Stanisław Wyspiański „Wesele”

W opracowaniu

Stanisław Wyspiański..................................................................................................................1

Geneza Wesela............................................................................................................................4

Streszczenie utworu....................................................................................................................5

Postaci......................................................................................................................................10

Osoby.................................................................................................................................................11

„Osoby dramatu”..............................................................................................................................14

Obraz społeczeństwa polskiego................................................................................................16

Symbolika Wesela.....................................................................................................................18

Realizm.....................................................................................................................................20

Dramat narodowy.....................................................................................................................21

Struktura utworu.......................................................................................................................22

Język i styl.................................................................................................................................24

Wesele w teatrze.......................................................................................................................26

Przypisy.....................................................................................................................................27

Stanisław Wyspiański

Autor Wesela, Nocy listopadowej, Wyzwolenia i wielu innych dramatów, znanych

bywalcom polskich teatrów (a także sporej liczby sztuk mało grywanych), związany był ze

sceną nie tylko ze względu na charakter swojej twórczości. Nie tylko projektował scenografię,

malował portrety aktorów w ich scenicznych wcieleniach, ale także starał się objąć teatr

refleksją ogólniejszą, zastanawiał się, jaki powinien być, jakie są jego obowiązki wobec

spraw narodowych, jakim językiem powinien przemawiać do odbiorcy, by trafić do jego

myśli i uczuć.

Stanisław Wyspiański był postacią kontrowersyjną, owianą legendą. Nie zapominano

o jego wielkich zasługach w historii dramatu i teatru polskiego, ale pamiętano też o

swobodnym stylu życia, o portretowaniu w dramatach autentycznych osób bez dbałości o

płynące stąd dla nich konsekwencje. Kim był ów człowiek-legenda?

Stanisław Wyspiański strona 1 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

Autor Wesela urodził się 15 I 1869 r. w Krakowie. Całe jego życie było związane z

tym miastem. Tu także zmarł 28 XI 1907 r. Artystyczne zainteresowania wyniósł z domu

rodzinnego jego ojciec, Franciszek, był rzeźbiarzem. Stanisław, oderwany w młodym wieku

od rodziny, od 1880 r. wychowywał się u krewnych, K. i J. Stankiewiczów. Uczęszczał do

słynnego wówczas Gimnazjum Św. Anny, gdzie zawarł pierwsze przyjaźnie ze znanymi

później artystami i naukowcami, m.in. z Lucjanem Rydlem i Stanisławem Estreicherem.

Następnym etapem edukacji Wyspiańskiego była krakowska Szkoła Sztuk Pięknych. Tu

zetknął się bliżej z Janem Matejką, który później zaproponował mu współpracę przy

wykonywaniu polichromii w kościele Mariackim (projekt J. Matejki).

Stanisław Wyspiański odczuwał potrzebę bardziej wszechstronnego wykształcenia,

uczęszczał na wykłady z historii sztuki, historii i literatury na Uniwersytecie Jagiellońskim.

W 1890 r. wyruszył w podróż zagraniczną (Włochy, Szwajcaria, Francja, Niemcy,

Praga czeska). Na dłużej zatrzymał się w Paryżu – „stolicy artystów”, gdzie podczas

półtorarocznego pobytu (1891-92) kształcił się w kierunku artystycznym i wiele malował.

Obecność w Paryżu Wyspiański wykorzystywał także na spotkania z artystami (m.in. z

P. Gauguinem) i ich twórczością. Jego nową pasją stał się teatr. Interesowała go opera

(zwłaszcza Wagner), tragedia antyczna, klasyka francuska i dzieła Szekspira. W tym czasie

powstały pierwsze próby dramatyczne Wyspiańskiego, przeważnie kończone po powrocie do

kraju, który nastąpił w sierpniu 1894 r. Wśród nich są: Królowa Korony Polskiej, Legenda i

Warszawianka.

Zanim Wyspiański dał się porwać teatralnemu żywiołowi, projektował i wykonywał

witraże oraz polichromie w kościołach Krakowa. Praca pozwalała mu wyrwać się z głębokiej

depresji. Ważnym momentem w życiu artysty było spotkanie z dyrektorem Teatru

Miejskiego, T. Pawlikowskim, i nawiązanie współpracy, która trwała długie lata i

zaowocowała prapremierami dramatów Wyspiańskiego na tej scenie. Pierwszą była

inscenizacja Warszawianki w 1898 r.

Wyspiański był zatrudniany w teatrze jako malarz dekorator, szybko jednak ujawnił

swój talent literacki i zapisał się w dziejach sztuki polskiej przede wszystkim jako dramaturg.

Już w 1901 r. doszło do premiery Wesela, owianej atmosferą sensacji i wydarzenia

Stanisław Wyspiański strona 2 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

artystycznego (por. rozdział pt. Wesele w teatrze). Po dwu latach wystawiono słynne

Wyzwolenie.

Aktywność artystyczna Wyspiańskiego nie wyczerpywała się w pracy na rzecz teatru.

Jako ilustrator współpracował z czasopismem „Życie”, założył towarzystwo Sztuka (1897),

został docentem Akademii Sztuk Pięknych (1902) i radnym miasta (1905). Dużo czasu

poświęcał pracom malarskim, wśród których najliczniejszą grupę stanowią portrety

współczesnych wybitnych indywidualności, dzieci, kobiet, a także autoportrety oraz pejzaże.

Szczególnie upodobał sobie technikę pastelową. Przygotowywał też projekty wnętrz i mebli.

W historii teatru Wyspiański zasłynął jako jego reformator. Jego poglądy zyskały

opinię ważnego ogniwa w Wielkiej Reformie Teatru zapoczątkowanej w Europie na

przełomie XIX i wieku. Dramaturgia Wyspiańskiego scalała w sobie problematykę narodową

z mitologią, realizm z symboliką. Przenikanie się różnych rzeczywistości i czasów,

rozbudowana metaforyka, analiza współczesnych problemów narodowych – to elementy

burzące ustalony obraz teatru i repertuaru. Poza wymienionymi dramatami Wyspiański

napisał jeszcze wiele tekstów przeznaczonych na scenę. Wśród nich znajdują się stale

wystawiane: Klątwa, Akropolis, Noc listopadowa, Sędziowie.

Stanisław Wyspiański jest także autorem poematów liryczno-epickich, „rapsodów”

krytykujących współczesność i sławiących bohaterów historycznych i legendarnych

(Kazimierz Wielki, Bolesław Śmiały, Wernyhora, Piast i in.). Zachowały się także wiersze

liryczne pisywane najczęściej okazjonalnie, wplatane w listy.

Scena tak bardzo pochłaniała uwagę Wyspiańskiego, że w 1905 r. zgłosił swoją

kandydaturę na stanowisko dyrektora Teatru Miejskiego. Ostatecznie dyrekcję objął Ludwik

Solski. Plany odnowienia repertuaru, realizacji reformatorskich zamierzeń upadły.

Wyspiański już wtedy chory i wyniszczony dolegliwościami kończył – dyktując – swoje

rozpoczęte wcześniej dzieła.

Pogrzeb wielkiego dramaturga stał się narodową manifestacją. Jako „duchowy wódz

pokolenia” został pochowany na Skałce, w miejscu spoczynku wielce zasłużonych. Idea

„teatru ogromnego”, pokonującego ramy dotychczasowych zwyczajów teatralnych,

rozszerzającego zakres zainteresowań na sprawy narodowe interpretowane w kategoriach

Stanisław Wyspiański strona 3 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

historiozoficznych i moralnych, wreszcie bogaty dorobek dramatyczny, sprawiły, że – mimo

krótkiego okresu życia – nazwisko autora Wesela jest powszechnie znane i kojarzy się z

wybitnymi osiągnięciami polskiego teatru.

1

Geneza Wesela

Okoliczności powstania dramatu były jakby przypadkowe, spowodowane pewnym

obrazem zaobserwowanym przez autora. Było to autentyczne wesele [...] w podkrakowskich

Bronowicach po ślubie poety Lucjana Rydla z córką tamtejszego gospodarza Jadwigą

Mikołajczykówną. [...] była to młodsza siostra żony Włodzimierza Tetmajera. [...] W ich to,

Tetmajerów, domu zabawiano się noc weselną po ślubie Rydlów, zawartym 20 listopada 1900

roku.

2

Ś

lub Lucjana Rydla z wiejską dziewczyną był jednym z serii związków zawartych

pomiędzy przedstawicielami odmiennych środowisk. Młodopolska „chłopomania” sprawiła,

ż

e inteligencja wiązała się z ludem, uznawanym za najzdrowszą część społeczeństwa.

Małżeństwa takie traktowano jako szansę na odrodzenie chorego społeczeństwa końca XIX

wieku. Schyłkowe nastroje tego okresu skłaniały do wniosku, że mieszczaństwo i inteligencja

przeżywają kryzys, który może przełamać zbratanie się z ludem.

Historycy literatury zwracają uwagę na to, że szczególne spotkanie pochodzących z

różnych środowisk gości weselnych miało miejsce w listopadzie – miesiącu smutnej rocznicy

powstania. Kraków – cieszące się swobodą tworzenia miasto artystów – ucztował na weselu

Rydla z galicyjską biedotą, w której żyły tradycje chłopskiego udziału w zrywach zbrojnych

(powstanie kościuszkowskie).

3

To zadziwiające zestawienie różnych przedstawicieli tego

samego narodu przywoływało na myśl antagonizmy dzielące Polaków.

Wesele kontynuuje, jak zauważa Tomasz Weiss

4

, romantyczną misję literatury –

„przewodniczki duchowej narodu”. Jako dramat polityczny przedstawia i ocenia warstwy

polskiego społeczeństwa w aspekcie ich świadomości narodowej.

Kiedy zastanawiamy się nad genezą tego utworu, warto dopowiedzieć jeszcze, że

przedstawione tu osoby mają swoje pierwowzory. Odczytanie ich po premierze utworu nie

Geneza Wesela strona 4 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

nastręczało większych trudności, co zresztą stało się w wielu przypadkach przyczyną ataków

na autora Wesela.

Inteligencko-chłopskie zgromadzenie podczas wesela L. Rydla z J. Mikołajczykówną

poruszyło narodową nutę w sercu obserwatora i uczestnika zdarzeń, S. Wyspiańskiego, bo już

po trzech miesiącach przedstawił swój dramat dyrektorowi Teatru Miejskiego.

Zderzenie dwu światów i wypływające zeń refleksje zostały wtopione w utwór

przesycony symboliką i scenami wizyjnymi. Wynikająca stąd niejasność, niedookreśloność

interpretacyjna, pozostawia inscenizatorom dużą swobodę. Zakorzenione w realnych

zdarzeniach Wesele, obecnie, wiek po prapremierze, odbierane jest jako dramat przede

wszystkim symboliczny, uogólniający refleksje o charakterze narodowym.

Streszczenie utworu

Nastrojowo-symboliczny, pełen aluzji dramat składa się z trzech aktów podzielonych

na sceny (razem – 105 scen). Akcja utworu rozgrywa się w wiejskiej chacie, w głównej izbie,

w listopadową noc. Autor dokładnie prezentuje w didaskaliach (tekście pobocznym,

reżyserskim) scenerię zdarzeń. Oto fragment zaczerpnięty z uwag inscenizacyjnych:

Przez drzwi otwarte z boku, ku sieni, słychać huczne weselisko, [...] cała uwaga osób,

które przez tę izbę-scenę przejdą, zwrócona jest tam; zasłuchani, zapatrzeni ustawicznie w ten

tan, na polską nutę... wirujący dookoła, w półświetle kuchennej lampy taniec kolorów,

krasych wstążek, pawich piór, kierezyj [sukman], barwnych kaftanów i kabatów [kurtek],

nasza dzisiejsza wiejska Polska. [...] ponad biurkiem fotografia Matejkowskiego „Wernyhory”

i litograficzne odbicie Matejkowskich „Racławic” [obraz Kościuszko pod Racławicami]

(s. 3-5).

5

Całości wystroju dopełniają obrazy Matki Boskiej Ostrobramskiej i

Częstochowskiej.

Obok 28 postaci autor umieścił 7 „osób dramatu”, rozszerzających akcję o plan

symboliczny (Chochoł, Widmo, Stańczyk , Hetman, Rycerz Czarny, Upiór, Wernyhora).

Akt I wypełniają rozmowy gości weselnych prowadzone na tle muzyki. Wyczuwa się

Streszczenie utworu strona 5 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

pewną sztuczną układność i brak wspólnych tematów w rozmowach gości z Krakowa z tymi z

Bronowic. Miasto i wieś dzielą odrębne zainteresowania. Rozmawiający goście na krótko,

jakby dla odpoczynku od gwaru wesela, zatrzymują się i wymieniają uwagi na różne tematy.

Czasem wracają do podjętego dialogu, kiedy znowu pojawiają się na scenie (tzn. w izbie,

gdzie toczy się akcja). Krótkie spotkania postaci służą konfrontacji postaw, poglądów,

charakterów, pozwalają opisać występujące w dramacie osoby.

W scenie I spotykają się Czepiec i Dziennikarz. Pierwsze zdanie utworu – Cóż tam,

panie, w polityce? przywołuje krąg pierwszoplanowych zagadnień. Dziennikarz jednak nie

daje się wciągnąć w rozmowę o polityce, nie uważa chłopa za odpowiedniego partnera do

takich dyskusji:

Ja myślę, że na waszej parafii

ś

wiat dla was aż dosyć szeroki

(w. 17-18).

Bystry Czepiec orientuje się, jakie jest stanowisko Dziennikarza i przypomina o

znaczeniu chłopów podczas powstania kościuszkowskiego, a także o tym, że panowie nie

umieją wykorzystać patriotycznych tradycji chłopskich.

Przedstawione w następnej scenie Zosia i Haneczka to młode pokolenie, które garnie

się do ludu. Radczyni – wyniosła i dumna – traktuje środowisko wiejskie z pobłażaniem,

czuje się lepsza.

Jasiek i Kasper reprezentują dowcip, wigor i zdrowy rozsądek 'charakterystyczny dla

ludu. Wyrażają się prosto, ale szczerze.

W scenie 7. Radczyni stara się z grzeczności nawiązać rozmowę z Kliminą i ujawnia

przy tym zupełną nieznajomość życia na wsi: Czyście sobie już posiali? (w. 135). Tym ta

casem sie nie siwo (w. 136) – odpowiada zaskoczona Klimina.

W kolejnej scenie spotykamy Księdza pochodzącego z ludu, rozpromienionego Pana

Młodego i jego żonę, urodziwą, prostoduszną, naiwną i szczerą wieśniaczkę.

Rozmowa-flirt Poety z Maryną w scenie 15. prowadzi do oceny znudzonego

przedstawiciela wielkiego świata, który nie dostrzega już nawet sensu tworzenia. Hasło

Streszczenie utworu strona 6 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

„Sztuka dla sztuki” jest w jego ustach oznaką rezygnacji i zniechęcenia.

W scenie 17. na weselu pojawia się Żyd (karczmarz). W rozmowie z Panem Młodym

ujawnia się rozdźwięk między grupami społecznymi:

[...] My jesteśmy

tacy przyjaciele, co się nie lubią

(w. 466-467).

Narodowy strój Pana Młodego karczmarz ocenia jako obłudny, „bałamutny” gest.

Przychodzi Rachel, córka Żyda, natchniona i „poetyczna”. W rozmowie z nią Pan Młody

ujawnia swój prawdziwy stosunek do chłopstwa, powierzchowne zainteresowanie wynikające

z chwilowej mody na ludowość.

Poeta określa swoje twórcze plany, mówi, że coś go „gna po świecie”, nic go nie

trzyma w kraju, ma pewne projekty twórcze, ale jawi się jako osoba mająca poczucie

niespełnienia, zagubiona, nieszczęśliwa.

Konfliktowe stosunki między grupami społecznymi pokazuje kłótnia o pieniądze –

Ż

yd, a później także Ksiądz upominają się o zwrot długu zaciągniętego przez Czepca.

Gospodarz przypomina rzeź dokonaną na szlachcie przez chłopów pod wodzą Jakuba Szeli

(„rok czterdziesty szósty”). Pan Młody, który zna te zdarzenia z opowiadań i stara się o nich

nie pamiętać, uświadamia sobie, że jest to jeden z rysów polskiej wsi, zaś ludowe stroje,

chłopomania – to tylko pozorna więź odrębnych światów. Bliżej idei zbratania się obu

ś

rodowisk jest młodzież ruszająca wspólnie w tany i garnąca się do siebie (Zosia, Haneczka,

Jasiek i Kasper). Jasiek jednak demonstruje swoje marne ambicje: nakupie se pawich piór!

(w. 1164).

Pan Młody za namową Poety zaprasza na wesele Chochola, dodając: Sprowadź

jeszcze, kogo chcesz (w. 1354).

Akt II jest odmienny od poprzedniego, rozgrywającego się w konwencji realistycznej.

Nową perspektywę wprowadza przybycie Chochoła i osób spoza kręgu zaproszonych we

właściwym czasie gości weselnych. Chochoł każe kilkuletniej Isi zawiadomić rodziców o

jego przybyciu, ona jednak przepędza go. Marysia i Wojtek odbywają pełną napięcia

Streszczenie utworu strona 7 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

rozmowę, świadczącą o rysie pojawiającej się w ich małżeństwie. Marysi ukazuje się Widmo,

kolejna postać z wyróżnionej przez autora grupy „osób dramatu”. Duch nieżyjącego kochanka

Marysi chce z nią tańczyć i przytulać się. Przestraszona żona Wojtka odpędza przybysza i

szuka uspokojenia w ramionach męża.

Kolejnym szczególnym przybyszem jest Stańczyk, błazen, Jagiellonów, reprezentant

stronnictwa konserwatywnego, który odbywa rozmowę z Dziennikarzem i przypomina mu

bolesną rzeczywistość – trwającą niewolę narodu i brak siły do jej przezwyciężenia. Jest to

jeden z dłuższych dialogów w Weselu. Stańczyk przestrzega przed szarganiem narodowych

ś

więtości. Z ironią i goryczą mówi:

Naści; rządź!

Masz tu kaduceusz polski,

mąć nim wodę, mąć

(w. 438-440).

Do Poety przychodzi Rycerz (Zawisza Czarny) nazywający siebie Mocą i stara się

wezwać go do czynu. Na wesele przychodzi też Hetman (Branicki) – zdrajca narodu –

dręczony wyrzutami. Biedakowi ze wsi, Dziadowi, ukazuje się splamiony krwią Upiór – duch

Jakuba Szeli, inicjatora galicyjskiej rzezi (1846 r.). Rozterki postaci realnych uzyskują w

spotkaniach z osobami dramatu jakby pełną świadomość tego, „co im w duszy gra” – jak

zapowiedział Chochoł.

Tymczasem młodzież spędza czas flirtując, państwo młodzi planują wspólną

przyszłość.

Rachela dostrzega niesamowitość nastroju, przeczuwa jakieś niezwykłe zdarzenia.

Gospodarza odwiedza tajemniczy gość, Wernyhora – starzec z lirą, który przekazuje

polecenia i złoty róg mający wezwać lud do powstania. Gospodarz nie może się skupić, w

końcu – zmęczony – powierza misję Jaśkowi. Staszek podaje Gospodarzowi złotą podkowę –

„widoczny znak”, że wizyta niezwykłego gościa rzeczywiście miała miejsce.

Akt III wprowadza nową postać, dekadenta topiącego rozterki w alkoholu,

zniechęconego do wszelkiego działania – Nosa. Prawdziwie polska dusza odzywa się w nim

Streszczenie utworu strona 8 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

dopiero po wypiciu mocnego trunku. Znużony pesymistycznym wywodem Nos zasypia na

kanapie.

Po kilku rozmowach między gośćmi wraca Kuba i stara się wyjaśnić Czepcowi, że

mają nastąpić ważne wydarzenia. Ten usiłuje zasięgnąć informacji u Gospodarza, nie może

go jednak obudzić.

Panna Młoda opowiada Poecie swój sen, w którym biesy wiodły ją do Polski i

zastanawia się, gdzie właściwie jest ten kraj. Poeta jej doradza:

o, niech tak Jagusia przymknie

rękę pod pierś.

[...]

– A tam puka?

PANNA MŁODA

A cóż to za nauka?

Serce – ! – ?

POETA

A to Polska właśnie (w. 572-577).

Czepiec organizuje uzbrojonych chłopów do powstańczego zrywu. Obudzony

Gospodarz nie pamięta zdarzeń tej szczególnej nocy. Pamięć wraca mu dopiero, gdy Poeta

opowiada o wizycie Rycerza. Zgodnie z nakazem Wernyhory Gospodarz, Czepiec i Poeta

nasłuchują umówionego znaku – trzeciego piania kura. Wszyscy zastygają w zasłuchaniu.

Jasiek uświadamia sobie, że zgubił złoty róg, w który miał zadąć. Na próżno stara się obudzić

zastygłych zebranych. Chochoł komentuje wypadki i zaczyna kierować dalszym

postępowaniem Jaśka, nakazuje wyjąć kosy z rąk znieruchomiałych postaci i odłożyć je, by

nikt ich nie znalazł. Zebrani, poddani rozkazom Chochoła, tańczą powolny, odrealniony

taniec w takt narzuconej przez „słomiane straszydło” muzyki.

Miałeś, chamie, złoty róg,

miałeś, chamie, czapkę z piór:

Streszczenie utworu strona 9 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

czapkę wicher niesie,

róg huka po lesie,

ostał ci się ino sznur,

ostał ci się ino sznur

(w. 1164-1169).

Ś

piew Chochoła sprawia, że Jasiek uświadamia sobie tragizm sytuacji, stara się za

wszelką cenę obudzić kołyszących się weselników, krzyczy, próbuje ich szarpać – wszystko

na próżno. Rozlega się pianie kura i szyderczy śpiew Chochoła – Miałeś, chamie, złoty róg...

(w. 1181) – zamyka utwór.

Postaci

W środowisku ludzi teatru często uważa się, że doskonale dobrany zespół teatralny to

taki, który potrafi zagrać Wesele. Chodzi tu o dobór wykonawców różnych pod względem

wieku, charakteru, temperamentu itp. Lesław Eustachiewicz mówi o „instynkcie

dramaturgicznym”, jaki podyktował Wyspiańskiemu taką panoramę figur scenicznych, że są

w nich reprezentowane wszystkie generacje (od Isi do Dziada), cała skala wyrazu, od

komizmu (Klimina, Kasia, Kasper) przez liryczny ton (Rachela, Marysia) do tragizmu (osoby

dramatu), różnorodność sytuacji środowiskowych (od Czepca do Dziennikarza) i

charakterologicznych (wykwintniś Poeta obok stylizującego się na rubaszność Pana Młodego

i sceptycznego intelektualisty Dziennikarza) czy wreszcie różny sposób formowania

protagonistów nocnego seansu zjaw (balladowe Widmo obok dantejskiego Hetmana,

ożywiony obraz Stańczyka i Wernyhory obok wyłonionego z koszmaru baśni ludowej

Upiora).

6

Wielokrotnie podejmowano próby kojarzenia postaci weselników z autentycznymi

uczestnikami biesiadnego spotkania w Bronowicach w 1900 r. Próbowano także odnajdywać

powiązania pomiędzy „osobami dramatu” Wyspiańskiego a znanymi z historii, literatury i

sztuki bohaterami, którzy mogli być inspiracją dla autora. Wokół Wesela powstało wiele

Postaci strona 10 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

opinii i domysłów, a także rzetelnie udokumentowanych twierdzeń sytuujących utwór w

historii kultury, a zwłaszcza literatury. Wśród licznych wypowiedzi o dramacie

Wyspiańskiego istotne znaczenie mają uwagi o postaciach.

Bohaterowie Wesela zostali podzieleni na dwie grupy: „osoby” i „osoby dramatu”. W

pierwszej autor umieścił realne postaci uczestników uczty weselnej, w drugiej – te, które

przybywają sprowokowane zaproszeniem kierowanym do Chochoła, a więc duchy znanych

bohaterów historycznych i osoby niegdyś bliskiej Marysi, a także tajemniczy goście o bardzo

szczególnych funkcjach: Wernyhora i Chochoł – dwa bieguny stosunku do czynu zbrojnego

w imię odzyskania niepodległości.

Osoby

Zalążkiem utworu była scena Gospodarza z Wernyhorą.

7

Pierwowzorem postaci

Gospodarza był Włodzimierz Tetmajer (1862-1923), malarz i poeta, później także działacz

polityczny, pochodzący z rodziny o wielkich tradycjach patriotycznych.

8

On – jako

Gospodarz, a więc ktoś pierwszoplanowy, zdolny do zorganizowania pracy i zabawy,

umiejący kierować ludźmi, a także jako dziedzic wspaniałych narodowych tradycji – zostaje

wybrany przez Wernyhorę do wypełnienia misji wielkiej rangi. Od dojrzałości i

odpowiedzialności Gospodarza zależą tu – ni mniej, ni więcej – losy narodu. Gospodarz w

Weselu jest łącznikiem między wyobraźnią a doświadczeniem dwóch światów społecznych:

inteligencji pochodzenia szlacheckiego i chłopów. Z pierwszymi wiąże go pochodzenie i

młodość, z drugimi wiek męski i aktualny tryb życia.

9

Choć w duszy romantyk, skłonny do

uniesień, a nawet obłędu (wrażenia wywołane wizytą Wernyhory), Gospodarz patrzy na świat

oczyma realisty – oddaje bieg wypadków w ręce młodszego pokolenia, nie bacząc na

potencjalne konsekwencje tej decyzji.

Gospodyni w konfrontacji z mężem jawi się jako osoba trzeźwo myśląca, dbająca o

interesy rodziny (chowa złotą podkowę jako zabezpieczenie rodzinnego szczęścia), nie

ulegająca nastrojom. Zachowanie męża ocenia w kontekście weselnej sytuacji jako wynik

upojenia alkoholowego. Odnosząc postać Gospodyni do realiów związanych z autentycznym

Osoby strona 11 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

weselem historycy literatury dopatrują się w niej rysów Anny z Mikołajczyków

Tetmajerowej.

Państwo młodzi to, jak już wspomnieliśmy, postaci wzorowane na osobach

autentycznych nowożeńców. Pan Młody – Lucjan Rydel (1870-1918), poeta i dramaturg –

został tu przedstawiony z tendencją do przejaskrawienia jego słabostek, rysów komicznych.

Jego skłonność do chłopstwa i ludowości jest tu pokazana jako obłudna maska, chociaż trzeba

dodać, że Pan Młody sam w nią wierzy. Stara się naśladować Gospodarza, jest jakby

przedłużeniem jego postaci. Lucjan Rydel oburzał się na Wyspiańskiego z powodu takiego

ujęcia jego osoby, ale bardziej dotkliwie odczuł sposób przedstawienia jego żony.

Panna Młoda – Jadwiga Mikołajczykówna, najmłodsza siostra Anny Tetmajerowej –

odbiega od rzeczywistego pierwowzoru. Wbrew rysunkowi postaci zaproponowanemu przez

autora dramatu, była ona subtelną, drobną, „oświeconą” i przepojoną duchem patriotyzmu

bogatą wieśniaczką, nie zaś naiwną, ale pełną temperamentu, rezolutną, hożą dziewuchą.

Prapremierowa kreacja Wandy Siemaszkowej jeszcze bardziej utrwaliła taki sposób

interpretowania postaci. Sposób myślenia i wyrażania się Panny Młodej świadczy o braku

wykształcenia i obycia towarzyskiego, a także o tupecie, który być może zwycięży w

konkurencji ze skłonnością Pana Młodego do „bujania w obłokach”.

Krytyce poddał autor osobę Poety. Jest on „zblazowanym poszukiwaczem wciąż

nowych wrażeń”

10

, bawidamkiem skłonnym do niezobowiązującego flirtu, postacią śmieszną,

a nawet żałosną w konfrontacji z chłopskim podejściem do życia. Kazimierz Tetmajer (1865-

1940), przyrodni brat Włodzimierza (Gospodarza), ulegający młodopolskiej skłonności do

dekadentyzmu – to pierwowzór Poety.

Dziennikarz – Rudolf Starzewski (1870-1920), z którym Wyspiański zetknął się

podczas studiów, współpracownik konserwatywnego dziennika krakowskiego „Czas” – jest

postacią zdolną do właściwej oceny sytuacji narodowej. Posiada dużą wiedzę i intuicję,

cechuje się inteligencją i analityczną oceną rzeczywistości. Ulega poczuciu niemocy,

ś

wiadomość tragizmu losów narodu niezdolnego do działania odbiera mu aktywność, wpędza

w apatię.

Każda z licznego grona postaci zaludniających karty Wesela ma uzasadnienie w

Osoby strona 12 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

całości dzieła, każda jest potrzebna. Nie sposób w tak skrótowym ujęciu przedstawić ich

wszystkich dokładnie, dlatego postaramy się zasygnalizować jedynie w migawkowym błysku

ich najbardziej charakterystyczne rysy i funkcje.

Marysia, siostra Panny Młodej, po śmierci zakochanego w niej malarza, Ludwika de

Laveaux, pozostała w środowisku wiejskim. Żyje w poczuciu utraty szansy na lepszy los.

Wojtek, mąż Marysi, służy do wyeksponowania postaci żony, żyjącej wspomnieniem

dawnego kochanka.

Jasiek – drużba, energiczny wiejski chłopak, na polecenie Gospodarza podejmuje

ważne zadanie, do którego nie jest zdolny i przygotowany. Osamotniony w ostatniej scenie,

dźwiga świadomość zmarnowanej szansy, własnej winy za ten stan rzeczy. Nie potrafi jednak

zmienić przerastających go wypadków.

Kasper – drugi drużba realizuje się przede wszystkim we flircie, pod tym względem

jest bardziej doświadczony od Jaśka.

Grono młodzieży skupionej na weselnych uciechach uzupełniają: Staszek i Kuba –

wiejscy chłopcy, Zosia, Haneczka i Maryna – panny z miasta oraz Isia – najmłodsza

bohaterka, rezolutne dziecko obarczone domowymi obowiązkami, odważne (nie boi się

Chochoła) i sprytne. Do tego grona można też zaliczyć biednego wiejskiego grajka –

Muzykanta.

Większość postaci Wyspiański łączy w pary. Jedną z nich stanowi Radczyni i

Klimina. Pierwsza przybyła z Krakowa (profesorowa Antonina Domańska, autorka książek

dla dzieci, ciotka L. Rydla) i – choć stara się ukryć swoje poczucie wyższości nad bronowicką

społecznością – daje się poznać jako osoba ograniczona, niesympatyczna, obłudna, ignorantka

w sprawach znanych nawet mieszczuchom, jak pora siewu. Klimina, mimo braku ogłady,

dominuje nad Radczynią inteligencją i „chłopskim rozumem”.

Czepiec – wójt (naprawdę pisarz gminny Błażej Czepiec), uosabia buntowniczą,

chłopską naturę. Stara się w pewnym momencie przejąć sprawy w swoje ręce i zastąpić

niezdolnego do działania Gospodarza. Czepcowa jest tylko uzupełnieniem pary, pozostaje w

cieniu męża.

Uczestnikiem weselnej uczty jest także Żyd (Hersz Singer, karczmarz z Bronowic),

Osoby strona 13 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

który nad interesy przedkłada uczucie do córki, wykształconej, rozpoetyzowanej, wrażliwej.

Rachel przeczuwa, że nastąpi szczególny moment. Ona prowokuje zaproszenie Chochoła do

izby. Jej poetycka dusza lgnie do chłopów, ulega stylowi epoki.

Nos jest swoistą satyrą na „przybyszewszczyznę” i młodopolski styl życia. Chętnie

ulega pokusie używania alkoholu. Paradoksalnie – w stanie upojenia zdolny do „trzeźwego”

widzenia spraw społecznych.

Ksiądz jawi się jako „człowiek interesu”, rozpijający przy tym wieśniaków,

zachowując pozory niewinności. Chciwy i dosadny w ocenie trzeźwości społeczeństwa

zupełnie odbiega od stereotypu skromnego i pobożnego sługi Bożego.

Ojciec jest postacią marginalną, raczej tylko obserwatorem zdarzeń. Dziad

przechowuje w pamięci wypadki rzezi galicyjskiej, teraz – nędzarz i popychadło – nie

angażuje się w sprawy społeczne.

Postaci realnych gości weselnych dzielą się zasadniczo na reprezentantów odmiennych

ś

rodowisk: miejskiego i wiejskiego. Pierwowzory bohaterów Wesela są tu przedstawione w

literackich modyfikacjach. Wyspiański nie dążył do wiernego pokazania uczestników wesela

Rydla, ale stworzył na ich podstawie osoby potrzebne mu do prezentacji zaplanowanych idei i

postaw.

„Osoby dramatu”

Plan symboliczny współtworzą postaci o szczególnym statusie i zadaniach. Zjawy

ukazują się na krótko tylko pojedynczym wybranym bohaterom. Pod tym względem wyróżnia

się wśród tych „dodatkowych” weselników Wernyhora, którego widzi więcej osób i Chochoł

ukazujący się Isi, a później Jaśkowi.

Chochoł – żartobliwie zaproszony na wesele – powołuje jak gdyby do życia nową

rzeczywistość rozszerzającą krąg osób i spraw o istotnym znaczeniu. Jego przybycie

zapoczątkowuje kolejne tajemnicze wizyty. Zabezpieczony przed mrozem krzak róży,

„śmieć” – jak nazywa go Isia – jest „karykaturą człowieka”, „automatem-robotem”.

11

Jest

straszydłem o diabolicznych cechach, kojarzy się z fantastycznymi ludowymi wierzeniami.

„Osoby dramatu” strona 14 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

Jest mniej różą, a bardziej niezdarną kukłą. Interpretowany często jako jeden z symboli

narodowych, Chochoł jest w istocie tworem wyobraźni Racheli i Poety – taką interpretację

proponuje Aniela Łempicka.

Przybywające do Marysi Widmo jej dawnego kochanka (malarza Ludwika de

Laveaux) to postać inspirowana dziełami romantyków (ballady G. A. Burgera Lenore i A.

Mickiewicza Ucieczka, a może też II cz. Dziadów z postacią oddzielonego od ukochanej i

podążającego za nią Widma). Jest to upostaciowanie utraconych marzeń i szans Marysi.

Stańczyk jest osobą inspirowaną obrazami Matejki (Stańczyk, Hołd pruski) i Teką

Stańczyka – pamfletem politycznym J. Szujskiego, S. Tarnowskiego, L. Wodzickiego

i S. Koźmiana (redaktorów „Przeglądu Polskiego”).

12

Jest on jak gdyby wewnętrznym głosem

Dziennikarza pozwalającym na analizę teraźniejszości w kontekście zdarzeń historycznych.

Stańczyk z Teki krytykuje manifestacje patriotyczne, konspiracyjne działania i marzenia o

demokracji, zaś ten z Wesela w podobny sposób analizuje sprawy narodowe, ale prowadzi

refleksję w innym kierunku. Dzwon Zygmunta – symbol potęgi Polski – powinien, według

Stańczyka, budzić siły i uczucia patriotyczne. W tej tradycji trzeba szukać bodźców do

działania. Taki głos nadziei każe Dziennikarzowi zweryfikować jego stanowisko polityczne,

zwraca uwagę na szkodliwość polityki bez perspektyw i bez wyraźnego programu, polityki

poddania i rezygnacji. Teatralne kreacje postaci Stańczyka dążyły do stylizacji na

zadumanego nad sprawami kraju błazna-mędrca z obrazu Matejki.

Ukazujący się Poecie Rycerz Czarny utożsamiany jest z postacią Zawiszy Czarnego,

tytułowego bohatera dramatu K. Przerwy Tetmajera wystawianego w krakowskim Teatrze

Miejskim w styczniu 1901 r. Rycerz przypomina o utracie zdobywanej z trudem pozycji

ojczyzny, o zaprzepaszczaniu kolejnych szans na odzyskanie swobody i dawnej świetności.

Hetman – Ksawery Branicki, zdrajca, jeden z przywódców konfederacji targowickiej

– to reprezentant kierującej się prywatą magnaterii. Jak duch złego pana z II cz. Dziadów

cierpi i przestrzega przed powtórzeniem jego błędów.

Upiór Jakuba Szeli, kierującego się klasową nienawiścią oprawcy szlachty

galicyjskiej (1846 r.) jest jakby uporczywie wracającym wspomnieniem Dziada, znakiem

niechlubnej postawy.

„Osoby dramatu” strona 15 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

Nadzieję na lepszą przyszłość wnosi postać Wernyhory, lirnika, wróżbity znanego z

dzieł romantyków, zwłaszcza ze Snu srebrnego Salomei J. Słowackiego a także z malarskiej

wizji J. Matejki (por. didaskalia przed I aktem Wesela). Powtarza się dwoistość wrażenia,

jakie Wernyhora wywiera: pan i dziad.

13

Przybyły z Kresów starzec z lirą oprócz

wspomnienia tragicznych faktów historycznych przywozi ważne nowiny o

przygotowywanym powstaniu. Jako jego zwiastun i organizator powierza Gospodarzowi

misję zwołania chłopów. Oczekiwane wsparcie jego wysiłków kończy się zaniedbaniem,

brakiem zrozumienia dla rangi zdarzeń. Postać Wernyhory próbowano interpretować jako

jedno z wcieleń Chochoła-szatana, jako uosobienie ciemnych sił. Przypisywano jej także

rangę Bożego posłańca. Rozbieżności interpretacyjne wykraczały daleko poza sugestie

zawarte w utworze Wyspiańskiego. Wernyhora jest rozwiniętą figurą jednego z rapsodów

autora Wesela. Sposób przedstawienia lirnika-wróżbity świadczy o jego szczególnej funkcji

wykraczającej poza możliwości zwykłych śmiertelników. Przybywa jednak jako osoba

obdarzona znamionami realizmu – pozostawia ślad swojej obecności i ukazuje się więcej niż

jednej osobie. Nie jest więc zjawą, ale nie jest też zwyczajną postacią realną. Łączy w sobie

niejako plan rzeczywisty i symboliczny – jego udział w akcji wiąże się z prawdziwą sytuacją

narodową, którą stara się rozwiązać, uruchamiając ciąg ukrytych znaczeń, a nawet posługując

się magią (brzmienie rogu ma moc zaklęcia wywołującego określone zdarzenia).

W grupie wyróżnionych przez autora Wesela „osób dramatu” Wernyhora i Chochoł mają

najwięcej możliwości wpływania na bieg wypadków – cóż, że opór bierności i marazmu

niweczy starania i nadzieje związane z osobą starca z Kresów.

Obraz społeczeństwa polskiego

Dramat Stanisława Wyspiańskiego jest jedną z najbardziej znaczących wypowiedzi

literackich na temat społeczeństwa polskiego. Spotkanie z okazji ślubu poety L. Rydla z

prostą wiejską dziewczyną gromadzi przedstawicieli dwu światów reprezentowanych przez

młodych małżonków. Chatę w podkrakowskich Bronowicach wypełniają inteligenci z

Krakowa – rodzina i przyjaciele Pana Młodego – i chłopi związani pokrewieństwem lub

Obraz społeczeństwa polskiego strona 16 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

sąsiedzkimi więzami z Panną Młodą. Wyspiański przedstawia więc tylko dwie klasy

społeczne: inteligentów szlacheckiego pochodzenia i chłopów. Obydwie grupy trzymają się

oddzielnie, a wszelkie, raczej grzecznościowe, próby nawiązania wzajemnego kontaktu są

skazane na niepowodzenie.

Pomiędzy inteligencją a wieśniakami istnieje przepaść kulturowa. Różnice w

wykształceniu, zainteresowaniach, sposobie bycia nie dadzą się wyrównać poprzez modne

małżeństwa artystów-inteligentów z wiejskimi dziewczynami. Młodopolska chłopomania i

stylizacja na ludowość jest tylko zewnętrzną oznaką rzeczywistej potrzeby pojednania obu

grup, nie kryje jednak pod sobą prawdziwych, szczerych intencji.

Przybyli z Krakowa goście w większości mają poczucie wyższości nad społecznością

bronowicką. Udająca zainteresowanie życiem na wsi Radczyni w gruncie rzeczy jest

niechętna środowisku, w jakim się znalazła. Dziennikarz nie docenia w Czepcu partnera w

dyskusji na tematy polityczne, nie podejmuje zadania oświecania i informowania, do którego

jest powołany z racji swojego zawodu. Artyści, którym romantyzm narzucił rolę

przewodników narodu, uciekają od tej powinności, ulegają poetyckim fantasmagoriom,

młodopolskim modom i dekadenckim nastrojom, a nawet nałogom (Nos).

Powołani do kierowania narodem inteligenci są skłonni do skupiania się na własnych

sprawach, bierni, niezdolni do podjęcia działania na rzecz odzyskania wolności. Zebrany na

weselu L. Rydla „kwiat inteligencji” nie dorósł do przeznaczonej mu roli społecznej.

Chłopi, według młodopolskich przekonań, to najzdrowsza część społeczeństwa

polskiego. Oni pielęgnują narodowe tradycje i zdają sobie sprawę ze swojej siły i możliwości.

Domagają się udziału w życiu narodowym. Cechują się energią, zadziornością, zgłaszają

gotowość do czynu niepodległościowego, pełni są dobrych chęci. Chociaż chłopi są

ś

wiadomi, że ich udział w staraniach o odzyskanie wolności jest konieczny, sami nie potrafią

do nich przystąpić, oczekują wezwania i kierownictwa ze strony inteligencji. Domagają się

nawet swojego udziału w walce, przypominając postawę chłopów-kościuszkowców. Kierują

się własnym rozumem i realnie widzą sprawy narodowe, nie popadają w melancholię ani

poetyckie uniesienia. Ich realizm i zapał mógłby być gwarancją sukcesu, o ile zostałby

właściwie wykorzystany.

Obraz społeczeństwa polskiego strona 17 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

Wyspiański poddaje krytyce obydwie ukazane w Weselu grupy społeczne. Inteligencję

przedstawia jako nieodpowiedzialną, niezdolną do działania, nie dbającą o polityczne

uświadomienie chłopów. Najcięższym oskarżeniem obarcza w dramacie Gospodarza, który

misję zorganizowania powstania przekazuje nie przygotowanemu do tego zadania

reprezentantowi chłopstwa, Jaśkowi. Wieśniakom autor zarzuca prymitywizm zachowań i

ambicji (ich symbolem są marzenia Jaśka o pawich piórach) oraz skłonność do pijaństwa i

awantur.

Największym problemem narodowym jawiącym się w konfrontacji obu grup

społecznych w Weselu jest brak porozumienia między ich przedstawicielami. Dialogi

dowodzą, że między przedstawionymi klasami istnieją ogromne różnice. Dotyczą one

właściwie wszystkich sfer życia, ale przede wszystkim stosunku do sprawy narodowej.

Momentem pozornej integracji obu środowisk jest wspólny, somnambuliczny (senny,

nieświadomy) „chocholi taniec”, który zamyka (może tylko na jakiś czas) drogę do starań o

niepodległość i kończy utwór.

Czekające na samoczynne rozwiązanie narodowych problemów społeczeństwo polskie

zostało tu skrytykowane i przedstawione w ironicznym świetle jako niezdolne do

samostanowienia, bierne, politycznie niedojrzałe.

Symbolika Wesela

Interpretatorzy utworu Wyspiańskiego zwracają uwagę na jego nowatorską formę, a

zwłaszcza wykorzystanie elementów symbolicznych. Pod tym względem neutralny jest I akt

Wesela, zaś największe zagęszczenie symboliki ma miejsce w akcie II. Ostatni, III akt utworu

kontynuuje i dopowiada treści wniesione wcześniej przez Wernyhorę – tu następuje ocena

społeczeństwa i symboliczna scena ułożonego w „błędne koło” tańca niedoszłych

powstańców. Próby jednoznacznej interpretacji symboliki Wesela zawodzą – ciągle na nowo

odczytywane prowokuje ono do rozszerzania analizy o nowe skojarzenia i sugestie.

Symbolika Wesela strona 18 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

Napisany w konwencji dramatu symbolicznego akt II sięga zarówno do symbolu-metafory,

jak i obrazu. Uruchomione dzięki nim w świadomości odbiorcy – a także postaci utworu –

treści odsyłają do idei związanych z aktualną sytuacją i tradycją narodową.

Obraz chłopów z kosami na sztorc przywołuje malarską wizję J, Matejki Kościuszko

pod Racławicami i popularny w czasach Wyspiańskiego dramat W. L. Anczyca pod tym

samym tytułem. Obraz-symbol – „chocholi taniec” weselników – pokazuje niemożność

wyrwania się z marazmu i „błędnego koła”. Symboliczną funkcję pełnią „osoby dramatu”,

każda z nich przywołuje i komentuje ważne (pozytywne i negatywne) zjawiska lub fakty.

Rycerz Czarny przypomina dawne świetne karty z historii, budzi nadzieję i poczucie

narodowego obowiązku, Hetman Branicki przestrzega przed powtórzeniem jego

zdradzieckiego gestu. Według tego klucza funkcjonuje też Stańczyk i Widmo (por.

omówienie postaci).

Postać Wernyhory – demiurga wprawiającego w ruch nitki historii mające wywołać

powstanie – i odbierającego moc jego potencjalnym uczestnikom Chochoła – to dwie figury

również obarczone głębszym znaczeniem. Pierwszy znamionuje tendencje wyzwoleńcze,

drugi – usypia je, może odkłada na później, kiedy wiosna odsłoni to, co w nim najistotniejsze

i najcenniejsze żywą, zdolną do rozwoju różę (może jeszcze nie czas na skuteczny zryw).

Funkcję symboliczną nadał autor niektórym przedmiotom. Przede wszystkim im

historycy literatury, zwłaszcza dawni, przyznawali rangę symboli. Złoty róg, pozostawiony

Gospodarzowi przez Wernyhorę, ma służyć jako ważny element dziejowych przemian.

Zgubienie go, poświęcenie dla czapki z pawich piór symbolu próżności, pozornego bogactwa

i egoizmu – przesądza o klęsce, o marnotrawstwie wszelkich zabiegów niepodległościowych.

Jest zarazem znakiem przekazania narodowej misji młodemu, jeszcze nie posiadającemu

ś

wiadomości narodowej, pokoleniu chłopów. Zgubiona przez Wernyhorę złota podkowa

potwierdza jego obecność w zagrodzie Gospodarza i symbolizuje szczęście, zwiastuje dobry

los, powodzenie. Tak interpretuje ten znak Gospodyni – chowa podkowę w skrzyni, by

chronić przed obcymi rodzinne szczęście. W dosłownym sensie zamyka ową zapowiedź

sukcesu, ogranicza zasięg płynącej zeń mocy i nadziei.

Symboliczna warstwa dramatu poszerza pole interpretacyjne o treści przeszłe,

Symbolika Wesela strona 19 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

zapowiada także przyszłe zdarzenia. Pozwala realistycznie nakreślone rozmowy uczestników

wesela uzupełnić o kontekst odnoszący do sprawy narodowej. Dzięki technice symbolicznej

Wyspiański kształtuje Wesele jako dramat narodowy głos w dyskusji o najbardziej palących

zagadnieniach współczesności.

Realizm

Wesele jest równie ciekawym dramatem jeśli wziąć od uwagę plan realny. Powstały z

inspiracji autentycznym spotkaniem miasta i wsi na weselu L. Rydla utwór wykorzystuje

obserwacje autora, dotyczące zarówno postaci – uczestników biesiady, jak i miejsca akcji,

nastroju ludowej uroczystości, atmosfery rozmów związanych z aktualną sytuacją kraju itp.

Tło obyczajowe współgra z tonem rozmów. Postaci prezentują się w krótkich, doskonale je

charakteryzujących, dialogach. Ich rysunek charakterologiczny bywa nieraz dosadny, a nawet

wulgarny. Autor nie rezygnuje z wydobycia rysów komicznych i – niekiedy – satyrycznych.

Spotkaniu weselników towarzyszy rozluźnienie wywołane upojeniem alkoholowym – wtedy

łatwiej zdobyć się na szczerość i ujawnić swoje prawdziwe oblicze. W takich sytuacjach

jaskrawo wypada chciwość, egoizm, prymitywizm poglądów, a także skłonność do

patriotycznych, uczuciowych egzaltacji pozwalająca ujawnić to, „co się w duszy komu gra”.

Z siłą realizmu ujawniają się w dramacie pewne cechy narodowe i rysy

charakterystyczne dla niektórych kręgów środowiskowych. Na przykład Żyd to karczmarz,

człowiek interesu, tu dodatkowo – uwypuklono trwałość więzów rodzinnych typową dla tej

nacji. Poeta to zblazowany dekadent, wyrażający się w stylu ulubionym przez płodnych

grafomanów.

Znamiona realizmu ma także sceneria zdarzeń – przestrzeń naśladująca tę, w której

odbywało się wesele poety z wiejską dziewczyną. Tło rozmów stanowi zakotwiczona w

realnej, aktualnej sytuacji kraju świadomość polityczna bohaterów utworu (lub jej brak) –

znak czasu, w jakim powstawało Wesele.

Realizm splata się tu z fantastyką, symbolicznymi wizjami. W tym zespoleniu obu

warstw problematyka narodowa nabiera szczególnego znaczenia. Marazm inteligencji

Realizm strona 20 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

przenika się z buntowniczą porywczością chłopów, rezygnacja i poczucie klęski z marzeniami

i nadzieją.

Dramat narodowy

Wesele powstało w czasie szczególnym dla Polski i wyjątkowym momencie dla

literatury. Częstokroć obdarzano je określeniem: dramat neoromantyczny. Wykorzystując

nowe tendencje literackie (przede wszystkim symbolizm) autor sięga do inspirującej dla

modernistów skarbnicy literatury romantycznej. Można tu odnaleźć nawiązania do

konkretnych utworów i bohaterów (o niektórych wspominaliśmy już w rozdziale

poświęconym omówieniu postaci).

Z ducha romantyzmu wywodzi się zainteresowanie problematyką narodową,

fantastyka i ludowość wyostrzona przez młodopolskich artystów do rozmiarów chłopomanii

(ludomanii).

Forma utworu, nowatorska i oryginalna, także sięga do romantycznych wzorców, choć

nie brak tu elementów kojarzących się z dramaturgią innych epok, np. antyku (jedności

klasyczne).

Najbardziej wyrazistym odniesieniem do cenionej przez modernistów literatury

romantycznej jest w Weselu wołanie postaci z utworów wieszczów narodowych.

Przypomnijmy skojarzenie osoby Hetmana z postacią Widma z II cz. Dziadów – ducha złego

pana, cierpiącego czyśćcowe męki za swoje niegodziwe czyny. Na podobny los autor skazał

zdrajcę narodu. W wizerunku Hetmana dopatrywano się także pogłosu innego

Mickiewiczowskiego bohatera – Doktora z III cz. Dziadów. Osoba o szczególnym znaczeniu

dla wymowy dzieła – Wernyhora – to z kolei zapożyczenie od J. Słowackiego (Sen srebrny

Salomei) wspierane malarską wizją J. Matejki.

Nastrój niesamowitości, splot realizmu z fantastyką, interpretowanie zdarzeń w

kategoriach społecznych, przekonanie o ważnej roli artysty jako przewodnika narodu – to

elementy Wesela wynikające z inspiracji dziełami romantyków.

Ów literacki kontekst i zasadnicza idea utworu Wyspiańskiego sprawiły, że uzyskał

Dramat narodowy strona 21 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

miano i rangę d r a m a t u n a r o d o w e g o. Twórczość dramatyczna Wyspiańskiego

dowodzi, jak wielkie znaczenie miała dla niego problematyka narodowa – czy to ukazana w

kostiumie historycznym, czy współczesnym. Z tym kręgiem zagadnień wiąże się tu zwykle

ocena moralna społeczeństwa w aspekcie jego stosunku do ojczyzny. Dyskusja o powstaniach

i bohaterach narodowych, o kondycji Polaków, ich poczuciu jedności – to krąg zagadnień,

który jest dla twórczości Wyspiańskiego najbardziej chyba znamienny. Ocena

przedstawionych w Weselu grup społecznych dotyczy przede wszystkim ich świadomości

politycznej. Wynika stąd poczucie, że brak jedności niweczy wszelkie próby

niepodległościowe, boć przecież większości „dusz polskich” nieobca jest narodowa nuta.

Trzeba ją tylko uwolnić i wzmocnić, by mogła poruszyć innych i doprowadzić do

rzeczywistego zaangażowania w konkretne działania.

Problematyka narodowa Wesela ukryta w zderzeniu ówczesnej rzeczywistości z

symboliką, ze zjawami historycznych postaci sprawia, że dramat unika tym samym

patriotycznego dydaktyzmu i demagogii. Wyspiański zarysowuje swój pogląd na aktualną

postawę narodu wobec niewoli kraju i pozostawia margines na osobistą refleksję oraz ocenę

czytelnikowi i widzowi. Taką możliwość daje zwłaszcza zakończenie utworu – ów słynny

„chocholi taniec” – moment uśpienia czujności. Czy uśpienia na zawsze? Czy chwilowej

niemocy odsuwającej aktywność na czas późniejszy? Odpowiedź można sformułować tylko

na podstawie indywidualnej interpretacji tej sceny. Z perspektywy prawie wieku od napisania

Wesela wydaje się, że autor – wizjoner, następca romantycznych wieszczów – miał na myśli

raczej optymistyczny finał zarysowanych w dramacie zdarzeń.

Struktura utworu

Wesele skupiało uwagę historyków literatury także na swoim kształcie literackim. Jest

pod tym względem utworem wyjątkowym na tle dramaturgii okresu Młodej Polski, a nawet

na tle twórczości Stanisława Wyspiańskiego.

To nie sceny jasełkowe, to nie szopka, w której pojawiają się pary, by po zakończeniu

swej „kwestii” ustąpić miejsca kolejnym rozmówcom. To realia bronowickiej chaty zostały

Struktura utworu strona 22 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

wiernie podpatrzone i wykorzystane przez poetę: naturalnym trybem przez izbę przesuwali się

goście, by pogadać, posilić się i ustąpić miejsca innym tanecznikom.

14

Taki zamysł

artystyczny utworu zdecydował o charakterze przestrzeni, w której odbywają się rozmowy,

oraz o gronie postaci realnych, zaludniających bronowicką chatę w weselną noc. Są tu

uczestnicy spotkania zaproszeni przez rodziny młodych małżonków, a więc reprezentanci wsi

i miasta, chłopów i inteligencji.

Podzielone na trzy akty Wesele dzieli przedstawiane zdarzenia i rozmowy na trzy

etapy. Pierwszy to realne spotkanie gości weselnych, ich rozmowy ujawniające atuty i

słabości przedstawicieli obu środowisk. Drugi rozgrywa się bardziej w sferze wyobraźni

parafrazując słowa Wyspiańskiego można stwierdzić, że gra się on w duszach bohaterów.

Ujawniają się skrywane i tłamszone wątpliwości i emocje. Jak głos sumienia odzywa się tzw.

„sprawa narodowa”. Obudzone w dialogach z przybyszami z innego czasu nastroje i refleksje

poszerzają krąg spraw, o których się mówi, o kontekst szerszy, ogólnonarodowy, historyczny.

Akt III uruchamia poruszone wcześniej nitki działań. Zapowiedziany przez Wernyhorę zryw

niepodległościowy właśnie teraz powinien nabierać realnych kształtów. Postawione przed

Gospodarzem zadania brzmią konkretnie i jasno – trzeba je tylko wykonać. Charakterystyka

grup społecznych dokonana w pierwszym i drugim akcie przynosi w trzecim rozwój

wypadków spójny z nakreślonym obrazem niemocy elity narodu. Zmarnowane plany i

starania Wernyhory podkreśla metaforycznie rozstrzygnięta scena somnambulicznego

„chocholego tańca” angażującego pozbawionych świadomości, niedoszłych bojowników o

wolność ojczyzny w odrealnione kręcenie się („błędne koło”).

Wszystkie trzy akty utworu kończą sceny o wielkim znaczeniu. W pierwszym pojawia

się zapowiedź tajemniczych wizyt zaproszenie na wesele Chochoła i każdego, kogo on zechce

sprowadzić. Pod koniec aktu drugiego przybywa Wernyhora, zaś cały utwór zamyka

symboliczny taniec weselników do muzyki narzuconej przez Chochoła.

Pozornie chaotyczne, przypadkowe rozmowy, prowadzone jakby dla wytchnienia od

tańca, tworzą uporządkowaną, przemyślaną kompozycję. W ślad za nią idzie też zachowanie

proporcji ilościowych między aktami. Zawierają one kolejno 38, 30 i 37 scen.

Postaci realne zgrupowane są przeważnie według zasady symetrii (np. pary

Struktura utworu strona 23 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

małżeńskie lub pary tańczącej młodzieży). Takiemu uporządkowaniu nie podlegają „osoby

dramatu”, choć i tu można dopatrzyć się pewnej konsekwencji: Wernyhora i Chochoł stoją

jak gdyby na dwu biegunach tego samego zagadnienia. Apel Wernyhory sprawia, że

biesiadnicy chwytają za kosy, zaś na rozkaz Chochoła Jasiek im je wyjmuje. Zainicjowane

powstanie zostaje skazane na klęskę, zanim się rozpoczęło. Przyczyny niepowodzenia

wynikają z analizy rozmów i zdarzeń dramatu, są efektem niedojrzałości do walki o

niepodległość.

Wesele ma – wbrew zacytowanej wyżej opinii T. Weissa – kompozycję szopkową.

Przesuwające się postaci prezentują się z pewną dozą satyry, a nawet groteski, w krótkich

ujęciach, by ustąpić miejsca następnym. Dopiero w trzecim akcie akcja zbliża się do dramatu

– wzrasta jej tempo, opiera się raczej na przebiegu zdarzeń niż rozmów, angażuje dużą liczbę

postaci (sceny zbiorowe). Muzyczne tło jest teraz odmienne: taneczne rytmy wesela zastępuje

nasłuchiwanie, dobiegający z oddali tętent koni a później śpiew Chochoła.

Utwór odnawia i na nowo wyzyskuje cenioną w okresie romantyzmu ludowość.

Młodopolska fascynacja folklorem jest tu jednak poddana pewnej weryfikacji. Moralnie

zdrowe chłopstwo nie jest klasą idealną, nie wystarczy się na niej wzorować. Zwrot w

kierunku wsi powinien polegać na głębszych z nią związkach, nie na oznakach zewnętrznych.

Taka refleksja, związana z szeroko pojętą ludowością, ciąży nad wymową Wesela.

Dramat Wyspiańskiego zespala elementy realne z symbolicznymi, podejmuje dyskusję

z tradycją narodową, przedstawia nastroje, marzenia i obawy Polaków, by na koniec dać

ocenę społeczeństwa w aspekcie jego politycznej kondycji.

Język i styl

Liczne grono postaci Wesela, jak już wspomnieliśmy, to przegląd osób

zróżnicowanych pod względem pochodzenia, wieku, płci, poglądów itp. Konsekwencją

takiego zestawienia bohaterów są różnice między nimi w warstwie językowej. To zagadnienie

często podejmowano w pracach historycznoliterackich poświęconych utworowi

Wyspiańskiego. Najbardziej wyczerpującym omówieniem Wesela w aspekcie języka i stylu

Język i styl strona 24 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

jest książka Marii Wojtak.

15

Przedstawiając reprezentantów inteligencji i chłopów, autor wprowadza równocześnie

charakterystyczny dla tych grup sposób wyrażania się. Goście z Krakowa posługują się

językiem bardziej wyszukanym, literackim, zaś mieszkańcy Bronowic mówią gwarą. Jest to

raczej stylizacja na gwarę podkrakowskiej wsi (z charakterystyczną skłonnością do

mazurzenia). Chociaż zdarzają się w niej pewne niekonsekwencje, spełnia ona jednak swoją

funkcję – sygnalizuje pochodzenie postaci i jest oznaką ludowości.

Leksyka gwarowa nie odznacza się zbytnim bogactwem semantycznym. Wśród

dialektyzmów laksykalnych przeważają nazwy wiejskich realiów – stopni pokrewieństwa,

strojów, zwyczajów, roślin uprawnych.

16

Wypowiedzi bohaterów są dodatkowo zróżnicowane, zależnie od wieku, zawodu,

funkcji społecznej czy rodzinnej itp. Pod tym względem mniejsze różnice występują

pomiędzy kwestiami reprezentantów wsi. Przybysze z Krakowa stanowią grupę językową

mniej jednolitą. Radczyni hołduje stylowi miejskiemu. Pan Młody – inteligent z Krakowa –

sięga niekiedy po słownictwo gwarowe (chce się przecież zasymilować ze środowiskiem, z

którego pochodzi jego żona). Upoetyzowanym, zmetaforyzowanym językiem posługuje się

Rachel – wykształcona córka karczmarza, zaś Poeta, krytycznie nastawiony do literatury

pięknej, formułuje myśli raczej w języku potocznym. Charakterystyczne formy fleksyjne i

słownikowe przyporządkował autor Żydowi. Postaci określone jako „osoby dramatu”

charakteryzuje niekiedy niejasność wypowiedzi, posługiwanie się symbolami, a nawet

patosem (por. słowa Wernyhory w akcie II).

Każda z postaci Wesela została wyposażona w język odpowiedni dla jej statusu

społecznego. Trzeba jednak pamiętać, że język bohaterów dramatu Wyspiańskiego podlega tu

pewnym modyfikacjom uzależnionym od sytuacji, stanu emocjonalnego itp.

Temu zróżnicowaniu towarzyszy też swobodnie dobierana miara wierszowa, wielość

figur stylistycznych, częste stosowanie powtórzeń, wykrzykników, zestawianie fraz

potęgujących efekt muzyczności, gra językowa służąca wydobyciu ironii. Takich elementów

można w mienić znacznie więcej. Poprzestańmy jednak na tezie, ze Wesele jest utworem o

trudnej poetyce i języku. Role rozpisane są na różne odmiany i emocjonalne odcienie

Język i styl strona 25 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

językowe. Od prostych, gwarowych struktur składniowych sięga autor po zmetaforyzowany,

pełen różnorodnych figur stylistycznych język poetycki. Dzięki temu postaci zyskują

wyraziste rysy charakteryzujące ich status społeczny, wrażliwość i stan emocji. Stylistyka

utworu sięga od potoczności do tonu uroczystego, od trywialności i profanum po wzniosłość i

sacrum (świętość). W tej, jakże szerokiej, skali możliwości językowych przeglądają się

wszystkie postaci Wesela.

Wesele w teatrze

Złożoność problemowa i nowatorska forma dramatu Wyspiańskiego zapewniły mu

trwałe miejsce na polskich scenach. Zagadnienie odpowiedzialności za losy własnego narodu

jest zawsze aktualne. Uniwersalna wymowa dzieła z pewnością jest jednym z ważniejszych

argumentów przyświecających inscenizatorom przy wyborze tego utworu do realizacji

teatralnej. Innym istotnym czynnikiem jest zapewne realistyczno-symboliczny kształt dramatu

poruszającego ważne i trudne sprawy narodowe. Nie mniejsze znaczenie odgrywa tu też z

pewnością fakt, że Wesele gromadzi na scenie różne postaci – daje możliwość sprawdzenia

się aktorom o odmiennych warunkach i upodobaniach.

Prapremiera utworu miała miejsce 16 marca 1901 r. w Teatrze Miejskim w Krakowie

kierowanym przez Józefa Kotarbińskiego. We wspomnieniach ludzi teatru można odczytać,

wśród jakich trudności Wesele przebijało się na scenę. Sam Kotarbmski przyjął tekst bez

entuzjazmu, zaś aktorzy na próbie czytanej – wręcz niechętnie. Aktorka mająca zagrać rolę

Panny Młodej zrezygnowała ze swojego udziału, dyrektor teatru odstąpił przeznaczoną mu

rolę Wernyhory Stanisławowi Knake-Zawadzkiemu. Dopiero we wspomnieniach

spisywanych po latach Kotarbmski zmienił pogląd na kontrowersyjny dramat Wyspiańskiego.

W pierwszym spektaklu wystąpili znakomici aktorzy, m.in. Wanda Siemaszkowa w roli

Panny Młodej (por. portret namalowany przez Stanisława Wyspiańskiego), Kazimierz

Kamiński jako Stańczyk, Aleksander Zelwerowicz – Kasper. Po premierze nastąpiła

nieoczekiwana, owacyjna reakcja publiczności. Nie zapomnę nigdy tego wieczoru... – pisał po

kilku latach Józef Kotarbiński – Czuliśmy, że stała się na scenie rzecz niezwykła, wypadek w

Wesele w teatrze strona 26 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

dziejach teatru polskiego wyjątkowy. Scena pokazała narodowi jakąś głębię jego duszy

zbiorowej.

17

Krakowski spektakl reżyserował Adolf Walewski, któremu pomagał autor dzieła a

zarazem projektant dekoracji. Już od pierwszego spektaklu przyjmowano Wesele jako dramat

narodowy. 24 maja 1901 r. odbyła się premiera we Lwowie w reżyserii Ludwika Solskiego.

Utwór długo utrzymywał się na afiszu – w sezonach 1900-1902 zagrano go 35 razy.

18

Trzeba pamiętać, że względy cenzuralne nie dopuszczały śmiałego w swojej wymowie

utworu na sceny innych zaborów. Tylko cieszące się względnie dużą swobodą teatry Galicji

mogły wystawiać dzieło Wyspiańskiego zaraz po jego powstaniu. W Warszawie Wesele

pojawiło się dopiero w 1906 r. (po przemianach politycznych zapoczątkowanych rok

wcześniej), w reż. Józefa Kotarbińskiego. Informacje na temat scenicznych dziejów tego

utworu i osób z nim związanych zawiera opracowanie o charakterze encyklopedycznym

Wokół „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego.

19

Wesele weszło na stale do kanonu dramaturgii polskiej chętnie podejmowanej przez teatr,

ciągle stanowi nowe wyzwanie dla inscenizatorów i ciekawą propozycję dla publiczności.

Przypisy

1. Informacje biograficzne pochodzą z: J. Nowakowski, Wyspiański Stanisław, w: Literatura

polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, Warszawa 1985, s. 649-650; J. Nowakowski,

Wstęp, do: S. Wyspiański, Wesele, Wrocław 1981, s. III-XVIII.

2. J. Nowakowski, Wstęp, dz. cyt., s. XIX.

3. T. Weiss, „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, w: Literatura polska w szkole średniej,

pod red. S, Grzeszczuka, Warszawa 1990, s. 341-342.

4. Tamże, s. 343.

5. Wszystkie cytaty z utworu pochodzą z: S. Wyspiański, Wesele, dz. cyt. Wydanie to,

opracowane przez J. Nowakowskiego, jest częścią serii Biblioteka Narodowa

(S. I, nr 218).

Przypisy strona 27 / 28

Stanisław Wyspiański „Wesele”

6. L. Eustachiewicz, „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, Warszawa 1975, s. 7

7. Tamże, s. 17.

8. Por, tamże, s. 45-46. Informacje o pierwowzorach postaci dramatu oparto na:

L. Eustachiewicz, dz. cyt., s. 45-78; J. Nowakowski, Wstęp, dz. cyt., s. XXII-XXIII,

LV-LXXV; A. Łempicka, O „Weselu” Wyspiańskiego, Wrocław 1955, s. 51-111.

9. L. Eustachiewicz, dz. cyt., s. 46.

10. Tamże, s. 55.

11. Tamże, s. 67.

12. Por, S. Frybes, Teka Stańczyka, w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, dz.

cyt., s. 470.

13. L. Eustachiewicz, dz. cyt., s. 75.

14. T. Weiss, dz. cyt., s. 360.

15. O języku i stylu „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego, Lublin 1988.

16. Tamże, s. 38.

17. J. Kotarbiński, Jubileusz „Wesela” Wyspiańskiego, w: Wyspiański w oczach

współczesnych, oprac. L. Płoszowski, Kraków 1971, s. 279 .

18. Por. J. Nowakowski, Wstęp, dz. cyt., s. XCI.

19. R. Węgrzyniak, Wokół „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego, Wrocław 1991.

Przypisy strona 28 / 28