POJĘCIE FEUDALIZMU

1. Cechy ustroju feudalnego:

* ukształtowanie się systemu podległości prawnej i gospodarczej jednej grupy społeczeństwa feudalnego względem innych grup społecznych.

* dominacja gospodarki naturalnej.

* decentralizacja rynków towarowych.

W społeczeństwie feudalnym wykształciły się trzy stany:

• chłopski

• miszczański

• szlachecki.

Drabina hierarchii. Pan feudalny sprawował bezpośrednią władzę nad ludnością chłopską.

Pan feudalny oddawał się pod opiekę możniejszego od siebie feudała (chrabiego, księcia). Często był zmuszany do poddania się tej opiece.

W ten sposób stawał się wasalem (z tytułu podległości osobistej) i lennikiem (z tytułu podporządkowania swych dóbr).

Feudalizm w Europie Zachodniej wykształtował się jeszcze przed powstaniem państwa polskiego.

W Polsce nie było hierarchii lennej, ale władca przyjął od wspólnot zwierzchnią własność całej ziemi - REGALE ZIEMNE.

Tę własność oraz powinności chłopskie przekazywali władcy kościołom i możnym, uwalniając w ten sposób własność feudalną od ingerencji panującego.

RYCERZE osiągali pełną własność ziem, ograniczoną jedynie obowiązkiem służby wojskowej.

KOŚCIÓŁ - biskupi i opaci należeli do klasy feudalnej.

Im większe oddziaływanie religii tym mocniejsza pozycja Kościoła.

STAN SZLACHECKI był szczególnie uprzywilejowany (w jego rękach władza polityczna).

STAN CHŁOPSKI był w najtrudniejszej sytuacji. Ludność chłopska była bardzo zróżnicowana.

• wolni właściciele

• niewolnicy osadzeni na roli.

CHŁOPI W DOBRACH KSIĄŻECYCH (KRÓLEWSKICH) PODLEGALI BEZPOŚREDNIO PANUJĄCEMU.

GOSPODARKA NATURALNA

Gospodarka naturalna - system ekonomiczny, którego głównym założeniem jest samowystarczalność. Przeważająca część wytwarzanych dóbr nie przechodzi przez rynek. Nie na wartości wymiennej. Typową jednostką produkcyjną est drobne, samowystarczalne gosspodarstwo chłopskie.

Rolnicy obciążeni stałymi daninami i licznymi powinnościami mieli ograniczoną możliwość dalszej eksploatacji własnych gospodarstw.

Nadwyżka chłopskiej siły roboczej była wykorzystywana do wykonywania prac rzemieślniczych i zajęć specjalnych (ludność służebna).

LUDNOŚĆ SŁUŻEBNA - grupa społeczna wykonująca zajęcia specjalistyczne na użytek zwierzchności, dzięki czemu łagodzono wymiar ich dziedzicznych obciążeń.

Organizacja gospodarki w Polsce za czasów Piastów:

chłopskie świadczenia = potrzebom rządzących

NADWYŻKA - w tym systemie wytwarzano niewielką nadwyżkę, która pozwalała na funkcjonowanie wymiany towarowej o lokalnym zasięgu.

Ośrodkiem rynku lokalnego były osady targowe i do pewnego stopnia podgrodzia (w okresie późniejszym rynek skoncentrował się w MIASTACH).

Rynki lokalne:

• dominacja w wymianie towarowej artykułów pochodzenia rolnego,

• niewielki zasięg terytorialny (10-30 km od ośrodka miejskiego),

• duża rola cotygodniowych targów,

• charakter wymiany: “BEZPOŚREDNI” (producent-konsument).

W okresie schyłku średniowiecza miasto było ośrodkiem rynku lokalnego. Rynek lokalny obejmował głównie towary pierwszej potrzeby i produkty rolne. Większe ośrodki miejskie tworzyły centra rynków regionalnych o bardziej złożonym składzie wymiennych towarów.

Miasta rozwijały się z punktów wymiany handlowej. Istotną rolę odegrały również względy administracyjne:

• stolica władzy terytorialnej

• siedziba dostojnika świeckiego czy duchownego

miały dużą siłę przyciągającą. Taką siłę miały również miasta kultu religijnego.

Wielki społeczny podział pracy między wieś i miasto był wynikiem rozwoju sił wytwórczych w przemyśle. W obrębie zamknietej majetności feudalnej popyt na dany produkt “specjalisty” był ograniczony. Specjalista osiadał więc tam gdzie istniało większe skupienie lub większa fluktuacja ludzi, czyli gdzie znajdował wystarczający zbyt na swoje towary. Sadowił się, więc w punktach żywszej wymiany handlowej: przy grodach, na skrzyżowaniach dróg lądowych, w miejscach portowych na wybrzeżu morskim, przy przeprawach przez rzeki, w miejscach kultu religijnego, na pograniczu dwóch obszarów o odmiennej strukturze gospodarczej. Tacy SPECJALIŚCI dawali początek miastu w sensie gospodarczym, jako skupisku ludności przemysłowo-handlowej. I tak SPECJALIŚCI (w sensie: miecznicy, złotnicy itp.) stwarzali rynek zbytu dla piekarzy, krawców, szewców itd. Właśnie dlatego miasta powstawały z grodów. Tu warunki rozwoju rzemiosła przedstawiały się szczególnie korzystne, bo:

• większe lokalne skupisko ludności;

• kontakt z mieszkańcami osiedli okolicznych;

• rękojmia bezpieczeństwa (porządana w burzliwych czasach).

Ważnym czynnikiem w rozwoju miast była WYMIANA HANDLOWA MIAST Z OKOLICZNYMI REGIONAMI. Odbywała się ona na targach. Tu ludność wiejska kupowała takie produkty jak sól, wyroby przemysłowe i inne codziennego użytku. Targi odbywały się rzadko, w określonych z góry dniach roku. Od XII w. odbywały się targi tygodniowe. Wymiana handlowa na targach była pod ścisłą ochroną zwierzchniej władzy feudalnej. Spory rozstrzygał osobny sędzia targowy, naruszenie spokoju i bezpieczeństwa na targach pociągały za sobą wysokie kary.

KOLONIZACJA MIEJSKA NA PRAWIE NIEMIECKIM

Nowym etapem w rozwoju miast był okres wielkiego osadnictwa średniowiecznego. Duży odsetek osadników niemieckich (którzy w XIII i XIVw. napłyneli na ziemie polskie) skierował się do miast. Do miast na zachodzie Polski napłynęło najwięcej kolonistów - Niemców. Zniemczone zostały: Szczecin i Wrocław. Mocno zniemczony był Kraków i Toruń. W niektórych miastach Niemców było mało, ale opanowali życie miejskie, bo tworzyli górną warstwę (najbogatszą i najbardziej wpływową), w ten sposób różnice klasowe pokrywały się z różnicami językowymi. W miastach połozonych w centralnej Polsce napływ żywiołu niemieckiego był znacznie słabszy. Mazowsze, Wielkopolska i Kujawy - utrzymały przewagę mieszkańców - Polaków.

UWAGA! W wielu miastach lokacja na prawie niemieckim oznaczała tylko nadanie im nowych form ustrojowych. Osadźca był z zewnątrz, a mieszkańcy z ludności miejskiej.

KOLONIZACJA MIEJSKA - poprzedzał je immunitet, zawierana była umowa między właścicielem gruntu a przedsiębiorcą lokalnym. Przedsiębiorca ten po założeniu miasta zostawał wójtem.

WÓJT - urząd wójta był dziedziczny,

• korzystał z szeregu przywilejów,

• pobierał część czynszów.

OSADY SŁUŻEBNE - ich ludność dostarczała władcy i jego urzędnikom żywność, wyroby rzemiosła oraz wykonywała różne posługi. Zachowane do dziś nazwy miejscowości:

• Kołodzieje (gdzie wyrabiano koła)

• Winogrady (których mieszkańcy uprawiali winną latorośl)

• Grotniki (opatrywano grotami włócznie i strzały)

świadczą o rodzaju zajęć ludności.

POWSTANIE I ROZWÓJ MIAST

GRODY. W państwie pierwszych piastów ważną rolę odgrywały grody. Były one warowniami obronnymi budowanymi na bazie konstrukcji ziemno-drewnianej i ośrodkami administracji terytorialnej. Na ich czele stali panowie grodowi, którzy zarządzali okolicą, sprawowali sądy oraz ściągali daniny. W sąsiedztwie GRODÓW znajdowały się podgrodzia, czyli osady, których ludność oprócz uprawy roli zajmowała się rzemiosłem i handlem. Odległość między grodami wynosiła ok. 40km. Powstawały one najczęściej wzdłuż granic i szlaków międzynarodowych. Od XIIIw. zakładanie wsi i miast na prawie niemieckim nazywano LOKACJĄ. Miejsce na miasto wyznaczał książe dzielnicowy. Pośrodku kolistego, otoczonego murami terenu wytyczono duży RYNEK, na którym mieścił się ratusz, a ulice utrzymywały regularny, szachownicowy układ. Miasta lokowano najczęściej na miejscu dawnego grodu lub osady handlowej. Władzę w nich sprawowali wójtowie.

STRUKTURA SPOŁECZNA PAŃSTWA FEUDALNEGO

Podstawowe grupy ludności wchodzące w skład społeczeństwa feudalnego noszą nazwę stanów społecznych. Wyróżniamy trzy stany:

A. chłopski - najbardziej upośledzony

B. mieszczański - sytuacja pośrednia

100. szlachecki - stan wybitnie uprzywilejowany

stany różniły sie od siebie stanowiskiem prawnym w państwie feudalnym.

Wzajemne zależności grup ludności wchodzących w skład społeczeństwa feudalnego układa się w system hierarchii tworzącej rodzaj drabiny albo pistamidy społecznej.

ad.A. Podstawę piramidy tworzył stan chłopski. Ukształtował się on w ciągu wieków z kilku grup społecznych:

1. drobni wolni właściciele, którzy w niespokojnych czasach wczesnego średniowiecza (wojny, wzajemne najazdy możnych, napady i rozboje włóczących sie po kraju band rabunkowych) chronili sie pod opiekę możnych sąsiadów i władców terytorialnych. Wskutek tego utracili niezależność - stali się poddanym swoich protektorów i zostali zmuszeni do zrzeczenia się na ich korzyść praw zwierzchnich do uprawianej przez siebie ziemi. Inni popadli w poddaństwo za długi, jeszcze innym mocniejszy sąsiad narzucił siłę swojego zwierzchnictwa.

2. Niewolnicy osadzeni na roli (na ziemiach środkowo wschodniej Europy grupa ta była stosunkowo nieliczna). Na obszarach, które do feudalizmu przeszły przez formację niewolniczą - libertowani niewolnicy tworzyli poważny odsetek ludności chłopskiej.

3. Zubożała część rycerstwa pełniącego służbę w drużynie książęcej, przy grodach itd. (Przeważająca część rycerstwa zdołała jednak wejść do stanu szlacheckiego).

4. Wolni osadnicy osiedlani na pustych gruntach w zamian za umirkowany czynsz w naturze i pieniądzu. Początkowo ich los był lepszy. W XI i XII w. w Europie Zachodniej przybrało ono charakter masowy. Był to wynik:

* przyrostu naturalnego ludności

* ulepszeń technicznych w rolnictwie (przejście do trójpolówki, upowszechnienie się pługa) - dzięki temu można było nowe, dotąd nieużywane obszary wziąć pod uprawę. Z czasem położenie osadników uległo pogorszeniu i upodobniło się w dużym stopniu do sytuacji pozostałej sytuacji chłopskiej.

5. Nie wszyscy wolni rolnicy popadli w zależność poddańczą, niektóre grupy chłopskie osiadłe w Prusach Książęcych i na Warmii utrzymali się jako wolni posiadacze nie uiszczający świadczeń feudalnych (poza publicznymi).

6. Element włóczęgowski nie osiadły (w Polsce tzw. ludzie luźni). Nie podlegali żadnemu panu feudalnemu. Zlaiczani do stanu chłopskiego gdyż i na nich rozciągała się dyskryminacja prawna będąca udziałem tego stanu.

ad.C. Zwierzchnictwo nad chłopami i zwierzchnia własnośc ziemi chłopskiej znajdowały się w rękach feudalnej klasy posiadającej. Najliczniejszą jej grupę tworzyli - posiadacze szlacheccy najmozniejszych z nich - panujący, który miał w swojej dyspozycji ogromne dobra skarbowe. Uformował się z:

1. Zamożnych posiadaczy ziemskich, którzy w okresie rozpadu wspólnoty pierwotnej majatkiem znacznie wybijali się ponad ogół (starsi plemienni i rodowi, przywódcy wojskowi).

2. Jednostki, które prawem silniejszego rozciągnęły swoje zwierzchnictwo nad słabszymi sąsiadami.

3. Jednostki, które zawłaszczyły ziemie w okresie późniejszych wojen i podbojów.

4. Osób i rodów, które uzyskały ziemię z nadania panującego razem z siedzącymi na niej chłopami. (duzą część średniowiecznego rycerstwa, osoby z rodziny panującego, urzędnicy i zaufani dworscy itd.)

5. Nielicznych osób i rodzin, które w późnijeszym czasie zostały nobilitowane osobnym aktem prawnym.

W środkowo-wschodniej Europie hierarchia (poddaństwa) nie była tak skomplikowana jak w Europie Zachodniej. W zasadzie tworzyły ją tylko 3 szczeble: chłopi - szlachta - panujący.

Chłopi w dobrach książęcych (królewskich) podlegali bezpośrednio panującemu.

Kościół należy do feudalnych posiadaczy (ścicle biskupi i opaci). Pozycja jego umacniała się z coraz większym oddziaływaniem religii na życie społeczne, wspieraniem organizmu państwowego przez kościelne instytucje i struktury oraz rozwojem własnych podstwa materialnych.

Na drodze nadań książęcych czy królewskich oraz zapisów szlachty znalazły się stopniowo ogromne dobra ziemskie. Ostatnie posiadłości ziemskie Kościoła w Polsce przeszły na własność państwa lub zostały rozdzielone między chłopów w toku reformy rolnej przeprowadzonej w Polsce Ludowej.

W miarę umacniania się pozycji majątkowej feudałów szlacheckich i duchowych - wysiłkido ograniczenia władzy panującego. Najzamożniejsi z nich wyemancypowali się niemal całkowicie i stali się udzielnymi władcami terytorialnymi (tzw. rozbicie feudalne). Niektóre państwa utrzymały wprawdzie jedność terytorialną, ale władza centralna uległa osłabieniu - najdalej proces ten posunął się w Polsce - stan szlachecki uzyskał immunitety:

*ekonomiczne - zwolnienie dóbr od ciężarów na rzecz księcia

*sądowy w swoich dobrach

1374 - przywilej koszycki - generalny immunitet sądowy przyznany szlachcie.

Immunitety - zgóbne następstwa dla chłopów:

• panujący po zwolnieniu dóbr nie był zainteresowany losem chłopów w tych dobrach.

• (sądowy) wprawdzie panujący zachował sobie prawa przyjmowania apelacji od wyroków sądu dworskiego (patrymonialnego) ale ostatecznie (na początku XVI w.) król zaprzestał rozpatrywać skargi chłopskie.

Ograniczeniu na rzecz szlachty uległa też władza polityczna monarchy - Polska w XV w. - stopniowo staje się RZECZPOSPOLITĄ SZLACHECKĄ.

ad.B. Ludność miejska tworzyła trzeci stan społeczeństwa feudalnego.

GOSPODARKA DOBY FEUDALNEJ

Organizmy państwowe powstawały od VIII do X w. (Polanie - Gniezno).

966 - Mieszko I - wprowadzenie do państw chrześcijańskich.

Podstawą gospodarki było rolnictwo. Żarowy, wypaleniskowy systaem uprawy ziemi, np.: Żary, Zgorzelec, Żarki - od systemu gospodarownia.

Na początku feudalizmu dominowała GOSPODARKA NATURALNA (tendencja do samowystarczalności).

• większa część dóbr i siły roboczej w ogóle nie podlegała prawo rynku - nie przechodzi przez rynek. Nie ma wartości, która decydowałaby o procesie gospodarczym. Samowystarczające gospodarstwa chłopskie - stałe daniny, liczne powinności (dodatkowo ogranicza mozliwośc gospodarowania).

• właścicielami ziemi byli sami książęta. Od XII w. własność panów świeckich, rycerstwa, dwornych. W Polsce dominowała własność DZIEDZICZNA a nie system LENNY. Władca przejął zwierzchnią własność nad całą ziemią w państwie - nie zajętą przez feudałów tzw. REGALE (regalia - monopol: targowe, górnicze, łowieckie, rybołóstwa, mennicze).

W okresie rozdrobnienia politycznego postępował proces przemian. Po II poł XIII wieku postępuje rozwój GOSPODARKI TOWAROWEJ. Rozwój był związany ze społecznym podziałem pracy, czego wyrazem był podział pracy między miastem i wsią. Postępował wzrost ludności miejskiej i wiejskiej.

RYNKI LOKALNE - wymiana towarowa artykułów pochodzenia rolniczego, w niewielkiej odległości od miejsc zamieszkania, w formie cotygodniowych targów. Słaby rozój wymiany rynkowej spowodował powstanie zamkniętych jednostek gospodarczych. Bezpośrednia wymiana producent - konsument.

ROLA OSAD SŁUŻEBNYCH

Wytwarzano niewielką nadwyżkę produktów - wymiana towarowa o lokalnym zasięgu.

LUDNOŚĆ SŁUŻEBNA - np.: Świniary. Osady targowe, podgrodzia miast, później w miastach.

FEDALIZACJA USTROJU ROLNEGO

FEUDALIZM AGRARNY - stosunki, zależności na wsi ukształtowany w Europie Zachodniej. - jest to całokształt stosunków społeczno - gospodarczych w okresie od rozpadu wspólnoty pierwotnej, bądź systemu niewoli, do ukształtowania systemu kapitalistycznego.

WYZNACZNIKI:

a) system podległości prawnej i gospodarczej jednych grup społeczeństwa feudalnego względem innych grup.

b) daleko posunięta reglamentacja rynku towaru i siły roboczej - RYNEK NIEDOSKONAŁY.

c) dominacja gospodarki naturalnej (samowystarczalność; własność księcia).

Obszar każdej posiadłości mieścił różne KATEGORIE GRUNTÓW:

1. ścisła powierzchnia użytkowa uprawiana przez chłopów dzieliła się na gospodarstwa rodzime.

2. Obszary użytkowane wspólnie bądź wolne (lasy, wody, mokradła).

Ziemia orna, gród, pastwisko - użytkowane były przez głównego właściciela. Gospodarstwa chłopskie obejmowały obszar, który rodzina mogla w ciągu roku uprawić.

SYSTEMY:

• trójpolowy - pole podzielone na 3 corocznie uprawiane: ozime, jare i ugorejące.

• Dwupolowy - jedno pole pod uprawę, drugie w tym czasie odpoczywa.

Ciężary chłopów poza robocizną:

• podstawą utrzymania pana było świadczenie w naturze, uiszczana w fomie produktów gospodarstwa: zboża, miodu itp.

• Odrobienia dni w roku - później pańszczyzna w gospodarstwach pana.

• Daniny i posługi:

* zboże, krowy, woły, pole

* w związku komunikacyjnym: stacja (ugoszczenie księcia), powóz (konie, powozy).

• Dziesięcina, ciężary na rzecz Kościoła.

• Czynsze - mniej uciążliwe.

Rozwój miast i handlu sprawił że chłop płacił CZYNSZ PIENIĘŻNY. Po uiszczeniu stałego czynszu chłop mógł dysponować nadwyżkami (najdalej ten proces posunął się w Anglii).

Upowszechnienie pługa umozliwiło zwiększenie obszaru upraw.

OSADNICTWO NA ZIEMIACH POLSKICH

W Polsce akcja osadnicza trwała od połowy XIII wieku do XIV.

Formułą lzejszą było OSADNICTWO NA PRAWIE POLSKIM (organizatorami byli panowie feudalni). Zachęcali ich lepszymi warunkami dążąc do intensywności pracy:

• czynsze (w naturalach, żadnej w pieniądzach)

• możliwość zmiany miejsca zamieszkania

• stosunek do ziem na zasadzie wartości podległej.

Osadnictwo na prawie polskim sprzyjało gospodarce towarowo - pieniężnej.

Z zachodu na wschód przetoczyły się fale osadników. Położenie przybyłych było lepsze:

• nie świadczyli robocizny

• stały czynsz

• długi okres wolności osobistej.

PRAWO NIEMIECKIE (prawo pisane)

Pan feudalny chcąc założyć według nowych wzorców wieś musi uzyskać od panującego: PRZYWILEJ IMMUNITETOWY:

• zwalniający od danin i posług na rzecz panującego - IMMUNITET EKONOMICZNY.

• Ingerencji urzędników książęcych sprawujących funkcje sądowe - IMMUNITET SĄDOWY.

Na podstawie tych immunitetów pan wsi miał prawo przystępowania do LOKACJI, której podejmował się LOKATOR (osadźca). Prawa i obowiązki zasadźcy określał DOKUMENT LOKACYJNY. Osadźca dostawał dzidziczny tytuł SOŁTYSA oraz:

• duże uposażenie w ziemi;

• prawo do zakładania karczmy, stawów

• zatrzymywał 1/6 czynszów, 1/3 kar sądowych, sprawował władzę administracynją i sądową (wraz z ławą);

• obowiązek karnej służby wojskowej (osadnicy byli wolni).

Położenie osadników przybyłych było korzystniejsze (na prawie niemieckim)

• równe nadziały ziem

• zwolnieni od 6 do 12 miesięcy ze świadczeń feudalnych

• obciązano ich umiarkowaną daniną naturalną i pieniężną

• po spłaceniu długów mogli gospodarstwo sprzedać i opuścić wieś.

Od XV w. wsie zaczęto regulować według starych wzorów. Różnice zaczęły zanikać i obie grupy połączyły się w jeden stan.

Zaczęły wzrastać obciążenia:

• na nowo pańszczyzna (połowa XV w. - pańszczyzna tygodniowa)

• połowa XIV w. - przepisy utrudniające chłopom opuszczenie wsi (surowa kara za ucieczkę)

• 1423 - statut wardzki - pozwalał feudałom skupić gospodarstwa sołtysie w obrębie swoich dóbr (zanika warstwa bogatych chłopów).

MIASTA: POWSTANIE I ROZWÓJ

Nie ma zgodności co do powstania miast. Już od starożytności znane były na wschodzie i południu. Po upadku imperium Rzymskiego nastąpił kryzys osiedli miejskich. Na nowo zaczęły się rozwijać od IX wieku.

W Polsce miasta w systemie gospodarczym to skupiska ludzi żyjacych z zajęć pozarolniczych (od XI w., niektóre już wcześniej).

Najważniejszym systemem gospodarczym u schyłku średniowiecza był rozwój życia miejskiego (XIII) i pozostania w ścisłym związku z kolonizacją niemiecką. Największym zjawiskiem demograficznym w średniowieczu polskim była kolonizacja wewnętrzna na prawie polskim (przed XIII w.). Siła robocza sprowadzana z zewnątrz (pomoc przy pracy). Ekspansja romańska i germańska. W Polsce imigracja niemiecka, XII w. - kolonizacja holenderska, walońska, flamandzka.

KOŚCIÓŁ - czynnik powodujący napływ kolonizatorów. Do XIII w. życie koncentrowało się na wsi lecz niektóre osady zaczęły się wyodrębniać tworząc zalążki miast.

Lokacje miast dokonywano tam, gdzie istniały już tradycje wymiany handlowej (targi, podgrodzia). Zdazało się, że miasta budowano w dogodniejdzym miejscu (Wrocław, Kraków, Poznań). LOKACJA miast na prawie niemieckim łączyła w sobie:

1. Recepcja wzorów urbanistycznych - na podstawie PRZYWILEJU LOKACYJNEGO. Zakładano miasta w miejscu dotychczasowego n\miejskiego podgrodzia.

2. Recepcja prawa i zapisanie nim prawa polskiego (zwyczajnego).

3. Recepcja wzorów organizacji ustroju miejskiego, wzorem był Magdeburg.

Recepcja była zblizona do recepcji wzorów wsi:

zasadźca

Miasta miały duży dopływ ludności chłopskiej. Do połowy XV w. - napływ Niemców poważnie zmienił strukturę narodowościową (Kraków). Od XVI nastąpiła repolonizacja osadników. Na wzór Magdeburga powstały RADY MIEJSKIE. Na czele rady stał BURMISTRZ. Podniesiono kompetencje:

• RADA MIEJSKA miała prawa ustawodawcze (częściowo sądowe i wydawała WILKIERZ - dotyczył rzemiosła)

• BURMISTRZ

W miastach powstawały CECHY - jako organizacje zawodowe, zrzeszenia wolnych rzemieślników.

Najczęściej w przywileju lokacyjnym miasta uzyskiwały następujące PRAWA:

1. prawo urządzania targu w wyznaczonych do tego miejscach.

2. PRAWO MILI - zakaz zakładania jatek, karczm, kramów poza murami miast w promieniu mili (zapobieganie konkurencji ze strony niezrzeszonych tzw. PATRACZY).

3. Prawo urządzania wielkich JARMARKÓW (na czas ich trwania zawieszano niektóre zakazy handlu detalicznego dla obcych kupców).

4. PRAWO SKŁADU - miały je większe miasta:

- BEZWZGLĘDNE - obcy kupiec był zobowiązany do sprzedaży CAŁKOWITEJ towaru i nie mógł go wywozic dalej.

- WZGLĘDNE - wystawianie towaru na określoną liczbę dni.

Prawo składu można było egzekwować, gdyż istniał PRZYMUS DROGOWY - obowiązek uczęszczania po określanych szlakach.

5. PRAWO O GOŚCIACH - zakazywano obcych kupców dokonywania bezpośrednich tranzakcji handlowych. Handlu pomiędzy sobą kupców (zmniejsza zdolności konkurencją obiegu, zwiększa monopol miejscowych).

Powstał spór na tle narodowościowym. Mianowicie przyjęte u nas w XIII w. prawo miejskie - to prawo niemieckie, a jego rozpowszechnienie wiązało się często z imigracją ludności niemieckiej. Nacjonaliści niemieccy wysunęli więc wniosek, że miasta polskie były dziełem Niemców, że Słowianie, stojący na niskim stopniu rozwoju gospodarczego, miast nie mieli i sami stworzyć ich nie mogli. Niektórzy uczeni niemieccy szli jeszcze dalej upatrując w tym dowodu rasowej niższości Słowian i szczególnej kulturotwórczej roli narodu niemieckiego. Do rozstrzygnięcia sporu bardzo się przyczyniło rozszerzenie horyzontów badawczych przez badania porównawcze miast pozaeuropejskich oraz ruskich. Miasta te w większości przypadków nie posiadały żadnej autonomii i odrębnego prawa, trudno jednak odmówić “miejskości” tym wielotysięcznym nieraz ośrodkom handlowo - rzemieślniczym. Z kolei badania nad początkami miast zachodnio - europejskich w średniowieczu wykazały wiele analogii z początkowym okresem dziejów miast słowiańskich. Obecnie, mimo zastrzeżeń niektórych historyków, można stwierdzić z całą pewnością, że miasta polskie miały długą historię, poprzedząjącą uzyskanie prawa miejskiego i autonomii.

Grody:

Szczególną rolę odgrywały w organizacji osadnictwa i administracji państwowej w VII - XIII w.

Przestrzeń wewnętrzna grodu była niewielka nawet w największych ośrodkach. Grody zawierały:

• dwór mieszkalny dla księcia lub kasztelana

• zabudowania dla załogi

• budynki gospodarcze

• często niewielki murowany kościół

Szczupłość miejska w grodzie powodowała, że nawet przy niewielkich grodkach powstawały zabudowania zewnętrzne - tworzące - tzw. podgrodzia. Zamieszkiwali je często członkowie załogi grodu, którzy w okresie pokoju zamiast ciasnoty wewnątrz wałów, woleli sobie zbudować na podgrodziu zagrodę i uzupełnić swe utrzymanie przy pomocy hodowli czy nawet uprawy ziemi w pobliżu grodu. Wcześnie na podgrodziu zaczęli osiedlać się rzemieślnicy - szczególnie tacy, których obezność była dla grodu niezbędna, np.: kowal. Dalszy rozwój podgrodzia zależał od położenia grodu i jego roli w organizacji państwowej.

Naprzykład gród który był:

• rezydencją księcia (lub siedzibą kasztelana)

• usytuowany przy dogodnej przeprawie lub na skrzyżowaniu ważnych dróg

• ośrodkiem administracji państwowej.

Gromadziła się w pewnych okresach ludność dostarczając daniny na rzecz księcia, przybywający na wiec sądowy, pospolite ruszenie.

Rzemieślnicy osiadający przy grodzie z tymi zjazdami wiązali nadzieje na zwiększenie zbytu swoich wyrobów. Podgrodzie zwiększyło się nie tylko o rzemieślników, ale też o kupców, a nawet cudzoziemców. Rosła zamożność podgrdzia, dlatego powstała konieczność zabezpieczenia go przed najazdem wroga. Podgrodzie (miało często własny kościół) otaczało się również wałem i fosą. W X w. wszystkie ważniejsze ośrodki miejskie państwa Piastowskigo miały obok grodu warowne podgrodzie. Dla oszczędności przenoszono plac targowy poza wały, wewnątrz zabudowa była bardzo skupiona, z wyjątekim kościoła była to zabudowa drewniana. Gdy z kolei zabrakło miejsca w podgrodziu, osadnictwo zaczęło wykraczać za jego wały. Obok grodu i podgrodzia, przy prowadzących do niego drogach, powstawało uzupełniające kompleks miejski osadnictwo otwarte, rozrzucone często na znaczącym obszarze. Osady takie, związane z życiem miasta często otrzymywały własny kościół, stanowiły ich ośrodek, targowisko - konkurujące z targiem podgrodzia. Możnowładcy (zainteresowani dochodami płynącymi z miast) - zaczeli dążyć do nabycia posiadłości w pobliżu miasta, w którym mogliby osadzić rzemieśliników (by wziąć udział w targu książęcym lub nawet założyć własny i pobierać płynące z niej opłaty). Czasami możnowładcy mieli swoje dwory również w obrębie podgrodzia.

W ten sposób ustalił się typ polskiego miasta wczesnośredniowiecznego składającego się z:

• 
  
  grodu

• podgrodzia

• wieńca otwartych osad

Lokacja miast na prawie niemieckim:

Łączyła w sobie trzy elementy:

1. Recepcja wzorów urbanistycznych na podstawie przywileju lokacyjnego, najczęściej zakladano miasta w dotychczasowym miejscu targowego podgrodzia: plac prostokątny lub czworokątny (rynek), ulice biegły w 4 kierunkach świata. Osadnik otrzymywał siedlisko płacąc czynsz wieczysty po okresie tzw. wolnizny (wynoszącej od 2-24 lat).

2. Recepcja prawa i zastąpienie nim prawa polskiego (tj prawa zwyczajowego, niepisanego). Recepcja prawa polegała na przyjmowaniu prawa niemieckiego, podstawowego zwodu niemieckiego prawa zwyczajowego pisanego (zwierciadła saskiego z I połowy XIII w.Zwierciadło obejmowało zagadnienia ustroju, prawa sądowego - prywatnego, karnego i procesowego). Źródłem prawa miejskiego - pouczenie wydawane przez Magdeburg dla niektórych miast polskich (dla Wrocławia 1261, 1295) Zbiorem prawa miejskiego w Polsce były tzw. Weichbule magdeburskie obejmujące ustrój sądów itd. Dla Krakowa ułożył je w XIV w. Konrad z Opola. W wątpliwych przypadkach sądowych zasięgano w Magdeburgu orzeczenia sądu tzw. ortyle. Już po zjednoczeniu Polski dla podkreślenia suwerenności państwa i zapobieżeniu praktyce odwoływania się do Magdeburga, Kazimierz Wielki powołał w 1356 sąd wyższy prawa niemieckiego - sąd leński dla małopolskich wójtów, sołtysów z dóbr królewskich. Sąd 6 miast - Sąd Królewski (Kraków, Kazimierz, Bochnia, Wieliczka, Sęcza i Olkusza) - instancja odwoławcza od orzeczeń innych sądów wyższych.

3. Recepcja wzorów organizacji ustroju miejskiego. Wzorem był Magdeburg (lub Halle) a na północy Polski Lubeka (w strefie bałtyckiej). Bezpośrednio Magdeburg lub za pośrednictwem Chemna (tzw. prawo chełmińskie). Bezpośrednio Halle lub za pośrednictwem Środy Śląskiej ( tzw. prawo średzkie).

Recepcja wzorów organizacji ustrojów miejskiego była zbliżona do recepcji wzorów wsi. Zasadźca zostawał wójtem o szerokich kompetencjach:

• 
  
  miał władze administracyjno - sądową

• sądził współ z ławą

• mógł orzekać w sprawach zagrożonych karą smierci i karą okaleczenia

Na wzór Magdeburga powstała rada miejska we Wrocławiu w 1261 r. Na czele rady stanął burmistrz. Rada była organem ustawodawczym (częściowo sądowym) i wydawała wilkierz dotyczący organizacji rzemiosła miejskiego. W miastach powstawały cechy jako organizacje zawodowe wolnych rzemieślników jednej branży lub kilku pokrewnych. Cech był organizacją pomocy wzajemnej, bractwem religijnym i pełnił funkcje obronne w wypadku oblężenia miasta (straty dla cechów).

Miasto było z reguły wyjmowane spod władzy kasztelanów i otrzymywało własny sąd, złożony z mieszczan. Przewodnictwo nad sądem sprawował dzidziczny funkcjonariusz, zwany wójtem lub sołtysem, zazwyczaj wybierany spośród mieszczan przez pana miasta i pozostający jego lennikiem. W żadnej mierze nie można uważać wójtów-sołtysów za głowy miejskiego samorządu. Członkowie ławy (sądu miejskiego) - ławnicy, mianowani najpierw przez pana miasta w porozumieniu w wójtem-sołtysem, następnie uzupełniali się przez kooptację.

Dopiero z czasem obok wójta-sołtysa, przedstawiciela pana miasta (zazwyczaj księcia), pojawiła się władza złożona z reprezentantów wybieranych przez mieszczan (oczywiście pełnoprawnych, posiadających nieruchomości i płacących podatek miejski, tzw. szos). Tworzą oni radę miejską, skąd też w Polsce nazywano ich “rajcami”.

Skład ich nie był stały, podobnie jak i sposób rekrutacji. Na ich czele spotykamy przewodniczących, zwanych z niemiecka burmistrzami. W silniej rozwijajacych się miastach rada miejska, złożona z najbogatszych mieszczan, odgrywała z czasem coraz większą rolę, ograniczając znaczenie wójta-sołtysa i dążąc do zupełnego wyeliminowania tego książęcego przedstawiciela z zarządzania sprawami miejskimi. Na ogół to się udawało i sprawa kończyła się wykupem wójtostwa przez radę miejską. Odtąd zamiast wójta książęcego sądem ławniczym kierował urzędnik wyznaczony przez radę miejską, noszący też zazwyczaj miano wójta, ale oczywście nie mojący wiele wspólnego ze swym dostojnym poprzednikiem.

Sołtys (wieś)

Wójt (miasto)

Władza administracyjno - sądowa (razem z ławą), zakres kompetencji okreslał dokument lokacyjny

W miastach ciasnota, brak przestrzegania podstawowych zasad higieny.

Zakres kompetencji określany w dokumentach lokacyjnych

---