Stanisław Wyspiański, Wesele

Wstęp:

1. ZARYS BIOGRAFII TWÓRCY:

Stanisław Wyspiański urodził się 15.01. 1869 roku w Krakowie. Ojciec był rzeźbiarzem alkoholikiem, gdy matka zmarła (gdy miał 7 lat) wychowywało go wujostwo. Mieszkał naprzeciw Wawelu - dawna wielkość Polski była jego inspiracją. W szkole zawarł przyjaźnie z K. Estreicherem, L. Rydlem, K. Przerwą-Tetmajerem. Uczył się w Szkole Sztuk Pięknych (której dyrektorem był Jan Matejko) i na UW (historia sztuki). Był asystentem Jana Matejki podczas prac w kościele Mariackim. Odbył podróż zagraniczną po słynnych katedrach. Poznał dramat Szekspira i urzekły go opery Wagnera - chciał spróbować swoich sił w dramacie. Nowe prądy sztuce i muzyce poznawał w Paryżu (impresjonizm, Gauguin - którego Wyspiański poznał). W Paryżu rozpoczął swoją twórczość: libretta, szkice, dramaty. Wiele pomysłów zakończył w Polsce, stąd podwójne daty, np. „Legenda”: Paryż 1892, Kraków 1897; „Warszawianka”: Paryż 1893, Kraków 1898.

Wyspiański powrócił ostatecznie do kraju w 1894 do Krakowa. Po kłopotach materialnych rozpoczął restaurację kościoła Franciszkanów (liczne witraże) i Dominikanów. Niestety jego możliwości twórcze rozbijały się o rzeczywistość. . Dopiero powiew Młodej Polski, np. objęcie teatru krakowskiego przez T. Pawlikowskiego, zmieni to (Pawlikowski wprowadził na scenę L. Rydla, J.A. Kisielewskiego, S. Przybyszewskiego, L. Staffa, S. Żeromskiego i S. Wyspiańskiego). W teatrze 26. 11.1898 roku odbyła się premiera „Warszawianki”.

Od września 1897 Wyspiański nawiązuje współpracę z „Życiem”, w którym drukują młodzi moderniści. Zostaje członkiem towarzystwa „Sztuka” i dostaje za swoje prace malarskie pierwsze nagrody. Rozpoczął publikację dramatów (Legenda, Warszawianka)

Wyspiański ożenił się z chłopką. Ujawniła się jego choroba, daremnie leczona. W 1900 roku powstają poematy „Bolesław Śmiały” i „Kazimierz Wielki”. Wystawione w teatrze krakowskim „Wesele” 16.03. 1901 przyniosło mu sławę. W 1903 r. powstaje „Wyzwolenie”, w 1908 wystawiona zostaje „Noc listopadowa”.

Stanisław Wyspiański zmarł dręczony chorobą 28.11.1907r. Zwłoki umieszczono w grobach zasłużonych na Skałce.

2. GENEZA DRAMATU

Kanwę stanowiło autentyczne wesele poety Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczakówną, młodszą siostrą żony Tetmajera. . 20.11.1900 r. w podkrakowskich Bronowiczach. Wyspiański był jednym z gości. Znamy to zdarzenie z relacji Żeleńskiego - „Plotka o weselu Wyspiańskiego”, S. Estreichera „Narodziny wesela” i L. Rydla. Ślub Rydla odbył się w kościele mariackim. Pan młody był ubrany w strój krakowski. Urzeczenie „kolorowym folklorem”.

Pierwowzory osób dramatu:

• Gospodyni: żona Tetmajera, Anna, siostra Jadwigi

• Gospodarz: W. Tetmajer ( u niego naprawdę odbyło się wesele)

• Państwo młodzi: L. Rydel i Jadwiga

• Poeta (brat gospodarza): K. Przerwa-Tetmajer, przyrodni brat Włodzimierza.

• Radczyni: ciotka L. Rydla, Antonina Domańska (autorka „Historii żółtej ciżemki”)

• Zosia i Maryna: Zofia i Maria Pareńskie; Zofia była później żoną Boya

• Dziennikarz: Rudolf Starzewski, red. krakowskiego „Czasu”

• Żyd: Mirsz Singer, dzierżawca pobliskiej karczmy

Świadkowie podają, że fragmenty rozmów też są autentyczne (także scenografia).

Widmo: Ludvik de haveaur, zmarł w Paryżu.

Już trzy miesiące po weselu S. Wyspiański miał gotową sztukę, a premiera odbyła się już 16.03. 1901. r.

III. Premiera i jej przyjęcie:

• Przed „Weselem” Wyspiańskim był znany jako artysta, a nie dramaturg - stąd ostrożność w akceptacji. Premiera „Wesela” to towarzyski skandal - wszyscy znali pierwowzory postaci, mieli oni zasiadać na widowni. Sam Wyspiański wpływał na scenografię (była podobna do dworku Tetmajerów).

• Publiczność przyjęła sztukę zdziwieniem, a po chwili milczenia - burzą oklasków. Krytycy i publicyści od razu zdali sobie sprawę z wyjątkowości zdarzenia, choć nie od razu pojęto jego głębię. Studium nad sztuką przeprowadził sam Starzewski.

IV. POLSKA RZECZYWISTOŚĆ

Zabór pruski to „kulturkampf” i walka o utrzymanie polskości. Tylko Galicja dawała szansę życia kulturalnego (Wesele wydane było jawnie).

Zabór rosyjski - to rozwój gospodarczy. Warszawa, Łódź: rozrost klasy robotniczej, PPS, rewolucja 1905r.

Kraków na przełomie wieków to ośrodek kulturalny i artystyczny. (szkoły polskie), choć jest wciąż pod opieką Wiednia. Cała Galicja cierpi biedę. Galicja jest przede wszystkim rolnicza - dużo chłopów.

Kwestia chłopska: na mit kosyniera - wyzwoliciela nakłada się pamięć o rabacji z 1846r. (Jakub Szela). Jednocześnie chłopi ze wsi Chochołów powstali zbrojnie przeciw zaborcy - inteligenci nie widzieli drogi współpracy z wsią. Nakładała się na to niechęć chłopów do szlachty i kłopoty z wyżywieniem rodziny.

V. W KRĘGU SZTUKI „NOWOCZESNEJ”

Częsta w środowisku artystycznym była CHŁOPOMANIA (np. małżeństwa z chłopkami na wsi, motywy ludowe, domki na wsi itp.). Zafascynowano się Władysławem Orkanem- prawdziwym synem chłopskim. Uczestniczył on w spotkaniach koła cyganerii skupionej wokół Przybyszewskiego. Przed weselem Rydla wydał Komorników. Warszawa była pozytywistyczna, Kraków- modernistyczny (zetknięcie z Wiedniem i z ośrodkiem kultury - Paryżem). Szybko wydawano teksty Schopenhauera, Nietschego, Bergsona. Przyjęto dekadentyzm i symbolizm (w malarstwie ekspresjonizm). Skupia się to wokół Tetmajera, Przybyszewskiego (red. „Życia” i „Confiteora”). Literatura Młodej Polski jest różnorodna - ale na plan pierwszy wysuwa się modernizm (przeciwieństwo pozytywizmu), choć korzystano z realizmu i naturalizmu (rok 1900 to rok wydania Wesela ale i Ludzi bezdomnych ). Powracano do romantyzmu (szczególnie dzieł Mickiewicza i Słowackiego).

Silnie na kulturę wpłynął symbolizm - zrodzony w poezji Francji i Belgii. Poeci nie nazywali, lecz sugerowali poprzez aluzję i sugestię. Główne miejsce zajmował symbol: „sugestywny wyraz pewnego nastroju w formie obrazu, który zawiera w sobie możliwości wielorakich transcendencji” - Mallarme. Symbol mógł być rozciągnięty na cały utwór.

VI. NA RÓŻNYCH PLANACH KONSTRUKCJI „WESELA”. REALIZM - „FANTASTYKA”

Widzowie oczekiwali reportażu z wesela znanych ludzi. Wyspiański odtwarza realia (folklor, obyczaje) lecz w pewnym miejscu przechodzi w symbolizm, wyższy stopień przekazu. Ten przełom to ostatnie sceny aktu I - szczególnie scena 36, gdy Rachela zaprasza na wesele chochoła, „wszystkie dziwy, kwiat krzewy”.

W akcie II pojawia się Chochoł - element fantastyczny (choć nadal prowadzone są realistyczne dialogi postaci). Plan fantastyczny pogłębia się i wymienia z planem realistycznym.

Plan fantastyczny poszerza się: od baśniowego Chochoła, ducha zmarłego upiora, do Stańczyka (wprowadza problematykę narodową, jak rycerz, Hetman i Upiór-Szela).

Odmienny status ma Wernyhora: pojawia się wielu osobom, pozostawia materialne ślady (złota podkowa, złoty róg), jej działanie pociąga konsekwencje - jest w planie fantastycznym i realistycznym.

Kompozycja Wesela jest dwuplanowa: akt I jest realistyczny, lecz w dalszych aktach plany mieszają się ze sobą, przenikają, nie dają się oddzielić - to oryginalność Wyspiańskiego.

Wyspiański konfrontuje ze sobą dwa światy: miejski i wiejski. To plan realistyczny: dialogi, komediowe sytuacje, przemienność ironii i humoru. Krótkie sceny ujawniają realne związki między dwoma światami (np. dialogi Dziennikarza z Czepcem, Poety z Marynią…). Podkreślają to także liczne różnice w języku postaci (wiele zwrotów stało się przysłowiami).

Pod komedią scenek kryje się gorzka prawda (co wręcz przerasta plan realistyczny). Postacie skonfrontowane z Widmami ujawniają problematykę narodową. Np. Pan Młody to satyra na ludomanię, lecz wobec Hetmana staje przed zdradą. Poeta jest sceptykiem, ale jego obraz pogłębia Rycerz - tęsknota Poety za czynem ale też strach przed działaniem. Dziennikarz rozmawia ze Stańczykiem. To psychoanaliza, konkretyzacja kompleksów osobistych, ale urastających do rangi społecznej. Ujawnia się to w dialogu Dziada z Szelą. Upiór to wspomnienie Dziada z młodości ale i element dramatu narodu, kompleksu społecznego.

VII. KONFRONTACJE I KOMPROMITACJE. WŚRÓD NARODOWYCH MITÓW

Wesele odczytywano jako dramat narodowy.

Scenografia odwołuje do znanych obszarów, np. „Wernyhora” J. Matejki, „Bitwa pod Racławicami” tegoż. Są oni postaciami dramatów a jednocześnie obserwują scenę z wiszących na ścianach obrazów. Zjawy także mają rodowód matejkowski: Stańczyk, Hetman (z „Rejtana”), Rycerz („Bitwa pod Grunwaldem”), tylko Szela był niedawno żyjącą osobą, potem legendą. To potwierdza wieloplanowość utworu, postacie fantastyczne łączą się z realiami (to cecha charakterystyczna utworów Wyspiańskiego).

Cechą utworu jest przymierzanie, konfrontacja tworów kultury, wyobrażeń i idei z rzeczywistością, odsłaniającą swą prawdę spoza kurtyny pozorów i złudzeń. Z rzeczywistością skonfrontowane są mity społeczne i narodowe (np. chłopa-kosyniera, co utrwaliła literatura i obrazy Matejki - obrazy wiszące we dworze krystalizują te mity utrwalone w szlacheckiej świadomości), np. Wernyhora - mit wspólnej sprawy chłopów i panów.

Konfrontacja mitu i rzeczywistości staje się kompromitacją tej ostatniej. Szczególnie widoczne jest to podczas rozmowy Gospodarza z Wernyhorą, Jasiek gubi złoty róg. Nie jest to kompromitacja samych chłopów: oni po prostu nie dojrzeli do spełnienia czynu. Jasiek wybierze bliższe i dla niego ważniejsze rzeczy, a chłopi stawiają się na wezwanie (choć chłopi, Czepiec, ukazani są jako brutalna i popędliwa siła, wbrew panującej ludomanii). Kompromitują się panowie z miasta, ulegając ludomanii. Poetyzmowi, dekadencji, itp. Ukazuje to Gospodarz, który nie sprostał wyznaczonej mu misji, ale także inni miastowi.

Rozrachunek z mitami w utworze to koniec mitu chłopa-kosyniera i przywódczej roli inteligencji.

VIII. SYMBOLE I „TANIEC CHOCHOLI”

Wesele ma kompozycję szopkową: na scenie pojawiają się jedna za drugą pary aktorów - ruch jak wokół osi (jak w szopkach). To imituje ruch, lecz nie jest to działanie. Czyn nadejdzie dopiero w akcie 3. Szopka ukazuje „udawanie”, groteskę, żart. Akt 3 to rozwój wydarzeń, sceny zbiorowe, rozwój dramaturgii. To rozwój horyzontu od pokoju w dworku do całego kraju.

Utwór i wszystkie plany dramatu kończy „taniec chocholi”, obraz-symbol. To „tragizm idei”: to błędne, z którego naród nie może się wyzwolić. Lecz jednoznaczna interpretacja sceny końcowej nie jest możliwa, ponieważ to symbol (złożony z wielu symboli jak np. złoty róg). Błędne koło taneczników staje się wielką metaforą dla zamkniętego kręgu społecznej bierności, niesposobnej do wyzwoleńczego czynu. Współcześni odnajdywali w nim pesymizm i „tragiczną historię idei” - Wyspiański stał się wieszczem. Dla Wyspiańskiego Wesele to trzeźwy rozrachunek z mitami i społeczeństwem. „Taniec chocholi” do dziś dnia stanowi aktualny symbol, utrwalając powracające zjawiska społeczne. „Błędne koło” sugeruje marazm, bezczynność oraz niezdolność do wyrwania się z kręgu nawrotów do istotnej sprawy.

---