1. Szkoła prawa natury XVII wieku:

GROCJUSZ (1583-1645)

 Twórca nowożytnej szkoły prawa natury, autor: „Wolność mórz”, „O prawie wojny i pokoju”

 Niezmiennymi cechami natury ludzkiej rozumność i popęd społeczny (skłonność do życia z innymi w sposób pokojowy i zorganizowany) z czym wiąże się pojęcie prawa natury (nakaz prawego rozumu, wskazujący w każdej czynności jej zgodność lub niezgodność z rozumną naturą i tkwiącą w niej moralną ohydę lub moralną konieczność, a w konsekwencji Bóg - twórca natury - jej zabrania, bądź nakazuje)

 Prawa natury: czyny są dobre lub złe ze swej istoty, pierwotne do ludzkiej aktywności, ich reguł statyczne i uniwersalne, w pełni poznawalne zarówno rozumowo, jak i wtórnie przez obserwację znanych zasad lub poglądów wybitnych jednostek

 Katalog praw natury (metoda rozumowa): obowiązki 1)nienaruszania cudzej własności 2)wynagradzania szkód wyrządzonych z własnej winy 3)dotrzymywania umów 4)ponoszenia kary za popełnione przestępstwa

 Równe prawo państw do morza, sprawiedliwa wojna broniąca praw naturalnych (konieczna jej humanizacja), niewolnictwo i nierówne traktowanie państw w stosunkach międzynarodowych

 Charakter subiektywny praw podmiotowych: dające władzę w stosunku do siebie (wolności), w stosunku do innych i panowanie nad rzeczami

 Brak ustrojów idealnych, decyduje lud o ustroju, ale nie jest to tożsame z trwałą suwerennością, bo możliwy jest obrót prawami zwierzchnimi (opór wobec władzy tylko przy łamaniu kontraktu, możliwy podbój władzy, władza pełnym prawem własności, konsekwencją np. jej dziedziczenie)

SPINOZA Baruch (1632 - 1677) str. 439

 Przedstawiciel szkoły prawa natury, „Traktat teologiczno-polityczny”

 Filozofia panteistyczna (naturalistyczna, subiektywistyczna) - możliwe jest istnienie jednej niestworzonej istoty najwyższej (Boga lub Natury), wszystkie rzeczy są jej modyfikacjami w obu jej atrybutach (rozciągłości i myśleniu), każda rzecz jest ideą i przedmiotem (świat fizyczny tożsamy ze światem logiki)

 Jako racjonalista i determinista chciał „swobody filozofowania” - jej warunkiem tolerancja cudzych pogląd wynikająca z krytyki Pisma św.

 Religia to nie prawda, lecz zasady moralne potrzebne ludziom w codziennym życiu

 Podstawowym prawem naturalnym wolność przekonań - religia oddzielona od epistemologii i polityki (powinna być oparta na nieskrępowanej myśli), bo religia jest uzasadnieniem dla ustrojów sprzecznych z ideą wolności (tyrania)

 Kryterium postępowania ludzi w jego użyteczności (prekursor liberalnej zasady utylitaryzmu), stąd z potrzeby zaspokojenia namiętności zrodziło się państwo

 Celem państwa zapewnienie w drodze umowy społecznej pokoju i bezpieczeństwa, stan przedpaństwowy nie tak straszny jak u Hobbesa, ale ma niedogodności (niepewność, zagrożenie, strach) - ludzie potrafią pojąć wolność rozumem

 Wolność i równość zapewnia demokracja („człowiek działa na użytek ogółu, a skutkiem tego na swój własny”), ukoronowanie ewolucji ustrojów (od anarchii w stanie natury poprzez monarchię i arystokrację do republiki)

 Nie był za pełnym ludowładztwem, rządy sprawuje Rada Najwyższa („starsi”, „pierworodni”), może istnieć monarchia, byle nie despotyczna (suwerenność państwa jest absolutna, ale nie powinien być suwerenem absolutny władca)

 Funkcjonowanie państwa oparte na prawie (rozumne, użyteczne, stanowione w przystępnej formie), umowa społeczna tworząca państwo może ulec zmianie w zależności od utylitarystycznych celów realizowanych przez państwo

PUFENDORF Samuel (1632-1694) str. 378

 Przedstawiciel prawa natury, zwolennik władzy absolutnej, autor: „Dwie księgi elementów uniwersalnej jurysprudencji”

 Odróżnił prawo natury od prawa pozytywnego

 Zasady prawa natury w drodze rozumowania (racjonalistyczna koncepcja prawa natury)

 Zjawiska społeczne z woli Boga, ludzie motywowani egoizmem łączą się w społeczności (mają instynkt samozachowawczy i instynkt życia społecznego)

 Stan przedpaństwowy tylko hipotezą badawczą, nie była to ciągła wojna jak chciał Hobbes, lecz uważał, że prawo natury nakazuje jednostce chronić życie i mienie, działać na rzecz pokojowego współżycia, stan natury ludzie to stan, gdy ludzie byli równi i wolni, jednostka nie ma zobowiązań i niepodległa żadnej władzy, dopóki nie wyrazi na to zgody (konsensualizm)

 Państwo to gwarant bezpieczeństwa i spokoju, stąd skupienie władzy w rękach jednostki

 Trzy etapy umowy: jednostki tworzą społeczeństwo, społeczeństwo otrzymuje ustrój konstytucyjny, poddaje się uprzednio ustanowionej władzy suwerena, co uzasadnia istnienie władzy absolutnej (władca zobowiązuje się do zapewnienia spokoju, a poddani rezygnują z prawa nieposłuszeństwa wobec niego)

HOBBES Thomas (1588-1679) str. 195

 Teoretyk państwa absolutnego, autor: „Lewiatan”

 W rozważaniach prawno-państwowych metoda matematyczna, bo prowadzi do bezspornych wniosków z przyjętych przesłanek, trzeba też wyjść od źródła

 Źródłem człowiek pojmowany jako wyizolowana jednostka, którą kierują namiętności: egoizm, instynkt samozachowawczy, a od zwierząt różni go umiejętność posługiwania się mową i rozum

 Ludzie w hipotetycznym stanie natury musieliby żyć w stanie wojny wszystkich ze wszystkimi, bo nie byłoby struktur władnych do egzekwowania reguł - anarchia

 Instynkt samozachowawczy i rozum pchnęły człowieka do rezygnacji z wolności i stworzenia organizmu „sztucznego człowieka” (Lewiatan), czyli społeczeństwa-państwa poprzez umowę społeczną, której treść zakłada przelanie naturalnej wolności każdego uczestnika na rzecz innej osoby lub grupy osób - powstał suweren

 Jedynym celem państwa zagwarantowanie bezpieczeństwa stronom umowy, ustrój może być monarchią, arystokracją lub demokracją, jedynym strażnikiem przez rozpadem do struktury przedpaństwowej jest suweren, który nie ma żadnych ograniczeń (źródło prawa, interpretator prawa natury, reguł moralnych, podmiot władny identyfikować rację stanu, określać działania na rzecz bezpieczeństwa)

 Obywatele winni posłuszeństwo, a przejawy buntu wolno karać, sam suweren nie jest stroną umowy, obywatele nie mają możliwości jej renegocjacji i wypowiedzenia (wyjątek: gdy suweren staje się za słaby, by zapewnić bezpieczeństwa)

 Przy braku zagrożenia państwo winno powstrzymać się od ingerencji w życie ludzi

 Prawo to dwa połączone systemy normatywne: prawo natury (wieczne, niezmienne, poznawalne dla rozumu, nakazywały samozachowanie, zakazywały czynienia innym tego, czego samo nie chcemy) i prawo państwowe (normy narzucone w dowolny sposób przez państwo dla rozróżnienia rzeczy słusznych od niesłusznych, wyróżnikiem realna i dotkliwa sankcja dla przezwyciężenia anarchii stanu natury)

 Prawo natury - zbiór pewnych zaleceń umysłu dotyczących właściwego i racjonalnego sposobu egzystencji, które przekształca w prawo pozytywne decyzja suwerena

LOCKE John (1632-1704)

 Twórca liberalizmu politycznego, autor: „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”, „List o tolerancji”, „Dwa traktaty o rządzie”

 Wpływ Bacona, Hobbesa, Kartezjusza, polemizował z Filmerem

 Prawa podmiotowe jednostki prawami przyrodzonymi (prawo własności obejmuję „triadę” prawa do życia, wolności osobistej i mienia)

 Stan natury okresem powszechnej pomyślności i szczęścia, ale niepewnym, bo jednostki same mogły dochodzić sprawiedliwości (sędziowanie we własnej sprawie powoduje narastanie przemocy)

 Jednostki (zostają suwerenem) powołują w drodze umowy społeczeństwo (pierwszy etap umowy) i państwo (społeczeństwo zawiera umowę o powołanie rządu) - społeczeństwo jest pierwotne wobec państwa, a jednostka wobec społeczeństwa, więc państwo tylko wzmacnia prawa naturalne jednostki

 Państwo ma od jednostki prawo dochodzenia sprawiedliwości (ściga i karze przestępców), stąd jego uprawnienia ustawodawcze i egzekwowania prawa pozytywnego (musi być w zgodzie z naturalnym) - nadużycia eliminowane przez podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą (rządzenie i sądownictwo) oraz federacyjną (polityka zagraniczna), zbieżny z funkcjami (prawodawczą, wykonywania ustaw, ochrony państwa)

 Parlament z wyborów z cenzusem majątkowym (nie przeczy równości, bo tyczy się ona prawa naturalnego), możliwe wystąpienie przeciw władzy łamiącej prawa natury

 Tolerancja religijna (bez katolików - mają papieża, i ateistów, bo w nic nie wierzą)

2. Myśl liberalna doby oświecenia

MONTESQIUE Charles Louis de (1689-1755)

 Reprezentant liberalizmu arystokratycznego, autor: „O duchu praw”, „Listy perskie”

 Pochwała wolności, krytyka absolutyzmu, wywodzące się z historyzmu i racjonalizmu

 Różnorodność uwarunkowań prawa i instytucji politycznych np. czynniki geograficzne

 Prawa powinny być wynikiem racjonalnej oceny warunków życia społeczeństwa, a nie odzwierciedleniem praw natury, ustawodawca powinien się kierować względami społecznymi

 Prawo powinno być jasne, konieczny katalog przestępstw (ich systematyka: czyny naruszające prawa religii, dobre obyczaje, spokój publiczny i bezpieczeństwo jednostki), sędzia „ustami ustawy”, umiarkowanie w stosowaniu prawa, tam gdzie jest zwyczaj trzeba stosować tylko ogólne regulacje

 System prawa harmonijny z naturą rządu (istota państwa) + jego zasadami (działanie państwa): republika (suwerenność ludu lub jego części + cnota oraz umiarkowanie), monarchia (honor, czyli świadomość roli w społeczeństwie + rządy jednostki podporządkowane prawu), despocja (rząd jednostki bez prawa + strach)

 Proponował podział władzy (ustawodawcza dwuizbowa, wykonawcza król i sądowa) - władze wzajemnie się równoważą i honorują, ustawodawczą wykonuje lud, ale przy możliwości przedstawicielstwa, izba wyższa i niższa (arystokracja, bogata burżuazja, bo oni gwarantują wolność i stanowią zaporę przeciw absolutyzmowi ze względu na swój honor - liberalizm arystokratyczny)

WOLTER (1694-1778) str. 486

 Liberał mieszczański, autor: „Listy o Anglikach”, „Rozprawa o tolerancji”

 Pozostawał pod wpływem Monteskiusza - podobna koncepcja wolności, krytyk despocji, pochwała angielskiej monarchii parlamentarnej i pluralizmu wyznaniowego

 Duch ludzki warunkowany jest przez klimat, rząd i religię - trzeba więc umocnić uprawnienia osób rozumnych i mających predyspozycje do intelektualnej aktywności (władca oświecony, filozofowie)

 Opowiadał się za władzą oświeconego władcy, który sam będzie dążył do likwidacji złego ustroju i ograniczy władzę nieograniczoną do umiarkowanej

 Prawa polityczne tylko dla posiadaczy (bo zawsze są bogaci, którzy rządzą i biedni, którzy służą) - wolność nie jest związana z równością, lecz z własnością, równość tylko w odniesieniu do praw naturalnych, a nigdy politycznych czy społecznych, bo niemożliwe jest, by wszyscy byli jednakowo zamożni

 Walczył o wolność religijną - choć potrzeby duchowe i materialne są wspólne dla wszystkich, to każdy ma wewnętrzne, indywidualne życie, na które nie można wywierać presji, prawo chroni wolność jednostki połączoną z religijną tolerancją

 Przywiązywał wagę do procedury karnej (obrona podejrzanych i oskarżonych przed samowolą władzy), walczył z fanatyzmem (zachował wiarę w Boga, a religia zapewnia tylko posłuszeństwo mas i porządek) - kościół podporządkowany państwu, ograniczony do nauczania moralności, pozostałe aspekty życia poddane sekularyzacji

DIDEROT Denis (1713-1784) str. 93

 Filozof oświeceniowy, którego poglądy mocno ewoluowały, „Kubuś Fatalista i jego pan”

 Człowiek z natury dobry, psują go warunki życia (zły ustrój, niedostatek kultury), chciał więc oświecenia ludzi i kresu moralnego relatywizmu

 Uznał tożsamość praw rządzących przyrodą i praw społecznych wywodzących się z ładu naturalnego, stąd jego koncepcja cyklicznego rozwoju społeczeństwa (dzieciństwo, dojrzałość, upadek) - fazy podporządkowane wewnętrznej dynamice związanej z funkcjonowaniem obiektywnych praw rządzących historią

 Przedstawiał koncepcję radykalną - krytykował monarchię absolutną, chciał reprezentacji suwerennego ludu w postaci parlamentu, kontrolującego rząd i monarchę

 Rozdzielenie pojęcie „społeczeństwa” (przeciwdziała ludzkiej słabości) i „rządu” (narzędzie represji silnych wobec słabych) - złe rządy wypierają swoją własną nierównością nierówność naturalną

 Własność prywatna (motor postępu, tworzy społeczeństwa chroniące posiadaczy, geneza państwa, prawa, konfliktów i rewolucji) związana z problemem społeczeństwa

 Rewolucja to przewrót socjalny obalający absolutyzm, ale też stopniowo zachodzące zmiany, jest dziejową koniecznością, liczył się z możliwością gwałtownego wybuchu (zalążek teorii rewolucji: podmioty rewolucji, najważniejsi to niemający nic do stracenia)

 Zwolennik wolnego handlu, poszanowania prawa własności (bogacenie jednostek prowadzi do dobrobytu ogółu), powszechnej edukacji

 Społeczeństwo wolne od teologii, będzie się radykalizować politycznie, chciał zmian ustroju, zły jest zakres władzy absolutnej

JEFFERSON Thomas (1743 - 1826) str. 219

 Za Locke - człowiek posiada niezbywalne prawa, które powinny być chronione przez państwo, legalna władza powstaje w wyniku umowy między ludźmi

 Prawa naturalne tworzą system sprawiedliwości, a nie tylko są sumą nakazów moralnych, chciał respektowania przez społeczeństwo polityczne naturalnych praw jednostki: życia, wolności, własności, swobody sumienia, dążenia do szczęścia

 Z praw naturalnych wynikają prawa do wolności słowa, zgromadzeń i petycji

 Gdy władza państwowa nie jest w stanie zagwarantować tych praw, to obywatele mają prawo siłą ją usunąć

 Zwolennik demokracji politycznej (przedstawiciel demokratycznego kierunku rewolucji amerykańskiej), suwerenności narodu, głosił potrzebę ograniczenia władzy prezydenta i szerokiej autonomii stanów

 Propagator koncepcji demokracji agrarnej

 Potępiał niewolnictwo (choć sam miał niewolników), prześladowanie Indian i opowiadał się zdecydowanie za równością między ludźmi

3.Teoria demokracji

ROUSSEAU Jean Jacques (1712-1778) str. 400

 Twórca mieszczańskiego radykalizmu

 „O umowie społecznej”, „Emil czyli o wychowaniu”, „Uwagi nad rządem Polski”

 Z natury człowieka niezepsutego przez cywilizację doszedł do wniosku, że ludzie byli szczęśliwi tylko w stanie przedspołecznym i przedpaństwowym, bo potem pojawiła się własność prywatna i podział na biednych i bogatych (słabych i silnych - pakt zrzeszenia i pakt poddania)

 Dopiero umowa społeczna daje przesłanki do pokoju i bezpieczeństwa, znosi negatywne skutki podziałów - naturalna wolność zostaje zastąpiona wolnością prawnie chroniona (sytuacja każdego jest wtedy równa)

 Zasada suwerenności ludu - niepodzielność, niezbywalność i nieograniczoność przejawiające się w funkcji prawodawczej ludu (wola powszechna to kompromis między interesem indywidualnym a powszechnym)

 Lud może się mylić

 Suwerenność ludu to także kontrola rządu, który może funkcjonować w różnych formach ustrojowych - tylko w demokracji bezpośredniej suweren sam może wykonywać zasadę zwierzchnictwa ludu

 Nie egalitaryzm majątkowy, lecz drobna własność prywatna

 Społeczeństwo obywatelskie w patriotyzmie, niepodlegające wpływom religii

4.Polska myśl oświeceniowa

KOŁŁĄTAJ Hugo (1750-1812) str. 241

 Autor: „Porządek filozoficzno-moralny, czyli nauka o należytych powinnościach człowieka”

 Wpływ Locke'a, Monteskiusza i Rousseau na gruncie polskim

 Chciał dziedzicznej monarchii konstytucyjnej na wzór angielski, sejm naczelnym organem, równoważony przez inne władze (Monteskiusz)

 Sojusz posiadaczy wiejskich i miejskich, współpraca „stanów usłużnych” z powyższymi

 Zwolennik fizjokratyzmu - wolność dla chłopów, status prawny podobny do kapitalistycznego dzierżawcy

 Prastary stan natury i przyszły wiek „porządku fizyczno-moralnego” (harmonia prawa natury i porządku moralnego ludzi) rozdzielał okres „błędów i przesądów”

 Natura to prawa fizyczne bezwzględnie narzucające się człowiekowi, człowiek ma od natury atrybuty do zaspokajania swych potrzeb, stąd porządek moralny oparty na prawach przyrodzonych człowieka (wolność i równość, także wobec prawa - prawo do równego nabywania prawem przyrodzonym, kryterium bogacenia jest praca)

 Prawa przyrodzone wcześniejsze od państwa i prawa pozytywnego, państwo musi je bronić, prawo do czynnego oporu wobec władzy łamiącej prawa przyrodzone

STASZIC Stanisław (1755-1826) str. 446

 „Przestrogi dla Polski”, „Ród ludzki”

 Zjawiska społeczne to przejaw działania natury kierującej się odwiecznymi i trwałymi prawami, które stanowią przyczynę stałego postępu dziejowego

 Człowiek pojawił się na pewnym etapie rozwoju świata, a wraz z nim własność (motyw jego działalności)

 Własność jest dobra, gdy powstaje w wyniku pracy ludzkiej, a nie w rezultacie przywileju niektórych osób - taka własność spowodowała, że feudalizm był niemoralny, wieczny stan wojny - likwidacja własności uprzywilejowanej przyczyni się do stworzenia sprawiedliwego ustroju opartego na zrzeszeniach drobnych właścicieli ziemskich i przemysłowych (obywatele użyteczni)

 Rzecznik kompromisu szlachecko-mieszczańskiego - chłopom nadać wolność osobistą, a potem prawa do własności ziemi, a mieszczan dopuścić do sejmu, urzędów i zrównania w prawach ze szlachtą

 Postulował wzmocnienie władzy centralnej, zniesienie elekcyjności tronu, liberum veto, zmianę systemu podatkowego, liczną armię i monarchię parlamentarną na wzór angielski (choć najlepszy ustrój to republika oparta na ludowładztwie)

5. Doktryny polityczne rewolucji francuskiej

ROBESPIERRE Maximilien Francois Marie de (1758-1794) str. 388

 Deputowany do Stanów Generalnych, występował w obronie rewolucji francuskiej, przestrzegał przed grożącymi jej niebezpieczeństwami, w tym uciskaniem ludu

 Wyznawca poglądów Rousseau - potrzeba reprezentacji narodu na bazie powszechnego prawa wyborczego z krótką kadencją, monarcha nie jest reprezentantem narodu, nie należy mu się więc władza ustawodawcza, trzeba mu ograniczyć prawa

 Ton nadają drobni producenci, kupcy i rzemieślnicy, łączył umiejętnie hasła demokracji społecznej i politycznej - likwidacja biedy, eliminacja interesów bogaczy (strażnik republikańskich cnót, rewolucyjnej niezłomności i patriotyzmu)

 Zainaugurował radykalne reformy społeczne np. konstytucja jakobińska czy maksymalne ceny i minimalne płace, zniesienie ciężarów feudalnych na wsi

 Przekształcił jakobinizm w ideologię „ojczyzny w niebezpieczeństwie” - uzasadnienie dla scentralizowanego rządu stanu wyjątkowego, rewolucyjne komitety i terror („despotyzm wolności przeciwko tyranii”)

 Terror wyrazem nieufności wobec ludowej mądrości, odgrywał ważną rolę, stosowanie ograniczone do przezwyciężenia kryzysu moralnego i ekonomicznego

 Nie pochwalał ateistycznej propagandy, powszechne i równe nauczanie najlepiej kształtuje sumienia, wiara w Najwyższą Istotę dla ludu, materializm encyklopedystów dla arystokracji

 Przeciwnik bogactwa nielicznych i rządów arystokracji pieniądza, równość w prawach i szczęściu, a nie zniesienie własności prywatnej

 Prawo własności ograniczone przez ustawy, które określą zakres własności, jaką dysponować będą obywatele

NAPOLEON I Bonaparte (1769 - 1821) str. 321

 Doktryna bonapartyzmu (plebiscytarnej dyktatury „szefa narodu”)

 Szef narodu powołany nie na skutek zwycięstwa swej ideologii, lecz z powodu swoich kwalifikacji osobistych, kieruje opinią publiczną, nie uczestniczy w jej debatach, jest pośrednikiem w walce interesów ponad partiami

 Jednostka powołana przez lud uosabia wolę ludu i kieruje wolą ludu, stoi ponad prawem, a w imię celów politycznych wolno jej naruszać prawo

 Sposobem wyrażania woli ludu jest plebiscyt, a nie decyzja parlamentu

 Na piedestał wynosi hasła rewolucji francuskiej (suwerenność ludu, wolność, równość, niechęć do ancien regime), łączy je z jednowładztwem, zespala absolutyzm z koncepcją suwerenności narodu - cesarstwo nie monarchią, lecz udoskonaloną republiką (zwornik w osobie wyłonionego przez lud zapewnia ład)

 Cesarz z woli ludu, a nie bożej łaski, uzasadnia wolą narodu ewentualne zmiany zakresu swojej władzy, niechętny arystokracji rzecznik interesów bogatych chłopów

6. Niemiecka szkoła historyczna

SAVIGNY Friedrich Karl von (1799 - 1861) str. 410

 Profesor prawa rzymskiego, twórca niemieckiej szkoły historycznej w prawie, autor: „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”

 Postulował zwrócenie się ku historii prawa, bo teraźniejszość stanowi organiczny produkt przeszłości

 Źródłem prawa jest irracjonalny duch narodu, a naród to żywy organizm wyższego rzędu, który kieruje się irracjonalnymi motywami, nieświadomie dobrymi

 Prawo jest niczym język zrośnięte z narodem (tzw. element polityczny), więc zadaniem prawników jest ukazanie historycznego rozwoju prawa i oddzielenie w prawie treści żywych od obumarłych (tzw. element techniczny)

 Gdy prawo jest zgodne z duchem narodu powstaje organiczna całość, prawo nie jest dziełem ustawodawcy, tenże jedynie ujawnia prawa, które powstają w wyniku spokojnego działania ukrytych sił

 Reprezentował w szkole historycznej skrzydło romanistów, sprzeciwiał się kodyfikacji prawa i jego unowocześnieniu

6. Konserwatyzm

BURKE Edmund (1729-1797) str. 52

 Twórca angielskiego konserwatyzmu, autor „Uwagi na temat rewolucji francuskiej”

 Krytykował rewolucję francuską, na bazie koncepcji narodu i tradycji narodowej

 Naród to organiczna wspólnota generacji przeszłych, teraźniejszych i przyszłych

 Umowa społeczna nie jest źródłem władzy, bo naród zawsze był związany z państwem, które powstało na drodze ewolucji, długi rozwój - panuje historyczny ład, rządzący się prawami naturalnymi od Boga (religia ma znaczenie w państwie)

 Celem państwa zapewnie harmonii przez powstrzymywanie niepohamowanych działań jednostki (miejsce w społeczności od urodzenia, członek zbiorowości), przeciwny egalitaryzmowi, rządzący posługują się mądrością i prawością postępowania

 Rewolucja jest zła, bo zrywa ciągłość procesu historycznego

 Prawo kształtuje się w drodze procesu dziejowego, władza tylko je ujawnia, obowiązuje na równi rządzących i rządzonych

DONOSO Cortes Juan Francisco M. (1809 - 1853) str. 98

 Ideolog kontrrewolucji i konserwatyzmu

 Od racjonalistycznego liberalizmu do konserwatyzmu i reakcjonizmu, krytyk indywidualizmu, nominalizmu, socjalizmu, stąd pesymizm w ocenie rzeczywistości rewolucyjnej i porewolucyjnej w Europie, bo natura ludzka skażona jest grzechem

 Rewolucja to ogniowo boskiego planu opatrznościowego, więc nie można jej uniknąć, ale można zmniejszyć skutki („to sami ludzie sprowadzili na siebie to nieszczęście”)

 Dwa sprzężone „wędzidła na ludzi”: wewnętrzne (religia), zewnętrzne (władza polityczna) - wzrost jednego osłabia drugi i na odwrót

 We wzroście zewnętrznego możliwa tyrania i rewolucja, charakterystyczne dla czasów nowożytnych, przeciwieństwem pozytywnie oceniane średniowiecze

 Zgubne zjawiska: liberalizm (zaprzeczenie prawdziwej wolności), racjonalizm (filozofizm jako rodzaj szaleństwa), socjalizm (pycha, barbarzyństwo), parlamentaryzm (niesłuszny podział władzy jako zaprzeczenie jedynowładztwa)

 Z pożytkiem dla dobra publicznego złym zjawiskom może zaradzić dyktatura (nie jest najlepsza, bo ogranicza wolność) - powinna być „dyktaturą rządów” (idąca z góry, szpady, szlachetniejsza, porządek) a nie „dyktatura spiskowców” (idzie z dołu, sztyletu, chaos)

 Szczególną rolą w przywróceniu ładu zatraconego przez współczesnych ma Kościół - „nieomylny organ wszystkich dogmatów i prawd”

SCHMITT Carl (1888-1985) str. 413

 Liberalne demokracje były dobre kiedyś, a przy totalnej organizacji społeczeństw tracą rację bytu, podobnie jak zasada równowagi podziału władzy, ciągle aktualna jest jednak sama demokracja (nie równość i wolność, lecz identyczność podmiotu i przedmiotu autorytetu władzy)

 Cechą demokracji akceptacja jednorodności i negacja różnorodności, której uniknąć pozwala dyktatura (jeżeli nie jest tyranią)

 Dyktatura może być suwerenna lub komisaryczna

 Definicja suwerenności (utożsamiająca ją z dyktaturą) - suwerenem ten, kto rozstrzyga o stanie wyjątkowym, który odznacza się porządkiem konkretnym (przeciwieństwo porządku prawnego w stanie normalnym)

 Teoria decyzjonizmu - zastąpienie pozytywistycznej koncepcji prawnego związania państwa teleologiczną motywacją działań władzy zależną od konkretnej sytuacji, suweren wydaje decyzje stojące ponad obowiązującym prawem (prezydent, potem fuhrer)

 Pojęcie polityczności - cecha zorganizowanych zbiorowości ludzkich oparta na przeciwieństwie między przyjacielem i wrogiem, w zależności od sytuacji przyjaźń może przerodzić się we wrogość i odwrotnie

OAKESHOTT Michael (1919 - 1990) str. 329

 „Wieża Babel i inne eseje”, konserwatysta, krytyk racjonalizmu w polityce

 Minimalizm w filozofii, nie budowa nowych systemów, lecz klaryfikacja metodologii, krytyk abstrakcji, dla życia politycznego znaczenia ma doświadczenie praktyczne, oparte na wspólnym poczuciu tradycji

 Konserwatyzm to krytyka racjonalizmu panującego w nowożytnej kulturze europejskiej - zapoczątkowany przez Kartezjusza pogląd, że wiedza ludzka powinna mieć wyłącznie techniczny charakter, który doprowadził do tego, że politycy stali się perfekcjonistami, którzy nie poszukują rozwiązań najlepszych w danej chwili, lecz dążą do ideału, który chcą narzucić ludziom np. idea praw człowieka, koncepcja otwartej dyplomacji, zasada samostanowienia narodów

 Odpowiedzią na racjonalizm będzie wsparty na tradycji empiryzm, odrzucał władzę technokratów na rzecz „asocjacji obywatelskiej”, w której rolą władzy ustanowienie neutralnych zasad, których będą mogli przestrzegać obywatele realizując własne cele (a nie określanie celów i programów)

 Opowiadał się za nomokracją (rządy prawa), krytykował państwo opiekuńcze, bo przypisywanie państwu i polityce szczególnych działań (nawet wyrównywania szans) to złamanie zasady równości obywateli wobec prawa, a w konsekwencji doprowadzi ono do zniewolenia

 Zadaniem polityki ochrona i ulepszanie zwyczajowych form postępowania wywiedzionych z tradycji (polityka narzucająca nowe wzorce - sprzeciw),

 „Rządy parlamentarne” lepsze niż demokracja, bo chronią indywidualną wolność, której nie można zadekretować, bo wyrasta z historycznego doświadczenia zbiorowego

 Odrzucał istnienie prawa natury, wyższość cywilizacji zachodniej, opowiadał się za relatywizmem kulturowym

7. Liberalizm XIX wieku

CONSTANT Benjamin (1767-1830) str. 75

 Liberał, zwolennik monarchii konstytucyjnej

 „O monarchii konstytucyjnej i rękojmiach publicznych”, „Wolność starożytnych z wolnością nowoczesną porównana”

 Problematyka wolności i ustroju politycznego (to gwarant wolności)

 Wolność jako prawo jednostki do sfery prywatności wolnej od ingerencji państwa bądź społeczeństwa (1), prawo do posiadania własności (2), prawo człowieka do nieskrępowanej samorealizacji (3)

 Sfera prywatna wyraźnie oddzielona od sfery publicznej, z czego wynika podział wolności na wolność prywatną i wolność publiczną

 Z wolności prywatnej bierze się wolność publiczna (od jednostek!); zasada suwerenności ludu dla ochrony praw obywateli jest bezwartościowa

 Żadna jednostka (grupa jednostek) nie może sobie podporządkować ogółu, a władza jest wyłaniana przez ogół

 Wolność to prawa osobiste, a ich gwarancją są prawa polityczne (wynika to z analizy wolności starożytnych z wolnością współczesnych)

 Ograniczenie kompetencji władz, ich podział i wzajemne hamowanie są niezbędne

 Sześć władz w państwie (zmodyfikowany Monteskiusz): Władza reprezentacyjna trwała, władza reprezentacyjna opinii, władza królewska, władza egzekutywy (rząd), władza sądownicza, władza municypalna

 Król ma rolę arbitra, panuje nie rządzi, a władza municypalna cieszy się sporą swobodą (w państwie jest tym, czym jednostka wobec ogółu)

BENTHAM Jeremy (1748-1832) str. 31

 Twórca utylitaryzmu, czerpał z indywidualizmu, racjonalizmu i epikureizmu

 Pierwszeństwo jednostki nad społeczeństwem (koncepcja atomistyczna), jednostka zabiegając o własne cele działa z pożytkiem dla ogółu

 Motyw działania jednostki to dążenie do osiągnięcia przyjemności i uniknięcia przykrości - „maksimum szczęścia największej liczbie osób”

 Działania jednostek, społeczeństwa, władzy są dobre, bo zwiększają sumę przyjemności (dopuszczalny jest pomiar przy wykorzystaniu pieniądza)

 Wola suwerena źródłem prawa - granicą nawyk posłuszeństwa przy zasadzie utylitaryzmu (porównanie korzyści/niekorzyści z podporządkowania się władzy)

 Zasady współżycia ludzi powinny być ujęte w ramy stałego i znanego prawa, przy karaniu społeczeństwo zyskuje bezpieczeństwo życia i mienia, co jest największą wartością (rola państwa i prawa, oprócz tego jest nią stwarzanie warunków dla jednostki w duchu utylitaryzmu - dobry rząd daje dużo swobody, zwolennik leseferyzmu)

 Autor terminu „kodyfikacja” - świadoma działalność, której celem jest kompleksowe uregulowanie określonego zespołu zagadnień

TOCQUEVILLE Alexis de (1805-1859) str. 459

 Przedstawiciel liberalizmu krytycznego

 „O demokracji w Ameryce”, „Dawny ustrój i rewolucja”

 Analizował amerykańską demokrację - dostrzegał wady i zalety

 Problem relacji wolności i równości (wolność w demokracji ustępuje przed równością)

 Równość jest drogą do wzrostu jednostki w jej samorealizacji

 Centralizacja władzy, spowodowana faktem, że ważniejsze są interesy własne niż publiczne

 Pospolitość, pochlebstwo i brak indywidualności to cechy demokracji

 Wyzwalanie oddolnych inicjatyw społecznych, premiowanie własności prywatnej i wzmaganie industrializacji to niewątpliwe zalety demokracji

 Rewolucja jest zjawiskiem obiektywnym - nie obala ona wszystkich elementów poprzedniego ustroju, bierze się ze słabości władzy, która boi się rewolucji i ugina się, dążąc do realizacji reform

MILL John Stuart (1806-1873) str. 299

 Przedstawiciel liberalizmu sceptycznego, obrońca klasy robotniczej i kobiet

 „O wolności”, „O rządzie reprezentacyjnym”, „Utylitaryzm”

 Dostrzegał brak harmonii między interesem jednostki a ogółu

 Jednostka i jej dobro to najważniejsza wartość (prawo jednostki do szczęścia - w sensie intelektualnym), choć jednostka musi działać na rzecz ogółu

 Szczęściem zdobywanie wiedzy, obcowanie z nauką i kulturą, a osiągnąć je można tylko w społeczeństwie, ponosząc wysiłki na rzecz szczęścia ogólnego

 Ludzie nie byli dobrzy ani mądrzy, stąd jednostki wybitne powinny kierować ogółem - ponadklasowe rządy elit intelektualnych (przy systemie reprezentacji z kompetencjami opiniodawczymi)

 Dla rozwoju konieczne jest zapewnienie wolności negatywnej (wolność od) oraz pozytywnej (wolność do), tj. dążenie do rozwoju jednostki - wolność może być zagrożona

 Wolność bierze się z wewnętrznych przeżyć: wolność sumienia, wyznania, głoszonych poglądów i swoboda wyboru zajęcia; państwo ignoruje, gdy naruszane są wolności jednostki (jednostka może powoływać organizacje, ale nie zagrażać wolności innych)

 Państwo liberalne ostoją porządku i postępu zgodnie z zasadą utylitaryzmu

 Państwo wspiera najuboższych w zakresie uprawnień organizatorskich do redystrybucji dochodów

Reforma własności w duchu utylitaryzmu, jej upowszechnienie, korekta w ówczesnym funkcjonowaniu, tylko wyjątkowo państwo może wywłaszczyć

8. Socjalizm „utopijny

SAINT-SIMON Claude Henri de (1760-1825) str. 405

 Teoretyk socjalizmu utopijnego

 Deterministyczna teoria prawidłowości rozwoju społecznego i z niej koncepcja rozwoju wiedzy, oparta na prawie trzech stadiów kształtowania umysłu: teologicznym, metafizycznym i pozytywnym

 Organiczna struktura i funkcjonowanie społeczeństwa - społeczeństwo industrialne (zaprzeczenie złego kapitalizmu)

 Przeciwny likwidacji własności prywatnej (ta podporządkowana dobru ogólnemu), chciał demokratyzacji dziedziczenia

 Obowiązek pracy, każdy według zdolności, ludzie są pożyteczni (przemysłowcy, gdyż ci są przedstawicielami poglądów większości) lub nieużyteczni, czyli kompetentni lub nie w ramach nowego społeczeństwa

 Rząd gospodarczy (świecki) przedsiębiorców, kierujący się zasadą prymatu ekonomii nad polityką

 Władza duchowna (przyrodnicy, fizycy, filologowie, artyści)

 Inne organy władzy mogą istnieć, ale bez inicjatywy ustawodawczej, kontroli nad budżetem

 Potępiał wojny i rewolucje, do nowego społeczeństwa miało się przyczynić „nowe chrześcijaństwo” (bratnia pomoc i moralne wsparcie dla najbiedniejszych)

 Prekursor idei wspólnoty europejskiej - chciał Parlamentu Europejskiego

OWEN Robert (1771-1858) str. 338

 Teoretyk socjalizmu utopijnego

 Poglądy z oświeceniowych założeń racjonalistycznych, materialistycznych i utylitarnych

 Człowiek wytworem środowiska, a jego osobowość zależy od wychowania, wykształcenia, zasad wytwórczych i podziału dóbr oraz sposobów rządzenia - jeżeli ktoś jest zły, to winien jest temu ustrój

 Kapitalizm rozbudza społeczne antagonizmy przez wyzysk, wyniszczającą konkurencję i pauperyzację mas - likwidacja tych elementów (kolejny etap rozwoju ludzkości) doprowadzi do naprawy ludzkiej natury

 Przyjął koncepcję szczęścia pojedynczego człowieka na zasadzie utylitaryzmu (różnica: szczęście jest możliwe, gdy również inni ludzie staną się szczęśliwi)

 Ustrój socjalistyczny oparty na społecznym władaniu środkami produkcji da sprawiedliwość i wolność

 Produkcja przemysłowa powinna harmonijnie współdziałać z produkcją rolną

 Centralne zarządzanie przyszłą organizacją społeczeństwa, które składać będzie się z lokalnych zrzeszeń spółdzielczych (baza sprawiedliwej wymiany)

 Drogą do przemiany są reformy przeprowadzane przez ludzi oświeconych metodami perswazji wobec kapitalistów

FOURIER Charles (1772-1837) str. 127

 Ideolog socjalizmu utopijnego

 Przeświadczony o boskiej konstrukcji wszechświata i wzbogacony myśleniem oświecenia

 „Prawo przyciągania namiętności” (wynika z natury i stanowi fundament kodeksu społecznego) - rozwój przejściem od chaosu do harmonii (okres pierwotny, dzikości, patriarchatu, barbarzyństwa, cywilizacji, gwarantyzmu, socjentyzmu, harmonii), szczęściem jest zapewnienie 12 namiętności z 3 grup (materialne, sympatyczne i rozdzielcze), które tworzą charakter

 Krytyka kapitalizmu - anarchia produkcji, postawy pasożytnicze, są spowodowane rozdrobnieniem własności prywatnej, więc trzeba uspołecznić środki produkcji

 Idealny ustrój w oparciu o zasadę asocjacji - zrzeszenia wytwórcze i konsumenckie (autarkiczna falanga - 1600 osób w falansterze) - połączą się w hierarchię „omniarchii”

 Wszyscy zobowiązani do świadczenia pracy odpowiadającej ich charakterowi, przy braku przymusu, ale z władzą (uarchowie i Areopag) i przy pełnej swobodzie seksualnej

 Podział produktu pracy zgodnie z wkładem pracy, talentem i kapitałem

 Zwolennik dezurbanizacji, rolnictwa, wróg technicyzacji, centralizacji zarządzania gospodarką

9. Rewizjonizm

BERNSTEIN Eduard (1870-1932) str. 36

 Przedstawiciel rewizjonizmu, ideolog socjaldemokracji, krytyk części doktryny Marksa

 Rewizja marksistowskiej teorii kapitalizmu i rewolucji

 Materializm historyczny błędny, bo rozwój przebiega ewolucyjnie, a zasadniczą w tym rolę odgrywają instytucje polityczne i społeczne - empiryczna obserwacja poprawy życia robotników to dowód na możliwość poprawy sytuacji robotników w kapitalizmie

 Postęp techniczny wpływa na wzrost ogólnego dobrobytu

 Nie mają sensu idee rewolucyjnego przejęcia władzy, lepsze są metody demokratyczne i ekonomiczne - wzrost poziomu życia niweluje szanse na rewolucję proletariacką

 Zmniejszają się wpływy burżuazji, poszerza zakres demokracji, co powinno doprowadzić do likwidacji wyzysku klasowego

 Przeciwnik zniesienia własności kapitalistycznej jednorazowym aktem rewolucji - ograniczanie własnością spółdzielczą i samorządową, legislacją antymonopolową, ustanawianiem przepisów socjalnych

 „Ruch jest wszystkim” - system socjalistyczny może wrastać w kapitalizm przy wykorzystaniu parlamentu i organizacji zawodowych, przynajmniej cząstkowe reformy, a nie rewolucja

 Demokracji politycznej przyznawał wartość autonomiczną, a nie traktował jej wyłącznie jako środka realizacji socjalistycznego porządku

10. Nurty reformistyczne

LASSALLE Ferdinand (1825-1864) str. 259

 Założyciel pierwszej partii robotniczej w Niemczech, twórca socjaldemokracji

 „O istocie konstytucji”, „Kapitał i praca”

 Filozofia idealistyczna Hegla i Fichtego podstawą dla przebudowy społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne

 Dzieje społeczne jako dzieje ducha narodu dążącego do wolności, treść tego ducha interpretują wybitne jednostki

 Konieczność odgórnego zjednoczenia państwa niemieckiego pod egidą Prus, wprowadzenia nowej konstytucji i powszechnego prawa wyborczego, wywłaszczenia prywatnych właścicieli, przekształcenia społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne (pomoc stowarzyszeń produkcyjnych robotników, które byłyby zakładane przez państwo), wynagrodzenie przynajmniej na poziomie minimum egzystencji, likwidacja kapitalistycznego zysku i podatków pośrednich

 Autor terminu „państwo - stróż nocny” dla określenia państwa liberalnego

 Połączył niemiecki idealizm z prądami socjalistycznymi, moralną ideę państwa łączył z poprawą standardu materialnego robotników

BRENTANO Lujo Ludwig Joseph von (1844-1931) str. 47

 „Socjalista z katedry” reprezentujący nurt liberalno-socjalny

 Uznawał wyższość porządku naturalnego nad porządkiem tworzonym przez ludzi i krytykował tezę Marksa o wpływie mas na historię, wolał indywidualizm

 Równość i wolność jednostki przede wszystkim w swobodnym rozwoju sił, umiejętności i działalności (jednostka musi korzystać z wolności i równości, konieczny jest jej wysiłek na rzecz zabezpieczenia własnej egzystencji)

 Wykluczona ingerencja państwa w gospodarce, w kwestiach społecznych ustawodawstwo fabryczne i swoboda związków zawodowych

 Dobro państwa stanowi cel ostateczny, ale musi ono zapewnić odpowiednie warunki jednostkom dla realizacji ich celów, ochrony prawnej słabszych, krzewienia życia kulturalnego i postępu cywilizacyjnego

 Prawo robotnika do organizacji zawodowej jednocześnie jego obowiązkiem! Inaczej jednostka sama sobie będzie winna, że ją dyskryminują i źle jej się żyje

BLANQUI Louis Auguste (1805-1881) str. 40

 Przedstawiciel socjalizmu utopijnego

 Naczelną ideą absolutna równość, która da podstawę dla braterstwa i wolności

 Jedyną drogą do równości jest rewolucja, na skutek której tajna organizacja spiskowa przejmie władzę i zaprowadzi dyktaturę (usunięcie funkcjonariuszy państwowych, rozwiązanie armii, likwidacja sądownictwa, skrajny antyteizm, bo religia hamuje komunistyczne przemiany)

 Przykładał wielką wagę do edukacji, która wykształcić ma nowe pokolenie w duchu równości, bo nie można narzucić przemocą ustroju komunistycznego

 „Blankizm” - główny zwolennik rewolucji konstruowanej metodą konspiracyjną, powodzenie ruchu komunistycznego nie zależy od okoliczności „obiektywnych, ale od sprawnej konspiracyjnej organizacji zdolnej zdobyć władzę i sprawować dyktaturę w imieniu mas pracujących

11.Anarchizm i syndykalizm

GODWIN William (1756-1836) str. 158

 Reformator pedagogiki, prekursor anarchizmu

 Człowiek rozpoznaje dobre i złe, rodzi się z inklinacją do czynienia dobrego, jest rozumny i podatny na racjonalne argumenty

 Właściwy kształt bytowania to ład, pokój, sprawiedliwość, równość, możliwość zapewniania sobie szczęście i materialnych podstaw egzystencji

 Różnica w stosunku do wzoru bierze się z zastanej rzeczywistości - człowiek ma plastyczną naturę i popełnia zło, bo został nim skażony przez środowisko, w szczególności przez zinstytucjonalizowaną przemoc stosowaną przez państwo

 Na drodze przemiany (droga do rozwoju moralnego) w ludzkich umysłach (nie rewolucja), trzeba znieść państwo, by zapanowało społeczeństwo równości i wolności

 Koncentrował się na nauczaniu - szkoły trzeba zmienić (idea wolnej szkoły), by nie tępiły myślenia, wpajały przesądów, przekazywały wiedzę bezrefleksyjnie i nie stosowały przemocy niszczącej charakter - brak sankcji, ocen, nastawienie na własną aktywność

 Po obaleniu władzy anarchia (środek, a nie cel, bo była czymś złym)

 Z czasem społeczeństwo wspólnot parafialnych z demokracją bezpośrednią - likwidacja wojska, policji, administracji, wolność gwarantuje powszechna partycypacja i niemożność narzucania jednostkom rozstrzygnięć, których nie chcą

 Zabezpieczeniem sprawiedliwości ostracyzm społeczny wynikający z moralnego osądu otoczenia

 Podstawa ekonomiczna to praca na roli lub w rzemiośle, bezwzględne uspołecznienie owoców pracy

PROUDHON Pierre Joseph (1809-1865) str. 375

 Ideolog anarchizmu indywidualistycznego

 System sprzeczności ekonomicznych czyli filozofia nędzy

 Poglądy łączące sprzeczności radykalizmu i konserwatyzmu

 Odrzucał rozbudowane formy własności prywatnej, bo to nieuzasadnione prawo do „wolnego korzystania z cudzego dobra i cudzej pracy” (kradzież), wielka własność prywatna rodzi ubóstwo robotników, choć to oni są wytwórcami

 Postulował system mutualistyczny - „wolność w ramach ładu i niepodległość w jedności” - autonomiczne jednostki (pracownicy) świadczą sobie wzajemnie usługi w ramach dobrowolnych umów, co przekłada się na upowszechnienie drobnej własności prywatnej

 Zniesiony pieniądz, banki ludowe wymiany towarów i usług

 Ewolucyjny sposób wyeliminowania robotniczego wyzysku - wróg przemocy

 Powstanie zrzeszeń wolnych gmin wytwórców tworzących federacje i rozstrzygających spory w drodze arbitrażu

 Wady kapitalizmu (nie występują w jego systemie): pogoń za technicznymi wynalazkami, anonimowość pracy, dążenie do maksymalizacji zysku

BAKUNIN Michaił Aleksandrowicz (1814-1876) str. 26

 Ideolog anarchizmu kolektywistycznego

 Kult nieograniczonej wolności i negacja własności prywatnej, idea uspołecznienia środków produkcji, które powinny znaleźć się w rękach terytorialnych grup wytwórczych, co możliwe miałoby być przez zniesienie dziedziczenia własności

 Państwo to aparat przemocy, obok kapitalizmu, to ono jest przyczyną nędzy i rozpaczy mas, bo uniemożliwia swobodne organizowanie się od dołu ku górze w imię własnych interesów

 Wolność centralną kategorią doktryny - rozumiana w sposób totalny i niepodzielny

 Zniesienie państwa poprzez rewolucję, usprawiedliwiał terror i zamachy na piastunów władzy

 Idea eliminacji kościoła i religii, bo zagrażają one wolności, będąc podporą państwa

 Marksizm i jego koncepcja dyktatury proletariatu mają tendencje autorytarne

 Najgorsze cechy (miały je Niemcy): przemoc, ucisk społeczny, biurokratyzm, bezduszność i militaryzm

KROPOTKIN Piotr Aleksiejewicz (1842-1921) str. 253

 Ideolog anarchizmu komunistycznego, autor: „Zdobycie chleba”

 Teoria filozofii przyrody przeniknięta scjentyzmem i determinizmem - federacyjny wszechświat oparty na wzajemnej pomocy (mutualizm) i wewnątrzgatunkowej solidarności, stąd interes jednostki splata się z ogólnym interesem (człowiek dobry i łagodny, co ułatwia mu kontakty z innymi ludźmi)

 Wytwory ludzkości jej wspólnym dobrem, dlatego kapitalizm musi ustąpić komunizmowi

 Przejście rewolucyjne (długotrwały proces, zjawisko naturalny, przyśpieszona ewolucja), ale musi mieć ona cel, nie zastąpić starych organów władzy nowymi i szybko dać poprawę

 Likwidacja pieniądza i wszelkiej własności prywatnej, obowiązek pracy, egalitaryzm na zasadzie „każdemu według potrzeb”

 Drobnotowarowa gospodarka naturalna, rzemieślnik-artysta, brak różnic między pracą fizyczną a umysłową

 Sieć niewielkich i autonomicznych federacji stowarzyszeń (komun), które miały zapewnić usługi publiczne w celu zaspokojenia ludzkich potrzeb

 Wolność człowieka wartością, bo daje możność działania wolnego od kary społecznej

 Państwo to towarzystwo wzajemnych ubezpieczeń właściciela, żołnierza, sędziego i księdza, które ma im zapewnić władzę nad ludem i utrwalenie swojej przewagi ekonomicznej

SOREL Georges (1847 - 1922) str. 432

 Przedstawiciel rewolucyjnego syndykalizmu, autor: „Złudzenia postępu”

 Przekonany o kryzysie kultury mieszczan, złe upowszechnienie postaw konsumpcji

 Skutki kryzysu może przezwyciężyć tylko uświadomiony politycznie proletariat, który stoczy walkę z burżuazją

 Robotnicy muszą wytworzyć własną kulturę, psychikę (antyracjonalistyczną, emocjonalną, instynktowną), by osiągnąć cel, jakim jest ukształtowanie w drodze tzw. akcji bezpośredniej społeczeństwa bezinteresownych wytwórców uformowanych w związki zawodowe (syndykaty)

 Proletariat potrzebuje nowego mitu politycznego, który wykreuje elita (walcząca mniejszość), by przemówić do wyobraźni społecznej

 Mitem odpowiednim jest idea strajku generalnego, który zapoczątkuje rewolucyjne zmiany prowadzące do likwidacji państwa i narodzin systemu syndykatów

 Opowiadał się za użyciem przemocy, odróżniając ją od siły (pierwsza znosi władzę, druga ją utrwala lub służy do jej zdobycia)

 Odrzucał socjalizm, bo jego zwolennicy dążą do zdobycia władzy w drodze rewolucyjnej lub parlamentarnej

 Przeciwnik państwa, nie władzy (chciał władzy zarządzającej rzeczami zamiast ludźmi)

12. Darwinizm społeczny, rasizm, nacjonalizm

SPENCER Herbert (1820 - 1903) str. 435

 Twórca darwinizmu społecznego, zwolennik liberalizmu, autor: „Statyka społeczna”, „Teoria populacji”, „Zasady psychologii”, „Zasady socjologii”

 Społeczeństwo ludzkie to część przyrody, rządzi się prawami natury - podlega ewolucji, przechodzi od form prymitywnych do społeczeństwa przemysłowego z prawem równej wolności (każda jednostka ma pełną swobodę, jeżeli nie naruszy takiego samego prawa innej jednostki)

 Naturalistyczny charakter ludzkiej etyki - wyznając zasady hedonizmu, jednostka dąży do szczęścia i przyjemności, którymi nie powinna się z nikim dzielić, maksimum dóbr i przyjemności da jej życie pełne i bogate

 Pochwalał jednostki silne, potępiał słabe - jeżeli słabemu nie uda się osiągnąć dobrobytu trafia na margines i jest eliminowana (uznał teorię rozwoju gatunków Darwina, opowiadał się za naturalną selekcją dokonującą się wśród ludzi)

 Proces naturalnej selekcji nie powinien być zakłócany przez świadome ludzkie działanie, bo jest warunkiem postępu społecznego (pomoc państwa hamuje rozwój i pozostaje w sprzeczności z interesem ogółu)

 Państwo nie powinno ingerować w gospodarkę, pieniądz, oświatę, kościół państwowy, bo narusza w ten sposób prawo jednostek do wolnego wyboru

GUMPLOWICZ Ludwik (1838-1909) str. 171

 Teoretyk rasizmu kulturowego, autor: „Prawodawstwo polskie względem Żydów”, „Walka ras”, „Historia teorii państwowych”

 Stanowisko monizmu materialistycznego i pozytywizmu, system socjologii kształtowany przez konkretne prawa społecznego rozwoju, pojmowane wedle darwinowskiej walki gatunków

 Walka o byt między rasami (historyczne zbiorowości etniczne), najpierw przedpaństwowych hord, potem państw i grup społecznych wewnątrz państw - to podstawowa relacja społeczna

 Geneza państwa z teorii podboju - rozwinięte ludu podbiły słabsze i narzuciły władzę

 Trzy etapy rozwoju państwa: pierwotny, feudalny, nowoczesny („państwo kultury” o postawie amalgamacyjnej zmierza do pogłębiania wiedzy, opieki zdrowotnej, zamożności, niezależności człowieka)

 Prawo na drodze ewolucji jako konieczny rezultat powstania państwa, brutalny przymus musiał zostać zastąpiony stosowaniem norm prawnych, sankcjonujących fakt panowania danej grupy społecznej

 Prawo instytucjonalnym rezultatem walki grup, sankcjonowało przewagę, więc miało zapewnić pokój i bezpieczeństwo na warunkach korzystnych dla rządzących z gwarancją minimum prawa dla każdej jednostki

CHAMBERLAIN Houston Stewart (1855-1927) str. 62

 Teoretyk rasizmu, „prorok” hitlerowskiej Rzeczy, choć głosił częściowo pozytywne opinie o Żydach

 Akcentował znaczenie czynnika psychicznego w rozwoju rasy (w mniejszym stopniu antropologicznego), która jest „upostaciowieniem człowieczeństwa” wyróżniającym się określonymi predyspozycjami osobowościowymi

 Najlepszą rasa teutońska (mieszanina ras północnoeuropejskich), „dusza” kultury europejskiej, głównie Germanowie, którzy mają największe osiągnięcia dziejowe

 Sukcesy narodu zależą od proporcji krwi teutońskiej w populacji

 Między rasami (zwłaszcza teutońską i żydowską, która jest wysoce uzdolniona, wpływowe i działa destrukcyjnie) toczy się walka o przywództwo - zakładał zwycięstwo Germanów nad Żydami

 Krytycznie odnosił się do uniwersalistycznej idei postępu, który prowadzi do chaosu i zagubienia się człowieka i opacznego pojmowania przezeń wolności (przyczyną jest liberalizm i demokracja)

GOBINEAU Joseph Arthur de (1816-1882) str. 157

 Twórca teorii rasizmu, autor rasistowskiej teorii dziejów

 Rasy występujące wśród ludzi z natury nie są równe, przeprowadził więc klasyfikację według koloru skóry

 Rasa biała (aryjska): wysocy blondyni o niebieskich oczach, cechy to zmysłowość, inteligencja, energia, talent organizowania świata, poczucie honoru, bezinteresowność, odwaga, wojowniczość, zmysł ładu i harmonii (panowie i władcy) - kiedyś kultura hinduska, potem Grecy, Rzymianie, ludy teutońskie i wreszcie Francuzi (ariogermańska arystokracja francuska), najgorsi wśród białych to Słowianie i Niemcy

 Rasa żółta (męska): średni wzrost, ciemne włosy, cechy to wytrwałość, praktyczność, utylitarystyczne nastawienie, brak idealizmu i fantazji, przeciętna inteligencja (urodzeni kupcy)

 Rasa czarna (kobieca): uczuciowa, pobudliwa, zmysłowa, niezdolna do organizowania własnego życia i świata zewnętrznego, o słabej woli, z dużą fantazją i wybitnymi uzdolnieniami artystycznymi

 Ludzkość od wieków przeżywa mieszanie się ras, co prowadzi do społecznego chaosu, załamania barier klasowych, a w rezultacie szerzenia idei demokratycznych, które degenerują kulturę europejską

 Wartość społeczeństwa zależy od czystości rasowej członków, przewagi czynników wartościowych nad mniej wartościowymi

MUSSOLINI Benito (1883-1945) str. 317

 Twórca i wódz włoskiego faszyzmu, autor: „Doktryna faszyzmu”

 Faszyzm wziął się z kryzysu społeczno-ekonomicznego po I WŚ, czerpał inspirację z absolutyzowania państwa (Hegel), rewolucyjnego syndykalizmu (Sorel), elitaryzmu (Pareto), historiografii imperialistycznej, nacjonalizmu (Corradini), idei wodzostwa charyzmatycznego (Nietzsche)

 Odrzucał indywidualizm liberalny, klasowy kolektywizm, sprzeciw wobec demokracji opartej na suwerenności narodu (założenie parlamentaryzmu i obywatelskich wolności), radykalny antykomunista

 Kult państwa (totalnego) - absolut i byt doskonały, istniejący sam w sobie, przez siebie, prymat w odniesieniu do jednostek, grup społecznych (wobec państwa są relatywne), powinno ogarniać i podporządkować sobie całe społeczeństwo

 Legitymacja władzy państwowej do ingerowania w każdy przejaw życia społecznego - indywidualnego i społecznego, charakter skrajnie antyindywidualistyczny władzy

 W gospodarce korporacjonizm (solidarna współpraca pracowników i pracodawców tej samej branży

HITLER Adolf (1889-1945) str. 193

 Ideolog narodowego socjalizmu, autor: „Mein Kampf”

 Nie stworzył własnej doktryny, łączył elementy volkizmu, socjaldarwinizmu, geopolityki, nihilizmu, immoralizmu, antyliberalizmu, antydemokratyzmu

 Główny element koncepcji to rasistowska i solidarystyczna, przepojona wolą walki idea niemieckiej wspólnoty narodowej, której potrzeby i interesy wyznaczają zadania autorytarnego i totalitarnego państwa będącego środkiem do celu (zapewnienie rozwoju narodowi)

 Naród, Rzesza Niemiecka i jej przywódca stanowią całość, opartą na zasadzie wodzostwa, wykluczającej wszelkiej formy parlamentaryzmu, demokratyzmu i federalizmu (rozbudowany aparat partyjno-państwowy)

 Stosunki społeczne i polityczno-ekonomiczne ułożone na zasadach socjalizmu o cechach narodowych - współpraca i współodpowiedzialność obywateli za losy narodu (w miejsce kapitalistycznej rywalizacji)

 Przeciwieństwem i zagrożeniem dla niemieckiej wspólnoty byli Żydzi, których należało wręcz eksterminować

13. Doktryna socjologiczna

PARETO Vilfredo (1848-1923) str. 341

 Twórca socjologicznej teorii krążenia elit, autor: „Uczucia i działania, fragmenty socjologiczne”

 Przeciwstawienie nauki i życia oraz myślenia logiczno-eksperymentalnego i potocznego, dominacja pozaracjonalnych i podświadomych czynników postępowania

 Istnieje relacja między celem i środkami urzeczywistnienia (w pozalogicznych działaniach jej nie ma, źródłem postępowania stan psychiczny) - człowiek postępuje jak postępuje, gdyż żywi przekonanie (wyraz uczuć będących wyrazem popędu, który skłania do danego zachowania)

 Derywacje to irracjonalne i zmienne przekonania, 4 rodzaje w zależności od tego, do czego się odnoszą (twierdzeń, autorytetów, uczuć, zasad)

 Popędy determinujące postępowanie określił mianem rezyduów (kombinacji, utrwalania grupy, wewnętrznych uczuć, towarzyskości, indywidualizmu, seksu) - wzajemnie oddziałują z derywacjami, czego przejawem jest zależność ideologicznej „nadbudowy” od psychologicznej „bazy”

 Teoria systemu socjologicznego (cechuje go równowaga, falowy charakter i homogeniczność) i z jego analizy koncepcja elitaryzmu (uzasadniana ciągłą walką o byt, która determinuje rozwój)

 Społeczeństwo dzieli się na elitę i masy, jednostki wybitne w obu, gdy te z klas niższych są dopuszczane do klasy wyższej, dopóty elita jest przy władzy, inaczej poprzez odwołanie do rezyduów masa stworzy nowe derywacje i przejmie władzę

 Historia jest ciągłą zmianą elit rządzących znajdujących się w ciągłym ruchu, stąd wykluczone są idee postępu, parlamentaryzmu i egalitaryzmu

DURKHEIM Emile (1858 - 1917) str. 102

 Współtwórca francuskiej szkoły socjologicznej, „Zasady metody socjologicznej”

 Zjawiska społeczne jak rzeczy, czyli bez emocji (Comte), w badaniu zjawisk społecznych metoda pozytywna (jak w naukach przyrodniczych)

 Istnieje świadomość zbiorowa (odrzucił koncepcję atomistyczną), społeczeństwo odrębnym bytem o specyficznych cechach, niewystępujących u pojedynczych jednostek

 Za solidarnością społeczną: jednolitość myśli, działań społecznych, podział pracy, wymuszający współpracę i prawo

 Do nowych form organizacji społeczeństwa trzeba państwa i ujawnienia ideałów społecznych

 2 rodzaje solidarności: mechaniczna (społeczeństwo pierwotne, jednakowe zachowania, wymuszane przez państwo, uchwalające represyjne prawo karne), organiczna (społeczeństwo przemysłowe, różnorodne działania z podziału pracy, odzwierciedlane w prawie, stąd wielość dziedzin prawa - handlowe, rodzinne, administracyjne i zobowiązań, dla których właściwa jest sankcja restytutywna)

 Nowoczesne państwo: ideały równości, wolności, sprawiedliwości, solidarność organiczna, państwo „administruje” nie rządzi

DUGUIT Leon (1859 - 1928) str. 100

 Negował koncepcję prawa pozytywnego, twórca solidaryzmu

 Człowiek istotą świadomą i społeczną (Durkheim), istnieje odwieczna zasada nakazująca człowiekowi tworzyć solidarność wspólnoty, żyć w społeczeństwie

 Świadome naruszanie norm spotyka się z reakcją zbiorowości, przy niższym rozwoju społecznym grupa odpowiada spontanicznie, nie stosuje środków przymusu, na wyższym poziomie jednostki silne i inteligentne biorą na siebie obowiązek reagowania (przesłanka powstania państwa z jednostek silnych i słabych, rządzących i rządzonych, gdzie rządzący tworzą ramy przymusu i stanowią sankcje)

 Chwila zabezpieczenia norm społecznych przymusem oznacza pojawienie się prawa

 Przepisy prawa: normatywne (nakaz lub zakaz zachowania, wynikają z normy społecznej solidarności i przekształcają się wraz z rozwojem społeczeństwa) lub techniczne (organizują reakcje i sankcje dla norm)

 Państwo nie tworzy prawa, lecz odkrywa żywiołowo tworzące się normy, stąd prawdziwe prawo jest ponad ustawodawcą, reguła normatywna ma swe źródło w świadomości, że pewne czyny konsolidują społeczeństwo, a inne destruują

 O powstaniu norm zgodnie decyduje społeczeństwo, które określa zachowania jednostki jako zbieżne lub rozbieżne z interesem ogółu, jednostka ma bowiem obowiązki wobec społeczności, których zakres zależy od jej pozycji

 Obowiązek dbania o swój rozwój, wspólnota gwarantuje prawo do rozwoju, życie w grupie wyklucza bezczynność, państwo może wymusić aktywność

Własność w kategoriach społecznych właściciela, obowiązek wykorzystania rzeczy zgodnie z przeznaczeniem (zaniechanie powoduje reakcję władzy, która zmusza

WEBER Max (1864-1920) str. 475

 Twórca socjologii polityki i prekursor socjologii religii, autor: „Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, „Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej”

 Ściśle odróżniał panowanie (rzeczywiste podporządkowanie się określonych podmiotów instytucjom władczym) od władzy (potencjalna możliwość przysługująca jednostce lub wielu jednostkom panowania, postępowania według własnej woli, nawet przy sprzeciwie lub oporze innych)

 Cechy władzy: 1)stosunek wolicjonalny (możliwość rozkazywania jednostronnego i wymuszania posłuszeństwa) 2)swoista monopolistyczna funkcja przymusu 3)nosiciel władzy (związek polityczny np. państwo) 4)indywidualizm cech przywódczych organizacji politycznej

 Rodzaje panowania: 1)tradycyjne (tradycja historyczna rodów lub grup) 2)charyzmatyczne (święte i magiczne umiejętności władcy) 3)legalne (racjonalne lub biurokratyczne) - prawne drogi sankcjonujące przez dany podmiot władzy gwarantują podporządkowanie jego woli na zasadzie podporządkowania się wymogom prawa (w demokracji)

 Najefektywniejsza biurokracja: organizacyjny i techniczny perfekcjonizm urzędników, dzięki któremu panowanie takie uzyskuje status samodzielności i neutralności wobec klasy dominującej w społeczeństwie

 Model gospodarczy Zachodu (kapitalizm) jest najbardziej dojrzały, ciągle udoskonalany przez poprawianie organizacji przedsiębiorstw przy gwarancji zasady wolności pracy, specyficzny „duch kapitalizmu” (gospodarczy etos, oparty na etyce purytańskiej), do jego wykształcenia przyczyniła się też religia protestancka

14. „Socjalizm naukowy

MARKS Karol Henryk (1818-1883) str. 293

 Twórca socjalizmu naukowego, przedstawiciel materializmu dialektycznego i historycznego

 „Kapitał”, „Nędza filozofii”, „Walki klasowe”, „Rewolucja i kontrrewolucja”

 Zjawiska w przyrodzie są powiązane i całością pozostającą w ruchu, zmiany ilościowe przechodzą w jakościowe, rozwój społeczny wyznaczają zmiany jakościowe i doskonalą one państwo i społeczeństwo

 Zjawiska przyrodnicze i społeczne mają cechy sprzeczne, które powodują ich walkę i rozwój

 Formy polityczne kształtują się w zależności od stosunków produkcyjnych, których zmiana prowadzi do zmiany sił wytwórczych

 Wyróżnił bazę, nadbudowę i formę świadomości społecznej - podstawą jest posiadanie i organizowanie środków produkcji, które wpływają na instytucje prawne (to już nadbudowa), a uwieńczeniem jest świadomość prawna, moralna, artystyczna, która oddziałuje na bazę za pomocą sprzężenia zwrotnego

 Teoria walki klas - społeczeństwo klasowe powstało w wyniku rozkładu wspólnoty pierwotnej i teraz trwa antagonizm ze względu na stosunek do środków produkcji

 Antagonizm między klasami prowadzi do walki klas - siła napędowa rozwoju społeczeństwa

 Proletariat musi doprowadzić do rewolucji, a ta do społeczeństwa bezklasowego - świadomość klasowa odgrywa bardzo istotną rolę

ENGELS Fryderyk (1820-1895) str. 107

 Przedstawiciel socjalizmu naukowego, materializmu dialektycznego i historycznego

 „Manifest komunistyczny”, „Święta rodzina”, „Klasa robotnicza a kwestia chłopska”

 Krytyk własności prywatnej, czynnik sprawczy podziału klasowego i powstania państwa (celem państwa zapewnienie panowania rządzącym przez legalny przymus)

 Drogą do przejęcia władzy przez robotników jest rewolucja, która zlikwiduje wyzysk i własność prywatną (zanik klas średnich i koncentracja kapitału)

 Brak porozumienia między interesem indywidualnym a powszechnym - oparcie ustroju na gospodarce planowej ma zaprowadzić ustrój równości społecznej

 Materializm historyczny: rozwój ekonomiczny społeczeństwa jest siłą sprawczą przemian cywilizacji ludzkiej (wpływ na ideologię, która nadaje fałszywą świadomość, wynikającą z uwarunkowań przynależności klasowej)

 Materializm dialektyczny: skutek działania prawa negacji negacji to powstanie społeczeństwa bezklasowego

15. Teorie socjalistyczne i komunistyczne

KAUTSKY Karl (1854-1938) str. 231

 Socjalista, ortodoks marksistowski, socjaldarwinista

 Światem rządzą powszechne i nieodmienne prawa („przyrodnicza konieczność”), które determinują rozwój ludzkości - ścisły determinizm i historia ludzka to dalszy ciąg historii naturalnej, stąd po kapitalizmie musi nastąpić socjalizm, bo ten pierwszy nie radzi sobie z wytworzonymi przez siebie warunkami technologicznymi

 Socjalizm to wolna i świadoma aktywność klasy robotniczej, rewolucja musi być przeprowadzona z „dojrzałością ekonomiczną”

 Krytyk Lenina („nowa klasa wyzyskiwaczy”) - mylnie powoływał się on na Marksa, usprawiedliwiając dyktaturę proletariatu jako przeciwstawność demokracji, grzechem bolszewizmu zgniecenie form demokratycznych i wprowadzenie rządów despotycznej mniejszości

LENIN Władimir Iljicz (1870-1924) str. 262

 „Krok naprzód, dwa kroki wstecz”, „O prawie narodów do samookreślenie”, „Państwo i rewolucja”

 Uważał się za jedynego spadkobiercę Marksa, bo rewolucja proletariacka wydała mu się zgodna z nauką materializmu dialektycznego

 Urzeczywistnieniem marksizmu ma być państwo rządzone przy pomocy dyktatury proletariatu, historycznie pierwsza forma realizująca demokrację dla ludu

 Proletariat ma walczyć poprzez przejęcie władzy z pozostałościami kapitalizmu, może stosować środki przemocy w sytuacji obiektywnego zagrożenia państwa, musi zburzyć dawny aparat państwowy

 Partia komunistyczna ma do spełnienia rolę decydującą, musi wychowywać społeczeństwo, by rewolucja ogarnęła cały świat przez wspólną walkę robotników z kapitalistami

 Po zwycięstwie proletariackiej rewolucji znikną przeciwieństwa klasowe, państwo jako narzędzie ucisku, państwo zniknie wraz z urzeczywistnieniem zasady „każdy wedle swoich zdolności, każdemu według jego potrzeb”

STALIN Józef (1879 - 1953) str. 441

 Dobry wujek rozdający cukierki, uważał się za jedynego spadkobiercę Marksa i Lenina

 Naród jako zbiorowość o jedności języka, terytorium, życia ekonomicznego, kultury

 Socjaldemokracja uznając prawo narodów do politycznej separacji (utworzenia własnego państwa), nie zamierza popierać tendencji separatystycznych, ale uzależnia sprawę od każdorazowych interesów klasy robotniczej, inaczej niż Kautsky uważał, że separatyzm może być narzędziem służącym burżuazji

 Teoria „budowy socjalizmu w jednym kraju” (polemika z permanentną rewolucją Trockiego) - należy zbudować socjalizm w jednym kraju i zabezpieczyć młode państwo komunistyczne przed interwencją kapitalistyczną

 Szybko zbudować społeczeństwo socjalistyczne, zagrożenie ze strony kapitalizmu dopełnione tezą o narastaniu sprzeczności klasowych w miarę budowy socjalizmu

 Walka klasowa głównym czynnikiem ideologicznym - masowa kolektywizacja rolnictwa (zlikwidować kułaków jako klasę), eliminacja chłopstwa doprowadzi do wprowadzenia komunizmu, w którym nie będzie klas społecznych

 Walką klas usprawiedliwiano masowy terror i ludobójstwo

TROCKI Lew (1879 - 1940) str. 466

 Marksista, krytyk stalinizmu, nie lubił cukierków od Stalina

 Propagator koncepcji „permanentnej rewolucji” (twórca: socjaldemokrata niemiecki Parvus) - rewolucja socjalistyczna w Rosji rozprzestrzeni się na inne kraje

 Wadą rewolucji masowy udział chłopstwa, co może stanowić zagrożenie dla zwycięstwa proletariatu, dlatego rosyjska klasa robotnicza powinna szukać oparcia w międzynarodowym proletariacie, którego zwycięstwo ugruntuje jej wygraną

 Krytyka stalinowskiego terroru, władza przeszła w ZSRR w ręce biurokratów, którzy niszczą awangardę proletariatu, biurokracja to kasta, która wywłaszcza politycznie proletariat i wprowadza brutalny despotyzm

 Przyczyna degeneracji: pierwszy okres rewolucji bolszewickiej, biurokracja powstała jako organ klasy robotniczej, podjęła się dystrybucji dóbr, zaczęła nadawać sobie przywileje i stanęła ponad masami - trzeba ją usunąć następną rewolucją

 Krytyk demokracji i swobód obywatelskich, rządy sprawują ci, którzy prowadzą „słuszną” politykę („demokracja sowiecka” nie polega na ustaleniu słuszności w drodze zwalczających się ugrupowań, które zabiegają o poparcie ludzi), demokracja i wolność jedynie dla „partii sowieckiej” (od partii bolszewickiej, frakcji trockistowskiej), wolność i prawa obywatelskie uznane w granicach socjalistycznej dyktatury proletariatu

HERCEN Aleksander Iwanowicz (1812 - 1870) str. 189

 Rosyjski myśliciel demokratyczny, przedstawiciel opozycji antycarskiej, bliski okcydentalizmowi, ale bardziej słowianofilstwo

 Koncepcja „socjalizmu rosyjskiego”: socjalizm utopijny, filozofia Cieszkowskiego (racjonalizm z irracjonalizmem, immanencja z transcendencją, postęp z tradycją, chrześcijaństwo z socjalizmem), mistycyzm, chiliazm

 Przejście od epoki „bezpośredniości” (starożytność) poprzez etap „refleksji” (średniowiecze) ku najwyższemu stadium rozwoju (socjalizm - zaprzeczenie burżuazyjnego indywidualizmu)

 Krytyk liberalizmu, kapitalizmu (pokłosie renesansu), dlatego trzeba rewolucyjnych przeobrażeń, do których nie nadaje się Zachód (skażony liberalizmem), lecz feudalna Rosja, która ma znaczny potencjał twórczy i zalążek nowego ustroju (chłopska gmina)

 Rosji pomoże także władza państwowa, jeżeli podejmie się reform (a jest na nie szansa przy polityce wewnętrznej Aleksandra II), nadzieja także w inteligencji (poczucie dziejowej misji Rosji, która jest niedoceniana przez innych)

 Rosja ma predyspozycje do odrodzenia zasad ludzkości (np. sprawiedliwości)

 Ważna rola jednostek, gdy mają „zasadę osobowości” - wybitne cechy indywidualne, stąd przeciwnik teorii Hegla o „rozumnej” historii, wierzył w możliwość przeskoczenia pewnych etapów rozwoju

PLECHANOW Gieorgij Walentynowicz (1856 - 1918) str. 364

 Główny przedstawiciel rosyjskiego marksizmu, „Socjalizm i walka polityczna”

 Dziejowa konieczność przekształcenia się kapitalizmu w socjalizm

 Przemiany historyczne zależne od rozwoju narzędzi pracy (umiejętność ich wytwarzania określa swoistość gatunku ludzkiego i więzi społecznej)

 Poziom sił wytwórczych określa poziom umysłowy społeczeństwa i poziom techniki, który udoskonala produkcję, człowiek nieustannie się zmienia pod wpływem okoliczności zewnętrznych, nie ma żadnej niezmiennej natury ludzkiej

 Na podstawie poziomu sił wytwórczych utrwalają się stosunki produkcji, ich wpływ formułuje instytucje polityczne, psychikę społeczeństwa, formy ideologiczne

 Krytycznie odnosił się do bolszewizmu - proletariat powinien współpracować z burżuazją w walce o cele demokratyczne, bo jest ona zainteresowana w zniesieniu absolutyzmu, europeizacji Rosji, ustanowieniu liberalnych instytucji

 Najbliższym celem powinna być rewolucja ogólnonarodowa, nie tylko socjalistyczna

 Potępiał przewrót bolszewicki - po rewolucji burżuazyjnej nie powinna od razu dokonać się rewolucja proletariacka, zarzucał Leninowi blankizm, jakobinizm, woluntaryzm oraz dążenie do spiskowego przyspieszenia rozwoju społecznego

 Nie pokładał nadziei w chłopstwie jako sojuszniku proletariatu (przeciwnie Lenin)

16. Pozytywizm prawniczy

AUSTIN John (1790-1859) str. 19

 Twórca jurysprudencji, odmiany pozytywizmu prawniczego

 Zaczął od ustalenia znaczenia i zakresu terminu „prawo”

 Prawo w kontekście niewłaściwego tego słowa sensie: 1) pewne konieczności występujące w świecie przyrodniczym lub społecznym niezależnie od ludzkiej woli lub świadomości 2) prawa bez sankcji państwowej, które akceptowane są w społeczeństwie w sposób dorozumiany na zasadzie dobrowolnej akceptacji (np. prawa mody, kodeksy honorowe) - „pozytywna moralność”

 Prawo we właściwym znaczeniu to reguły myślącej istoty dla innej myślącej istoty, nad którą ma władzę: 1) prawo boskie, prawo natury 2) prawa ludzkie a) od osób działających we własnym imieniu (adresaci zwyczajowo posłuszni) i b) od osób działających z czyjegoś upoważnienia

 Prawo w najściślejszym znaczeniu to prawo pozytywne: system wzajemnie uwarunkowanych reguł, będących zbiorem popartych sankcją rozkazów (w aktach prawnych lub dorozumiany, o charakterze generalnym lub abstrakcyjnym) z woli suwerena (woluntarystyczna teoria prawa jako rozkazu suwerena - podmiot władzy zwierzchniej, któremu zwykł się podporządkowywać ogół, suweren de iure lub de facto, który jest ważniejszy, bo pierwotny wobec porządku prawnego)

 Nawet suweren, który jest pierwotny, tworzy prawo nie w sposób dowolny, bo musi uwzględnić racjonalną kalkulację i opinię publiczną

 Prawem ze względu na tożsamość i rozkaz suwerena nie jest prawo międzynarodowe, prawa podmiotowe i normy konstytucyjne (są normami moralnymi)

JELLINEK Georg (1851-1911) str. 223

 Pozytywista prawniczy, twórca teorii prawa jako „etycznego minimum”

 Postawił tezę o pochodzeniu praw podstawowych z walki o wolność religijną i wolność sumienia

 Psychologiczna definicja społeczeństwa: „ogół ujawniających się w świecie zewnętrznym psychologicznych związków między ludźmi”

 Obowiązywanie norm powinno być aprobowane przez rządzących i rządzonych, stąd teoria o normatywnej sile faktu (normatywne działanie rzeczywistości) - fakty społeczne tworzą prawo poprzez częstotliwość swojego występowania

 „Prawo to regulujący zewnętrzne zachowanie się ludzi względem siebie zespół norm, ustanowionych przez uznany autorytet zewnętrzny, których przestrzeganie zapewnione jest przez zewnętrzną siłę” - musi istnieć świadomość obowiązywania prawa, przymus państwowy wzmacnia gwarancje pozapaństwowe

 Teoria suwerenności: suwerenność ma charakter formalny, suwerenna jest władza, która nie zna wyższej od siebie

 Połączenie powyższych pozwoliło mu wyprowadzić definicję państwa (3 elementy): „państwo to wyposażona we władzę suwerenną jedność związkowa osiadłych ludzi”

 Teoria subiektywnych praw publicznych jako podstawa myśli prawnopaństwowej, rozróżnienie publicznych stosunków w ramach pojęcia status (pasywny, negatywny, pozytywny i aktywny) jako baza obywatelskich obowiązków i indywidualnych praw wolnościowych i politycznych praw współdziałania

IHERING Rudolf von (1818-1892) str. 210

 Przedstawiciel pozytywizmu prawniczego, twórca jurysprudencji socjologicznej

 Przechodził ewolucję poglądów - początkowo prawno-pojęciowa szkoła historyczna, potem „ogólna nauka natury” (dostrzegał wewnętrzną rozumność prawa), wreszcie „prawnoteoretyczne nawrócenie”

 Stworzył metodę formalno-dogmatyczną - dogmatyka prawa rozwija „organizm” prawa i poprzez wyższą jurysprudencję „konstrukcję” (niższe szczeble poznania to analiza i koncentracja) odkrywać pojęcia prawne i zasady prawne, prawo powstaje samowolnie, w sposób despotyczny

 Potem akcent położony na „moment celu” - nawiązanie do Comta, Austina i Benthama - prawo produktem zmieniających się celów, który wybija się w walce (nie przez logikę), człowiek nie ma wrodzonych poczucia prawa i moralności, a jedynie odbicie chwilowej rzeczywistości

 Prawo oprócz systemu celów zawiera też system ich urzeczywistniania - przymus (pierwotny czynnik powstania prawa), definicja formalna prawa: „wzór obowiązujących w państwie norm przymusu” (materialna: „suma gwarantowanych przez państwo warunków życia społeczeństwa”)

 Uważał, że każde prawo jest prawem wywalczonym - „walka o prawo”

 Położył podwaliny pod socjologię prawa - społeczeństwo i państwo urzeczywistnia cele na gruncie koincydencji egoistycznych i indywidualnych interesów (pewne zaprzeczenie autonomii prawa, ograniczone widzeniem w historii „objawienia Boga”)

17. Polska myśl polityczna XIX/XX wieku

PIŁSUDSKI Józef Klemens (1867-1935) str. 354

 „Jak stałem się socjalistą”, „Bibuła”, „Polityka walki czynnej”

 Podstawowym zagadnieniem niepodległość Polski - prowadzi do niej zryw powstańczy oparty na robotnikach, który wprowadzi republikę demokratyczną, a w drodze późniejszych reform parlamentarnych zaprowadzony zostanie socjalizm

 Niepodległa Polska nawiązuje granicami do Polski Jagiellonów, koncepcja federacyjna chroni od Rosji, jest czynnikiem stabilizacyjnym w Europie Środkowowschodniej

 Państwo szanuje mniejszości narodowe i religijne, wielonarodowe

 Państwo nadrzędne nad formami organizacji społeczeństwa (stąd m.in. krytyka nacjonalizmu)

 Przeciwnik partii politycznych (uzurpują sobie prawo do rządzenia), rzecznik silnej władzy wykonawczej prezydenta, który sprawuje władzę dla dobra powszechnego

DMOWSKI Roman (1855-1927) str. 96

 „Myśli nowoczesnego Polaka”, „Kościół, naród, państwo”, „Przewrót”, „Dziedzictwo”

 Naczelnym pojęciem naród (byt trwały, rozwijający się, z własną duszą) - wspólnota kultury, języka, wierzeń, tradycji jako ciągłość pokoleniowa

 Dobro narodu głównym celem (patriotyzm = nacjonalizm), ścisły związek jednostki ze społeczeństwem, podporządkowanie interesowi narodowemu własnych celów

 Ewolucyjna polityka prorosyjska (przeciwnik zrywów rewolucyjnych), wróg Niemiec, przeciwnik socjalizmu i parlamentaryzmu

 Rzeczpospolita republiką parlamentarną z demokratycznym rządem, granice na zasadach etnicznych

 Antysemita (antysemityzm społeczny), przeciwnik ruchów masońskich

18. Krytyka totalitaryzmu

ARENDT Hannah (1906-1975) str. 9

 Krytyk totalitaryzmu, autorka: „Korzenie totalitaryzmu”, „Rzecz o banalności zła”, „O rewolucji”

 Od Rzymu republikańskiego postępuje rozdział sfery prywatnej (przemoc i hierarchizacja) od sfery publicznej (równe traktowanie podmiotów), równowagę utrzymuje rzymska triada (religia, autorytet i tradycja)

 System ten naruszyło chrześcijaństwo, które pozbawiło władzę publiczną sankcji religijnych, by z czasem zupełnie zatrzeć różnice między sferą publiczną a prywatną, co skutkuje alienacją człowieka w społeczeństwie

 Alienacja i atomizacja powodują wykształcenie homogenicznego społeczeństwa masowego, podatnego na demagogie i ideologie postulujące zniszczenie tradycyjnych struktur - stąd nasilenie ruchów rewolucyjnych i narodziny ustrojów totalitarnych

 Inne źródło totalitaryzmu to państwa narodowe (ich pan-ruchy, antysemityzm, podział według kryteriów przynależności plemiennej prowadzi do negacji uprawnień człowieka i obywatela)

 Totalitaryzm: banalizacja zła, irracjonalny terror (cel sam w sobie, bez związku z ideologią, odczłowieczenie ofiar, które tracą całkiem status prawny)

 Rewolucja dąży zawsze do rozszerzenia wolności publicznej, gdy oprócz haseł wolności człowieka podnosi ona hasła wyzwolenia społecznego metodami politycznymi (jak francuska i bolszewicka), traci zasadę równości i stosuje terror, jeżeli tego nie robi (rewolucja amerykańska), to może się odrodzić tradycja republikańska

POPPER Karl Raimund (1902-1994) str. 370

 Filozof, logik, autor: „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie”, „Wiedza obiektywna”, „Nędza historyzmu”

 Społeczeństwo otwarte przeciwstawione zamkniętemu (totalitarne - wynikające z doktryn faszystowskich i komunistycznych oraz przeświadczeń filozofów o tym, że historia ma sens)

 W społeczeństwie totalitarnym jednostki, które rozpoznały cel historii, roszczą sobie prawo kierowania ogółem, człowiek bezwolnym narzędziem, brak systemu wartości, swobody myśli, aktywności

 Społeczeństwo otwarte: tolerancyjne, świadome względności swych przekonań, zdolne do zmian, demokratyczne (z płynną zmianą władzy, przy znaczeniu systemów dwupartyjnych i większościowych z kontrolą społeczeństwa i opozycji), eksponujące swą podmiotowość z w stosunkach z władzą i innymi

 Odrzucił metodę indukcyjną na rzecz falsyfikacji: formułowanie teorii o charakterze rozwiązań tymczasowych i poddanie ich rygorystycznemu dedukcyjnemu testowaniu, ukierunkowanemu na falsyfikację a nie potwierdzenie hipotez - skłania do doskonalenia teorii, ocena teorii wiarygodnych (niesfalsyfikowanych) przez pryzmat zdolności do przewidywania nowych faktów, niewystępujących w chwili jej formułowania

FROMM Erich (1900 - 1980) str. 138

 Krytyk totalitaryzmu, twórca psychoanalizy humanistycznej, „Ucieczka od wolności”, „Zdrowe społeczeństwo”, „O sztuce miłości”, „Mieć czy być?”

 Natura ludzka posiada realność psychiczną wyprzedza socjalizacyjne działania społeczeństwa, obejmując specyficzne cechy gatunkowe człowieka (wolność, rozum, świadomość) - człowiek nie tylko zaspokaja potrzeby biologiczne, ale odnajduje też pożądany układ „odniesienia i czci”, konieczny dla stanu „normalności i zdrowia psychicznego” (uzgadnia działania z właściwą sobie naturą gatunkową i potrzebami)

 Czynniki decydują o potrzebie twórczości człowieka w obrębie zmieniającej się grupy, o społeczeństwie decyduje większość, wywiera wpływ na pozostałych, ludzie mają też skłonność do bezpieczeństwa

 Ludzkość z naturalnego ładu, potrzeba twórczości i bezpieczeństwa się sprzeciwiają, człowiek chce wolności, ale boi się jej, bo oznacza ona pełną odpowiedzialność (nie daje pełni bezpieczeństwa), „uciekają od wolności” do autorytetów, te zwalniają od ciężarów wolności w zamkniętych systemach, ucieczka fałszywa od izolacji przez rezygnację z siebie

 Różne typy charakterologiczne, najlepsze jednostki produktywne (szukają porozumienia nie przez konformizm i agresję, ale życzliwość połączoną z inicjatywą i nonkonformizmem)

 Rozwój (postęp nauki techniki, upowszechnienie oświaty, demokratyzacja) nie dają gwarancji „zdrowego społeczeństwa”, podstawą przyszłej wspólnoty i „narodzin człowieka” miłość („sztuka, tak samo jak sztuką jest życie”)

ARON Raymond (1929 - 1983) str. 11

 Teoretyk demoliberalizmu, krytyk totalitaryzmu, „Opium intelektualistów”

 Krytykował zwłaszcza komunizm, jako utopijny - zaspokojenie potrzeb, realizacja „wolności od biedy” spowoduje wygaśnięcie atrakcyjności takich ideologii

 Zagrożeniem wolności system monopartyjny (totalitarny) - znoszone podstawowe prawa i wolności w imię ideologicznych celów (ideologia to całościowy obraz historii powszechnej, w którym mieści się zarys przyszłości i postulat działania na jej rzecz, więc tylko komunizm to ideologia polityczna)

 Idea komunizmu intelektualistów (Sartre) to „świecka religia”, która wypełnia niedostatki kapitalizmu, ale wydarzenia 1956 r. pokazały jej anachronizm i antyhumanistyczny dogmatyzm, więc nastąpi „koniec ery ideologii”, a intelektualiści, kochający ludzi, szanujący prawdę, odkryją granicę nadającego się do usprawiedliwienia działania politycznego

 Odrzucenie ideologii totalitarnych ze względu na wolność jednostki - by zabezpieczyć jej nienaruszalność konieczne są gwarancje instytucjonalne (trójpodział Monteskiusza, nakaz wykluczenia jednostek uprawnionych do swobodnego kształtowania sytuacji innych) i wymaganie określonego zachowania od ludzi

 Wolność to prawo i obowiązek (każdy należy do siebie, podlega tylko sobie, ale w granicach wyznaczonych przez potrzebę przetrwania zbiorowości), wolność to wolność obywatelska, a nie anarchia i dowolne zachowanie

 Różnicę w społeczeństwach przemysłowych czyni system polityczny (komunizm i kapitalizm mają podobny wzrost ekonomiczny), ale liberalna demokracja to wolna gra polityczna między partiami i rządem a grupami społecznymi, w komunizmie rywalizacji takiej nie ma, partia realizuje wbrew zapowiedzi interesy klasy rządzącej

 Liberalna demokracja: legalizm, pluralizm, wolna gra rynkowa; komunizm: rewolucja zamiast konstytucji, ideokracja, monopol władzy, biurokratyzacja, ograniczenie wolności; chciał państwa dobrobytu

19. Autorytaryzm

HOTMAN Francois (1524-1590) str. 203

 Ideolog antyabsolutyzmu z kręgów hugenockich (doktryna monarchomachów)

 Dawne prawa, zwyczaje i religia powinny określać porządek polityczny w państwie, ograniczając wolę monarchy - na poparcie argumenty historyczne (np. elekcyjny charakter monarchii, bo tak robili Frankowie i Galowie)

 Naród powinien mieć wpływ na to, kto nad nim panuje - trzeba umocnić rolę Stanów Generalnych jako przedstawiciela narodu (emanacja suwerenności, faktyczny suweren)

 Suwerenność to trwała i najwyższa oraz nieograniczona władza tworzenia i znoszenia prawa (jak Bodin), suwerenność nigdy nie przechodzi w całości na monarchę, nawet gdy naród się jej zrzeknie (dlatego Stany powinny posiadać władzę ostateczną w państwie, a monarchowie współpracować z nimi przy najważniejszych sprawach)

 Stany powołane są do ochrony praw fundamentalnych, powinny więc zajmować miejsce uprzywilejowane w strukturze władzy, ale osłabili je katoliccy dostojnicy kościelni i królewscy prawnicy

20. Teoria państwa dobrobytu

KEYNES John Maynard (1883-1946) str. 237

 Ekonomista, teoretyk interwencjonizmu państwowego, twórca podstaw państwa dobrobytu

 „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”, „Koniec leseferyzmu”

 Założenie stałości płac i cen - na system składają się zmienne niezależne, tj. stałe w krótkim czasie (np. psychologiczna skłonność do konsumpcji czy oszczędności) i zmienne zależne (dochód narodowy, zatrudnienie)

 Gospodarka może osiągnąć równowagę mimo bezrobocia

 Wielkość popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego wyznacza poziom dochodu narodowego, niskie wydatki prowadzą do nadprodukcji, do likwidacji której jest potrzebna interwencja państwa (forma wydatków inwestycyjnych, które dadzą prace i w konsekwencji tego pieniądze bezrobotnym)

 Wydatki inwestycyjne są ważne dla poziomu dochodu narodowego, wpływają na krańcową skłonność do konsumpcji (negował sens oszczędzania)

 Państwo ma pełnić funkcję stabilizatora gospodarki, prowadząc odpowiednią politykę fiskalną i rezygnując w depresji z budżetowej równowagi na rzecz deficytu

 Inwestycje prywatne wymagają odpowiedniej polityki monetarnej (niskie stopy procentowe kredytów)

21. Teoria konwergencji

BURNHAM James (1905 - 1987) str. 53

 Twórca koncepcji rewolucji menedżerów (jedna z teorii konwergencji)

 Założenie: rozwój społeczeństw prowadzi do likwidacji różnic ideologiczno-ustrojowych, powstaje ujednolicony system społeczno-ekonomiczny (cecha teorii konwergencji)

 Podstawowym mechanizmem upodobnienia: nowa klasa społeczna menedżerów (1) osoby zajmujące się zarządzeniem produkcją i 2) ludzie tworzący ekspercko-techniczną biurokrację na skraju polityki i gospodarki), którą cechuje ujednolicający się światopogląd na poziomie werbalnym (aideologiczność, odrzucenie zysku na rzecz sukcesu zawodowego i społecznego prestiżu, praca na rzec zbiorowości, negacja indywidualności, prywatnej inicjatywy, wolności gospodarczej, własności prywatnej, apoteozujący planowość, zespołowość, uspołecznienie środków produkcji, centralne zarządzanie)

 Rewolucja menedżerów nieunikniona (stopień różny, ZSRR, USA, hitlerowskie Niemcy, upaństwowienie środków produkcji) - proces przejmowania kontroli nad środkami produkcji nie własność, ale podejmowanie decyzji co do dysponowania środkami produkcji przy wykorzystania instrumentów publiczno-prawnych (brak różnic między dominium i imperium)

 Instrumentalne traktowanie innych klas: nieświadomie robotnicy, młodzież, ideologicznie i również nieświadomie filozofowie, pisarze, intelektualiści

SOROKIN Pitirim Aleksandrowicz (1889 - 1969) str. 434

 Przedstawiciel socjologii integralistycznej i teorii konwergencji

 Świat społeczny to zespół całościowych systemów społeczno-kulturowych, dwojako zintegrowanych wewnętrznie: społeczne połączone przyczynowo-funkcjonalnie, kulturowe logicznie i znaczeniowo

 Składnikiem systemu społeczno-kulturowego jest mentalność kulturowa - warunkuje pojmowanie świata, ustala hierarchię wartości, określa kształt wszystkich składników systemu

 Świat społeczny ma dwoistą naturę - społeczno-kulturową, widać ją np. w interakcjach międzyludzkich (społeczeństwo to sieć interakcji, kultura to znaczenia, normy, wartości i ich nośniki, bez regulacji kulturowej życie społeczne niemożliwe)

 2 typy mentalności kulturowej: ideacyjny (zachowawcza, duchowo-religijna, nakierowana na wiarę w uniwersalne wartości, własność i pieniądz służą wyższym celom), zmysłowy (progresywna, materialistyczna, głosi relatywizm, dobra materialne cnotą i miarą wartości człowieka) i idealistyczny (pośredni)

 Konstrukcja teorii zmiany społecznej - dzieje ludzkości to cykl zmian mentalności kulturowej (od ideacyjnej do zmysłowej i na powrót)

 Obecnie od Odrodzenia epoka zmysłowa zmierzająca do ideacyjnej

 Krytykował cywilizację techniczną, urbanizację, kulturę masową, inne nowoczesności

22. Neoliberalizm

FRIEDMAN Milton (1912 - 2006) str. 136

 Ekonomista, neoliberał, twórca monetaryzmu, autor: „Kapitalizm i wolność”, „Intrygujący pieniądz”, „Polityka i tyrania”, „Wolny wybór”

 Krytyka koncepcji państwa opiekuńczego - państwo powinno określać zasady prawne, zapewniać bezpieczeństwo jednostkom i przyjąć odpowiedzialność za pieniądz, przeciwnik interwencjonizmu (brak zdolności do racjonalnego wykorzystania zasobów, obniżenie poziomu oszczędności, motywacji do pracy, wprowadzania innowacji, hamowanie wzrostu gospodarczego, do którego konieczna jest wolność ekonomiczna)

 Podstawową wartością wolność jednostki (brak przymusu), m.in. wolność ekonomiczna (swoboda użytkowania własnych zasobów do osiągania wyznaczonych celów) np. wolność pracy, produkcji, handlu

 Wolność ekonomiczna warunkuje wolność polityczną - umożliwia współpracę jednostek bez przymusu i centralnego planowania (zmniejsza sferę działania państwa), konkurencja rynkowa koordynuje działania ludzi (nie tylko w gospodarce, spontanicznie wykształca się też obyczaj, kultura, język), wolny rynek oferuje dobra pożądane, a nie uznane za takie przez innych

 Twórca pojęcia „naturalna stopa bezrobocia”, autor ilościowej teorii inflacji

BERLIN Isaiah (1909 - 1997) str. 33

 Historyk idei, teoretyk liberalizmu, „Cztery eseje o wolności”

 Odrzucał determinizm - składnik działania to wolność wyboru (niezależna od innych swoboda wyboru jednej z możliwości narzucanych przez zmienne uwarunkowania)

 Wolność kategorią polityczną - wpływa na stosunki między jednostką a władzą, wartość fundamentalna, odróżnia człowieka od zwierząt

 Wyróżnia dwie koncepcje wolności: negatywną (sens politycznej wolności w ograniczeniu przemocy wobec jednostki ze strony władzy z przymusem i innych jednostek, zapewnienie sfer wolnych od ingerencji z zewnątrz) i pozytywną (świadoma akceptacja reguł uznanych za własne, sprawiedliwe, ponadindywidualne, uniwersalne, racjonalne)

 Liberalny ustawodawca uwzględnia rzeczywiste potrzeby, abstrakcyjne hasła są nieważne, walczyć należy o realną wolność teraźniejszości

 Ideologia i religia nie są fundamentem świata, lecz człowiek i to jego siła implikuje zdolność zachowania wolności - osobowości rozumne, otwarte dadzą podstawę państwu opartemu na prawie, zagwarantują ład pozwalający na rozwój osobowości

 Rozdział etyki chrześcijańskiej od etyki politycznej (Machiavelli) - w życiu publicznym brak kryteriów pewnego oddzielenia dobra i zła, w świecie sprzecznych wartości tworzyć oazy wolności (ład, bezpieczeństwo, życie w zgodzie, kierowanie się rozumem dadzą możliwość rozwoju osobowości)

 Równowaga w historii myśli dzięki wielości koncepcji i poglądów, pluralizm pozwala na odrzucenie uniformizacji na rzecz wielości stylów myślenia, konieczność dokonywania wyborów (wolność a równość), nieodłączna cecha ludzkiej egzystencji

 Liberalno-demokratyczne społeczeństwo zachowuje zasadę równowagi sił i wartości i uniknie rozpadu, zachowa ład wewnętrzny, polityka nie daje gwarancji na pewne rozwiązania, nie ma sensu rozważanie postępu dziejowego, współzawodnictwo wartości i interesów jest naturalnym stanem

HAYEK Friedrich August von (1899-1992) str. 181

 Czołowy przedstawiciel neoliberalizmu

 „Droga do zniewolenia”, „Konstytucja wolności”

 Dwa rodzaje porządku społecznego: taxis (ład z celem, realizowany w sposób przemyślany przez jakiś podmiot/-y, np. umowa społeczna) i kosmos (ład bez celu i kształtującego go podmiotu, np. język, common law, wolny rynek)

 Instytucje społeczne i ekonomiczne kształtują się spontanicznie, podlegają ewolucji

 Kierujemy się zasadami sprawiedliwości, życia społecznego i poszanowania własności

 Narzucanie przez państwo gotowych rozwiązań to tracenie kreatywności jednostek

 Spontaniczny porządek rynku - podmioty wpływają na ceny

 Przeciwnik ograniczania jednostki (także przez państwo dobrobytu i idei sprawiedliwości - podstawowa wartość to wolność, konkretnie „wolność od”)

 Własność prywatna, rządy prawa prawdziwego (równe, abstrakcyjne, znane i pewne - nie dla celów jednostki, lecz do realizacji dążeń)

 Model władzy ochroną wolności - zgromadzenie prawodawcze i zarządzające, sąd (naturalna elita starców jest lepsza od masy)

 Przeciwnik planowania w gospodarce - lepszy jest rynek (choć możliwy jest interwencjonizm dla ustalenia minimum socjalnego)

RORTY Richard (ur. 1931) str. 391

 Postmodernistyczny pragmatyzm, „Przygodność, ironia i solidarność”

 Samozwańczy, burżuazyjny liberał, wierzy w cząstkowe reformy zaawansowanego ekonomicznie społeczeństwa, wzrastającą wolność obywateli zdolnych do szczęścia

 Krytyk filozofii fundamentalistycznej - współtwórca pragmatyzmu, przeciw kantyzmowi i fenomenologii oraz filozofii analitycznej, przeciw kategoriom badawczym (wyznacznik tradycji analitycznej: prawda, obiektywność, wiedza), lepsza swobodna, postmodernistyczna odmiana pragmatyzmu

 „Liberalny ironista” - niezbyt poważnie podchodzi do własnych ustaleń, życie intelektualne to rodzaj dyskusji laików

 Metafizyczna tradycja się wyczerpała, odrzucić ją i wprowadzić nowy sposób myślenia i zwroty: zamiast kultury metafizycznej pragmatyczna

 Romantyczny liberał mieszczański (postmodernistyczny), wierzy w sprawiedliwość społeczną, pokojowe reformy społeczeństwa ekonomicznie rozwiniętego, dla trwałości porządku liberalnego lepszy liberalizm niż filozoficzne próby wprowadzenia

 Porządek liberalny to eksperyment, który pojawił się w historii na skutek zbiegu przypadkowych okoliczności i dobrze się odnalazł, bo były ku temu warunki kulturowe i ekonomiczne (nie dlatego, że to manifestacja niezmiennej natury ludzi)

 Warunki są zmienne, więc dla trwałości porządku trzeba nowego opisania liberalnych instytucji i związanych z nimi nadziei nie metafizyki

 Problem relacji między potrzebą indywidualnej autokreacji (prywatne) a solidarnością i sprawiedliwością wobec innych (publiczne) - główne zadanie mieszkańców liberalnej utopii: pilnować, by prywatne perwersje nie powodowały cierpienia innych

 Społeczeństwa nie łączy religia, idea rozumnej natury ludzkiej, nie ma filozoficznych podstaw, więc trzeba zbudować własne idee etyczne i polityczne w dialogu (każdy ma głos i jest wysłuchany) - najważniejsza solidarność, tolerancja, wolność i otwartość

 Sceptyczny dla radykalizmu, bo trzeba odkrywać to co zakryte (prawdziwe przyczyny niesprawiedliwości i wyzysku), celem pojmowanej rozumowo sprawiedliwości nie coraz doskonalsze teorie, lecz uwrażliwienie na cierpienie innych, oczyszczenie, pogłębienie i poświęcenie naszych zdolności na utożsamianie się z innymi (myślenie o innych tak jak o nas samych, w moralnie właściwych kategoriach)

23. Współczesne teorie prawne

KELSEN Hans (1881-1973) str. 232

 Twórca normatywizmu prawniczego, autor: „Podstawowe zagadnienia nauki prawa państwowego”, „Czysta teoria prawa”

 Wpływ filozofii Kanta, na której oparł swoją „czystą naukę prawa”, która wynikała z dwóch dyrektyw metodologicznych: formalizmu i dualizmu poznawczego (inaczej badać sferę rzeczywistości - nauki eksplikatywne, inaczej powinności - nauki prawa)

 Norma prawna ma moc wiążącą niezależnie od skuteczności, pozbawił pozytywizm prawniczy metafizyki, norma prawna to wypowiedź hipotetyczna określająca sposób zachowania się jej adresata oraz sankcję w razie naruszenia, cechą abstrakcyjność i generalność (zastosowanie do norm prawa pozytywnego, niepodlegających wartościowaniu)

 Norma zawsze należy do systemu prawnego, ten jest dynamiczny, uzasadniony w normach kompetencyjnych z konstytucji, powstałej dzięki normie podstawowej (odpowiednik prawa natury) - koncepcja hierarchii norm przy proceduralnej ich zależności

 Państwo osobą prawną stworzoną przez system prawny, hipoteza zdecentralizowanego systemu prawnego lub „idealny punkt”, któremu przypisujemy wszelkie działania ujmowane jako aktywność państwa

 Od rodzaju aktywności zależy forma ustroju państwa (najlepszy liberalny), odrzucał koncepcję suwerenności, bo wyznawał prymat prawa międzynarodowego

PETRAŻYCKI Leon (1867-1931) str. 350

 Twórca psychologicznej teorii prawa, autor: „O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego”, „Psychologia emocjonalna”

 Określił prawo, państwo i procesy społeczne jako subiektywne zjawiska psychiczne, wywodzące się z przejawów intelektualno-emocjonalnych

 Społeczeństwo duchowym obcowaniem, wzajemnym zarażaniem członków grupy wyobrażeniami i emocjami

 W psychice (istotne są wyobrażenia jednostki na dany temat) przeciwko temu co przynosi szkodę rozwijają się emocje repulsywne (antypatie), a dla działających na korzyść emocje atrakcyjne (sympatie)

 Szczególnym rodzajem emocji emocje etyczne - narzucająca się konieczność danego działania bądź zaniechania, mogą być moralne lub prawne (projekcją jej przeżycia jest norma prawna, z ich przeżywaniem wiąże się też tendencja represyjna, która wpływa na społeczną skuteczność norm)

 Prawo jako rodzaj etycznego przeżycia podzielił na: prawo pozytywne (zewnętrzne, dla wszystkich jednolite), prawo intuicyjne (tożsame ze sprawiedliwością, zmienne, subiektywne), prawo służby społecznej (prawo centralizacji, publiczne, działające na rzecz grupy), prawo wolne od służby społecznej (prawo decentralizacji, prywatne, działające na rzecz jednostki)

 Państwo wytworem psychiki prawnej, władza specjalnym prawem przyznanym pewnym osobom, wyłącznie emocjonalna projekcja, przyznanie pewnym osobom władzy stanowiły podstawę wszelkiej organizacji społecznej

 Celem państwa wspieranie realizacji prawa, także przy stosowaniu przymusu (wymiar sprawiedliwości, ustawodawstwo, egzekutywa, edukacja), nie powinno ingerować w sprawy osobiste obywateli i zapewnić wolną grę sił ekonomicznych

RADBRUCH Gustav (1878-1949) str. 381

 Teoretyk relatywizmu filozoficznoprawnego

 W czasie życia zmieniał poglądy sprzeciwiając się nazizmowi

 Bliski pozytywizmowi prawniczemu - teoria relatywizmu oparta o metodologię Kanta

 Idea prawa zawierająca 3 elementy: sprawiedliwość, pewność i dobro powszechne (zderzają się ze sobą, wiążą, nieraz nawet wykluczają) - sędzia powinien się kierować pewnością

 Zwolennik demokracji parlamentarnej

 Później zmiana stanowiska - najważniejsza jest sprawiedliwość, która odróżnia prawo od pozytywistycznego „ustawowego bezprawia”

 Prawem jest tylko prawo zgodnie ze sprawiedliwością

 Prawo natury rozumiane jako prawo ponadustawowe ze świadomości społecznej i politycznej ludzi określonej epoki historycznej

DWORKIN Ronald (ur. 1931) str. 103

 „Biorąc prawa poważnie”, polemizował z realizmem i pozytywizmem prawniczym

 Kwestionował fundamentalne tezy pozytywizmu Harta, prawo to nie tylko „reguły prawne” Harta, lecz także zasady moralne (nie wszystkie są zasadami prawnymi)

 Czynniki etyczne i pragmatyczne mają rolę w podejmowaniu decyzji prawnych - gdy sędzia ma trudną sprawę, dla której nie ma reguł systemu prawnego (hard case) to stosuje inne standardy nie będące regułami

 Standardy: zasady (principles) - przestrzegany przez sprawiedliwość, uczciwość lub inne reguły etyczne; policies - cele dla poprawy ekonomicznej, politycznej

 Zwolennik liberalnej demokracji - uprawnienia z konstytucji dają prawo do równego szacunku i takiej samej troski

FULLER Lon Luvois (1903-1978) str. 141

 Twórca formalnego prawa natury

 Prawo jest związane w sposób konieczny z moralnością

 Dystynkcja bytu i powinności nie może być przyjęta na gruncie prawa

 Pozytywizm prawniczy jest zły, bo chce zrobić z prawa byt autonomiczny, a prawo to podporządkowanie ludzkich zachowań pewnym zasadom

 Konieczność uzgodnienia moralności aspiracji (cele osobiste) z moralnością obowiązku (zasady społeczne)

 Zasady eunomii (dobrego porządku): uniwersalność i ogólność unormowań, jawność unormowań, lex retro non agit, jasność i zrozumiałość unormowań, zasady możliwe do spełnienia, stabilność unormowań, praworządność (organów państwa)

 Celem prawa ochrona życia ludzkiego (biologiczna egzystencja i aspiracje moralne jednostki)

 Treść prawa natury - materialne prawo natury lub zewnętrzna moralność prawa

 Konieczne utrzymywanie drożności kanałów komunikacyjnych na wszelkich poziomach daje ład

 Szczególną wartość wolność negatywna i pozytywna

 Dystansował się od religijnych wersji prawa natury

24. Libertarianizm

ROTHBARD Murray Newton (1926-1995) str. 398

 Współtwórca doktryny libertariańskiej

 „Man, Economy and State”

 Anarchokapitalista, przeciwnik etatyzmu i interwencjonizmu państwowego

 Zwolennik systemu „wolnego społeczeństwa” w oparciu o prawo własności prywatnej (podstawą etyka J. Locke'a - uniwersalna teoria, która definiuje prawowite tytuły własności)

 Najważniejszy jest dla niego ogólny kodeks moralny o nienaruszalności własności

 System prawny winien się skupiać na prawie karnym nie cywilnym - umowa ma sens tylko przy przeniesieniu własności, z innych można się wycofać (umowa to zwykła obietnica, wypowiadana bez skutków, jeżeli nie nastąpił transfer własności), z tego wynika, że umowa o niewolnictwo to nonsens

 Reprezentant szkoły austriackiej Misesa

 Rozwijał indywidualistyczną teorię ludzkiego działania

 Teoria subiektywizmu - założeniem że poprawne wartościowanie dóbr i usług odbywa się w procesie rynkowym na skutek czysto subiektywnych mechanizmów, a nie poprzez odnoszenie ich wartości do jakiegoś rzekomo tylko obiektywnego wzorca

NOZICK Robert (1938 - 2002) str. 326

 Zwolennik umiarkowanego libertarianizmu, „Anarchia, państwo, utopia”, krytyk Rawlsa, nawiązywał w wielu miejscach do Locke'a

 Wykorzystał idee stanu natury i prawa naturalnego, by uzasadnić teorię sprawiedliwości libertariańskiej, krytycznej wobec Rawlsa

 Zwolennik czystej teorii praw własności (przeciwnie do Locke'a) - negował socjalizm, państwo opiekuńcze, bo są pogwałceniem szczególnych, indywidualnych praw nabytych przez jednostki w procesie dziejowym - koncepcja historycznych uprawnień, czyli prawo do posiadania rzeczy ustanowione w wyniku działań jednostki w czasie procesu dziejowego (nawiązanie do Locke'a)

 Geneza własności jest ważna, bo warunkuje prawo do jej posiadania - państwo nie może rozstrzygać arbitralnie o sposobie użycia własności (wyrównuje krzywdy i ochrania słusznie nabytą własność w imię sprawiedliwości)

 Idea samowłasności (Locke) została zamieniona w koncepcję samoposiadania (dotyczy grupy praw przysługujących jednostce wobec państwa, które można wskazać a priori)

 Teoria sprawiedliwego posiadania i zasady: 1)zasada sprawiedliwego nabycia własności 2)zasada sprawiedliwego (dobrowolnego) przekazania 3)zasada rekompensaty (naprawienie szkody za niesprawiedliwość - własność moralnie usprawiedliwiona, gdy nabyta bez niczyjej szkody, potem sprawiedliwe przekazywana

 Ustrój oparty na własności prywatnej lepszy niż przy kolektywnej, bo daje więcej dóbr, kapitalizm zabrał trochę wspólnej własności, ale dał wzrost poziomu życia

 Zwolennik libertarianizmu w wersji państwa minimum - państwo złem koniecznym, ale w ograniczonym zakresie (zabiega przemocy, oszustom, kradzieży, pilnuje umów, czuwa nad uregulowanie odszkodowań za niesprawiedliwości: zachowuje podstawowe prawa z zasady samoposiadania) - inne zadania nieuprawnione, niemoralne, jedyne uprawomocnione

 Państwo dobrowolnym stowarzyszeniem ochronnym jednostek (agencja ochrony z monopolem na przemoc) na danym terytorium, wykształcone w rezultacie wolnorynkowej konkurencji agencji ochrony

 Nie wolno stosować przymusu by zaprzęgnąć jednych do działań dla dobra innych (krytyka teorii sprawiedliwości Rawlsa)

Państwo uzasadnione, gdy stoi na straży uprawnień jednostki, wizja państwa minimalnego to metautopia, bo pozwala na życie zgodnie z przekonaniami czy własną aksjologią

25. Teoria sprawiedliwości społecznej

RAWLS JOHN (1921-2002) str. 383

 Filozof moralności, teoretyk sprawiedliwości społecznej, autor: „Teoria sprawiedliwości”, „Liberalizm polityczny”, „Prawo ludów”

 Materialna koncepcja sprawiedliwości (przeciwwaga dla tradycji utylitarystycznej i intuicjonistycznej) i jej znaczenie w zorganizowanym społeczeństwie

 Współpraca wymaga zasady sprawiedliwości by godzić chęć wolności i równości

 Tezą wyjściową wolność i równość uczestników procedury ustalania, instytucje wybrane przez racjonalnie postępujących ludzi przy warunkach bezstronności (sytuacja zasłony niewiedzy, czyli braku świadomości stron co do ich przyszłej sytuacji osobistej i materialnej)

 Przystępujący do kontraktu stosują zasadę maksyminu lub dyferencji (najwłaściwszy rozdział dóbr to maksymalizowanie statusu najmniej uprzywilejowanych)

 Pierwsza zasada sprawiedliwości społecznej: zasada równej maksymalnej wolności w podobnym stopniu dla wszystkich, sprawiedliwość jako wzajemna uczciwość

 Druga zasada sprawiedliwości: nierówności ustanowione tak, by przynosić optymalną korzyść dla najmniej uprzywilejowanych przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń, równość szans

 Podstawowe wolności i troska o najbiedniejszych charakteryzuje każde racjonalne społeczeństwo

26. Neomarksizm

MARCUSE Herbert (1898 - 1979) str. 289

 Przedstawiciel neomarksizmu, „Rozum i rewolucja”, „Człowiek jednowymiarowy”

 Dzięki koncepcji alienacji Marksa i stłumienia Freuda dokonał krytyki społeczeństwa obfitości, negując wartości i zachowania większości ludzi żyjących w wysoko rozwiniętych krajach - system doprowadzoną do ostateczności represywnością - poprzez absolutyzowanie wartości pracy kosztem wypoczynku i masowość kultury tworzy się człowiek jednowymiarowy, który traktowany jest jak środek, a nie cel

 Życie jednowymiarowego człowieka to tylko praca i konsumpcja, człowiek taki, korzystając z udogodnień, unicestwia własną, autentyczną osobowość

 Projekt „społeczeństwa nierepresywnego” rządzącego się ideałami wolności, miłości, gdzie każdemu należy się szczęście

 Zamazywał różnice między demokracją parlamentarną a totalitarną dyktaturą, jednakowo krytykując państwo komunistyczne i państwo dobrobytu

 Siły tzw. syndromu rewolucyjnego trzeba szukać wśród radykalnej inteligencji czy zbuntowanych studentów, tj. „nowej lewicy”

HABERMAS Jurgen (ur. 1929) str. 173

 „Teoria i praktyka”, „Teoria działania komunikacyjnego”, „Przyszłość natury ludzkiej”

 Próba odpowiedzi na pytanie o naturę oraz rolę komunikacji i samoświadomości jako napędu społecznego działania, wpływ marksistowskiego humanizmu (Horkheimer) i Adorno, nawiązanie do „dialektyki Oświecenia” (Rozum dąży do wyzwolenia od zabobonów, mocą własnej logiki, zwraca się przeciw sobie i utrwala je i władzę)

 Świat burżuazyjny: wszystko jest środkiem produkcji, a ta jest środkiem konsumpcji, więc świat jest zinstrumentalizowany, a rozumowanie jest środkiem do celu - nawet człowiek nie jest celem samym w sobie, myślenie przybiera formę ideologii i doprowadza jednostkę do alienacji, podstawowe pytanie: kwestia legitymacji burżuazyjnego porządku (brak uprawomocnienia główną cechą współczesnej polityki)

 Koncepcja życia społecznego dla przezwyciężenie instrumentalizacji i alienacji - teoria działań komunikacyjnych: mowa (rozmowa) to wzór oddziaływania podejmowanego z powodu jej samej i posiadający samodzielne znacznie dla jej uczestników

 Polityka tworzy warunki (każda osoba ma równy dostęp do środków komunikacji, co jest głównym zadaniem polityki) dla dialogu, w którym nikt nie będzie dominować (dominacja to przeciwieństwo idealnej komunikacji)

 Demokracja to polityczny dialog, można wyznaczyć jego zasady akceptowane przez wszystkich uczestników - system, w którym każde zdanie jest tak samo ważne i nie istnieje zdanie bez wpływu na decyzje podejmowane w jego imieniu

 Idealny ład komunikacyjny to też wolność komunikowania się i wyborów

---