Moralista w "Świecie zepsutym" - kogo i za co krytykuje?

Ignacy Krasicki (1735 - 1801) urodził się w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu kolegium jezuickiego wstąpił do seminarium, i podjął studia w Rzymie. Po powrocie do kraju nawiązał kontakt ze stolnikiem litewskim Stanisławem Augustem, przyszłym królem Polski. Po wstąpieniu Stanisława Augusta na tron, został jego kapelanem. W 1765 roku został współwydawcą i twórcą "Monitora". Rok później zostaje mianowany biskupem warmińskim i przenosi się ze stolicy do Lidzbarka Warmińskiego. Po I rozbiorze Polski, gdy Warmia przeszła pod panowanie Prus, coraz rzadziej ma możliwości odwiedzania Warszawy, ale żywo interesuje się wszystkim, czym żyją Polacy. W czasie Sejmu Wielkiego należy do gorących zwolenników obozu reform. Po III rozbiorze zostaje mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim.

Bajka to krótki utwór wierszowany, lirycko - epicki o charakterze dydaktycznym z wyraźnym morałem. W bajkach dominują motywy zwierzęce, będące alegoriami ludzkich postaw i zachowań. Krasicki w swych bajkach wyśmiewa bardzo liczne wady ludzkie, takie jak głupota, pycha i zarozumiałość, lekkomyślność, naiwność, przesada, fałszywa pobożność czy służalczość i tanie pochlebstwo. Większość bajek buduje na zasadzie wyjaskrawionych antytez np. dobra i zła, czy mądrości i głupoty. Napisał on 2 tomy bajek (ogółem powstało ich 179).

Na początku pierwszego tomu znalazł się "Wstęp do bajek". Wskazał on w tym utworze na kilka negatywnych cech przylegających do określonych stanów i zawodów. I tak pisze o młodych, o starcach, celnikach, poetach i kilku jeszcze stanach. Krasicki nie wierzy w odstępstwa od ogólnie przyjętych wad, choć im też nie zaprzecza.

W bajce "Szczur i kot" krytykuje pychę i przecenianie swoich możliwości.

"'Mnie to kadzą' - rzekł hardzie do swego rodzeństwa (...)
Wtem, gdy się dymem kadzidł zbytecznych zakrztusił -
Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił. "

Zadufany w sobie szczur zostaje porwany i zjedzony przez zwyczajnego, pokornego kota.

W bajce "Ptaszki w klatce" Krasicki zwraca uwagę na to, iż kto nie poznał nigdy smaku wolności nie może cierpieć z powodu jej braku. Może mieć to związek z sytuacją Polski podczas rozbiorów, lub może być rozpatrywane w indywidualnych przypadkach. Choć tutaj nikt nie zostaje skrytykowany, nadal można z tej bajki wynieść pozytywną naukę.

Bajka "Przyjaciel" ostrzega nas przed fałszywymi przyjaciółmi, którzy, gdy liczy się na ich pomoc, mogą miast tego przeszkodzić.

"ratuj mnie, przyjacielu, w ostatniej potrzebie:
kocham piękną Irenę. (...)
Jakoż się nie lenił:
Poszedł, poznał Irenę i sam się ożenił"

Tutaj najlepszy przyjaciel, ostatnia deska ratunku, odrzucił okazywaną mu ufność i postąpił wbrew wszelkim przewidywaniom, kończąc wszelkie nadzieje przyjaciela na ożenek z piękną Ireną.

Następną postawą wprost skrytykowaną przez Ignacego Krasickiego jest fałszywa pobożność. W bajce pt. "Dewotka" pisze on tak:

"Mówiąc właśnie te słowa: '...i odpuść nam winy,
jako i my odpuszczamy', biła bez litości. "

Tytułowa dewotka, mówiąc ostatnie słowa pacierza, postąpiła dokładnie wbrew przykazaniom boskim bijąc służebnicę za błahe przewinienie. Chociaż Krasicki był wysokim urzędnikiem kościelnym zauważał wady kościoła oraz, co widać w tej bajce, powszechną obłudę zarówno wśród księży, jak i wiernych. Problem ten został szerzej rozwinięty w "Monachomachii".

Bardzo ważne miejsce w twórczości Ignacego Krasickiego zajmują, obok bajek, satyry. Satyra wywodzi się z literatury antycznej. Jest to utwór wierszowany, w sposób humorystyczny ośmieszający ludzkie postawy, lecz nie dotykający konkretnych osób. Krasicki napisał 22 satyry. Osobno wydał, nie podpisaną ze względu na jego stanowisko, "Monachomachię".

Satyra "Pijaństwo" ośmiesza alkoholików oraz wszystkie cechy ich charakteryzujące. Krasicki wskazuje na tłumaczenie się pijaka różnymi, często błahymi okazjami do sięgnięcia po kieliszek. Mogą to być imieniny żony, gościna, czy leczenie rozmaitych chorób winem. Akcentuje tu aspekty narodowe pijaństwa, jak tzw. staropolska gościnność polegająca na przyjęciu gościa alkoholem. Mówi o zachowaniu ludzi nietrzeźwych, których przyrównuje do bezrozumnych zwierząt. Zaskakujące jest zakończenie utworu:

" 'Bądź zdrów!' 'Gdzież idziesz?' 'Napiję się wódki' "

Słowa te wypowiada osoba w pełni świadoma zarówno strat niesionych przez pijaństwo, jak i pożytków płynących z trzeźwości. Autor krytykuje tu nieumiejętność przekształcenia idei w czyn oraz zniewolenie człowieka uzależnionego od alkoholu.

W satyrze "Do króla" Krasicki krytykuje poglądy ówczesnej szlachty i tym samym chwali sposób postępowania króla Stanisława Augusta. Satyra ta jest satyrą polityczną dopasowaną do panujących wtedy realiów, jednak nie traci na aktualności nawet w czasach dzisiejszych.

Także do ówczesnego społeczeństwa skierowana jest satyra pt. "Żona modna". Z jednej strony autor krytykuje szlachtę sarmacką dbającą o własne interesy zamiast o dobro ojczyzny, a z drugiej popularną naonczas modę na francuszczyznę. Określa modę, jako zjawisko społeczne ukazujące błazeńskie oblicze człowieka. Choć dzisiaj moda na Francję minęła, to jednak zawsze znajdzie się inny kraj który niektórzy będą cenić wyżej niż własną ojczyznę.

Krasicki wydał także "Monachomachię, czyli walkę mnichów". Utworu tego nie podpisał, lecz nie było wątpliwości, że to on go napisał, toteż później musiał się z niego wytłumaczyć, pisząc "Antymonachomachię". Na wydanie go pod swoim nazwiskiem nie pozwalał mu tytuł biskupa warmińskiego, gdyż "Monachomachia" zawiera treści stawiające ówczesny kościół w niekorzystnym świetle. Jest ona poematem heroikomicznym, tzn. jest parodią eposu homeryckiego, świadomie łamiącą zasadę decorum. Opowiada w sześciu pieśniach o sporze między dwoma zakonami: dominikanów i karmelitów. Spór wywołała Jędza Niezgody i dokładnie nie wiadomo, co jest jego istotną przyczyną. Utwór wymierzony jest w polskie klasztory, zwłaszcza zakonów żebraczych, których było wówczas mnóstwo, a które były siedliskiem ciemnoty i nieróbstwa. Krasicki tak przedstawia klasztorną rzeczywistość:

"Już wstrzemięźliwość nie jest teraz w modzie,
piją, jak drudzy, mędrcowie prawdziwi.
Miód dobrym myślom żywności udziela,
wino strapione serce rozwesela."

Dysputa teologiczna, na którą dominikanie wyzywają karmelitów przeradza się w bójkę na trepy, pięści, kufle, a nawet święte księgi i kropidła. Walkę szczęśliwie zażegnano uroczystym wniesieniem ogromnego pucharu pełnego wina. Utwór, napisany w czasie reform Komisji Edukacji Narodowej, został wymierzony w szkoły zakonne.

Wszystkie żale do narodu polskiego oraz jego największe wady zawarł poeta w satyrze "Świat zepsuty". Powstała ona po pierwszym rozbiorze Polski. Krasicki wskazuje na upadek moralny i wszechobecną prywatę jako praktyczną przyczynę rozbioru. Z utworu wydaje się wybrzmiewać przerażenie obecnym stanem i brak nadziei na lepsze jutro. Pyta:

"Gdzieżeś, cnoto? gdzieś prawdo? gdzieście się podziały? (...)
wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne"

Wytyka społeczeństwu brak poszanowania, a nawet pogardę dla tradycji, bezbożność, zakłamanie, obłudę, pogorszenie stosunków międzyludzkich, upadek obyczajów i chytrość. Wystąpił tu także topos ojczyzny, jako tonącego statku który może uratować tylko wspólny wysiłek całej załogi, czyli społeczeństwa.

Oprócz wyżej wspomnianych gatunków Ignacy Krasicki napisał pierwszą polską powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Krytykuje w niej dotychczasowy sposób postępowania szlachty. Poza tym wytycza dla niej nowe ideały ukazując wyspę Nipu, będącą zaprzeczeniem przywar sarmackich, na której ludziom żyje się szczęśliwiej. W utworze tym widać pewne powątpiewanie w skutek, jaki powinien przynieść. Krasicki wydaje się być przekonany o tym, że nic nie zmieni w ówczesnej sytuacji.

Ignacy Krasicki pisał utwory o charakterze parenetycznym z nadzieją ulepszenia sarmackiego społeczeństwa. W bajkach i satyrach zawarł wiele myśli mających poprawić przed- i porozbiorową rzeczywistość. Niestety nie odniosły one większego skutku w tak zepsutym świecie. Pomimo tego, należy pamiętać o Krasickim i jego utworach. Są one ponadczasowe i również dzisiaj możemy zastosować je do swojego życia, aby choć trochę zmienić je na lepsze.

---