry stan zapalny. Ubarwienie grzbietu ż.z. jest oliw-

kowobrązowe lub (częściej) czarne, z 2 ceglastoczerwony-mi liniami, biegnącymi od nozdrzy, poprzez oczy i boki brzucha aż do końca

tułowia. Między tymi liniami oraz na odnóżach •widnieją różnej wiel-

żabie koncerty

kości nieregularne plamy, również jaskrawoczerwonego koloru. Niebieskoszary brzuch po-

żabka karolińska

Żaba zwrotnogłowa

krywają liczne, małe, różowe plamki. U samców powierzchnia podgardzielowa ma barwę jednolicie czarną. Oczy, a zwłaszcza skóra,

wykazują silną wrażliwość na natężenie światła. Jeśli część grzbietu zostanie naświetlona przez krótki czas silnym światłem, a pozostałą

powierzchnię skóry się zaciemni, wówczas na powierzchni naświetlonej zanikną czerwone plamy i przybierze ona barwę szarą z

czarnymi plamami, podczas gdy barwy nie naświetlonej części skóry nie ulegną żadnym zmianom. Z.z. prowadzi lądowy tryb życia.

Chowa się w rozmaitych kryjówkach, m.tn. w wygrzebanych przez siebie jamach w pulchnej ziemi. Dzięki przyl-gom na końcach

palców ż.z. wykazuje zdolność wspinania się na pnie drzew (gdzie za kryjówki służą jej nisko nad ziemią położone dziuple), z łatwością

też porusza się po pionowych ścianach gniazd ter-mitów, na których często przebywa. Na ziemi przeważnie' szybko biega, unosząc

tułów nad powierzchnię gruntu, natomiast bardzo rzadko, tylko w w wyjątkowych okolicznościach skacze. Żywi się głównie mrówkami i

termitami. W

okresie rozmnażania samce wy^s dają co chwilę przeraźliw^i gwizd, który można usłyszeli.' z odległości ok. l km. Samicap, składają jaja

w małych zbiot® nikach wody stojącej, w kalu||f żach deszczowych, a nawet 'yfk' zagłębieniach skalnych, wypełni nionych wodą

deszczową. "Po!.'! jedyncze jaja samice przyklep^ jaja do pędów roślin wodnychSi 2.z. ma małe wymagania ży-1 ciowe i dlatego często

się ją;,, hoduje, również do celów la-y boratoryjnych. Występuje we';

wschodniej i środkowej Afryce m.in. w Natalu, Angoli i Bot-»' swanie. ;'''»

żabie koncerty -^rezonatory.;.

"f-

żabie olimpiady. W zawodach, tych organizatorzy wykorzy—. stują zdolność niektórych ga-j$1 tunków żab do wykonywania ? długich

skoków. Długeść sko-^l ku danej żaby-zawodnika, bio- ';

race j udział w takiej imprezie,::;;

mierzy się wielokrotnością/ długości skoku w stosunku do\ długości ciała. Niektóre konku- ^ rencje polegają na wykonaniu;* 3

kolejnych skoków, których^' suma długości jest podstawą? oceny. Wyniki ż.o. oraz wyniki^ badań laboratoryjnych świad- !':

czą, że ->-żaba rycząca, długo-,, ści przeszło 20 cm, potrafi sko-czyć na odległość 9-krotnie ;

większą od długości swojego— ciała (ok. 180 cm), żaba leopar- ;

dowa, długości 12,5 cm — na ;> odległość 13-krotnie większą |1 (ok. 160 cm), a ->-żaba dalma—f;

tyńska, o długości 8 cm — na';' odległość 25-krotnie większą"-? (ok. 2 m). Jeden z gatunkówS. rodzaju Pseudopaludicola, ma- ';* jacy

długość 2 cm, wykonuje^ skoki 50-krotnie większe od .* długości swojego ciała i W^ związku z tym jest niezwykle :,g trudny do złowienia

w warun-M kach naturalnych. Oficjalny'^

rekord długości skoku wykonanego w czasie ż.o. padł w 1954 w Kapsztadzie. Uzyskał go afrykański gatunek żaby Rana óxyrhynchus,

której długość 3 kolejnych skoków równała się 45-krotnej długości jej "•iała.

żabie udka — danie mięsne z odpowiednio sprawionych i przyrządzonych tylnych kończyn różnych gatunków żab. Dawniej w

środkowej i zachodniej Europie ż.u. były daniem postnym, a obecnie należą do ekskluzywnych specjalności kuchni francuskiej. W

należności od kraju i kontynentu ż.u. dostarczają łatwo tam dostępne, a przy tym duże gatunki żab. W Europie do ząb jadalnych należą

przede wszystkim "żaby zielone" -»-ża-ha wodna, ->-żaba śmieszka, rzadziej -»-żaba trawna. W Ameryce Północnej głównymi ga-

tunkami dostarczającymi ż.u. ,-ią -»-żaba rycząca, -»-żaba błotna, ->żaba krzykliwa, ->-żaba leopardowa ł Rana areolata, w Ameryce

Południowej — -^żaba południowoamerykańska pięciopalczasta, ->-żaba dziwaczka oraz Caudwerbera cau-dwerhera i

Batrachophrynus macrostomus. W Azji żabami jadalnymi są -»-żaba tygryso-wata, -^żaba ryżowa i Rana hosii w Australii -»-żaba kato-

licka. W niektórych krajach zapotrzebowanie na ż.u. jest bardzo duże i w związku z tym pewne gatunki żab hodowane są w specjalnie do

tego celu przeznaczonych żabich fermach. W większości krajów żaby jadalne odławia się w naturze w sposób nieograniczony. Dopro-

wadziło to już do zupełnego niemal wyniszczenia "żab zielonych" w krajach środkowej i zachodniej Europy. W Polsce w związku z

eksportem "żab

zielonych", przeznaczonych na ż.u., obowiązują wymiary ochronne dla tych gatunków żab.

żabka karolińska (Gastrophry-ne carolinensis) — gatunek płaza z rodziny ->żab wąsko-pyskich, o nie ustalonym ostatecznie

stanowisku systematycznym. Rośnie do długości 3,5 cm. Podobnie jak wszystkich przedstawicieli jej rodziny cechuje ją jajowaty kształt

tułowia, mała, ostro zakończona głowa o trójkątnym zarysie, wybitnie wąski pysk oraz zupełny brak uzębienia. Ma grzbiet

brązowooliwkowy z nielicznymi, nieregularnymi, ciemnymi plamami. Prowadzi ściśle lądowy, a przy tym skryty tryb życia. W dzień

przebywa w norach ziemnych, często w pobliżu wody, a dopiero o zmierzchu lub w nocy staje się aktywna i opuszcza kryjówkę. Jednak

w czasie deszczowej pogody pojawia się również na powierzchni ziemi w dzień. Na pokarm ż.k. składają się rozmaite małe owady,

głównie mrówki. Poluje na nie w bezpośrednim sąsiedztwie swojej norki, którą stale zamieszkuje. Porusza się za pomocą szybkich,

krótkich skoków i w związku z tym trudno ją złowić. Rozmnaża się od czerwca do września. Samce wydają głos godowy na lądzie, siedząc

u wylotu swych norek. Ich głos przypomina beczenie owcy i słyszalny jest w promieniu zaledwie 20 m. Łączenie się par następuje

również na lądzie, wówczas gdy samica zwabiona głosem godowym samca natknie się bezpośrednio na niego. Dzięki lepkiej wydzielinie

gruczołów śluzowych, znajdujących się w skórze okolicy mostkowej, samiec przykleja się do grzbietu sa-

żabka kubańska

micy, a prócz tego obejmuje ją przednimi kończynami pod pachami. Dopiero połączona para wędruje do zbiornika wodnego, w którym

wkrótce zostaje złożony skrzek w postaci małych luźnych pakietów, zawierających od 10 do ok. 90 jaj. Łączna liczba jaj, składanych

przez jedną samicę w czasie całego okresu godowego, wynosi kilkaset sztuk. Z reguły skrzek unosi się swobodnie na powierzchni wody.

Również kijanki ż.k. wykazują szereg swoistych cech w budowie ciała. Wargi ich pozbawione są pasm rogowych ząbków, w ich miejscu

zaś, zwłaszcza na powierzchni górnej wargi, występują liczne, poprzeczne zmarszczki skórne, umożliwiające zeskrobywanie pokarmu.

Otwór oddechowy larw znajduje się w środkowej linii na brzusznej powierzchni głowo-tułowia, a u kijanek o wyrośniętych już odnóżach

palce wszystkich kończyn spięte są błonami pływnymi, które jednak zanikają w trakcie -^-przeobrażenia. Z.k. występują w

południowo-wschodnich obszarach Ameryki Północnej, od Marylandu do Florydy na południu i do Teksasu na zachodzie.

żabka kubańska (Sminthillus limbatus) — gatunek płaza z rodziny —>-żab południowych. Rośnie do długości l cm. Stanowi jeden z

dwu najmniejszych gatunków spośród wszystkich współcześnie żyjących płazów bezogonowych. Zamieszkuje obszary pokryte bogatą

roślinnością. Prowadzi naziemny tryb życia. Samice składają w okresie godowym w jamce w wilgotnej ziemi tylko po l jaju zawierającym

znaczne ilości żółtka i w związku z tym stosunkowo dużym.

277

żabka złota

Cały rozwój zarodkowy i larwalny odbywa się w osłonkaci jajowych, tak że z jaja wylęg( się ostatecznie przeobrażona

płaz. Z.k. występują na Kubie"

'-> •

żabka kwiatowa (Hyperoliuiit:,

horstockii) — gatunek płaza 't ii rodziny ->żab latających. Osią»':S ga długość 2,5 cm. Posiada ubarwienie wybitnie zmienńeB?§ w

zależności od barwy podłóg za. Z.k. umieszczona na jasnyiH;Ę tle ma kolor bieli kości słoniom? wej, na ciemnym tle ma kologfi

brązowy z zielonymi lub sre*'®-brzystymi, wzdłużnymi paska-". mi po bokach tułowia, co czy-ds' ni ją trudno dostrzegalną na^i" tle

ciemnych gałązek. W ter-Ęj rarium wybiera zawsze podło-A-?? że o najjaśniejszej barwie, ^y, środowisku naturalnym ż.k. (;'• przebywa

zwykle na dnie róż- " dętych dolnych części dużych,;/' białych kwiatów roślin bagien-^, nych z rodziny obrazkowatych T;

(Araceae), przy czym w jed--g' nym kwiecie często znajduje"* się kilka osobników ż.k. W,: ;

tych okolicznościach trudno je;. ••&• zauważyć, gdyż jasne ubarwię—"? nie ż.k. zlewa się z białym ko* » lorem kwiatu. Z.k. żywi się ^,

głównie małymi, latającymi-ffi owadami, które znęcone zapa-^ chem kwiatu wchodzą do jego^. wnętrza i tu padają ofiarą ż.k.--?;

W przypadku gdy kwiat •Łączy- f na więdnąć, ż.k. opuszcza -gó||. i przenosi się do innego, świe-jlt żego, zmieniając na czas prze-^,

prowadzania się jasne ubar-4» wienie ciała na ciemne. RÓW-!";^;:

nież gdy bezpośrednio zagraża ag jej niebezpieczeństwo, ucieka -f z kwiatu i chroni się wśród ^'. roślin wodnych. Na ziemi ska-'| cze

bardzo sprawnie, uzysku-;^* jąć w czasie skoku odległość-?,^' powyżej 60 cm i wysokość ok. .^, 45 cm. Godujący samiec wy-.||| daje

głośne i charakterystycz-;^ ne dźwięki "kri-kri-kri", przy^

czym jego rozdęty rezonator osiąga wówczas dwukrotną wielkość samej żaby. Samica składa 10—30 jaj w małych kupkach i przykleja je

do pędów roślin wodnych. Z.k. mają wielu wrogów, pożerają je inne duże żaby, węże i rozmaite ptaki. Z.k. występuje w południowej

Afryce.

żabka natalska (Phr-ynobatra-chus natalensis) — gatunek płaza o nie ustalonym definitywnie stanowisku systematycznym

(prawdopodobnie z rodziny -?-żabowatych). Rośnie do długości 3 cm. Zarówno ubarwienie ciała, jak i deseń są u niej bardzo zmienne.

Z.n. prowadzi na pół wodny, na pół lądowy tryb życia, trzymając się małych i płytkich zbiorników wód stojących, znajdujących się w

sąsiedztwie rzek. W dzień ukrywa się w rozmaitych ziemnych zakamarkach, w jamach pod korzeniami drzew, pod kamieniami itp. W

niektórych okolicach pojawia się masowo. Unika obszarów zalesionych. Jaja składa we wszelkich małych i płytkich stawkach, w

przybrzeżnych płyciznach i rozlewiskach rzek, a

Ząbka natalska

nawet w rowach i przydrożnych koleinach 'wypełnionych deszczową wodą. Galaretowate

pakiety skrzeku unoszą się swobodnie przy powierzchni wody. Samice mimo swoich niewielkich rozmiarów składają po ok. 400 jaj o

wybitnie małych komórkach jajowych. Z.p. występują w środkowej i południowej Afryce.

żabka ozdobna (Pseudacris or-nata) — gatunek płaza z rodziny -^-rzekotkowatych. Obejmuje kilka ras geograficznych. Rośnie do

długości 4 cm. Ma ubarwienie zmienne i bardzo kolorowe — jaskrawozielone. brązowe lub rdzawoczerwone. Grzbiet, a zwłaszcza boki tu-

łowia pokrywają nieregularne duże, czarne plamy, jasno obrzeżone. Ż.o. pojawia się na wiosnę bardzo wcześnie. Zamieszkuje na ogół

suche tereny pokryte zaroślami i uprawami rolnymi. Porusza się szybkimi i długimi skokami. W czasie długotrwałej suszy zagrzebuje się

płytko w ziemi. Odbywa gody w rozmaitych zarośniętych zbiornikach wody stojącej, gdzie często gromadzi się masowo. W okresie

godów samce wydają natarczywe, metaliczne, skrzypiące dźwięki, podobne do ćwierkania świerszczy. Tak jak inne gatunki z rodzaju

Pseu-dacrżs, ż.o. wykazuje przywiązanie do stawu, w którym odbywa gody i co roku składa w nim jaja. Należy do płazów o znakomicie

rozwiniętej orientacji przestrzennej, przy czym mechanizm tej orientacji nie jest znany. Przypuszcza się, że podobnie jak pszczoły i

niektóre ptaki ż.o. kierują się położeniem słońca. Występują na południowo-wschodnich obszarach Ameryki Północnej.

żabka złota (Mantella auran-tiaca) — gatunek płaza z rodziny ->-żabowatych, jeden z

żabowate

najmniejszych i najpiękniej u-barwionych gatunków spośród dziś żyjących płazów bezogo-nowych. Długość ciała dorosłych okazów

dochodzi do 3 cm, przy czym samce są mniejsze od samic. Grzbietowa i brzuszna powierzchnia tułowia i kończyn u obu płci ma

ubarwienie jednostajnie jaskrawopomarań-czowe z czerwonymi plamami w zgięciach kolanowych. Oczy duże i silnie wystające są cał-

kowicie czarne. 2.z. zamieszkują tropikalne wilgotne lasy, gdzie przebywają na ziemi. wśród butwiejących liści. Poruszają się bardzo

żwawo, szybko biegając lub skacząc. Unikają pełnego światła słonecznego. Dobrze znoszą okresowe zniżki temperatury powietrza i przy

10°C są jeszcze aktywne. Żyją w koloniach, rzadziej pojedynczo. Samce w czasie pory godowej wydają głosy podobne do ćwierkania

świerszcza. Samice składają wśród wilgotnych, butwiejących liści po ok. 50 białych jaj średnicy 2 mm. Wylęg następuje po tygodniu,

kijanki zaś zostają spłukane z wodą deszczową do pobliskich zbiorników wodnych. Przeobrażenie następuje po 3 miesiącach. Z.z.

występują na Madagaskarze w okolicach Tananariwy. Znajduje się je jeszcze na wysokości do 950 m n.p.m.

żabowate, żaby właściwe (Ra-nidae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów bezogonowych. Przedstawiciele tej rodziny należą do najwyżej

uorganizowa-nych płazów bezogonowych, będących obecnie w ewolucyjnym rozkwicie. Mają one trzony 7 pierwszych kręgów przo-

dowklęsłe, trzon 8 kręgu — dwuwklęsły, a trzon kręgu krzyżowego — z przodu i z tyłu wypukły. Kręg krzyżowy styka

się ż urostylem 2 kłykciami. Mostek bywa przeważnie kostny, żeber brak, a pas barkowy jest typu nieruchomego. Zęby znajdują się na

szczęce, natomiast żuchwa jest bezzębna. U większości ż. istnieją zęby podniebienne. Duży i wydłużony język, przyrośnięty przednim

końcem do dna jamy gębowej, dzieli się na wolnym tylnym końcu na 2 płaty. Ucho środkowe i błony bębenkowe są dobrze rozwinięte. U

samców większości gatunków, zwłaszcza z rodzaju żaby, istnieją -^.rezonatory wewnętrzne lub zewnętrzne. Skóra ż. jest gładka, słabo

brodawkowata. Tylne kończyny, z reguły silnie wydłużone i dobrze umięśnione, umożliwiają poruszanie się na lądzie za pomocą długich

skoków. Właściwość tę wykorzystano do urządzenia

-^-żabich olimpiad. Palce tylnych kończyn spinają błony pływne, dzięki którym ż. sprawnie i szybko pływają. 2. żyją w rozmaitych

środowiskach ekologicznych — w wodzie, na wilgotnym lądzie, a niektóre na drzewach. W związku z tym wykazują różnorodne właści-

wości biologiczne i różne formy przystosowania do środowiska. Prowadzą również rozmaity tryb życia — dzienny lub nocny. Długość

ciała różnych ż. wykazuje ogromną rozpiętość

— od ok. 8 mm (-»-artrolept karłowaty) do ok. 40 cm (->ża-ba goliat). 2. żywią się rozmaitymi małymi zwierzętami, głównie

owadami, duże zaś gatunki są drapieżnikami pożerającymi małe ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki. Mięso niektórych dużych gatunków ż.

jest jadalne. 2. występują na wszystkich kontynentach i wielu wyspach, głównym zaś obszarem ich największego zróżnicowania i

ewolucyjnym centrum, z

279

żaby kikutowate

którego się rozprzestrzeniały, jest Afryka. Brak ich jedynie w środkowej i południowej Australii, w południowej części Ameryki

Południowej, na Nowej Zelandii i na wyspach wschodniej Polinezji. Niektóre gatunki dochodzą do północnego kręgu polarnego, a l z

nich przekracza go na Półwyspie Skandynawskim. Rodzina ż. obejmuje ok. 32 rodzaje i przeszło 400 gatunków. Najliczniejszy w gatunki

i najbardziej typowy jest rodzaj "żaba" (Rana), do którego należy ok. 200 gatunków o kosmopolitycznym rozmieszczeniu. W obrębie

europejskich gatunków z rodzaju żaby wydziela się umownie 2 grupy żab, mianowicie "żaby zielone" (wodne) i "żaby brunatne"

(lądowe).

żabuti leśny (Geochelone denti-culata) — gatunek gada z rodziny —>-żółwi lądowych. Długość jego karapaksu dochodzi do 60 cm.

Pancerz grzbietowy, pokryty dużymi, regularnie u-łożonymi tarczami, jest średnio wysklepiony i jajowate wydłużony. Na głowie

znajdują się różnej wielkości tarczki. Krawędzie szczęk są ząbkowane, ogon krótki, odnóża nieproporcjonalnie długie. Tarcze karapaksu,

czerwonobrunatne lub ciemnobrązowe na obwodzie, w środku mają barwę żółtą. Powierzchnia głowy, szyi i odnóży jest ciemnobrązowa

lub czarna, z czerwonymi albo pomarańczowymi plamkami. 2.1. prowadzi ściśle lądowy tryb życia. Głównie zamieszkuje lasy. 2ywi się

pokarmem roślinnym — pędami, liśćmi, owocami — a w hodowli szczególnie chętnie zjada banany, a także surowe mięso. Samice ż.l.

składają jednorazowo po 10 do 12 jaj, które zasypują liśćmi. Mięso ż.l. jest jadalne, a duże

osobniki hodowane są w zagrodach w celach konsumpcyjnych. 2.1. występują w całym

Zabuti leśny

tropikalnym pasie Ameryki Południowej na wschód od Andów. Są jedynymi, a przy tym pospolitymi żółwiami lądowymi na terenie

Brazylii.

żaby diugopalcowe (Pseudźdae)

— rodzina płazów z rzędu

-upłazów bezogonowych. Charakterystyczną cechą anatomiczną należących tu gatunków jest obecność dodatkowego członu między

ostatnim a przedostatnim członem wszystkich palców. W związku z tym palce ż.d. są znacznie dłuższe niż u innych płazów. Kciuki

przednich kończyn są przeciwstawne pozostałym palcom. 2.d. prowadzą ściśle wodny tryb życia, do czego są przystosowane dzięki

dobrze rozwiniętym błonom pływnym między palcami tylnych odnóży. Jaja składane są do wody w postaci pienistej masy, zapłodnienie

zewnętrzne. Rodzina obejmuje 2 rodzaje i kilka gatunków, wśród nich bardzo rzadkie i słabo poznane. 2.d. występują w tropikalnej

Ameryce Południowej, na wschód od Andów, w Brazylii oraz na wyspie Trynidad.

żaby kikutowate (Atelopodidae)

— rodzina płazów z rzędu

-upłazów bezogonowych. Nie-

żaby latające

zwykłą właściwością należących tu gatunków są uwstecz-nione lub zupełnie brakujące I i II palce odnóży, wskutek czego kończyny mają

wygląd ki-kutowaty. Pozostałe palce są silnie wydłużone i szponiasto zakończone. W związku z tym ż.k. nie mogą sprawnie skakać, lecz

powoli i chwiejnie kroczą. Szczęka jest wydłużona i dzio-bowato zakrzywiona. U niektórych gatunków (rodzaj Bra-chycephalus) w

skórze grzbietu znajduje się płytka kostna, która powstała ze zrośnięcia się wyrostków grzbietowych od II do VII kręgu. Z.k. składają jaja

do wody. Do rodziny ż.k. należą gatunki małe lub średniej wielkości, przeważnie jaskrawo ubarwione z czarnymi, czerwonymi lub

żółtymi plamami. Rodzina obejmuje 2 rodzaje:

Atelopus występujący w Środkowej i Południowej Ameryce oraz Brachycephalus występujący wyłącznie w południowo-

—wschodniej Brazylii w Ameryce Południowej.

żaby latające (Rhacophoridae)

— rodzina płazów z rzędu

—-płazów bezogonowych. Obejmuje liczne gatunki średniej wielkości, o smukłej postaci i bardzo kolorowym ubarwieniu. Wspólną cechą

morfologiczną ż.l. jest występowanie na końcach palców szerokich, lepkich przylg podobnie jak u ->rze-kotkowatych. U niektórych ga-

tunków występują między palcami przednich i tylnych kończyn szerokie błony, które umożliwiają lot ślizgowy w czasie wykonywania

skoków z drzewa na drzewo. W szkielecie każdego palca między członem przedostatnim i ostatnim znajduje się człon dodatkowy. 2.1.

prowadzą przeważnie nadrzewny tryb życia i przebywają stale w najwyższych piętrach koron drzew. Składanie jaj, ich zapłodnienie oraz

rozwój larw odbywa się w swoistych gniazdach budowanych przez skojarzone pary z pienistego śluzu, a umieszczanych na liściach i

gałązkach drzew lub krzewów. Ostatecznie rozwinięte larwy zostają spłukiwane deszczem do zbiorników wodnych, gdzie odbywają prze-

obrażenie. Niektóre gatunki budują gniazda na ziemi w pobliżu wody. 2.1. występują w Afryce, w południowo-wschod- , niej Azji, w

Japonii, na Fili- ' pinach, Malajach i na Madagaskarze. Brak ich zupełnie na kontynencie amerykańskim. Rodzaj Rhacophorus

obejmuje przeszło 100 gatunków.

żaby południowe (Leptodacty-lidae) — rodzina płazów z rzędu —-płazów bezogonowych. Przez niektórych herpetologów ż.p.

zaliczane są do rodziny -wopuchowatych, jest to jednak pogląd błędny, gdyż samce ż.p. nie mają —-narządu Biddera. Ż.p. charakteryzuje

duża różnorodność postaci i ubarwienia. Mają pas barkowy typu ruchomego, a urostyl nie zrośnięty z kręgiem .krzyżowym. U

większości gatunków występują zęby na górnej szczęce, tylko nieliczne są ich pozbawione. Wiele gatunków prowadzi ściśle lądowy i na-

ziemny tryb życia, do wody nigdy nie wchodzi, nawet podczas godów. Jaja otoczone pienistą substancją białkową składają ż.p. w

rozmaitych kryjówkach i jamkach w ziemi, wygrzebywanych przez osobniki godujące. Ż.p. są gatunkowo najliczniej reprezentowane w

tropikalnej strefie Ameryki Środkowej, a zwłaszcza Południowej. Mniej licznie występują w skrajnie południowej części Ameryki

Północnej, w

281

żararaka pospolita

^$

"

.

południowej Afryce, w Australii i na wyspach Morza Karaibskiego. Obejmują obecnie swoim zasięgiem nie tylko bardzo odległe od siebie

kontynenty, ale również kontynenty o bardzo różnym wieku geologicznym. Na podstawie materiału paleontologicznego

stwierdzono, że żyły ongiś również w Europie.

żaby wąskopyskie (Microhyli-dae) — rodzina płazów z rzędu upłazów bezogonowych. Charakteryzują się wyjątkowo małym pyskiem

oraz u niektórych gatunków wydłużoną nosową częścią głowy. Pewne gatunki pozbawione są uzębienia. Przeważnie prowadzą lądowy i

samotny tryb życia przebywając w dzień w norach i innych ziemnych kryjówkach. Jaja składają w wodzie, niektóre jednak gatunki na

lądzie w ziemnych gniazdach lub nad ziemią wśród liści różnych roślin. Żywią się przeważnie mrówkami i termitami oraz ich larwami.

Większość stanowią gatunki małe i szaro ubarwione. Z.w. występują w po-łudniowo-wschodniej Azji, w Australii, na Nowej Gwinei,

Filipinach, Borneo, w Afryce i na Madagaskarze oraz na kontynencie Ameryki. Rodzina obejmuje 2 rodzaje: Cophixa-lus i

Sphenophrynae.

żaby właściwe —>-żabowate.

żaby zwrotnoglowe (Phrynome-ridae) — rodzina płazów z rzędu -upłazów bezogonowych. Przedni odcinek tułowia łączący się z głową

jest znacznie wydłużony, przez co upodabnia się do odcinka szyjnego. Dzięki temu wydłużeniu ż.z. mogą swobodnie zwracać głowę

(nazwa) na boki w płasz-

trafią dokonać płazy bezogo-nowe z innych rodzin. Między przedostatnimi i ostatnimi członami palców przednich i tylnych kończyn

występują człony dodatkowe, końce palców rozszerzone są w przylgi. Brak jest błon pływnych między palcami tylnych kończyn. Do ro-

dziny ż.z. należy tylko l rodzaj (Phrynomerus) i ok. 6 gatunków. Występują one w Afryce na południe od Sahary.

żararaka lancetowata

ka.

żararaka paskowana, żararaka zielona (Bothrops bilineatus) — gatunek gada z rodziny -»grze-chotnikowatych. Rośnie do długości l

m. Podobnie jak wszystkie żararaki nie posiada grzechotki. Ma grzbiet o żywym zielonym kolorze z 2 wzdłużnymi, żółtymi pręgami i 2

rzędami czerwonobrązowych plamek na bokach tułowia. Jej zielone ubarwienie jest zjawiskiem wyjątkowym wśród wszystkich

gatunków brazylijskich węży. Ż.p. prowadzą nadrzewny tryb życia. Występują w dorzeczu górnej Amazonki, na niektórych obszarach

pospolicie. Są bardzo jadowite,

żararaka pospolita (Bothrops jararaca) — gatunek gada z rodziny —-grzechotnikowatych. Rośnie do długości 2 m. Miewa rozmaite

ubarwienie grzbietu

— od szarozielonkawego do czarnego, u osobników jasno ubarwionych z deseniem czarnych trójkątów jasno obrzeżonych, stykających

się wierzchołkami wzdłuż środkowej linii grzbietu. Ż.p. zamieszkuje miejsca o bogatej roślinności

— na plantacjach, na skraju lasów, na zalesionych wybrzeżach morskich. Czasem prze-

żararaka Schlegela

283

żmija karłowata

Na niektórych terenach, zwłaszcza podmokłych, jest bardzo pospolita. Żywi się różnymi małymi kręgowcami. Należy do

najbardziej jadowitych węży Ameryki Południowej. U 10 do 18% pokąsanych ludzi jad jej powoduje śmierć, a u pozostałych —

ciężkie schorzenia, polegające na postępującej zgorzeli tkanek, co w wielu przypadkach zmusza do amputacji kończyny, nawet

mimo leczenia chorego surowicą. Ze względu na swoją jadowitość, agresywność i pospolite występowanie (jest sprawcą ok. 90%

ukąszeń wszystkich gatunków jadowitych węży) ż.p. należy do największych plag Ameryki Południowej i stanowi jeden z

głównych czynników, którym wspaniała skądinąd brazylijska puszcza zawdzięcza miano "zielonego piekła". Z.p. występuje

na większości obszaru Ameryki Południowej, przede wszystkim w Brazylii w Paragwaju oraz w części Argentyny.

żararaka Schlegela (Bothrops schlegelii) — gatunek gada z rodziny ->-grzechotnikowatych. Osiąga długość 80 cm. Ma nad

oczami krótkie, łuskowate, spiczaste wyrostki. Ciało jego aż po ogon jest zielone, pokryte wzdłuż grzbietu oraz na bokach

tułowia jasnobrązowymi i czarnymi plamami, ogon czerwony, na końcu żółty. Charakterystyczne, a przy tym jaskrawe

ubarwienie ż.S. stawia ją w rzędzie najpiękniejszych jadowitych węży Ameryki Środkowej. Grzechotnik ten prowadzi ściśle

nadrzewny tryb życia. Wykorzystując chwytny ogon, owija go wokół gałęzi i nieruchomo zwisając czatuje na zdobycz, którą

stanowią na ogół ptaki. Często

ciasną spiralę, co następnie umożliwia mu wyrzut paszczy na pewną odległość. Z po- 3*

Zararaka Schlegela

wodu ochronnego ubarwienia, tkwienia w bezruchu oraz bar- . dzo silnego jadu ż.S. jest szczególnie niebezpieczna dla ludzi

poruszających się między drzewami, tym bardziej że z reguły dochodzi do ukąszeń w głowę lub w górne części tułowia. Ż.S.

występuje w Ame- ' ryce Środkowej i Południowej, na obszarze od Kostaryki do Ekwadoru.

żararaka urutu (Bothrops alter-natus) — gatunek gada z rodziny ->-grzechotnikowatych.

Rośnie do długości ok. 1,5 m. Ma grzbiet jasnomiedzianobrą-zowy z rzędem dużych, ciemnych, podkowiastych plam na każdym boku,

otoczonych żółtymi obwódkami. Na głowie widnieje ciemna plama z kształtu podobna do krzyża. Od niej pochodzi miejscowa nazwa

tego grzechoitnika: krzyżowy. Ż.u. uważana jest za najpiękniej ubarwionego jadowitego węża Ameryki Południowej. Będąc niezwykle

agresywna, jest plagą na niektórych obszarach swego występowania, zwłaszcza w Argentynie. Od jednego okazu ż.u. otrzymuje się .w

laboratorium przy pierwszym pobraniu aż 60 mg suchej masy jadu. Z.u. występują w południowej i środkowej Brazylii, Paragwaju, Uru-

gwaju i w północnej Argenty-

żararaka wyspowa (Bothrops insularis) — gatunek gada z rodziny ->grzechotnikowatych. Rośnie do długości l m. Ma grzbiet żółtoszary

z ciemnymi, nieregularnymi plamami. Prowadzi nadrzewny tryb życia i w związku z tym głównym jej pokarmem są ptaki, które jad tego

węża natychmiast uśmierca. Również dla człowieka jad ż.w. jest bardzo niebezpieczny. U ż.w. występuje pospolicie bardzo rzadkie wśród

gadów zjawisko obojnactwa rzekomego i prawdziwego. Ż.w. jest gatunkiem endemicznym, żyje bowiem wyłącznie na małej wysepce

Oueimada Grandę o powierzchni ok. 3 km2, położonej koło Santos w stanie Sao Paulo, w Brazylii.

żararaka zielona

paskowana.

żmija gabońska (Bitis gaboni-ca) — gatunek gada z rodziny

->-żmijowatych. Rośnie do długości 1,5 m, wyjątkowo do 2 m, osiągając przy tym ciężar dochodzący do 8 kg. Tułów jej jest w

porównaniu z tułowiem innych gatunków węży nieproporcjonalnie gruby, na przekroju trapezowaty, na stronie brzusznej szerszy niż na

grzbietowej. Duża, płaska głowa ma wyraźnie trójkątny zarys. Między nozdrzami sterczą 2 krótkie wyrostki skórne. Grzbiet i boki ciała

pokrywa geometryczny deseń kontrastowo kolorowych plam: na środku grzbietu wydłużonych, na bokach ciała trójkątnych. Zęby

jadowe typu kanalikowego, po 2 na obu bokach szczęki, osiągają wyjątkowo długość od 3 do 4 cm. Z.g. często porusza się po ziemi

wyprostowanym ciałem, a nie ruchami wijącymi tak jak inne węże. Ten rzadki wśród tych gadów sposób lokomocji jest wynikiem

swoistego współdziałania wolnych końców żeber, odpowiednich mięśni oraz krawędzi tarczek brzusznych. Jad ż.g. jest bardzo silny i

szybko działający, zwłaszcza że zęby jadowe wprowadzają go głęboko do ciała ofiary. Ukąszenie tej żmii jest dla człowieka śmiertelne w

przypadku braku natychmiastowej pomocy (podania surowicy, transfuzji krwi), ukąszenia należą jednak do rzadkości, gdyż ż.g. jest

wybitnie leniwa i ociężała, co pozwala tubylcom na wczesne jej dostrzeżenie i uniknięcie z nią kontaktu. Z.g. żywią się przeważnie

drobnymi ssakami, ptakami i jaszczurkami. Rodzą do 40 młodych. Występują w Afryce, od Liberii do Tanganiki i od południowego

Sudanu do Angoli.

żmija karłowata (Bitis perin-gueyi) — gatunek gada z rodziny -»-żmijowatych. Rośnie

żmija kaukaska

284

do długości 30 cm. Stanowi jeden z najmniejszych gatunków żmijowatych. Nad oczami brak jej skórnych wyrostków. Ma grzbiet szary,

często z odcieniem rdzawym lub czerwonym, na którego tle biegną 3 rzędy małych, ciemnych plamek. Koniec ogona jest czarny. 2.k.

żyją na piaszczystych obszarach pustyń, gdzie za pomocą bocznych ruchów ciała szybko zagrzebują się w piasku tak, że wychylają z

niego jedynie koniec pyska. Żywią się innymi gadami, zwłaszcza małymi jaszczurkami. Ze względu na słabe działanie jadu ukąszenie ich

nie zagraża życiu człowieka. 2.k. występują w południowo-

-zachodniej Afryce na terenie Angoli, oraz na pustyniach Kałahari i Namib.

żmija kaukaska (Yipera kazna-kovi) — gatunek gada z rodziny -^żmijowatych. Osiąga długość 60 cm. Ma czarną z jasnymi plamkami

grzbietową powierzchnię głowy, a ubarwienie grzbietu żółte lub ce-glastoczerwone z szeroką, wzdłużną, czarną wstęgą, połączoną z

czarną plamą na głowie. 2.k: zamieszkują góry do wysokości 2500 m n.p.m. Przebywają w lasach i na łąkach pokrywających zbocza gór.

2ywią się głównie gryzoniami. Ich ukąszenia są groźne dla zwierząt domowych. Znane są też śmiertelne przypadki pokąsania człowieka

przez te żmije. 2.k. występują na obszarze całego Kaukazu i Za-kaukazia oraz w północno-

-wschodniej Turcji.

żmija lewantyńska (Yipera le-betina) — gatunek gada z rodziny ->-żmijowatych. Długość samców dochodzi do 1,6 m, samic — do

1,3 m. 2.1. mają koniec pyska tępo zaokrąglony,

naroża skroniowe szeroko rozstawione, oczy małe, źrenice pionowe oraz grzbietową po-

żmija łańcuszkowa

Żmija lewantyńska

\, wierzchnie głowy pokrytą wyłącznie małymi żeberkowany-mi łuskami. Ubarwienie i plamistość grzbietu u tego gatunku są bardzo

zmienne — od barw szarych, żółtawych i brązowych, plamistych, do rdzawo-czerwonych lub ciemnopopiela-tych oraz niemal czarnych,

bezplamistych. U osobników jasno ubarwionych wzdłuż grzbietu biegnie rząd parzystych czerwonawobrązowych lub czarniawych plam,

które ustawione są obok siebie lub na przemian i razem tworzą rodzaj zygzaka. Boki tułowia pokrywają pojedyncze rzędy ciemnych

plam. Zęby jadowe ż.l. są wyjątkowo duże, gdyż osiągają długość 2 cm. 2.1. zamieszkują rozmaite środowiska. 2yje na nizinach, na

pogórzu i w górach, gdzie dochodzi do wysokości 1500 m n.p.m. Spotyka się ją w dolinach rzek, na zboczach gór, w ogrodach, sadach i

winnicach, często w pobliżu domostw. Najliczniej przebywa na suchych kamienistych terenach, pokrytych zaroślami, i w tych środowis-

kach liczebność jej wynosi zwykle do 4 osobników na l ha, a w niektórych okolicznościach — nawet do 20 sztuk na l ha. 2.1. poluje

głównie wcześnie rano i wieczorem. Pożera rozmaite małe kręgowce, w tym

jaszczurki i ptaki, głównie jednak żywi się gryzoiniami. Na przeważającej części swojego obszaru występowania rodzi żywe młode,

natomiast w środkowej Azji samice składają jaja zawierające zarodki rozmaicie zaawansowane w rozwoju. Jaja składane są przeważnie w

liczbie od 15 do 20, niekiedy do 43. Długość. świeżo wylęgłych młodych wynosi ok. 24 cm. 2.1. stanowi zagrożenie zarówno dla

człowieka, jak i dla dużych zwierząt. Przy jednorazowym ukąszeniu wprowadza do ciała ofiary aż 50 mg jadu, którego działanie jest

słabsze tylko od jadu -^-kobry indyjskiej. Stąd znane są częste przypadki śmierci wśród ludzi pokąsanych, wynoszące ok. 10% spośród

osób ukąszonych i nie leczonych surowicą. Koń, krowa lub wielbłąd ukąszone w głowę giną po 2 godzinach. 2.1. występują w Europie na

niektórych wyspach otaczających Półwysep Bałkański, w północnej Afryce, na Półwyspie Arabskim, w Azji Mniejszej (Irak,

Zakaukazie, Iran, Afganistan) oraz w Indiach na wschód od Kaszmiru.

żmija łańcuszkowa (Yipera rus-sellii) — gatunek gada z rodziny -^żmijowatych. Rośnie do długości 1,6 m. Ma ubarwienie grzbietu

jasnobrązowe z 3 rzędami wydłużonych, dużych, czerwonobrązowych lub czerwonych plam, otoczonych szerokimi, czarnymi

pierścieniami, biało obrzeżonymi. U niektórych okazów czarne otoczki plam łączą się ze sobą i tworzą 3 wzdłużnie obok siebie ułożone,

czarne łańcuszki. Ogniwa środkowego łańcuszka są duże i silnie wydłużone, natomiast ogniwa bocznych łańcuszków — bardziej okrągłe i

mniejsze. Od tego desenia pochodzi nazwa

tej żmii. 2.ł. potrafi wydawać niezwykle głośny syk zarówno przy wdechu, jak i przy wydechu powietrza z płuc. Zamieszkuje suche, na

pół kamieniste tereny porośnięte krzaczastą roślinnością. W górach dochodzi do 2000 m n.p.m. Jest aktywna w nocy, a podczas dnia

kryje się w norach gryzoni, pod kamieniami itp. 2ywi się głównie żabami, ptakami i jaszczurkami. Jest wyjątkowo płodna — rodzi od 20

do 63 zupełnie rozwiniętych młodych. Stanowi zagrożenie dla człowieka ze względu na silny jad, duże zęby jadowe oraz rzadko

spotykaną agresywność. Od jednej ż.ł. można uzyskać w l porcji do 800 mg suchej masy jadu. Jad ten zawiera duże ilości neurotoksyn

oraz substancji wpływających na krzepliwość krwi. W związku z tym ż.ł. na obszarze swojego występowania powoduje bardzo dużą liczbę

śmiertelnych pokąsań, która v/ przypadkach nie leczonych wynosi ok. 15%.' Z jej jadu przemysł farmaceutyczny wytwarza szereg

preparatów o działaniu przeciwkrwotocznym, mających duże znaczenie w leczeniu rozmaitych schorzeń. Poza tym lokalnie produkuje

się rozmai-

Zmija łańcuszkowa

te nalewki, zalewając alkoholem całe okazy ż.ł., którym przypisuje się działanie lecznicze. 2.ł., występują w całej

żmija łąkowa

południowo-wschodniej Azji o-raz na wyspach Cejlon, Tajwan, Jawa, Komodo, Flores.

żmija łąkowa (Vipera ursinii)

- gatunek gada z rodziny

->żmijowatych. Osiąga długość 57 cm. Ma szpiczaste zakończony pysk. Ubarwienie jej grzbietu jest brązowooliwkowe lub brązowe, z

falistą lub zygzakowatą, wzdłużną wstęgą, złożoną z połączonych ze sobą rombowych lub eliptycznych, ciemnobrązowych plam. Boki

tułowia pokrywają rzędy brą-zowoczarnych, nieregularnych plamek. 2.ł. zamieszkuje różne środowiska, przede wszystkim jednak tereny

trawiaste, jak stepy, lasostepy, łąki, nadbrzeżne okolice rzek i mórz oraz trawiaste zbocza gór, w których dochodzi do wysokości 2700

m n.p.m. Liczebność tej żmii na niektórych obszarach jej występowania jest bardzo duża. Na przykład na pewnych plantacjach herbaty

osiąga 45 osobników na l ha, na przybrzeżnych zaś obszarach Morza Azowskiego spotyka się aż do 160 osobników ż.ł. na l km

marszruty. 2.ł. prowadzi dzienny tryb życia, kryjąc się w nocy w norach gryzoni. Wiosną żywi się głównie małymi myszami i

jaszczurkami, które pożera jeszcze żywe, gdyż jej jad jest tak słaby, że ukąszeniem nie uśmierca tych zwierząt natychmiast. W lecie

zjada przeważnie owady, zwłaszcza duże szarańczaki, oraz pisklęta małych ptaków lęgną-ce się na ziemi. Samice ż.ł. rozmnażają się już w

trzecim roku życia przy długości ciała od 31 do 35 cm i rodzą młode w liczbie od 3 do 16 sztuk, długości od 12 do 18 cm. Jad ż.ł. jest

znacznie słabszy od jadu

->-żmii zygzakowatej, tak że nie dochodzi do śmiertelnych przypadków pokąsań wśród ludzjp-2.Ł występują w południowca

Europie, a także w Azji Mniely'':

szej (w Turcji, w stepowych '•) obszarach Kaukazu, w Iranie oraz we wschodnim Kazach-;

stanie aż do północno-zachod-nich Chin).

żmija nadrzewna (Atheris sąua- ':

miger) — gatunek gada z ro- .;

dziny -^-żmijowatych. Rośnie,,;

do długości 75 cm. Ubarwienie . grzbietu zielone, ze słabo wi-»;

docznymi jasnymi, nieregular- .^ nymi plamami, poprzecznie 3 wydłużonymi. Głowa i grzbiety pokryte łuskami tej samej/;? wielkości,

łuski na tułowiu ';

silnie wręgowane. 2.n. posiada chwytny ogon i w związku z.^ tym prowadzi nadrzewny tryb ' życia. 2ywi się żabami, jasz- ;

czurkami, pisklętami, które , zdobywa w czasie penetrowa- -' nią gniazd. 2.n. należy do we- ;

ży jajożyworodnych. Jest jednym z ośmiu gatunków właś- ^ ciwych żmij nadrzewnych, wy- ;., stepujących wyłącznie w śród- ;

kowej i wschodniej Afryce, i

żmija nosoroga (Vipera ammo- J dytes) — gatunek gada z ro- ^ dziny -»-żmijowatych. Rośnie. do długości 90 cm. Ma grzbie- .,• tową

powierzchnię głowy pokrytą małymi łuskami, a na ;

szczycie pyska również pokryty łuskami, mięsisty, sterczący do ' góry wyrostek długości od 3 do 5 mm. Ubarwienie grzbietu jest

zmienne — szare, brązowe lub rdzawe, z zygzakowatą, ciemnobrązową, czarno obrzeżoną, :

szeroką wstęgą. Znane są też, osobniki zupełnie czarne. 2.n;1" zamieszkuje suche kamieniste tereny, z rzadka porośnięte-krzaczastą

roślinnością, zbocza gór, stare kamieniołomy, doli- ;

ny górskich rzek i słoneczne-skraje lasów. W górach docho- ., dzi do wysokości 2000 m n.p.m- -

287

żmija rogata

Unika wyraźnie terenów piaszczystych. Prowadzi nocny tryb życia. Na pokarm jej skła-

Ż.mija nosoroga

dają się przede wszystkim gryzonie, poza tym krety, pisklęta i małe ptaki, rzadziej niewielkie węże i jaszczurki, przy czym te ostatnie

pożera jeszcze żywe. Gody odbywa od marca do maja. W sierpniu lub we wrześniu samica rodzi do 20 młodych długości od 20 do 23 cm.

Jad ż.n. jest znacznie silniejszy w działaniu ,od jadu —i-żmii zygzakowatej. Powoduje on ok. 3% śmiertelnych przypadków wśród ludzi

ukąszonych przez tę żmiję. Spośród wszystkich europejskich jadowitych węży ż.n. ma drugi co do wielkości, po -»-żmii zygzakowatej

obszar występowania. Znana jest w południowej Austrii, we Włoszech, w Jugosławii i na pozostałych obszarach Półwyspu Bałkańskiego

oraz na Cykladach. Występuje w Azji Mniejszej aż do zachodniego Przedkaukazia.

żmija plująca ->-kobra plująca

żmija rogata (Cerastes ceras-

(es) — gatunek gada z rodziny -^-żmijowatych. Rośnie do długości 80 cm. Grzbietową powierzchnię jej głowy pokrywają drobne łuski, a

nad oczami sterczą kilkumilimetrowe, pojedyncze, ostre wyrostki skórne w kształcie rogów. Tułów jest nieproporcjonalnie gruby,

natomiast ogon cienki i bardzo krótki. 2.r. ma grzbiet szary, jasnożółty lub żółtobrą-zowy, z dużymi, nieregularnymi, ciemnobrązowymi

plamami. Zamieszkuje piaszczyste lub piaszczysto-kamieniste pustynie. W dzień kryje się najczęściej w piasku (tak że na jego

powierzchni widać tylko koniec jej pyska z oczami i sterczącymi nad nimi wyrostkami), rzadziej — pod kamieniami i w rozpadlinach

skalnych. 2e-ruje w nocy. Na pokarm osobników starszych składają się głównie gryzonie i małe ptaki, młode zaś okazy żywią się

szarańczakami i jaszczurkami. 2.r. jest jajorodna. Samice składają po 10 do 20 jaj. Na piasku ż.r. porusza się szybko i zwinnie, wijąc

ciałem i równocześnie 'posuwając się w kierunku bocznym w stosunku do długiej osi ciała. W ciągu kilkunastu sekund potrafi całkowicie

zagrzebać się w piasku. 2.r. jest bardzo jadowita. Znali ją już starożytni Egipcjanie, a dziś jeszcze egipscy zaklina-cze wężów używają

obok -^kobry egipskiej również ż.r. do swoich przedstawień. Dla

Żmija rogata

zwiększenia efektu przyklejają do głowy ż.r. sztuczne rogi, znacznie większe od jej naturalnych wyrostków. 2.r. wystę-

żmija sykliwa

pują w północnej Afryce (m.in. na Saharze) i na Półwyspie Arabskim.

żmija sykliwa (Bitis arietans)

— gatunek gada z rodziny

->żmijowatych. Rośnie do długości 1,6 m. Ma głowę o wyraźnym trójkątnym zarysie, pokrytą małymi łuskami, tułów wybitnie gruby,

ogon krótki, cienki. Ubarwienie jej grzbietu jest brązowe lub brą-zowoszare, z poprzecznie ułożonymi i podkowiasto wygiętymi,

wąskimi, ciemnymi, jasno obrzeżonymi plamami. Z.s. zamieszkuje trawiaste i krzaczaste obszary sawanny, rzadkie suche lasy, tereny

upraw rolnych, pobliże domostw, a unika bezwodnych pustyń i gęstych lasów. Prowadzi nocny tryb życia. Dzień spędza w bezruchu,

zaszyta w gęstwinie traw lub wśród krzaków, gdzie z powodu ochronnych barw ciała jest trudno dostrzegalna. Żywi się głównie dużymi

gryzoniami, zwłaszcza szczurami, a ponadto pożera ptaki, jaszczurki, rzadko płazy. Jest ogromnie płodna. Samice rodzą przeważnie po

30 do 40 młodych długości od 15 do 20 cm, zdarza się jednak ponad 70 młodych w miocie. Początkowo żywią się one młodymi

gryzoniami i jaszczurkami i już w drugim roku życia osiągają długość od 80 do 90 cm. Z.s. ma bardzo silny i szybko działający jad,

groźny dla życia człowieka. Śmiertelne przypadki pokąsania ludzi nie leczonych surowicą dochodzą do 20%. Ogólnie jednak biorąc,

liczba pokąsanych jest niewielka, gdyż ż.s. charakteryzuje wyjątkowo mała agresywność. Atakuje ona ludzi tylko w ostateczności i w

stanie silnego rozdrażnienia. Rozdrażniona zdradza chęć ukąszenia swois-

289

żmija żebrowana

tym zachowaniem się: nadyma? silnie tułów i wydaje głośny, przeciągły i natarczywy syk. ' Jednak nawet wzięta do ręki, delikatnie i

ostrożnie, nie kąsa.' Znane są przypadki bawienia, się tubylczych dzieci tą żmiją, Z.s. występuje niemal w całej Afryce (prócz Sahary i

zachodniej tropikalnej części tego kontynentu) oraz na Półwyspie. Arabskim.

żmija zygzakowata (Yipera be-r rus) — gatunek gada z rodziny

—>-żmijowatych. Długość sam- _/ ców dochodzi do 68 cm, samic;;.

— do 84 cm. Z.z. ma ubarwię- ' nie zmienne. Znane są 3 od- f. miany barwne: o grzbiecie •" srebrzystym, brązowym wróż^' nych

odcieniach i zupełnie czarnym. U okazów srebrzy- . stych i brązowych wzdłuż" grzbietu biegnie czarny, regu- -lamy zygzak, na ogół u

samców wyraźniejszy niż u samic. U okazów czarnych zygzak jest , niewidoczny. Na głowie wystę- ." puje czarna plama o kształcie .

zbliżonym do litery X. Brzuch. jest ciemny w odcieniach po3':.. pielatym lub brązowym. Brzuszna strona ogona ma barwę .

siarkowożółtą. Najczęściej spo-i -tyka się osobniki o brązowym" _,. ubarwieniu, natomiast bardzo •_ rzadka jest odmiana czarna. Po-,

dobnie jak inne żmijowate, ż.z. ' ma szparowate, pionowo usta- >' wionę źrenice oczu. Gody odby- , wa w kwietniu i w maju.Ko- •..':-

pulację poprzedza walka-taniec między 2 samcami rywalizu-.' jącymi o samicę. W czasie tej :

walki samce zwrócone do siebie głowami oplatają się luz- ,:

no przednimi odcinkami tuło- .,' wia wzniesionymi do góry i wy- ...-' konują nimi ruchy wahadłowe. _,' Po pewnym czasie starają się ^

wzajemnie głową przycisnąć, ^ przeciwnika do ziemi tak, że' ,,'•'. w końcu słabszy samiec ucie- -y

ka. Z.z. jest jajożyworodna. Rodzenie młodych przypada na sierpień i wrzesień. W rzadkich przypadkach ciężarne samice zimują, a

wtedy rodzenie młodych odbywa się na wiosnę. Samica rodzi ich od 5 do 18 sztuk, rzadko więcej, długości w granicach od 14 do 23 cm.

Z.z. zamieszkuje rozmaite środowiska nizinne i górskie, w tym zarówno su-ch^., jak i wilgotne, a nawet podmokłe. Występuje najczęś-

ciej na terenach pokrytych roślinnością trawiastą lub porośniętych niskimi zaroślami,

Żmija zygzakowata

na łąkach śródleśnych i wyrębach, w pobliżu wód. W wodzie sprawnie pływa. Lubi wygrzewać się na słońcu. Głównym pokarmem

dorosłych osobników są polne gryzonie, poza tym ryjówki, krety,, pisklęta, rzadziej żaby i jaszczurki. Ofiarę uśmierca ukąszeniem

zębami jadowymi, a następnie pożera martwą. Ze względu na tępienie dużych ilości gryzoni ż.z. jest pożyteczna, ale jako wąż jadowity

zagraża zdrowiu człowieka, a w rzadkich przypadkach nawet jego życiu. Jest gatunkiem europejskim i północnoazjatyc-kim. Występuje

na obszarze całej Polski (w jej górach — do

wysokości 1700 m n.p,m.,ana pozostałych obszarach Europy — do 3000 m n.p.m.). Zwarty zasięg ż.z. obejmuje środkową, północną i

wschodnią Europę oraz Syberię. Północna granica zasięgu w Europie leży na Półwyspie Skandynawskim i dochodzi do 69°N. Poza rezer-

watami i parkami narodowymi nie podlega ochronie gatunkowej.

żmija żebrowana (Vżpera ns-pis) — gatunek gada z rodziny ->żmijowatych. Rośnie do długości 70 cm. Grzbietową powierzchnię jej

głowy pokrywają małe, nieregularne łuski, brak natomiast na głowie skórnych wyrostków, a jedynie szczyt górnej szczęki jest nieco

wydłużony i słabo zadarty ku górze. Grzbiet ma barwę jasnopopielatą, jasnobrązową, cynamonową albo zielonkawą, z 2 rzędami

poprzecznie wydłużonych, wąskich, czarnych plam, ułożonych na przemian i łączących się ze sobą w środkowej linii grzbietu. Deseń

ten tworzy charakterystyczne żebrowanie (stąd nazwa). Boki tułowia pokrywają pojedyncze rzędy czarnych plam; znane też są osobniki

jednolicie czarne. Z.z. występuje na nizinach, głównie jednak w górach, gdzie dochodzi do wysokości 2500 m n.p.m. Zamieszkuje zwykle

tereny suche, piaszczysto-kamieniste lub kamieniste, porośnięte roślinnością krzaczastą i trawiastą, a poza tym słoneczne skraje lasów,

wyręby leśne i zbocza gór. Okazy dorosłe żywią się gryzoniami, kretami i pisklętami, a osobniki młode — jaszczurkami, rzadziej

płazami. Żerowanie rozpoczynają c zmierzchu i są aktywne przez całą noc. Dzień spędzają ukryte w rozmaitych ziemnych

żmijowate

290

291

źólw blotny

kryjówkach. 2.ż. rozpoczynają porę godową wkrótce po obudzeniu się ze snu zimowego, a

Żmija żebrowana

młode przychodzą na świat w sierpniu lub we wrześniu. Samice rodzą po 4 do 18 młodych długości od 15 do 20 cm. Ukąszenie przez ż.ż.

jest groźne przede wszystkim dla dzieci, a jej jad ma podobne działanie do jadu ->źmu zygzakowatej. 2.ż. występują w połu-dniowo-

zachodniej Europie (we wschodniej Hiszpanii, w południowej i południowo-wschod-niej Francji, w Szwajcarii, w południowej Austrii, we

Włoszech i w Jugosławii).

żmijowate (Vi'peridae) — rodzina gadów z podrzędu -»-węży. Mają na ogół niewielkie rozmiary. Charakteryzują je szpa-rowate i

pionowo ustawione źrenice oraz podobnie jak u -»-grzechotnikowatych najlepiej wśród jadowitych węży rozwinięty aparat jadowy w

postaci 2 par zębów jadowych typu kanalikowatego, umiejscowionych na przedzie pyska i znacznie większych od pozostałych zębów

chwytnych. Zęby jadowe osadzone są na ruchomych kościach szczękowych. W związku z tym, w chwili gdy żmija otwiera pysk,

dzięki współdziałaniu zespołu kości oraz mięśni zęby te częściowo samorzutnie zostają ustawione prostopadle do krawędzi szczęki, przy

zamykaniu zaś pyska układają się poziomo i chowa--ją w fałdach błony śluzowej jamy gębowej. Niezależnie od tego żmija może

dowolnie poruszać przy otwartej paszczy zębami jadowymi, a także ustawiać je oddzielnie, np. prawy lub lewy ząb może wychylać nieco

na boki pyska. Zęby jadowe okresowo wypadają, jednak stale są zastępowane przez nowe. Z. nawet po wypadkowej utracie zębów jado-

wych (np. wskutek ich wyłamania w czasie obrony) wkrótce odzyskują pełny ich garnitur. Kanaliki zębów jadowych łączą się

przewodami z gruczołami jadowymi, znajdującymi się w głowie, po jednym z każdego boku, za oczami. W momencie uderzenia

otwartym pyskiem odsłonięte zęby jadowe zostają wbite w ciało ofiary, a wskutek skurczu mięśni otulających gruczoły jadowe zostaje z

nich wyciśnięty jad, który przez kanaliki zębów jadowych dostaje się do zadanych ran. Z. polują głównie o zmierzchu i w nocy. Jedynie

gatunki żyjące daleko na północy lub wysoko w górach (np. górskie -^żmije zygzakowate) prowadzą dzienny tryb życia. Pokarmem ż. są

rozmaite małe kręgowce, głównie polne gryzonie z rodziny myszowatych. Większość ż. stanowią gatunki jajo-żyworodne: nieliczne

składają jaja. Jedynymi obszarami występowania ż. są Afryka i Eurazja. Brak ich w Amerykach w Australii i na Madagaskarze. Rodzina

ż. obejmuje 10 rodzajów i 58 gatunków.

l

ii

żóltopuzik bałkański (Ophisau- ^ rus apodus) — gatunek gada .1 z rodziny ->-padalcowatych. ,^ Rośnie do długości 110 cm, przy'^

czym ogon osiąga przeszło po—:-||

łowę, a u niektórych osobników nawet 2/3 długości ciała. 2.b. jest największą europejską jaszczurką. Ma kształt podobny do węża. Brak

mu odnóży, a jedynie z obu boków szczeliny kloakalnej widnieją pozostałości zredukowanych tylnych kończyn w postaci krótkich i

słabo widocznych kolców. Głowę pokrywają regularne i symetrycznie ułożone tarczki w liczbie 5, których u-kład i kształt są typowe dla

pa-dalcowatych. Na całym ciele znajdują się regularne o podobnej wielkości łuski, które na grzbiecie układają się w 12, na brzuchu zaś w

10 wzdłużnych rzędów. Tułów łagodnie przechodzi w ogon. ->-Wylinka zsuwana jest z powierzchni ciała w całości, podobnie jak u -*-

węży. W ubarwieniu występują różnice osobnicze oraz różnice zależne od wieku jaszczurki. Młode ż.b. mają barwę szaropopielatą lub

szaro-oliwkową, z poprzecznymi ciemnymi paskami. Dorosłe są jednolicie żółte lub brązowe. 2.b. zamieszkuje tereny nizinne do 400

m n.p.m., pokryte roślinnością trawiastą, niskimi zaroślami i krzewami, wśród których znajdują się usypiska lub pojedyncze kamienie.

Przebywa też na łąkach, polach uprawnych i w dolinach rzek.

Zółtopuzik bałkański

Prowadzi dzienny tryb życia i zasadniczo naziemny, jakkolwiek chętnie przebywa w wodzie. W miejscach otwartych

wygrzewa się na słońcu lub poluje na owady. Unika terenów zalesionych i zacienionych. Młode osobniki w czasie dnia kryją się pod

kamieniami. 2.b. jest bardzo zwinny i szybki. W razie niebezpieczeństwa ucieka, wykonując gwałtowne skręty ciała, lecz przystaje co

kilka metrów. Schwytany ręką, wyrzuca z otworu kloakalnego cuchnącą ciecz, podobnie jak

-^-zaskroniec zwyczajny. 2.b. żywi się przede wszystkim różnymi rozmaitymi owadami (zwłaszcza szarańczakami), a poza tym

ślimakami i jajami ptaków. Pożera również małe jaszczurki, węże, myszy i niewielkie ptaki. W czerwcu samice składają po 8 do 10 bia-

łych, wydłużonych jaj o wymiarach 2X4 cm. Świeżo wylęgłe młode mają długość ok. 10 cm. 2.b. występują w południowej Europie na

Półwyspie Bałkańskim, w Azji Mniejszej i w niektórych rejonach Półwyspu Arabskiego.

żólw błotny (Emys orbicularis)

- gatunek gada z rodziny

-»-żółwi słodkowodnych. Jego pancerz grzbietowy jest średnio wypukły, pokryty gładkimi, regularnymi, rogowymi tarczami, pancerz

brzuszny dobrze wykształcony, u samca ze' środkową częścią powierzchni słabo wklęsłą, u samicy płaską. Pancerz grzbietowy dochodzi

maksymalnie do długości 26 cm, najczęściej — do ok. 20 cm. Ciężar okazów dorosłych wynosi ok. l kg. Ubarwienie grzbietu jest

oliwkowobrązowe, przy czym na każdej większej tarczy grzbietowej występuje charakterystyczna plamistość w postaci żółtych kresek

rozchodzących się promieniście z jednego centrum. Pancerz brzuszny pokrywają duże, nieregularne plamy jasnego kolo-

żółw czerwonolicy

292

293

żółw dwupazurzasty

ru. Również na głowie, szyi i odnóżach występują liczne małe, żółte plamki. Niektóre okazy są czarne i zupełnie bez-plamiste. Źrenice

oczu są okrągłe. Pora godowa u ż.b. przypada w kwietniu. Jaja otoczone cienkimi, wapiennymi skorupkami o wymiarach przeciętnie

2X3 cm składane są w lipcu. Liczba jaj waha się w granicach od 6 do 16, wyjątkowo do 20 sztuk. Samice składają jaja jednorazowo do

jam-ki wygrzebanej w ziemi za pomocą tylnych odnóży. Młode o długości pancerza ok. 2,5 cm wylęgają się z końcem sierpnia. Pancerz

ich jest początkowo miękki, skórzasty. Głównym środowiskiem życia ż.b. jest woda, w której żeruje, odbywa gody (w tym ->-am-pleksus

i kopulację). Na ląd wychodzi w celu złożenia jaj i wygrzewania się na słońcu. W przypadku wysychania zbiornika wodnego opuszcza

go i wędruje lądem do innego. W wodzie szybko i sprawnie pływa oraz znosi długotrwałe zanurzenie, na lądzie zaś porusza się powoli i

ociężale. Wbrew dawnym poglądom ż.b. nie wydaje żadnych głosów, a zwłaszcza nie gwiżdże. Żywi się głównie rozmaitymi małymi

zwierzętami wodnymi (np. larwami owadów, ślimakami, kijankami), rzadziej pożera dorosłe płazy i małe ryby. Żeruje przeważnie w

dzień, rzadziej o zmierzchu i w nocy. Zamieszkuje wody jezior, sta-rorzeczy, dużych stawów i wolno płynących rzek. Zimuje na dnie

tych wód. Jest gatunkiem nizinnym. Występuje w środkowej i południowej Europie, w zachodniej Azji oraz w pół-nocno-zachodniej

Afryce. Na Krymie sięga do wysokości 800 m n.p.m. Północna granica jego zasięgu dochodzi do 50°N.

W Polsce ż.b. jest gadem bardzo rzadkim, podlegającym całkowitej ochronie (Tabl. III/l).

żółw czerwonolicy (Chrysemys -scripta) — gatunek gada z rodziny -»-żółwi błotnych. Są pięknie ubarwione. Pancerz grzbietowy jest

rdzawobrązo-wy, pokryty nieregularnymi, różnej wielkości ciemnobrązowymi plamami. Na bokach również brązowej głowy widoczne są

wzdłużne, pojedyncze i rozszerzające się ku tyłowi jaskrawoczerwone pasma licowe. Poniżej tego pasma występują jeszcze podobne pa-

semka o barwie jasnożółtej. Gody odbywa wczesną wiosną, zaś w czerwcu i lipcu następuje składanie jaj. Samica wygrzebuje w ziemi

płytki dołek, •" zwilża go moczem i następnie składa do niego średnio 10 jaj. Młode wykluwają się po 10 tygodniach i mierzą ok. 2,5

cm. W trzecim roku życia pancerz -osiąga długość 7,5 cm i rocznie przyrasta 1,5 cm. Samce dojrzewają przy długości pancerza 10 cm,

samice 15 cm. -Z.cz. żywi się głównie roślina- ^ mi wodnym. Zeruje w godzinach porannych i późnym po- " południem, w międzyczasie

zaś \ wygrzewa się nieruchomo w słońcu, leżąc na kamieniach,

Żółw czerwonolicy

piasku lub na pniach powalonych drzew. Przejmuje wtedy charakterystyczną pozycję — rozkłada szeroko przednie odnóża zaś tylne

wysuwa do tyłu i układa równolegle, odwracając je podeszwami do góry. Z.cz. zamieszkuje większe zbiorniki wód stojących z bogatą

roślinnością wodną. Dorosłe osobniki zajmują określone rewiry, do których stale wracają. W przypadku wysychania zbiornika, w

którym aktualnie przebywają, nie wy-wędrowują z niego, ale pozostają w kałużach błota. W zimnej porze roku ż.cz. zapada w sen. Na

południu USA (stan Lui-zjana) trwa on od 3—4 miesięcy, na północy (stan Illinois) trwa 5—6 miesięcy. Temperatura otoczenia, przy

której budzi się ze snu, wynosi 10°C. Optyir, dna temperaturą dla życia ż->'z. jest 28°C. Głównymi naturalnymi wrogami ż.cz. są -

^aligatory missisipskie i grzechotniki -^-mokasyny błotne. Rozmaite ssaki zjadają ich jajo. Z.cz. jest gatunkiem pospolitym, bardzo

często hodowanym i w dużych ilościach eksportowanym jako zwierzę ozdobne. Z.cz. występuje w Ameryce Północnej i Środkowej.

żółw diugoszyjny, wężogłówka australijska (Chelodina longi-collis) — gatunek gada z rodziny Chelidae, z podrzędu -*żółwi

bokoszyjnych. Długość jego karapaksu dochodzi do 30 cm. Ma wyjątkowo długą ^yję, która wraz z głową równa jest długości karapaksu.

Jest jednym z 2 znanych gatunków żółwi (drugi gatunek Emys granosa) posiadających zrośnięte i przezroczyste powieki, tworzące

podobnie jak u -»-węży tzw. okulary. Poza tym szczególnie interesującą cechą, zwłaszcza z ewolucyjnego punktu widzenia, jest

występowanie u zarodków ż.d. normalnie rozwiniętego

—•-narządu linii bocznej, który zanika jeszcze przed wykluciem się z jaja. Silnie spła-

Zółw długoszyjny

szczona owalnego kształtu grzbietowa część pancerza jest barwy brązowej z ciemnymi plamami. Z.d. wykazuje aktywność dzienną i

prowadzi wodny tryb życia. Zamieszkuje rzeki i jeziora. Pożera przede wszystkim małe ryby, a prócz nich rozmaite organizmy wodne.

Samice składają jaja w grudniu i styczniu. Z.d. jest pospolity. Mięso jego i jaja są jadalne. Z.d. występują w północnej Australii.

żółw dwupazurzasty, żółw miękkoskóry (Carettochelys in-sculpta) — gatunek gada z podrzędu ->-żółwi skrytoszyj-nych, jedyny

przedstawiciel rodziny Carettochelyidae. Jego karapaks dochodzi do długości 50 cm. Ma pancerz zbudowany tylko z płyt kostnych (brak

pancerza rogowego). Zamiast tego ostatniego całą powierzchnię pancerza kostnego pokrywa gruba, miękka skóra. Cecha ta upodobnia

ż.d. do —>-żółwiaków. Szczęka wydłużona jest w krótki mięsisty ryjek, na którego końcu znajdują się szerokie otwory nosowe. Nad

oczami sterczą krótkie płatki skórne. Kończyny są ło-patowato spłaszczone i opatrzone szerokimi błonami pły-wnymi. We wszystkich

odnóżach I i II palec uzbrojony jest dużymi, grubymi pazurami (nazwa). Z.d. jest gatunkiem

żółw grecki

295

żółw jadalny

wszystkożernym, głównym jednak jego pokarmem są ryby. Występuje w rzekach Nowej Gwinei. Często spotyka się małe ż.d. w morzu,

w przyujściowej strefie dużych rzek. Biologia ż.d. jest mało znana.

żółw grecki (Testudo herman-ni) — gatunek gada z rodziny żółwi lądowych (Testudinidae), z podrzędu ->-żółwi skrytoszyj-nych.

Osiąga długość karapak-su dochodzącą do 25 cm. Ma silnie wypukły pancerz grzbietowy, a pancerz brzuszny płaski, z obu boków zagięty

ku górze. Wgłębienie dzieli tarczkę nadogonową na 2 części. U samców tylna powierzchnia plastronu jest nieco wklęsła, a u samic płaska

lub słabo wypukła. Masywną głowę pokrywają częściowo regularne tarczki. Mocne szczęki tworzą na końcu jakby ptasi dziób. Długą

szyję otacza miękka skóra. Usztywnione nogi, przednie nieco spłaszczone, a tylne wałkowate lub słupkowate, zakończone są 5

mocnymi, prostymi pazurami. U niektórych osobników tylne kończyny mają zredukowane palce i pazury do 3. Na zewnętrznej

powierzchni tylnych kończyn obok nasady ogona zamiast wyso-.kich, stożkowatych zrogowaceń

Żółw grecki

występują skupienia licznych, małych, rogowych guzków. Krótki, gruby ogon, na końcu silnie zwężony, kończy twardy

kolec. Głowa i nogi są wcią-r galne. Ubarwienie karapaksu , jest jasnożółte, jasnobrązowei;

lub oliwkowobrązowe, z ciem-" nobrązową lub czarną plamą C pośrodku każdej tarczy. Nie^.?. -osłonięte części ciała mają bar-iy, we

szarą lub jasnooliwkową,'! pozbawioną plam. Ż.g. prowa-A? dzi ściśle lądowy i dzienny" tryb życia. Do wody nie wcho-"-;! dzi i wody nie

pije. Jest wy^ bitnie ciepłolubny. Przy niskich*;:

temperaturach otoczenia prze.f1 staje się poruszać i zapada -wĄ letarg. Zamieszkuje suche,'* częściowo nawet kamieniste Ł tereny,

pokryte trawiastą roś-.*< linnością. W czasie upalnychyl' godzin kryje się w rozmaitycti^, ziemnych kryjówkach. W go-* rach dochodzi

do 700 m n.p.m.-;( Żywi się głównie pokarmeiri^j roślinnym w postaci miękkich^ i soczystych łodyg i liści, kwia-a^ tów i soczystych

owoców; rza-i^ dziej zjada małe zwierzęta^ bezkręgowe. Mimo usztywnio»yi nych nóg szybko chodzi z pan-;,5:

cerzem uniesionym nad po-S wierzchnie ziemi, poza tym|| chętnie grzebie w ziemi płyt-|| kie jamy, służące mu za tym-(S» czasowe

kryjówki. Znane sąi? przypadki, że ż.g., przywiezio-fl ne do naszego kraju i prze-^ trzymywane w naturalnych® warunkach (w

ogrodach) w je-^jt sieni zagrzebywały się całko- % wicie w ziemi, zapadały w sen;;§' i przeżywały zimę. W miej-^ scach

nasłonecznionych sami-^;

ce składają jaja do wygrzeba-f. nych przez siebie jam w ziemi.'1'' Składanie jaj odbywa się raź';, w roku, w maju lub w czerw-g cu. Z.g.

występują na Półwy-;

śpię Bałkańskim, na południc-,? wych obszarach Półwyspu:

Apenińskiego oraz na Sycylii; ;

Korsyce i Sardynii. Ich hodow*s;' la nie przedstawia szczegół-^ nych trudności. UlubionylĄ-a pokarmem ż.g. są wszelkie so*j|

czyste owoce, np. pomidory, brzoskwinie, banany, pomarańcze, winogrona, jabłka, śliwki, poza tym liście sałaty, marchew oraz liście, a

zwłaszcza kwiaty koniczyny. Zjadają one również ser, chleb namoczony w mleku i surowe mięso. Pokarm pobierają chętnie i stają się

ruchliwe tylko przy wyższych temperaturach otoczenia.

/ żółw jadalny, żółw zielony

(Chelonia mydas) — gatunek gada z rodziny żółwi morskich [Chelonidae) z podrzędu -^żółwi skrytoszyjnych. Długość jego karapaksu

dochodzi do 1,4 m, a ciężar — do 500 kg. Pancerz grzbietowy jest silnie spłaszczony, w tylnej części wyraźnie zwężony. Wąską, z

boków silnie spłaszczoną głowę pokrywają tarczki regularnie ułożone. Szczyt pyska jest tępo ścięty, a szczęki nie tworzą ptasiego

dzioba. Kończyny uległy przekształceniu w płaskie, szerokie wiosła, przy czym przednia ich para, znacznie dłuższa od tylnej, posiada po

l pazurze. Karapaks jest oliwkowozielony lub brunatny, z żółtymi plamkami albo smugami, a plastron — jednolicie jasnożółty lub biały.

Tkanka tłuszczowa ma charakterystyczny zielony kolor (stąd synonimiczna nazwa "żółw zielony"). Z.j. należy do grupy żółwi

morskich, ściśle przystosowanych do wodnego trybu życia. Znakomicie i wytrwale pływa. Często spotyka się jego stada na pełnym

morzu w odległości setek kilometrów od wybrzeży. Żywi się głównie roślinami morskimi, w tym trawą morską oraz glonami. Samice

składają jaja na lądzie, w jamach o głębokości ok. 20 cm, które wygrzebują tylnymi nogami. Jednorazowo samica składa do 100 jaj

średnicy

ok. 5 cm, przy czym czynność ta może być powtarzana kilkakrotnie w obrębie jednego

Żółw jadalny

cyklu lęgowego, który przypada raz na 2 lub 3 lata. Na podstawie badań wędrówek znakowanych okazów stwierdzono, że ż.j. wykazuje

przywiązanie do okolic, w których od pokoleń odbywa składanie jaj, trafia zaś do nich bez względu na ich odległość od miejsca swego

chwilowego pobytu. Tak np. żółwie oznakowane i wypuszczone u wybrzeży Brazylii, a pochodzące z Wyspy Wniebowstąpienia, składają

jaja na tej niewielkiej wyspie, leżącej na Oceanie Atlantyckim w odległości ok. 2300 km od brazylijskich wybrzeży: Do miejsc lęgowych

wędrują samce i samice. Jak dotąd, nie zostały dokładnie wyjaśnione mechanizmy orientacji, dzięki której ż.j. trafiają do swych rodzin-

nych stron, prawdopodobnie jednak kierują się prądami morskimi i być może położeniem Słońca oraz węchem. Jaja ż.j. napastowane są

przez wielu wrogów, m.in. przez różne drapieżne ssaki, które roz-grzebują gniazda i pożerają jaja, a poza tym masowo wy-

żółw jaszczurowaty

żółw norowy

bierają je ludzie. Z.j. występują we wszystkich ciepłych morzach i oceanach, zwłaszcza strefy równikowej. Rzadko pojawiają się w

Morzu Śródziemnym, wyjątkowo zaś spotyka się je na Atlantyku u wybrzeży Europy. Mięso ż.j., a przede wszystkim sporządzona na

nim zupa żółwiowa ma niezwykły i nieporównywalny smak. Dania z ż.j., znane powszechnie od co najmniej 300 lat, należą dziś obok

trufli, kawioru i homarów do najbardziej wykwintnych i najdroższych przysmaków na świecie. Rozprowadzane są w postaci konserw

produkowanych przez wielkie fabryki, głównie w Anglii i USA. Surowiec stanowią mrożone ż.j., których do samego tylko Londynu

dostarcza się w ostatnich latach przeciętnie ok. 1200 sztuk rocznie, nie licząc kilkudziesięciu ton półfabrykatów w postaci suszonego

mięsa i suszonego ekstraktu z mięsa. Nieograniczone odłowy ż.j. oraz nieograniczone zbieranie równie cennych jaj doprowadziły do zu-

pełnego wytępienia ż.j. w niektórych rejonach, m.in. w Oceanie Atlantyckim u wybrzeży Ameryki Środkowej i w sąsiedztwie większości

wysp leżących na Oceanie Indyjskim. W ostatnich latach powstały w USA sztuczne wylęgarnie jaj ż.j., a określone obszary Atlantyku

zasiedla się odpowiednio wyrośniętymi, młodymi ż.j.

żólw jaszczurowaty, żółw kaj-manowy (Chelydra serpentyna}

— gatunek gada z rodziny

-»żółwi skorpuchowatych. Długość jego karapaksu dochodzi do 35 cm, a ciężar ciała — do ok. 15 kg, wyjątkowo do 30 kg. Na

powierzchni spłaszczonego pancerza grzbietowego widnieją 3 rzędy rogowych euzów.

Tylny skraj pancerza jest głę-.*•••• bokp powcinany i tworzy ro- ^ dzaj piły. Silnie zredukowany.^;:

plastron składa się z 10 tarcs, ,7 Głowa jest duża i masywna, a pysk ostro zakończony. Dobrze ^ rozwinięte i bardzo ostre szczę- ,"' ki

kończą się na przedzie pOr,,. tężnymi hakami. Wyjątkowa'^ gruba szyja pokryta jest brd^K dawkowała skórą. Przedniej kończyny mają

po 5, a tylnej:

"-si ../A

Żółw jaszczurowaty ,".1

po 4 palce zakończone dużymi ^ pazurami. Palce wszystkich ł kończyn spinają błony pływne. . Swoistą właściwością ż.j., nie. .:;

spotykaną u innych żółwi jest y kształt i wygląd ogona. Ce-;

chuje go wyjątkowa dłu^' gość, wynosząca do 2/3 dłu-<-<;. gości karapaksu, oraz wystę-;.;

powanie na jego grzbietowej"'^;;' powierzchni wzdłużnego, z bo-"j& ków spłaszczonego grzebienia^ i utworzonego z rogowych pły- ';,

tek, podobnie jak u -»-kroko- ;;

dyli właściwych. Szyja, odnóża .ij,;. i ogon z powodu swojej gru-'y| bości mogą być tylko częścio-,-^' wo chowane do pancerza, a '^

brodawkowata skóra o ziarni-' "";

stej powierzchni, pokrywająca ^, przednie i tylne kończyny,. t;;' tworzy zwisające fałdy. Kara-^ paks ma barwę brązową lub .^,

oliwkowobrązową. Z.j. prowa.-;•,-;' dzi na pół wodny tryb życia-y. Zamieszkuje płytkie rzeki o;, dnie mulistym lub tereny ba--:;

gniste, nie jest jednak dobrym-.:,,. pływakiem. Przebywa zwykle ^ w płytkiej wodzie, zagrzebany ^ w mule dennym i nieruchomd^

czatuje na zdobycz. W poszu--^ kiwaniu Dożywienia wychodzi 'r

również na ląd i często znacznie oddala się od wody. Żywi się wszelkimi małymi zwierzętami, m.in. rybami, żabami, pisklętami ptaków

wodnych, a na lądzie pożera jaszczurki. węże oraz małe ptaki. Pobiera również pokarm roślinny, martwe zwierzęta, a nawet rozkładającą

się padlinę. Dzięki pa-dlinożerstwu spełnia ważną rolę w biocenozie zbiorników wodnych przez usuwanie z nich rozkładającej się materii

organicznej. Pewnego ż.j., który uciekł z hodowli, znaleziono po 3 latach w stanie doskonałego zdrowia w kanalizacji miejskiej. Indianie

używają Jeszcze niekiedy uwiązanych na lince ż.j. do odnajdywania zwłok topielców. Z.j. są bardzo ruchliwe, niezwykle agresywne i

niebezpieczne. W odróżnieniu od większości innych żółwi, w przypadku zagrożenia nie usiłują chować się do pancerza, lecz otwierają

pysk i zajadle kłapią szczękami lub kąsają napastnika. Dlatego chwyta się je za ogon, podnosi w górę i trzyma w takiej odległości od

siebie, aby nie mogły dosięgnąć pyskiem swojego prześladowcy. Samice składają po 25 do 40 jaj na lądzie w pobliżu , wody i gniazdo

bardzo starannie zasypują ziemią i liśćmi. U embrionów długości ok. 20 mm stwierdzono obecność na bokach ciała, pod karapaksem,

narządu linii bocznej, który w miarę rozwoju embriona zanika. Jest to wyjątkowa cecha u żółwi i bardzo ważna z ewolucyjnego punktu

widzenia.

•^ja i mięso młodych ż.j. są

•ladalne i w związku z tym na , ź.j. urządza się polowania. Żółwie te występują w całej Ame-^ce Północnej, od Kanady Poprzez Amerykę

Środkową aż do północnych obszarów Ame-) ryki Południowej (Tabl. III/3).

żólw kajmauowy ->żółw jaszczurowaty.

żółw miękkoskóry ->-żółw dwu-pazurzasty.

żółw norowy (Gopherus poly-phemus) — gatunek gada z rodziny ->-żółwi lądowych. Długość jego karapaksu dochodzi do 35 cm.

Pancerz grzbietowy jest silnie wydłużony i płaski, co wśród żółwi lądowych należy do rzadkości. Pancerz brzuszny samca ma z przodu

rogowy wyrostek, którym tenże podczas walki godowej o samicę podważa pancerz swojego rywala i kaleczy go. Prócz tego samiec

posługuje się tym wyrostkiem jak pługiem przy wygrzebywaniu jam w ziemi. Do tego celu służą mu również szerokie i nocne przednie

odnóża. Uoarwienie karapaksu jest ciemnobrązowe z jasnymi plamami. Z.n. prowadzi ściśle lądowy tryb życia. Zamieszkuje tereny

suche, częściowo piaszczyste, porośnięte skąpą roślinnością trawiastą i krzaczastą lub słabo zalesione. Za schronienie służą im długie i

obszerne nory o długości od 3 do 12 m, które same wygrzebują. W norach tych często

Żółw norowy

razem z ż.n. przebywają inne jeszcze zwierzęta, jak żaby, węże (np. —»-grzechotniki diamentowe), dzikie króliki, szczu-

żółw olbrzymi

299

żółw skórzasty

ry, oposy i jenoty, będące nie'-kiedy stałymi współmieszkańcami tych nor. Z.n. opuszczają swoje kryjówki rano i wieczorem, kiedy

panują niezbyt wysokie temperatury powietrza, i w tym czasie żerują. Żywią się głównie pędami, liśćmi i owocami roślin. Zjadają m.in.

kaktusy, rzadko — owady. Samice składają od 4 do 7 jaj. 2.n. występują na południowych obszarach Ameryki Północnej oraz w Mek-

syku.

żółw olbrzymi (Geochelone gi-gantea) — gatunek gada z rodziny -»-żółwi lądowych. Długość jego karapaksu dochodzi do ok. 150 cm,

a ciężar ciała — do 250 kg. Bardzo wypukły, ciemnobrązowy lub czarniawy pancerz grzbietowy pokrywają duże, gładkie tarcze. Szyję

otacza miękka skóra. Nogi grube, słupowate, pokryte są dużymi tarczkami. Z.o. żyje wyłącznie na lądzie i pobiera pokarm roślinny w

postaci liści krzewów, pędów traw i soczystych owoców. Podobnie jak inne żółwie lądowe jest długowieczny, stwierdzono bowiem, że

pewien okaz ż.o. przeżył 152 lata i z całą pewnością mógł żyć dłużej. W XVII i XVIII w. ż.o. żyły masowo na rdzennych obszarach

swojego występowania. Na niektórych wyspach Oceanii Indyjskiego obserwowano wówczas ich stada liczące po kilka tysięcy sztuk.

Stada te bywały tak zwarte, że po pancerzach żółwi można było przejść kilkadziesiąt metrów bez dotykania stopą ziemi-Mięso ż.o.,

podobnie jak innych żółwi lądowych, jest jadalne i znakomite, przy czym od jednego dorosłego okazu uzyskuje się średnio ok. 100 kg

mięsa. Od czasu odkrycia ż.o. przez żeglarzy i podróżników

łowiono je w tysiącach sztuk;., rocznie. Z ż.o. oprócz mięsa -Ą uzyskiwano z jajników samic;!;;

cenny olej. Wyjątkowa wytrzy-, $ małość ż.o. na brak pokarmu 3 i wody, dzięki czemu znosiły $ one znakomicie długie wędrów- ^ ki na

statkach, była przyczyną ^ nadania im miana "żywych-ag konserw". Nieograniczone od-i^ łowy przedstawicieli tego ga^-H tunku

doprowadziły do nie-»'3| mai zupełnego jego wytępienia^ już w początkach XIX w., tak,ft że obecnie żyje prawdopodob-S| nie jeszcze

tylko kilkadziesiąt^ sztuk ż.o. Na przykład na wyt<l| śpię Mauritius, gdzie dawnie|||-występowały masowo, do dzii8|| przetrwał zaledwie l

żółw tSif tego gatunku, na wielu umycliH zaś wyspach wyginęły już cal-;g;

kowicie. Z.o. występują dziś;!' wyłącznie na kilku wyspacK.^ Oceanu Indyjskiego, m.in. na.,? Albadarze (Tabl. III/2). %

'%'^.-żółw sępi (MacrocleTOys te'|s| mmźncfcM) — gatunek gada Kil rodziny —»żółwi skorpuchowa^ tych. Długość jego karapaks^

dochodzi do 80 cm, ciężar -^% do ok. 90 kg. Wydłużony t| średnio wypukły karapaks nMi^ tarcze zaopatrzone w wysokiej,, rogowe,

bocznie spłaszczona' stożki, ułożone w 3 wzdłużnie rzędy tworzące listwy i funKi^.. cjonujące jak kile. Plastro^ jest silnie zredukowany.

Du*. za głowa, pokryta z góry tar< czkami, a z boków guzkami,S postrzępionymi krótkimi wyS? rostkami, opatrzona jest ma-;

sywnymi, mocnymi i ostro za";

kończonymi szczękami, z kto* rych górna jest hakowate ^ dół zakrzywiona, przypomina* jąć sępi dziób. Oczy są dobrze wykształcone,

a długi ogOtt pokrywają 3 rzędy guzkó^T* Nogi są dobrze rozwinięte, att słabo przystosowane do pływa*. nią. Grzbietowa powierzchni'

ciała ma barwę jednolicie ciemnobrązową. Charakterystyczną cechą ż.s. jest występowanie u niego na języku swoistego, mięsistego, a

zarazem długiego wyrostka, służącego do wabienia głównie ryb. Wyrostek ten ma własną muskulaturę umożliwiającą mu ruch. W czasie

pełnienia przezeń funkcji czerwienieje wskutek napływu krwi, tak że zarówno kształtem, barwą, jak i rrchem przypomina żywą

dżdżownicę. Polujący na zdobycz ż.s. leży nieruchomo na dnie zbiornika wodnego z szeroko otwartym pyskiem, ukazując na tle ciemno

ubarwionej jamy gębowej poruszającą się "przynętę". Jest on zwykle głęboko zagrzebany w mule dennym, ma karapaks porośnięty

glonami ; dlatego jest prawie niewidoczny. Ryba więc bez obawy /.bliża się do przynęty i sama, wpadając do pyska drapieżnika, staje się

jego łupem. Jeśli ryba znajduje się z boku paszczy żółwia, wówczas ten powoli zwraca głowę w kierunku ryby, aby umożliwić jej spostrze-

żenie przynęty, a gdy ryba mimo to nie zwraca dostatecznej uwagi, wówczas zaczyna bardziej energicznie poruszać przynętą. Prócz ryb

ż.s. zjada owady wodne, żaby, mięczaki, inne żółwie, a nawet węże. 2.s. jest typowym mieszkańcem rzek, jezior i terenów bagiennych.

Prowadzi dzienny tryb życia. Samice ż.s. składają na lądzie w wygrzebanych przez siebie głębokich jamach po 20 do 50 jaj, które

następnie zasypują ziemią. Mięso młodych ż.s. jest wyborne, natomiast okazów starszych — niesmaczne. 2.s. występują na

południowo--wschodnich obszarach Ameryki Północnej, stanowiąc największe słodkowodne żółwie tego kontynentu.

żółw skórzasty (Dermochelys coriacea) — gatunek gada z podrzędu —>-żółwi skrytoszyj-nych, jedyny przedstawiciel rodziny żółwi

skórzastych (Der-mochelyidae). Długość jego karapaksu dochodzi do 2 m, rozpiętość przednich kończyn — do 3 m, a ciężar — do 680

kg. Niektóre źródła podają, że karapaks ż.s. osiąga długość 3 m, ciężar zaś żółwia — 1000 kg. Najczęściej spotyka się okazy o ciężarze

od 350 do 400 kg. 2.s. jest największym ze wszystkich dziś żyjących żółwi. Ma nie zrośnięte, a więc ruchome kręgi grzbietowe, wolne

żebra oraz pancerz kostny składający

Żółw skórzasty

się z licznych, małych, nieregularnych płytek kostnych wtopionych w skórę. Tarcze rogowe nie występują, natomiast całą powierzchnię

ciała, w tym pancerz kostny i odnóża, pokrywa gruba, miękka i gładka skóra. Na skórze pancerza grzbietowego widocznych jest 7

symetrycznie ułożonych, wzdłużnych fałdów, a na skórze pancerza brzusznego — 5 takich fałdów. Działają one jak kile. Obie pary

odnóży przekształciły się w płaskie i szerokie wiosła. Przednie kończyny są znacznie dłuższe od tylnych. Odnóża nie mają wolnych

palców ani pazurów. Szyja i ogon uległy znacznemu skróceniu. Ubarwienie jest ciemnobrązowe lub czarniawe, z rzędami jasnych plamek.

2.s. należy do żółwi morskich. Przystosował się ści-

żólw sieniowy

301

żólw stepowy

śle do życia w wodzie, której nigdy nie opuszcza i w której potrafi szybko pływać. Jedynie samice wychodzą na ląd w celu złożenia jaj w

wygrzebanych przez siebie głębokich jamach w nadbrzeżnym piasku. W jednym miocie samica składa do 150 jaj o średnicy 50— —65

mm, przy czym czynność tę wykonuje kilka razy w roku. Młode ż.s. natychmiast po wykluciu się z jaj wchodzą do morza. Są tępione w

dużych ilościach przez ptaki, kraby morskie i inne zwierzęta. Z.s. pożerają skorupiaki, mięczaki. małe ryby i wodorosty morskie. Ich

mięso nie jest jadalne, gdyż prawdopodobnie ma właściwości trujące. Ż.s. występują w ciepłych rejonach wszystkich mórz i oceanów,

rzadko pojawiają się w Morzu Śródziemnym i u wybrzeży Anglii i północnej Francji, a wyjątkowo tylko w Kattegacie. Z.s. jest bardzo

rzadki. Mimo że znany od połowy XVI w., złowiono dotychczas bardzo mało okazów tego gatunku.

żółw sieniowy1 (Geochelone elephantopus) — gatunek gada z rodziny ->-żółwi lądowych. Długość jego karapaksu dochodzi do 150

cm, wysokość do l m, ciężar ciała — do 250 kg; Samice są mniejsze od samców. 2.s. jest jednym z największych dziś żyjących gatunków

żółwi lądowych. Jego wypukły karapaks, charakteryzujący się brakiem tarczki karkowej, pokrywają duże i gładkie tarcze. 2.s. ma małą

głowę i szyję osłoniętą miękką skórą. Na grubych, słupowatych odnóżach znajdują się duże tarczki, palce zaś wieńczą potężne pazury.

Ubarwienie całej powierzchni ciała jest jednolicie brunatne lub czarniawe. Z.s. prowadzi ściśle lądowy tryb życia. Przebywa na terenach o

wilgotnyng»». podłożu, zarówno nizinnych,5, jak i wyżej położonych^ Na;

pokarm jego składają się liście rozmaitych roślin i krzewów, kwaśne i cierpkie jagody orai płochy porostów. Na terenacBg" bezwodnych

żywi się równie®:

kaktusami i w przypadku na*? trafienia na naturalny zbiornic wody, chciwie ją pije. Może siF jednak miesiącami obejść b8 jedzenia i

picia. Samice teg .gatunku składają do jam jj ziemi po kilkadziesiąt jaj śre^ nicy ok. 5 cm. Z.s. występu^ wyłącznie na wyspach GalaR%,

gos. Kiedy w XVII w. Hiszpaf[ nie odkryli archipelag 17 wyi^|* leżących w strefie równikowa:' u zachodnich wybrzeży Amttp ryki

Południowej, zastali -tartU' ogromną liczbę ż.s. oraz kilkOS-nastu innych jeszcze gatunkó^', żółwi i w związku z tym na^ zwali te wyspy

żółwimi (galy^. pagos). Pancerze po wymarłycip naturalną śmiercią ż.s. dosłoy^ nie zaścielały tam duże obsz^*.;

ry ziemi. Z relacji K. Darwin^ z jego pobytu na Galapagos <|;

1835 wynika, że ż.s. występy wały wówczas jeszcze bardzt?' licznie na wszystkich wyspaęl^-tego archipelagu. Od tego jęĄ*::

nak czasu wywożenie dziesią^ ków tysięcy tych żółwi ora|| niszczycielska działalność zdz^. czałych zwierząt domowyc^, (głównie świń),

wprowadza nych na wyspy GalapagO^ przez człowieka, doprowadzi^?' do wyniszczenia ż.s. Dziś żyl| już tylko kilkadziesiąt ż^

prawdopodobnie tylko na je®" nej z tych wysp. ^/

'^.- •;

żólw spłaszczony (DermatewU1' mowii) — gatunek gada z TO" dziny ->żółwi spłaszczonych. Jego karapaks dochodzi t^ długości 40

cm. Gatunek ch^ rakteryzuje mała głowa or" wybitnie płaski, szeroki, o'v"

nego kształtu pancerz grzbietowy pokryty skórą. Natomiast występowanie w miejscu połączenia karapaksu z plastronem kilku rzędów

niewielkich tarczek stanowi cechę całej rodziny Dermatemydidae. Palce u ż.s., zakończone krótkimi pazurami, spinają błony pływne.

Głowa, odnóża i bardzo krótki ogon bywają całkowicie chowane do pancerza. 2.s. żyje w

Żółw spłaszczony

rzekach i jeziorach. Prowadzi ściśle wodny tryb życia, jest roślinożerny. Mięso jego jest jadalne. Biologia mało znana. Z.s. występuje w

Ameryce Środkowej na terytorium Gwatemali, Hondurasu i wschodniego Meksyku. Jest jedynym dziś żyjącym przedstawicielem rodziny

ż.s., która pod koniec ery mezozoicznej była bardzo liczna i występowała niemal na wszystkich kontynentach.

żółw stepowy (Agrionemys horsfieldii) — gatunek gada z rodziny ->żółwi lądowych, (Te-studinidae), z podrzędu -»żółwi

skrytoszyjnych. Jego karapaks dochodzi do długości 28 cm, a ciężar ciała — do 2 kg. Ubarwienie pancerza grzbietowego jest

żółtawobrązowe z ciemnymi plamami. Przednie kończyny mają tylko po 4 palce. Ż.s. prowadzi ściśle lądowy i dzienny tryb życia.

Zamieszkuje

głównie obszary stepowe,, piasz-czysto-gliniaste półpustynie z rzadka porośnięte trawami i . ziołami, a nawet pustynie. Unika terenów

wilgotnych i podmokłych oraz porośniętych gęstą roślinnością. W niektórych jednak rejonach występowania spotyka się go w

uprawach rolnych, na terenie plantacji melonów, arbuzów itp. oraz w dolinach rzek. Z.s. jest zasadniczo gatunkiem nizinnym, w górach

dochodzi do 1200 m n.p.m. Na wielu terenach liczebność jego jest znaczna, np. w południowym Kazachstanie spotyka się na

powierzchni l ha od 5 do 150 osobników tego żółwia, przeciętnie zaś ok. 20 sztuk. Z.s. żywi się przeważnie roślinami, najchętniej

soczystymi łodygami, liśćmi i owocami, ale na pustyni zjada wszelkie napotkane rośliny, w tym również trujące dla bydła, poza tym

owady, a nawet ekskrementy ptaków i kości małych zwierząt. Samice składają w 2 lub 3 miotach rocznie po 5 do 12 jaj średnicy ok. 5

cm. W czasie kopulacji samiec wprowadza do otworu kloakalnego samicy również cały ogon. W gorących okresach roku ż.s. zapada w

sen letni na okres 3 miesięcy, a w okresie zimnym — w sen zimowy trwający przeciętnie 6 miesięcy. Na niektórych obszarach,

zwłaszcza pustynnych, obydwa okresy prawie że łączą się ze sobą i wówczas ż.s. aktywny jest tylko ok. 3 miesięcy w roku. Z.s. wykazuje

rzadką wśród żółwi właściwość rycia w ziemi długich i głębokich nor. Wygrzebywane na noc i dla odbycia w nich snu letniego mają nie-

wielką długość od 50 cm do l m. Natomiast nory, w których ż.s. spędza sen zimowy, osiągają 2 m długości i głębokość ok. l m pod

powierzchnią

żółw szczelinowy

302

303

żółw Torniera

ziemi. Zakończone są obszerną komorą sypialną. Mięso ż.s. jest jadalne i smaczne. Rozprowadza się je w konserwach, żywe zaś żółwie

eksportuje głównie do krajów zachodnich. 2.s. występuje w Azji Centralnej i w południowo-zachodniej, na terenie Iranu, Afganistanu,

Pakistanu i północno-zachod-nich Indii.

żółw szczelinowy

niera.

>-żółw Tor-

żółw szylkretowy (Eretmoche-lys imbricata) — gatunek gada z rodziny ->-żółwi morskich. Długość jego karapaksu dochodzi do 90

cm. Ma górną szczękę znacznie dłuższą od dolnej i zakrzywioną haczykowato w dół. Głowę pokrywają 2 pary tarczek przedczołowych, a

ka-rapaks — 13 dużych, symetrycznie ułożonych tarcz, zachodzących na siebie dachówko-wato. Tylny skraj pancerza jest piłkowany.

Odnóża przekształciły się w płaskie i szerokie wiosła, przy czym przednie odnóża, znacznie dłuższe od tylnych, mają jeszcze po 2 pazu-

ry. Ubarwienie karapaksu jest jasno- lub ciemnobrązowe, z żółtymi lub czerwonawymi plamami, tworzącymi charakterystyczny deseń.

Plastron ma kolor jednolicie żółty. Barwa tarcz grzbietowych pochodzi od swoistego rogu zwanego szyl-kretem. Jest on przezroczysty,

o jasnobrązowym bursztynowym kolorze z ciemnymi smugami i plamkami. Szczególnie piękne tarczki uzyskuje się z młodych ż.sz. Te

rogowe płytki są elastyczne, topliwe, dają się spajać i mechanicznie obrabiać. Ze względu na swoje właściwości stanowią cenny surowiec

do wyrobu różnych małych, ozdobnych przedmiotów, mających dużą wartość rynkową. W

celu zdobycia szylkretu doko- :!•• nuje się masowych odłowów ż.sz., co doprowadziło do o- ' gromnego ich wytępienia. Szyi- • kretowe

tarcze zdejmuje się na ogół z żółwi martwych, ale też . stosuje się zdejmowanie tarcz z żółwi żywych, które w tym celu poddaje się

działaniu wysokiej temperatury płomienia ;

lub gorącej wody. Jeśli żółw przeżyje ten nieludzki zabieg, wówczas puszcza się go z powrotem do morza w nadziei, że •[ po pewnym

czasie tarcze ro- ,, gowe zostaną zregenerowane. ;

Z l dorosłego ż.sz. można uzy- > skać kilka kilogramów szyi- ;

kretu. 2.sz. jest przystosowany • wyłącznie do życia w wodzie. Tylko dorosłe samice raz w roku wychodzą z morza na brzeg w celu

złożenia jaj. Składają je w liczbie od 150 do 200 sztuk (każde jajo średnicy ok. 4 cm) do wygrzebanych przez siebie jam, które następnie

zasypują piaskiem. Zarówno samice, jak i później wylęgłe młode natych- :

miast wracają do morza. Na pokarm ż.sz. składają się rozmaite drobne organizmy morskie, jak małe ryby, mięczaki. skorupiaki,

jamochłony. Mięso * ż.sz., zwłaszcza starszych osobników, nie jest jadalne. Z.sz. " występują wyłącznie w ciepłych morzach i w

ciepłych strefach Oceanu Spokojnego, In- ^ dyjskiego i Atlantyckiego. W Europie spotyka się je w Morzu Śródziemnym.

żółw śródziemnomorski (Testit-do graeca) — gatunek gada z rodziny —>-żółwi lądowych. Długość jego karapaksu dochodzi do 30

cm. Wyglądem zewnętrznym, ubarwieniem oraz właściwościami biologicznymi żółw ten podobny jest do —i-żółwia greckiego. Różni się

od niego nie podzieloną na 2 części tarczką nadogonową, obecno-

•'•L

ścią dużych stożkowatych zro-gowaceń na zewnętrznej powierzchni tylnych kończyn z boków nasady ogona oraz brakiem rogowego

kolca na końcu ogona. Ubarwienie karapaksu jest żółtawe lub oliwkowe, z czarnymi plamami. 2.ś. to gatunek ściśle lądowy, ciepłolubny,

o dziennym trybie życia. Zamieszkuje tereny suche i nasłonecznione. W górach dochodzi do 1100 m n.p.m. Głównym jego pokarmem

są wszelkie soczyste pędy roślin i owoce, rzadziej ślimaki, owady o niezbyt twardym pancerzu i ich larwy. W okresie godów

odbywających się na wiosnę każdy samiec ż.ś. stale towarzyszy samicy, jest agresywny i kąsa ją po nogach, podczas zaś kopulacji wydaje

donośne, piskliwe glosy. Samica składa do 16 dużych jaj długości ok. 35 mm. Na niektórych terenach ż.ś. zimują w norach lub w innych

ziemnych kryjówkach. Występują w południowej Hiszpanii, w północnej Afryce od Maroka do Egiptu, w Azji Mniejszej, na Kaukazie i

w Iranie.

żółw świątynny (Hieremys an-nandalei) — gatunek gada z rodziny żółwi słodkowodnych (Emydidae), z podrzędu —"żółwi

skrytoszyjnych. Długość jego karapaksu dochodzi do 50 cm. Ż.ś. zamieszkuje rzeki i tereny bagniste. 2ywi się wyłącznie roślinami.

Według buddyjskich wierzeń człowiek, który uratuje od śmierci tego żółwia, może się spodziewać lepszego losu w swoim przyszłym

życiu. W związku z tym ludność tubylcza uwalnia z sieci i z różnych innych pułapek ż.ś., a często też inne gatunki żółwi. Uratowane

żółwie są wypuszczane na wolność w pobliżu "świątyń żółwi", najczęściej do małych rzek lub na o-puszczone pola ryżowe. Jedna z

takich świątyń znajduje się w Bangkoku, gdzie w płynących obok niej strumieniach żyją liczne ż.ś. 2ółwie te występują na Półwyspie

Indo-chińskim.

żółw Torniera, żółw szczelinowy (Malacochersus tornieri)— gatunek gada z rodziny ->-żółwi lądowych. Rośnie do długości ok. 20 cm.

Ubarwienie karapaksu jest brązowe z promieniście rozchodzącymi się ciemnymi ł jasnymi plamami na każdej tarczy grzbietowej. 2.T.

charakteryzuje wyjątkowo niski, płaski i bardzo miękki pancerz grzbietowy. W środku każdej grzbietowej płytki kostnej, podścielającej

cienką i miękką tarczkę rogową, znajduje się duży otwór. W związku z tym karapaks ż.T. jest tak miękki, że na jego powierzchni widać

ruchy oddechowe płuc. 2.T. prowadzi tryb życia ściśle lądowy. Zamieszkuje tereny zupełnie nietypowe dla żółwi — kamieniste i skaliste.

Porusza się po nich bardzo sprawnie, w przypadku zaś niebezpieczeństwa szybko ucieka do najbliższej szczeliny skalnej lub pod kamienie

i dzięki swojemu płaskiemu i miękkiemu pancerzowi potrafi głęboko się tam wcisnąć. W razie konieczności nadyma się powietrzem, a

wówczas plastyczny pancerz tak dokładnie przywiera do ścian kryjówki, że wyciągnięcie go z niej jest niemożliwe. Zwyczaj nadymania

się ofiary w celu uniemożliwienia napastnikowi wyciągnięcia jej z kryjówki wykazuje również wiele gatunków agam oraz niektóre

ropuchy. 2.T. występuje w południowo-wschodniej Afryce na terenie Kenii i Tanzanii.

żółw wielkoglowy

304

305

źolwiak kolcowały

żółw wielkoglowy (Platyster-

non megacephalum) — gatunek gada, jedyny przedstawiciel rodziny —-żółwi wielkogłowych.

Żółw wielkogłowy

Długość jego karapaksu dochodzi do 18 cm. Z.w. charaktery- ' żuje nieproporcjonalnie duża głowa, pokryta l dużą, gładką tarczą,

otaczającą całą grzbietową powierzchnię głowy. Szczyt górnej szczęki zdobi potężny hak. Niezwykle długi ogon pokrywają gładkie

tarczki. Pancerz grzbietowy jest średnio wypukły, a palce wieńczą mocne pazury. Błon pływ-nych brak. Ubarwienie karapaksu jest

ciemnobrązowe, przy czym na głowie widnieją jasne plamki. 2.w. żyje w zimnych, szybko płynących strumieniach i małych rzekach o

kamienistym dnie, przepływających przez górskie lasy. W dzień ukrywa się pod kamieniami w płytkiej wodzie lub wygrzewa na słońcu w

pobliżu wody. Aktywny staje się o zmierzchu i w nocy. Pokarm zdobywa zarówno w wodzie, jak i na lądzie. Żywi się rozmaitymi

małymi zwierzętami, jak ryby, mięczaki, robaki. Samice składają zaledwie po 2 jaja w jednej porze godowej. 2.w. zimuje na lądzie w wy-

grzebanych przez siebie jamach. Mięso jego jest jadalne. 2.w. występuje w południowych Chinach, na Półwyspie Indochińskim oraz w

Birmie.

żółw zielony —>-żółw jadalny.

źolwiak afrykański (Trionyx triunguis) — gatunek gada z rodziny -^-żółwiaków. Długość jego karapaksu dochodzi do 90 cm. Skórę

niemal okrągłego pancerza grzbietowego pokrywają rzędy małych brodawek.' Ubarwienie karapaksu jest brązowe z jasnożołtymi plam-

kami, a plastron białawy. 2.a. prowadzi ściśle wodny tryb życia. Zamieszkuje duże rzeki, gdzie zagrzebany w mule dennym czatuje na

ryby i inne "i. małe zwierzęta wodne. Mięso "'" jego jest jadalne. Dla ludzi kąpiących się ukąszenia tego żół- '. wia mogą być

niebezpieczne. Z.a. występują w środkowej i •;;

północnej Afryce na terytorium Kongo, Senegalu, Angoli, Egip- '••' tu oraz w Syrii i Palestynie.

żółwiak chiński (Trionyx si- ':

nensis) — gatunek gada z ro- . . dziny -»-żółwiaków. Długość ' jego karapaksu dochodzi do 33 cm, a ciężar ciała — do 10 kg. Silnie

spłaszczony i o-walnego kształtu pancerz ,' grzbietowy oraz skrócony pla- , stron, pozbawione rogowych tarczek, pokrywa gruba,

miękka, a zarazem gładka skóra. Na tylnym skraju pancerza skóra tworzy gruby fałd. Pancerz grzbietowy łączy się z pancerzem

brzusznym tylko za pomocą skóry. Ostre szczęki osłaniają mięsiste wargi. Koniec pyska wyciągnięty jest w ,. kilkucentymetrowej

długości mięsisty ryjek z otworami nosowymi na jego końcu. Oczy są silnie wystające, głowa ma- ;

ła, silnie wydłużona, pokryta gładką skórą, ogon krótki. Ka-rapaks ma barwę oliwkowo-zieloną z żółtymi plamami. 2.ch. jest ściśle

związany ze środowiskiem wodnym. Zamieszkuje rzeki i jeziora, gdzie przebywa w miejscach o dnie ' ilasto-piaszczystym i poszarpa- -

nych brzegach. Znakomicie pływa i nurkuje. Żywi się głównie rybami, za którymi wchodzi do sieci rybackich i często je niszczy. Poza

tym zjada skorupiaki i mięczaki wodne, owady i robaki. Aktywny jest w nocy. Na ląd rzadko wychodzi. Samice składają jaja w jamkach o

głębokości ok. 20 cm, wygrzebywanych w piasku nad brzegiem wody. Składanie jaj odbywa się 2 do 3 razy w roku. Łączna liczba jaj

złożonych przez samicę wynosi do 70 sztuk rocznie. Jaja mają średnicę ok. 2 cm. 2.ch. zimuje na dnie zbiornika wodnego, głęboko

zagrzebany w mule. Mięso jego jest jadalne i bardzo cenione. Na niektórych obszarach jego występowania, zwłaszcza w Japonii, jest

czczony jako zwierzę święte. Hoduje się go tam w sadzawkach przy świątyniach, gdzie otaczany jest szczególną opieką zarówno przez

kapłanów, jak i pielgrzymów. 2.ch. występują na dużych obszarach Dalekiego Wschodu — we wschodnich Chinach, w Japonii, Korei i

na Tajwanie. ,

żółwiak drapieżny (Trionyx ferox) — gatunek gada z rodziny ->-żółwiaków. Ma karapaks dochodzący do długości 50 cm, a ciężar ciała

— do 35 kg. Stanowi jeden z największych gatunków żółwi słodkowod-nych Ameryki Północnej. Całość jego silnie spłaszczonego

pancerza okrywa gładka, miękka skóra. Z.d. prowadzi ściśle wodny tryb życia. Zamieszkuje przeważnie duże rzeki i jeziora. Zdobycz

łowi czatując nieruchomo na dnie zbiornika albo powoli pływając przy powierzchni wody. Pożera wszelkie małe organizmy, jak ryby,

płazy, młode aligatory oraz ptaki wodne, w tym kaczki i gęsi,

oraz ich pisklęta. Jest ruchliwy, niezwykle agresywny i żarłoczny. Schwycenie go do ręki grozi pokaleczeniem. Wyrządza szkody w

gospodarstwach rybnych i wśród wodnego ptactwa domowego. Samice składają w jamkach wygrzebanych nad brzegiem wody do 25 jaj

średnicy 2,7 cm. Mięso ż.d. jest jadalne i uważane za przysmak. W związku z tym ż.d. łowi się wszelkimi sposobami — do sieci, na

wędki, a nawet poluje się przy użyciu broni palnej. Sprzedaje się go na targach. Jest dość pospolity. Występuje we wszystkich dużych

rzekach południowo--wschodnich obszarów Ameryki Północnej, spływających do Zatoki Meksykańskiej, brak go natomiast w rzekach

uchodzących do Oceanu Atlantyckiego.

żółwiak kolcowały (Trionyx spiniferus) — gatunek gada z rodziny ->-żółwiaków. Ma karapaks dochodzący do długości 40 cm. Jego

niski, szeroki, ja-jowaty, pokryty słabo brodaw-kowatą skórą pancerz grzbietowy zdobią na przednim skraju małe, kolczaste, miękkie

wyrostki skórne. Nieproporcjo-

Zółwiak kolcowały

nalnie małą, wydłużoną głowę kończy szpiczasty ryjek nosowy. Nogi są typu pływnego. Karapaks ma barwę brązową

iółwiaki

306

307

żółwie

z licznymi, nieregularnymi, ciemnymi plamkami. Z.k. żyje w rzekach. Pożera głównie skorupiaki i owady wodne. Mięso jego jest

bardzo cenione. Występuje w Północnej Ameryce, od Kanady aż do północnego Meksyku.

żółwiaki, żółwie trójpazurzaste (Trionychidae) — rodzina gadów z podrzędu ->iol-wi skry-toszyjnych. Ich pancerz, przeważnie

płaski i szeroki, zamiast rogowych tarczek pokrywa gruba, miękka skóra, całkowicie obrastająca silnie zredukowany pancerz

kostny. Połączenie pla-stronu z karapaksem jest bardzo luźne. Szczęka i żuchwa pozbawione są rogowych listew, natomiast

krawędzie ich otaczają mięsiste wargi. Pysk wydłużany jest w rodzaj miękkiego ryjka, na którego końcu znajdują się otwory

nosowe. Odnóża ż. mają kształt płaskich, szerokich wioseł, a ich palce spinają obszerne, grube i mięsiste błony pływne, w

każdym zaś odnóżu tylko 3 środkowe palce kończą się o-strymi, twardymi pazurami. Długość pancerza rozmaitych gatunków ż.

zawiera się w granicach od 23 do 80 cm, przy czym te największe osiągają ciężar do 100 kg. Spośród wszystkich rodzin żółwi

skrytoszyjnych ż. są najsilniej związane ze środowiskiem wodnym. Zamieszkują one rozmaite słodkowodne zbiorniki,

zwłaszcza rzeki i jeziora. W czasie wędrówek z biegiem rzek trafiają do przybrzeżnych stref mórz, gdzie się je czasem spotyka.

Rzadko i na krótko wychodzą na brzeg. Samice po złożeniu jaj na lądzie natychmiast wracają do wody. Głównym narządem od-

dechowym ż. są dobrze rozwinięte płuca, prócz nich jednak

funkcję oddechową pełnią liczne, nitkowate, bogato unaczy-nione kosmki, wyścielające błonę śluzową gardzieli. Przez powierzchnię

tych kosmków następuje wymiana gazowa, tzn. wydzielanie dwutlenku węgla oraz pobieranie tlenu rozpuszczonego w wodzie, która

dostaje się do gardzieli. Dzięki temu urządzeniu ż. mogą przebywać pod wodą bardzo długo (do 15 godzin) bez konieczności wypływania

na jej powierzchnię i pobierania tlenu atmosferycznego. Z. są aktywne o zmierzchu i w nocy, dzień zaś spędzają w bezruchu na dnie

zbiornika wodnego. Przeważająca większość gatunków ż. jest wyłącznie mięsożerna. Ich pokarmem są rozmaite bezkręgowe zwierzęta

wodne, głównie stawonogi i mięczaki, duże zaś osobniki pożerają ryby i płazy. Nieliczne gatunki ż. okolicznościowo zjadają również

pokarm roślinny. Mięso ż. jest jadalne i bardzo cenione. W związku z tym łowi się ż. w dużych ilościach sieciami, wędkami i innymi

sposobami, złowione zaś osobniki sprzedaje się powszechnie na targach. Schwytane ż. bronią się zaciekle, a duże okazy dotkliwie kąsają.

Z. zamieszkują połud-niowo-wschodnie obszary Ameryki Północnej, środkową i południową Afrykę, niewielki obszar północnej części

Półwyspu Arabskiego, południową i wschodnią Azję (gdzie występuje największa liczba ich gatunków) oraz Archipelag Malajski.

Brak ich w Ameryce Środkowej i Południowej oraz w Australii. Rodzina ż. obejmuje 7 rodzajów i 22 gatunki.

żółwie (Testudmes) — rząd gadów z podgromady ^->Anapsida. Spośród wszystkich gadów wyróżniają się posiadaniem o-chronnego

pancerza, składającego się z 2 warstw — zewnętrznej, utworzonej z rogowych tarcz, oraz wewnętrznej, zbudowanej ze zmienionych,

spłaszczonych kości kręgosłupa, żeber właściwych i żeber brzusznych. Całość pancerza dzieli się na 2 części: grzbietową (ka-rapaks) i

brzuszną (plastron). Z obu boków ciała karapaks łączy się z plastronem za pomocą spojenia zwanego mostem. Spojenie to może być

ruchome (miękkie) lub nieruchome (sztywne). Zewnętrzny rogowy pancerz grzbietowy składa się z nieparzystego, wzdłużnego rzędu

tarcz kręgowych, z 2 bocznych rzędów tarcz żebrowych (przeważnie w liczbie 4, rzadziej 5 par) oraz z otaczających całość karapak-su

tarczek brzeżnych. W skład rogowego pancerza brzusznego wchodzą parzyste tarcze szyjne, ramieniowe, piersiowe, brzuszne, udowe i

odbytowe. Pancerz kostny podścielający rogowe tarcze, składa się z symetrycznie ułożonych płyt kostnych. Na grzbiecie są one

zrośnięte z wyrostkami ościsty-mi kręgów oraz z żebrami, na brzuchu — z kośćmi pasa barkowego i z żebrami brzusznymi, tzw.

gastraliami. Liczba, kształt i wielkość tarczek rogowych pokrywających płytki kostne w porównaniu z tymi ostatnimi są odmienne. U

niektórych gatunków ż. brak w ogóle rogowych tarcz, a na ich pancerzu kostnym znajduje się gładka, miękka skóra. U innych gatunków

brak dobrze rozwiniętych płyt kostnych, występują natomiast dobrze wykształcone tarcze rogowe, w tym przypadku ruchomo ze sobą

połączone. U wszystkich ż. karapaks i plastron posiadają charakterystyczne dla gatunku,

często bardzo kolorowe ubarwienie oraz deseń. Wszystkie ż. mają też dobrze rozwinięty ogon oraz odnóża, które w zależności od

środowiska życia ulegają zmianom adaptacyjnym. U gatunków lądowych kończyny są słupowate i opatrzone rozmaicie wykształconymi

palcami, zakończonymi pazurami. U gatunków wodnych odnóża, zwłaszcza przednie, uległy przekształceniu w długie, płaskie wiosła,

palce zaś zostały częściowo lub zupełnie zredukowane. U ż. lądowych kończyny mogą być całkowicie wciągane do pancerza, natomiast u

ż. morskich nie są one w ogóle wciągane lub tylko częściowo. Poza tym u ż. zamiast uzębienia na krawędziach szczęki i żuchwy znajdują

się ostre, rogowe listwy, umożliwiające ćwiarto-wanie czy rozszarpywanie ciała zdobyczy. Do innych cech ż. należą obecność

ruchomych i rozdzielonych powiek, brak otworów usznych, błon bębenkowych i ucha środkowego oraz wzdłużne ustawienie szpary

kloakalnej. U ż. występują gruczoły kloakalne grające rolę gruczołów wonnych oraz gruczoły solne, znajdujące się w jamie nosowej. 2. są

jajorodne, przy czym wszystkie gatunki, bez względu na środowisko życia, składają jaja na lądzie. Jaja otoczone białymi, wapiennymi

osłonkami mają kształt kulisty lub wa-łeczkowaty. Wewnętrzne zapłodnienie odbywa się za pomocą pojedynczego narządu

kopulacyjnego. Dopiero co wylęgłe osobniki są podobne do dorosłych i mają pancerz, jakkolwiek początkowo bardzo miękki. Z uwagi

na środowisko życia ż. dzieli się na ściśle lądowe, ściśle wodne i o amfibiotycznym trybie życia.

żółwie błotne

308

309

żółwie morskie

U gatunków lądowych kara-paks jest przeważnie silnie wy-sklepiony, a odnóża służą do chodu. 2. te nigdy do wody nie wchodzą. U

gatunków ściśle wodnych, zwłaszcza morskich, karapaks jest płaski, często pokryty skórą, plastron częściowo zredukowany, kończyny

zaś są typu pływnego. Te ostatnie ż. nigdy wody nie opuszczają, z wyjątkiem samic wychodzących na ląd tylko w celu złożenia jaj. Są

one składane do gniazd wygrzebywanych przez matki w piasku, w niewielkiej odległości od brzegu, jednak nie w strefie przypływu morza.

Po złożeniu jaj i zasypaniu gniazda piaskiem samice natychmiast wracają do wody, zostawiając za sobą charakterystyczny ślad na gład-

kim piasku. Umożliwia to tubylcom łatwe odnalezienie gniazd i masowe wybieranie jaj, będących cennym składnikiem pokarmu

człowieka. 0-gólnie biorąc, ż. są drapieżnikami, a tylko nieliczne gatunki żywią się pokarmem roślinnym. 2. powstały w permie, przed

około 200 min lat i są starsze od dinozaurów. 2. ówczesne były gatunkami lądowymi i roślinożernymi, mającymi jeszcze zęby na

szczękach i kościach podniebiennych. Z uwagi na bardzo prymitywne cechy budowy ciała, a zwłaszcza brak dołów skroniowych, żółwie

również uważane są za "żywe skamieliny". 2. morskie i słodkowodne są najliczniejszą grupą współcześnie żyjących gadów. 2.

zamieszkują w większości strefy klimatu ciepłego i tropikalnego wszystkich kontynentów oraz wysp oceanicznych i oceanów. Dzieli się

je na 2 podrzędy: —-żółwie bo-koszyjne oraz ->-żółwie skryto-szyjne. Rząd ż. obemuje 12 rodzin i ok. 220 gatunków.

żółwie błotne {Emydidae) — rodzina gadów z podrzędu ->-żółwi skrytoszyjnych. Spośród ok. 220 gatunków współcześnie żyjących

żółwi, rodzina ż.b. jest najliczniejsza, gdyż obejmuje 76 gatunków, tj. ok. 1/3 wszystkich. Owalny pancerz grzbietowy pokryty jest 3 rzę-

dami dużych tarczek rogowych, ułożonych symetrycznie i otoczonych ściśle do nich przylegającym rzędem tarczek brze- , żnych. Palce

obu par kończyn nie są zrośnięte, a tylko spięte w różnym stopniu błoną skórną. Do ż.b. należą gatunki prowadzące zarówno wodny, jak

i lądowy tryb życia. Gatunki i wodne mają pancerz grzbietowy mniej lub więcej spłaszczony, gatunki lądowe mają pancerz wypukły.

Między nimi istnieją gatunki o pośrednich cechach kształtu pancerza. Jedne gatunki żywią się wyłącznie pokarmem zwierzęcym, inne

roślinnym lub są wszystkożer-ne. Niektóre gatunki lądowe odbywają wędrówki. 2.b. występują w ciepłych regionach półkuli północnej, w

Europie, Ameryce Północnej, w połud-niowo-wschodniej Azji, poza tym mniej liczne gatunki w Afryce Północnej i Ameryce

Południowej. Nie występują w Australii.

żółwie bokoszyjne (Pleurodźra)

— podrząd gadów z rzędu

-ł-żółwL Szczególną ich właściwością odróżniającą je od ->-żół-wi skrytoszyjnych jest możność chowania głowy i szyi między pancerz

grzbietowy i brzuszny jedynie przez zgięcie ich w bok (w lewo lub w prawo) w płaszczyźnie poziomej. Małą ruchliwość kręgów szyjnych

powoduje silny rozwój ich wyrost- ^ ków poprzecznych. 2.b. maja też sztywne połączenie kości miednicy z pancerzem brzusznym.

Pancerz brzuszny pokrywa 13 rogowych tarcz. Wszystkie ż.b. żyją tylko w wodach słodkich, dobrze pływają i nurkują. U większości

gatunków palce są spięte błonami pływ-nymi. 2.b. stanowią nieliczną grupę żółwi, obejmującą zaledwie 2 rodziny i kilkadziesiąt

gatunków. Występują one w Ameryce Południowej, Afryce, Australii, na Madagaskarze i na Nowej Gwinei.

żółwie lądowe (Testudinidae)

— rodzina gadów z podrzędu

-rżółwi skrytoszyjnych. W odróżnieniu od osobników prowadzących wodny lub półwodny tryb życia, ż.l. posiadają ciężki, często

wykształcony do ogromnych rozmiarów pancerz. Kończyny, zwłaszcza przednie, są silnie rozwinięte, grube, słupo-wate, w których

wszystkie palce są zrośnięte i zakończone mocnymi pazurami. Niektóre gatunki nie mogą głęboko wciągać głowy do pancerza i za-

krywają ją przednimi kończynami, pokrytymi z zewnątrz szczególnie dużymi, grubymi, rogowymi tarczkami. Wskutek ciężkiego

pancerza ż.l. nie mogą się szybko poruszać. 2ywią się głównie rozmaitym pokarmem roślinnym, w tym kwiatami, soczystymi owocami,

a nawet kaktusami. Poza tym zjadają różne małe zwierzęta, jak dżdżownice, owady, ślimaki. 2.1. zamieszkujące obszary chłodniejsze

zimują na lądzie, zagrzebane w ziemi. 2.1. występują w strefach klimatu u-miarkowanego i ciepłego wszystkich kontynentów, z wyjąt-

kiem Australii i Nowej Gwinei.

żółwie miękkoskóre z Papui (Carettochelyidae) — rodzina gadów z podrzędu -*żółwi skrytoszyjnych. U największych znanych

osobników pancerz

grzbietowy osiąga długość ok. 50 cm. W budowie ciała wykazują cechy pośrednie między

->-żółwiakami a zwyczajnymi ^•żółwiami skrytoszyjnymi. Podobnie jak większość —>-żółwi skrytoszyjnych mają w pełni

wykształcony kostny pancerz oraz rogowe listwy na szczękach. Podobnie zaś jak u ->-żół-wiaków pancerz kostny pokrywa miękka,

gruba skóra zamiast rogowych tarcz. Wreszcie posiadają mięsisty ryjek na końcu głowy oraz płetwiasto spłaszczone odnóża. 2.m. z P.

zamieszkują rzeki i słabo zasolone ich ujścia do morza. W hodowli chętnie jedzą ryby i rozmaity pokarm roślinny. Nie są żółwiami

agresywnymi. Biologia ich jest bardzo słabo poznana. 2.m. z P. zamieszkują rzeki Nowej Gwinei.

żółwie morskie (Chelonidae)

- rodzina gadów z podrzędu

->-żółwi skrytoszyjnych. Budową ciała i biologią upodabniają się do ->żółwi skórzastych. Długość pancerza u różnych gatunków waha się

w granicach 75 cm do 1,4 m i ciężar do 250 kg. Pancerz grzbietowy jest normalnie wykształcony, pancerz brzuszny nieco zredukowany,

koniec szczęki nie posiada dzioba. Zarówno przednie, jak i tylne kończyny zamienione są w szerokie, płaskie wiosła. 2.m. są znakomi-

tymi pływakami i całe życie przebywają w morzu, w strefie przybrzeżnej lub pelagicznej, zwłaszcza w okresie wędrówek rozrodczych.

Jedynie samice wychodzą na ląd, i to tylko w celu złożenia jaj. Poza tym niektóre gatunki wykazują skłonność do wygrzewania się w

słońcu na piaszczystych plażach. 2ywią się wyłącznie morskimi roślinami. 2.m. mają zdolność, a raczej instynkt po-

żółwie mutowe

310

311

żółwie wielkoglowe

wrotu do stałych miejsc składania jaj, co wiąże się z koniecznością odbywania długich wędrówek morskich. 2.m. występują we wszystkich

ciepłych morzach i oceanach świata.

żółwie mulowe (Kźreostermdae)

— rodzina gadów z podrzędu

—>-żółwi skrytoszyjnych. Rodzina ż.m. obejmuje gatunki mające wiele cech wspólnych z

—•żółwiami skorpuchowatymi. U jednych i u drugich pancerz grzbietowy nie jest połączony bezpośrednio z pancerzem brzusznym,

lecz rozdziela je rząd małych tarczek. Podobnie jak —-żółwie skorpuchowate, prowadzą one półwodny tryb życia, zagrzebują się w mule

dennym rzek i jezior oraz pożerają głównie rozkładające się martwe ciała różnych wodnych zwierząt (ryb, raków, ślimaków, robaków).

Należą tu gatunki małe i średniej wielkości, z których najmniejszy pensylwański Kinosternon suł>-rubrum mierzy zaledwie 10 cm, zaś

największy, meksykański Staurotypus triporcatus mierzy przeszło 30 cm. U niektórych gatunków przednia i tylna część pancerza

brzusznego jest ruchomo połączona, u niektórych na pancerzu grzbietowym występuje l—3 wzdłużnych rzędów wysokich, rogowych gu-

zów, poza tym u samców wszystkich gatunków ż.m. na wewnętrznej powierzchni ud występują rogowe guzy, utworzone z silnie

powiększonych rogowych tarczek. Ułatwiają one samcowi trzymanie samicy w czasie kopulacji. Wszystkie ż.m. charakteryzują się

znakomitym węchem oraz wydawaniem swoistego zapachu produkowanego przez silnie rozwinięte gruczoły wonne. Szczególnie

zaznacza się to u Sterreotherus odoratus osiągającego 12 cm

długości. U wszystkich ż.m. palce tylnych kończyn spięte są dobrze wykształconymi błonami pływnymi. Rodzina ż.m. obejmuje 4

rodzaje (Sternothe-rus, Kinosternon, Ciaudius, Staurotypus) i nieliczne gatunki. Podobnie jak żółwie skorpuchowate, ż.m. występują wy-

łącznie na kontynencie amerykańskim, na południowo--wschodnich obszarach Ameryki Północnej, w Meksyku oraz w Ameryce

Środkowej.

żółwie skorpuchowate (Chely-dridae) — rodzina gadów z podrzędu —-żółwi skrytoszyjnych. Posiadają normalnie wykształcony

pancerz grzbietowy, natomiast pancerz brzuszny uległ silnej redukcji i przybrał postać jakby klamry w kształcie krzyża. Pancerz

grzbietowy jest oddzielony od pancerza brzusznego rzędem małych, rogowych tarczek. 2.s. charakteryzują się dużą głową, grubą szyją i

nieproporcjonalnie grubymi i mocnymi odnóżami. Masa ciała jest tak wielka, że ż.s. nie mogą chować głowy, odnóży i ogona do

pancerza i wobec tego stale sterczą one poza jego obrębem. Dorosłe osobniki gatunków ż.s., które osiągają duże rozmiary, są

największymi żółwiami słodkowodnymi, osiągającymi długość pancerza do 80 cm i ciężar ok. 100 kg. 2.s. należą do słabych pływaków,

zamieszkują płytkie zbiorniki wód śródlądowych, gdzie zagrzebują się w mule dennym. Są wszystkożerne, drapieżne i agresywne. W

pewnych okolicznościach zagrażają nawet ludziom przebywającym w wodzie. Szybko rosną. 2.s. występują na obszarze całej Ameryki

Północnej i Środkowej.

żółwie skórzaste (Dermoche-lyidae) — rodzina gadów z

podrzędu —-żółwi skrytoszyjnych. Do rodziny ż.s. należą największe współcześnie żyjące żółwie, których pancerz u znanych osobników

osiąga długość 3 m ł ciężar ciała ok. 1000 kg. Tak duże ż.s. należą jednak do bardzo rzadko spotykanych okazów. Częściej łowi się ż.s. o

długości 2,3 m l ciężarze ok. 600 kg. Przednie kończyny zmienione są w potężne wiosła o rozpiętości do 3 m, tylne kończyny są

łopatowato spłaszczone. Pancerz grzbietowy i brzuszny o silnie zredukowanych płytkach kostnych pokryty jest grubą skórą, na której

występuje kilka rzędów zgrubiałych, skórnych kilów. U młodych osobników głowa, odnóża i ogon pokryte są małymi, rogowymi

tarczkami, które jednak wkrótce zanikają. Górna szczęka zakończona jest potężnym dziobem. Kręgi i żebra nie są zrośnięte. 2.s. nie

wciągają do pancerza ani głowy, ani też i kończyn z uwagi na ich wielkość. Całe ciało, w tym skóra, mięśnie, narządy wewnętrzne, a

nawet szkielet przepojone są tranem, wskutek czego mięso ż.s. nie nadaje się do spożycia przez człowieka, poza tym jest

prawdopodobnie trujące. 2.s. nigdy morza nie opuszczają, tylko samice wychodzą na ląd w celu złożenia jaj, po czym natychmiast wra-

cają do morza. 2ywią się morskimi wodorostami, rybami, kalmarami, skorupiakami. Przez ludzi morza ż.s. nazywane są "morskimi

włóczęgami". 2.s. zamieszkują wszystkie ciepłe morza i oceany.

żółwie skrytoszyjne (Cryptodi-ra) — podrząd gadów z rzędu ->-żółwi. Mają one z reguły możliwość wciągania głowy w głąb pancerza

dzjeki fesowate-mu zginaniu steyi w płaszczyźnie pionowej. Ruch ten jest efektem dużej ruchliwości kręgów szyjnych, spowodowanej

brakiem wyrostków poprzecznych. Jedynie nieliczne gatunki, o dużej głowie, nie mogą jej schować do pancerza. Kości miednicy u ż.s.

nie zrastają się z pancerzem brzusznym, tylko łączą się z nim luźno. 2.s. są najliczniejszą grupą żółwi, obejmującą 10 rodzin i 2/3

wszystkich żółwich gatunków. Do ż.s. należy też najliczniejsza rodzina —-żółwie słodko-wodne (Emydidae) — do której zalicza się ok.

25 rodzajów i ok. 130 gatunków. 2.s. występują na wszystkich kontynentach w strefach klimatu umiarkowanego i ciepłego.

żółwie spłaszczone (Dermate-mydidae), rodzina gadów z podrzędu —-żółwi skrytoszyjnych. Współcześnie żyje jedyny

przedstawiciel rodziny

—•żółw spłaszczony, którego cechy budowy ciała przyjmuje się za cechy całej rodziny Der-matemydidae.

żółwie trójpazurzaste —-żół-wiaki.

żółwie wężoszyjne (Chelidae)

— rodzina gadów z podrzędu

—-żółwi bokoszyjnych. Charakteryzują się nieproporcjonalnie długą, nagą, wężowatą szyją. Pancerz zarówno grzbietowy, jak i brzuszny

są normalnie wykształcone. Prowadzą półwodny tryb życia. 2ywią się organizmami wodnymi, w tym również rybami. Z.w. występują w

Ameryce Południowej, w Australii i na Nowej Gwi-

żółwie wielkogłowe (Platyster-nidae) — rodzina gadów z podrzędu —-żółwi skrytoszyjnych. Należą tu średniej wielkości

312

źólwik malowany

żółwie o nieproporcjonalnie dużej głowie, pokrytej dużą, grubą, rogową tarczką, i posiadające szczękę zakończoną masywnym,

zakrzywionym dziobem. Również ogon pokrywają duże tarczki. Normalnie wykształcony pancerz jest silnie spłaszczony,

natomiast pancerz brzuszny pokrywa całą brzuszną powierzchnię ciała. Z.w. zamieszkują zimne, górskie i szybko płynące

strumienie. Żywią się rozmaitymi wodnymi zwierzętami, zwłaszcza mięczakami. Są wrażliwe na podwyższone temperatury

otoczenia. Należą do słabych pływaków. Zimują na lądzie, zagrzebane w ziemi. Z.w. występują w południowych Chinach, w

Indochinach oraz w Birmie.

nież pokarm roślinny. Przebywa zwykle w wodzie, czasem jednak wychodzi na ląd i zna-

zolwik malowany (Chrysemys scrżpta) — gatunek gada z rodziny żółwi słodkowodnych (Emydidae) -z podrzędu -»-żólwi

skrytoszyjnych. Długość jego karapaksu dochodzi do 18 cm. Gładki i słabo wypukły pancerz grzbietowy charakteryzują liczne i

małe tarczki brzeż-ne oraz słabo zaznaczone wzdłużne, rogowe zgrubienia, biegnące środkiem tarcz kręgowych. Ubarwienie

karapaksu jest ciemnooliwkowe lub zielonkawe, z żółtymi paskami na dużych tarczach i żółtymi, małymi plamkami na tarczach

brzeżnych. Głowę, szyję i odnóża pokrywają również jaskrawozielone paski. Z.m. zamieszkuje rozmaite małe, naturalne

zbiorniki wód stojących i wolno płynących, obficie zarośnięte roślinnością wodną. Żywi się głównie rozmaitymi drobnymi

zwierzętami wodnymi, a częściowo pożera rów-

Żółwik malowany

cznie oddala się od zbiornika wodnego. Okres jego rozmnażania się przypada na czerwiec i lipiec. Samice składają na lądzie w

pobliżu wody po 5 do 20 jaj. Z.m. zimuje zagrzebany w mule na dnie zbiorników wodnych, które zamieszkuje. Mięso jego jest

jadalne, jednak z powodu małych rozmiarów nie odławia się go intensywnie. Ze względu na piękne u-barwienie bywa często

sprzedawany w sklepach zoologicznych i hodowany częściej od innych żółwi. Z.m. występuje ' w Ameryce Północnej, od po-

łudniowej Kanady do Florydy i północnego Meksyku. Na tym obszarze występują 4 rasy geograficzne tego pospolitego żółwia

słodkowodnego Ameryki

Północnej.

żywe skamieliny —>-żółwie, ->-hatterie.

żyworodnośc — forma rozrodu zwierząt polegająca na odbywaniu całego rozwoju zarodkowego w organizmie matki. Podczas gdy

u zwierząt jajo-żyworodnych substancje odżywcze potrzebne do rozwoju zarodek czerpie z żółtka za-T»rartpgn_m_jajn^ to u

zwierząt

ży2?^^^^^p1•^zymuie i® z

—""rizmu •RCTti.

VTIk f

SKOROWIDZ NAZW LACIRSKICH

Ablep?ldTus 136

— alalcus 137

— brandtt 137

— deserU 138

— grayanus 137

— łcitaibeiłt 137

— pannontcus 137 Acanthophts antarctlcus 247 Acrantophis madagascarensis 34 Acroc^ordtdae 240 AcrochorcHnae 244 Acrocfaordus

granulatus 229

— jauantcus 229 Adelotus brevls 11 Agalycfinis calUdryns 35 Agama caucasłca 13

— himalayana 12

— lehmanni 15

— planiceps 14

— ruderata 14

— sanguinolenta 15

— stelilo 67 Agamtdae 16 Agicistrodon 66

— contortria: 124

— halys 123

— himalayartus 124

— pisciuorus 123

— rhodostoma W Aglypha 17, 240 Agrionemys hors.fieldii 301 Alligator •mtssissippiensts 19

— sinensts 18 Alltgatoridae 19 Alytes obstetrtcans 142 Amblyrhynchus crtstatus HO Ambystoma 17, 154

— TOaculatliTO 2l

— mesicatnum 17

— opacynt 20

— talpołdpum 19 — tigrtnum 22

Ambustomattdae 154 Amelva 24 Amniota 171 ATOphtbia 146

AmpMbolurus barbatus 12 Aniphisbaenia 132 ATOpMunia 25

— means 24, 25

— pholeter 25

— tridactyluin 25, 26 Amphiuniidae 24, 25 Anamnia 151 Anapsida 27, 49, 306 Andrłas japonicus 190 Aneides lugubris 189

Anelytropstdae 75 Anelytropsts 75 Angolosaurus 82 Anguidae 139 Anguts fragtits 140 Aniltus 242

— scytale 38 Anntella 81

— geronimemsts 81

— pulchra 74, 81 Anniellidae 81 Anoiłs carolinensis 107

— uer-rnłculatus 27 AnomachHus 242 Ansonia 165

— grilltuoca 164 Aparasphenodon brunot 179 Apoda 148 Araceae 276 Arcftosaurta 27, 49 Arthroleptella Ughtfoott t9 Arthroleptis

28

— paryulus 28

— stenodactylus 28

— uariabills 28 Ascaphus 115

— truet 281

Skorowidz

314

Astrotia stofcesii 29 Astylosternus robustus 271 Atelopodidae 279 Atelopus 280

— stelzneri 29 Atfieris sąuamiger 286

Bachia cophtas 30 Basilteus basżlicus 31

— plumifrons 32 Batagur basca 31 BcttTachophrynus wiacrostomus

273, 275 Batrachuperus 92

— Icartsscfimidti 220 Bipes 133

— biporus 17 Bttis artetans 288

— gabonica 283 .

— peringueył 283 Blanus cinereus 133 Boa constrictor 33

— — constrictor 34

— — imperator 34

— — occtdentalls 34 Boaedon Infernalis 231 Boidae 43

Boiga dendrophila 234 Boiginae 244 Boinae 44 Bombina bombina 108

— •mashna 107

— orientalis 105

— yariegata 105 Botftrops 66

— alternatus 282

— atrox 85

— błlineatus 281

— insularis 283

— jararaca 281

— schlegelit 282 Brachycephalus 280

— ephtppium 266 Breuldpittdae 259 BrooKesia minima 86

— spectrmn 86 Bufo 169

— americanus 160

— blombergt 160

— bufo 165

— calamita 164

— empusus 162

— marinus 11

—• marmoratus 162

Bufo paracnemis 164

— guercicus 161

— regularis 163

— rosei 162

— niridts 166

— woodhousti fowlert 161 Bufonidae 168, 253

Cacosternum capense 255 CaecUtłdae 117, 121, 149 CaiTOan crocodylus 84 Calabaria reinfiardtii 159 Calamaria 240

— umfornis 240 Cailopistes maculatus 213 Caretta caretta 91 Carettochelyldae 293, 309 Carettochelys tnsculpta 293 Caudata 150

Caudiuerbera caudiuerbera 275 Centrolene 209 Centrolenella 209

— colymłliphyllum 208 Centrolenidae 208 Ceratophrys ornata 264 Cerastes cerastes 287 Cfzalcides chalcides 138

— ocellatus 138 Chamaeleo chama-sleon 88

— cristatus 85

— diiepts 89

— mellerl 86

— monUum 85 i

— oustaleti 87

— oweni 87

— parsonit 87

— pUTOilis 89

— guadrtcornts '85 Cfiamaeleolts chamaeleontides Chamaeleonidae 90 Chamaesaura 80

— aenea 80

— macrolepis 80 Charina bottae 34 CheUdae 122, 293, 311 Chelodina longłcollis 293 Chelonia mydas 295 Cheloniidae 295, 309

Chelus finibriatus 122 Chelydra serpenttna 29]3 Chelydridae 310 i Chioglossa lusitanica 188 CMromantis lerampelita 267

Chlamydosaurus hingii 13

315

Skorowidz

Cfiondropython tiźridis 158

Chordata 6

Chrysemys scripta 292, 312

Chymenochirus 32

Ciaudlus 310

CleUa cloelia 125

Cnemidophorus neomexicanus 212

— tesselatus 211 Cochranella 209 Coleonyx va.rlega.tus 53 Coluber fugularls 153 Colubridae 243 Colubrinae 244

Conolopłius subcrżstatus 111 Cophixalus 281 Corallus caninus 237 Cordylidae 80 Cordylosaurus 82 Cordylus 80

— giganteus 209 CoroneUa. austriaca 56 Corucia zebrata 196 Cotylosaurla. 151 Crinła signifera 249 Crocodylia 102 Crocodylidae

105 Crocodylus 105

— cataphractus 102

— niloticus 100

— palustrżs 98

— — kimbula 98

— porosus 101

— rhoTnbi/er 99 Crossopterygi 151 Crotalidae 66 Crotaltis 66

— adamanteus 63

— atroz 64

— durissus 91 ;

— — terrificus 92

— uiridis 66 Crotaphytus collarts 110 Cryptobranchidae 39 Cryptobrancfaus alteganłensts 39 Cryptodira 311

Cyctorana platycephala. 273 CytindropTiis 242

Oa.sypeMnae 244 Uasypeltis 'scaber 232 Dendrelaphts ptctus 39 Dendroaspis anguisticeps 121

— potylepis 120 Dendrobates auratus 41

Dendrobates pumiUo 40

— tinctorius 41

— trlvitta.tus 41 Dendrobatżdae 43 Dermatemydidae 301, 311 Dermatemys mawii 300 Dermochelyidae 299, 310 Dermochelys corlacea.

299 Desmognathus fuscus 184

— ocoee 192

— ochrophaeus 192 Desmognathus wrightl 194 Dibamidae 82 Cibamus 83

Dicamptodon ensatus 23 Diplolaemus darwinii 109 Dipsadinae 244 Dipsas 242 Dżscoglossidae 171 Dłscoglossus pictus 170

Dłspholtdus typus 45 Dracena guaianensis 213 Draco uolans 199 Drymarchus corais 231

Echls carinatus 46 Etaphe dione 230

— longźssima 231

— qua.tuoTUnea.ta. 154

— schrenłci 152

— sttula 153 Elapidae 248 Eleutherodactylus 267

— augusti iatrans 267

— nasutus 264

— plantrostris 262

Emydidae 31, 83, 214, 303, 308, 312 Emys granosa, 293

— orbicularis 291 Enhydrina schistosa, 241 Eosuchia 118 Epicrates cenchrźa 34 Eremlas 201, 202

— argus 201

— arguta 202

— grammlca 203

— Intermedia 203

— multiocellata 201

— scripta 202

Eretmochelys imbricata. 302 Erpeton tentaoulatum 230 Eryx jaculus 205

— fołinl 205

— Tmliaris 205

Skorowidz

31S

Eumeces {asciatus 197 Eunectes niurtnus 26 Euproctus asper 220

Farancia abacura 229 FeyUnHdae 82 Fritziana goeidtł 180

Gastrotheca marsuplata .179

— ovlfera 181

Gastrophryne carolinensłs 275 Gaułaiidae 50 Gauialts gangetlcus 49 Gekfco gecko 215 Gekkonidae 54 Geochelone denticulata 279

— elepftantopus 300

— gigantea 298 Gerrhosaurldae 82 Gerrhosaurus major 75, 82 Gopherus polyphemus 297 Gymnophtłiala.mus 212 Gyrinophilus

porphyriticus 192

Haemachatus haem.acha.tus 95 Heleophryne 204

— rosei 203 Heleophryntdae 204 Heloderma Iiorridum 69

— suspectum 68 Helodermatidae 69 HeTOidactyHum scutatum 186 Hemidactylus turcicus 54 Hemtsus martnoratus 259 Heterodon

platyrhinos 70 Hieremys annandalei 303 Holbroohia maculata 109 Hoplurus 71

— cyclurus 71

— guadriTnaculatus 71

— saricola 71 Hydromantes genei 187

— — genez 188 Hydrophndae 240 Hydrophis 236

— fasciatus 236 Hyla 184

— arborea 174

— aurea 182

— avivoca 178

— boans 181

— cinerea 182

— crucifer 176

— emezchi 175

Hyla fatier 111

— femoralls 179

— maxima 181

— minuta 175

— regtlla 176

— uasta 176 Hylldae 183

Iłymenochirus boettgert 268 Hynobłidae 92 Hynotlius 92

— keyserlingi 92, 221

— shihl 92

Hyyeroi;us łiorstochiź 276 Hypopachus cuneus 263

— uariolosus 263

Ichthyophis glutlnosus 117 Ichthyostega 174 Jchthyostegalta 174 Iguana iguana 111 Iguanidae 112

Kachuga tecta 83 Kinosternidae 310 Kinosternon 310

— subrubrum 310

Labyrinthodontta 151 Lacerta 73

— agtlis 76

— lepida 73

— saxlxola 74

— yiridis 76

— vivlpara 77 Lacertidae 83 i Lachesis 66

— wuta 58 Lampropeltis doliata 233

— triangulum 233 Langafia intermedia 116 Lanthanotus borneensts 224 Lantłianotidae 228 Laticauda lattcauda 236

—, semifasciata 236 Leiolepis belitana 14 Leiopelma 115

— hochstetterl 114 Letopelmatidae 114, 115 Lepidosauria 49, 113 Lepospondyll 152 Leptodactylidae 249, 280 Leptodactylus

marmorattis 264

— nanus 264

— oceilatus 270

317

Skorowidz

Leptodactylus pantadacti/lus 265 Leptotypbloptdae 211, 241 Leptotyphlops 242 LiaUs jicarU 81 Lłasis boa 155 Lłntnaoedus

ocularis 180 Lioloemus multiformis 111 Łltoria 182 Lorocemus 238 Lygosoma 114

— fernandi 113

— cyanarurn 114

— obtisctncus 114

Mabiii/a 119

— matlouya 119

— multifasciata 119

— quinquetaewata 119 Macroclemys temmincMi 298 Malacochersus torniert 303 Malpoton Tnonspessuians 120 Mantella aurantiaca 279

fSaticora intestinaUs 122 Melanosaurm 80 Mertenslella caucasica 188 Mtcrohyltdae 281 Micrurus corallinus 233

— fulvius 27 Molocfl horridus 125 Morelia argus 15t

Naja haje 92

— naja 93 Nardoana boa 155 Natrix maura.MI

— natriz 246

— tesselata 245 Nectophrynoides ^occidentalis 167

— tornteri 168

— uiutpara 167 ^ Necturus 136

— maculosus 134 i Nessia spenes 197 Neusticurus rudis 213 Notaden bennett 254 Notechis scutatus 237

Onychodactylus 92

— fischeri 92, 219 Optsthogli/pha 138, 234 OphioTOOrus breulpes 244

— punctatissimus 244 Ophiopfiagus hannah 95 Ophisaurus apodus 29t

Osteophtius septentrionalts 177 Osteolaemus tetraspts 99 03-3/belts fulgidus SSI Oxyurans scutellatus 211

Pachypalaminus 92 Parapstda 141 Pedosttbes hosit 162 Pelamts platurus 235 Petobates cultrtpes 31

— luscus 62

— syrtacus 62 Pelobatidae 63 Peiodytes caucasicus 132

— punctatus 131, 132 Pelodytidae 132 Phelsuma 51

— ouadriocellata 51 Phrynohatrachus natalensis 277 Phrynocephalus heUoscopus 97

— interscapularts 96

— mystaceus 97 Phrynomeridae 281 Phrynomerus 281

— bi/asciatus 273 Phri/nosonia cornutum 46

— plathyrhinos 47 Phyllobates bicolor 116

— trtnttatts 115 Phyllomedusa lemurt 36 Phystgnathus lesueurii 16 Pipa 32

— pipa 59 Pipidae 32, 143 Pituophls catenifer 238 Platysaurus 80 Platysternidae 311 Platysternon megacephalum 304 Pleetrurus

243 Plethodon ctnereus 185

— glutinosus 191

— fordani 186 Plethodontidae 193 Pleurodira 308 Podocnemis 28

— ezpansa 27 Proanura 152 Protetdae 138

Proteroglypha 27, 154, 211 Proteus 136

— anguinus 135 Protobatrachus massinotl 152 Pseudacrts ornata 277 Pseudidae 252, 279

Skorowidz

318

319

Pseudis paradora 252 pseudobranchus 208

— striatus 207 Pseudobufo subasper 166 pseudochymenochiTus 32 Pseudocordylus 80 pseudohymenochus 32 Pseudopaludicola 274

Ptenopus garrulus 53 Ptychozoon łiomolocephalum 51

— kilhii 51 Puffinus 68 Pygopodtdae 81, 14S Pygopus lepłdopodus 74, 145 Python curtus 156

— molurus 158

— — biuUtatus 158

— — •molurus 158

— regius 156

— retzculatus 156

— sebae 157 Pythoninae 44

Rana 279

— areolata 275

— arualis 259

— — wolterstorffii 260

— catesbeiana 264

—damitans 255

— dalmatina 250

— esculenta 272

— goUath 253

— hosll 268, 275

— lessonae 254

— limnocharis 266

— •mascareniensis 260

— oxyrhynchus 275

— palustris 249

— ptptens 258

— ridibunda 269

— temporarla 270

— tigrina 271 Rantdae 278 Ranodon 92

— sibtricus 224 Reptttia 48

Rhacodactylus leachianus 53 Rhacophoridae 280 Rfiacophorus 280

— buergeri 270

— dennysii 258

— otiiophus 257

— reinwardtt 256

— schlegeW 256

Rheobatracłitdae 253 Rheobatrachus silus 253 Rhineura florldana 133 Rhinoderma darwintt 250 Rhinoleptus 242 Rhłnophis 243

Rhinophrynidae 163, 170 Rhinophrynus 170

— dorsalis 163 Ristella 198

Salamandra atra 184

— salamandra 191 Salamandridae 193 Salamandrina terdigitata 190 Salientia 149 Saurża 78 Sctncżdae 198 Scincus scincus 195

Scinella lateralis 196 Seymouria 199 Shżnżsaurus 80

— crocodiiurus 73 Silybura 243

Siphonops annulatus 121 Stren 208

— lacertina 206 Sirenidae 207 Sistrurus 66 SminthUlus limbatus 276

— miUarius 64 Solenoglypha 200 Sooglossus seyc)iellensis 266 Sphaenodon 68

— punctatus 67 Sphaenophrynae 271 Sphaerodactylus clnereus 52

— elegans 52

— partfaenopton 5S Sguamata 118 Staurotypus 310

— triporcatus 310 Sternotherus odoratus 310 Synapsłda 49, 206

Tantilla gractits 244 Tarentola maurUanica 52 Teitdae 211

relescopus fallax 232 Teratohyla 209 Terrapene carolina 214 Testudłnes 306 Testudinidae 294 Testudo graeca 302

Skorowidz

Testudo hermanni 294 Tetradactylus 82 Tfaerapsida 206 Tiligua scincotdes 196 roTOżstoma schlegelit 98 Tracheloptychus 82

Trachi/dosaurus rugosus 196 Trimeresurus 66

— occtdentalis 64

— flavovlrldis 65 Trionychidae 306 Trionyx ferox 305

— trtunguis 304

— stnensis 304

— spiniferus 305 rrłturus alpestrts 216

— crtstattis 216

— helveticus 217

— marmoratus 218

— Tnontandoni 218

— vulgarls 223

— — borealis 131 7'ropidataełnus 66

— wagleri 65 Tropidop?iorus 199 Tupinambis teguirin 212 Typhlomolge rathbuni 192 Typhlopidae 210 Typhlops 211

— braminus 210

— diardi 211

— dinga 210

— reitterż 210

— vermicularis 210 Typhlotryton spelaeus 186

Urna notata 109 ;

Uromastyx aegypticus 32

Uropeitłs 243 Uropeltidae 242 Urosaurus ornatus 110 Uta ornata 110

Varanidae 228 Varanus breuicauda 225

— exanthematicus 226

— griseus 227

— indicus 225

— Icomodoensis 227

— niloticus 226

— saluator 226

— •uarius 225 Vipera ammodytes 288

— aspis 289

— berus 288

— h.aznakovt 284

— lebettna 284

— russellżi 285

— urstnii 286 Viperidae 290

Xantus4tdae 80 Xenodon merreml 234 Xenopeltidae 238 Xenopeltis 238

— unicolor 238 Xenopus 32

— laeuis 143 Xenosauridae 79 Xenosaurus 80

Zaocys 244 Zonosaurus 82

— maximus 82

—