LEOPOLD BUCZKOWSKI - ur. w 1905 r. na Podolu; pisarz, malarz, grafik; syn stolarza-snycerza. Studiował polonistykę na UJ, był słuchaczem warszawskiej ASP. W latach 1941-1943 przebywał prawdopodobnie we Lwowie, potem w Podkamieniu, gdzie przyłączył się do grup samoobrony przed ludobójczymi działaniami hitlerowców i nacjonalistów z Dywizji SS-Galizien i oddziałów UPA. Po rzezi dokonanej w marcu 1944 roku przez UPA na ludności polskiej Podkamienia, podczas której zamordowano dwóch jego braci, uciekł z przyszłą żoną do braci do Warszawy. Przeżył tu powstanie.
Twórczość: debiutował jako prozaik [pod pseud. Paweł Makutra] na łamach lwowskich „Sygnałów” fragmentami powieści „Wertepy” - panoramę wsi podolskiej [do jej pisania zachęcał go B. Leśmian]. Napisał również: „Czarny potok”, „Dorycki krużganek”, „Pierwsza świetność”, „Uroda na czasie”, „Oficer na nieszporach”, „Kamień w pieluszkach”.
Utwory: „Czarny potok”, „Dorycki krużganek”, „Pierwsza świetność”, opowiadania „Młody poeta w zamku” -> najbardziej wstrząsające świadectwa hitlerowskiego terroru i heroicznej walki jego ofiar w obronie człowieczeństwa; są przy tym dokumentem ginącej kultury: obyczaju, pejzażu, wielości ras, narodów, wierzeń i języków Wołynia i Podola, obrazem katastrofy, unicestwienia fizycznego ludności tej ziemi i jej cywilizacji. Zniszczenie dotyka też dzieła usiłującego wyrazić kataklizm: burzone tradycyjne formy fabuły potęgują grozę odtwarzanej wizji. Eksperymentalne powieści Buczkowskiego demonstrują krańcowe możliwości przekształcania gatunku, rozbijają ciągłość narracji i spoistość postaci, związki czasowo-przestrzenne i przyczynowo-skutkowe; są tożsame w tych cechach z utworami najwybitniejszych nowatorów XX-wiecznej prozy.
Motyw zabijania miasta staje się uniwersalną przypowieścią o niewinnej ofierze i „diabelskiej ręce nad światem”. Niezwykła plastyczność i autentyzm realiów łączą się z poetyką sennej wizji, strumienia świadomości, z fantastyczną aurą kresowej legendy, bliską utworom Schulza.
CZARNY POTOK - oparta na autentycznym materiale wizja zagłady polsko-ukraińsko-żydowskiego miasteczka na Podolu, dokonanej w 1944 r. przez hitlerowców i ukraińskich nacjonalistów. O powiada o zagładzie Szabasowej - żydowsko-polsko-ukraińskiego miasteczka na Kresach. Jej zatracie towarzyszy zniszczenie i wymordowanie ludności także przyległych wsi. Na porządku dziennym są polowania na ludzi, zwłaszcza na dzieci, ukrywających się po okolicznych lasach i ruinach. Otaczającej grozie starają się przeciwstawić bohaterowie powieści.
BOHATEROWIE
CHUNY SZAJA - przywódca grupy samoobrony przedstawionej na kartach powieści, jego dzieci zostały wymordowane, zatratowane w czasie ucieczki z miasta, a żona - Cirla oszalała.
CHAIM - wyszedł cało z jednego z pierwszych pogromów, wytrzymał śmierć teścia i matki, przesiedział całą noc w piwnicy nad umierającą żoną; chirurg; pomagał uciekinierom i towarzyszom jako lekarz; na końcu Chuny i Wąskopyski odłączają się od niego z powodu jego rygoryzmu co do rzeczy które robić wolno i których robić nie wolno; ukrywał się na plebanii u ks. Bińczyckiego, gdzie doglądała go Klara Wasicińska, ona także opiekowała się nim, gdy był ciężko chory. Klara była jedyną kobietą, którą kochał po śmierci żony.
SZERUCKI KUBA - narrator charakteryzuje go tak: „każdy biedny mógł łatwo u Szeruckiego wyprosić, co chciał, świadomość cudzej nędzy mąciła jego spokój do dna”. Jest szlachetny. Nie pozwala zdjąć z palca zmarłej Luli Haim złotego pierścionka. Na tym tle wynika znamienna dyskusja z Karasińskim, który chce pierścionek sprzedać i wyżywić choćby żydowskiego chłopca, który z nimi wędruje. Szerucki w momencie zakończenia książki jest nieosiągalny dla swych towarzyszy, zaginął, nie wiadomo czy żyje.
WĄSKOPYSKI - jeden z filarów grupy, człowiek zdecydowany i twardy, ale jednocześnie w książce jest wiele przejawów jego delikatności i troski o towarzyszy, także o kobiety. Troszczy się o chorą Tońkę, wzruszająca jest scena próby pożegnania martwej Rózi leżącej pod drutami obozu.
LEIT LATADYWAN - wiolonczelista, entuzjasta Schuberta, idealista, który za nic nie chce odstąpić od swoich przekonań. Dochodzi nawet na tym tle do konfliktu z grupą. Chodzi o sprawę Hocha - starego Żyda dolarami, które miał gdzieś zaszyte. Wąskopyski z resztą chcą mu te dolary siłą odebrać, bo za te pieniądze można uratować wiele istnień ludzkich, ale Leit kategorycznie się nie zgadza; ukochany Ksawery; w momencie zakończenia bliski śmierci - pojmany i katowany.
HEINDL - zecer, jego matka - Żydówka zginęła na jego oczach, zastrzelono ją; przygarnięty po chorobie przez grupę. To najczęściej jemu autor oddaje głos (chociaż są całe fragmenty opowieści pozostałych bohaterów). Przyjaciel Chaima.
Dosyć wzruszające są relacje pomiędzy bohaterami, nasycone wzajemną troską, szacunkiem, wręcz czułością. W powieści istotną rolę odgrywają kobiety. Zwykle za ich sprawą w ponurym uniwersum Buczkowskiego pojawia się miłość.
KLARA WASICIŃSKA - służąca ks. Bańczyckiego; ofiarnie pomagała grupie Chuny, ratowała dzieci z getta. Zginęła podczas ucieczki przez las z trójką z nich. Ocalała wtedy tylko jedna dziewczynka, która przekazała, że Klara miała najstraszniejszą śmierć - nie wiadomo jaką. Zakochała się w Chaimie z wzajemnością.
KSAWERA - równie ofiarnie co Klara pomaga grupie - np. załawia lekarstwa dla Chaima, jest żoną jednego z oprawców Ciszki, od którego uciekła, bo ją katował i wykorzystywał; gra na skrzypcach - na weselu Cirli poznaje Leita wiolonczelistę i zakochuje się w nim bez pamięci. Przez pomoc ludziom może być bliżej ukochanego. Nie gra już z powodu przeżyć wojennych.
TOŃKA - niewiele o niej wiadomo - dziewczyna ze strzaskaną nogą. To jej postać na tle słonecznego dnia wspomina narrator. Od jej obrazu nie może się uwolnić Wąskopyski (na widok Klary ukrytej z dziećmi na cmentarzu w Szabasowej w ciemności, szepcze to imię).
RÓZIA - postać jeszcze bardziej niedopowiedziana niż Tońka, sytuację komplikuje możliwość istnienia dwóch dziewcząt o tym samym imieniu, a różnych nazwiskach.
Jeśli chodzi o bohaterów, najistotniejsza jest ich walka o zachowanie człowieczeństwa w warunkach, gdzie z ludzi - dojrzewających do śmierci - opadają nakazy kultury i cywilizacji, religii, solidarności, której w tych warunkach totalnej zagłady okazują swoją bezsiłę i gdzie prześladowani w walce o życie zaczynają wręcz upodabniać się do swych prześladowców.
FABUŁA - W okolicznych lasach krąży tropiona przez wroga i wspomagana przez okoliczną ludność grupa samoobrony, żywiołowo utworzona dla ratowania dzieci żydowskich z likwidowanego getta, a następnie podejmująca aktywną walkę z bronią w ręku. Wydarzeniom towarzyszy konflikt moralny, głęboki niepokój o zarażenie faszyzmem, o zatrucie nienawiścią.
KLAMRA NARRACYJNA: Monolog jednego ze ściganych bohaterów, z którego rozchwianej świadomości wyrywa się strzępami niespójna, zakłócona chronologicznie opowieść - wizja o nocnej ucieczce, o śmierci w mieście, pożarach, gwałtach i przerażeniu. Liryczne wspomnienia pokojowego życia przeplatają się z teraźniejszą apokalipsą.
DRAMATYZM POWIEŚCI: Tworzy go ciągły ruch obrazów. Okrutna rzeczywistość i malarski sensualizm opisu. Aura baśni ludowej, poetyka snu i luźnych skojarzeń pamięci. Brak ciągłości fabularnej (ciągłości zdarzeń). W powieści nie chodzi o utrwalanie zdarzeń, lecz o ich motywację.
MOTYWACJA ZDARZEŃ: Światem rządzi STUKANINA (strzelanie do ludzi, zabijanie)
JĘZYK POWIEŚCI: Oryginalny, pełen kontrastów, odtwarzający stop narodowości i kultur ziemi, na której toczy się akcja.
POWIEŚĆ EKSPERYMENT: Konwencja powieści związana jest z tradycją 20-lecia, z awangardami, kubizmem.
CZAS POWSTANIA UTWORU: Utwór powstał w 1946 roku (zaraz po wojnie). Wydany w 1954 roku. "Czarny potok" powstał jako powieść eksperyment, w której pisarz, przez nawiązania do pewnych tradycji awangard dwudziestolecia międzywojennego, stara się odpowiedzieć na istotne, nurtujące pokolenie pisarzy powojennych pytania, dotyczące wydajności ich dalszej twórczości oraz bezsilności dawnych konwencji w ujmowaniu przedstawianej w tekście rzeczywistości lub tą, którą narzuciła im wojna. Pisarz miał swoją, prywatną wizję powieści. Uważał bowiem, że "powieść jako gatunek literacki może istnieć, jeśli się odnowi. Jeśli nie zmieni dotychczasowych reguł, odejdzie od dawnych sposobów odtwarzania rzeczywistości, jeśli swoją zawartość zabuduje elementami realnymi i wyobrażonymi danym razem, w jednej chwili niejako, w intensywnym chaosie przenikań".
CZARNY POTOK - Akcja utworu rozgrywa się na Podolu w miejscowości Szabasowa i jej okolicach jesienią 1942 roku. Bohaterami są znani autorowi ludzie wspomniani nazwiskiem lub pseudonimem, którzy prowadzą walkę z Niemcami oraz miejscową policją ukraińską. Powieść ukazuje zagładę i chaos powstały podczas II wojny światowej. Wszechobecna jest śmierć i cierpienie. Dla bohaterów Czarnego potoku jedynym ratunkiem zatrzymania człowieczeństwa jest powrót do zasad elementarnych oraz pozostawienie w sobie resztek rozumu, a znamieniem człowieka jest jego pamięć. Dla osób przedstawionych w powieści lepiej jest oszaleć niż stracić wolność. Krajobrazy w utworze są szare i płaskie, oceniane z perspektywy możliwości ucieczki i ukrycia się w nich. Rzeczywistość ogranicza się do prostych odruchów biologicznych. Obowiązuje tu "logika karabinowa", która kieruje się emocjami. Buczkowski w swej powieści zastosował konstrukcję szkatułkową - pewne całostki wątku mogą powtórzyć się w drugim. Na wspomnienie zasługuje jeszcze szczególny rodzaj narracji w utworze. Już w podtytule powieści Buczkowski zamieścił nazwisko swojego przyjaciela Heindla, który uczył autora matematycznego oglądu świata. Heindl bywa narratorem w Czarnym potoku - najpierw w rozmowie z innym, nieznanym bliżej człowiekiem, potem wygłasza coś w rodzaju monologu wypowiedzianego, by wreszcie oddać głos następnym osobom, bliżej nie przedstawionym, które opowiadają jedna po drugiej krótkie historie. Taki rodzaj narracji oraz świat przedstawiony utworu mają ukazać chaos i bezład świata ogarniętego wojną, gdzie brakuje kolejności przedstawianych wydarzeń zmierzających do pozytywnego lub negatywnego zakończenia.
TŁO HISTORYCZNE: Wydarzenia opisane przez Buczkowskiego mają miejsce na południowo - wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej, w latach II wojny światowej. Ukraina tamtego okresu była miejscem ogromnie niespokojnym - zarówno dla mieszkających tam Polaków, Żydów, Ormian, Rosjan, ale i Ukraińców. Po aneksji części RP, przez bratni i kochający Polskę Związek Radziecki (po 17 września), przez Ukrainę przetacza się fala okrutnych zbrodni popełnianych na Polakach przez zbrojne bandy Ukraińców. Akcja tekstu zaczyna się mniej więcej w zimie 1941/2 roku, choć większa jego część dzieje się prawdopodobnie w latach 1943/4 lub kurskiem (wczesne lato 1943). Heindl określa, że Chaima (partyzanta żydowskiego) poznaje jesienią 1942 i to mniej więcej podpowiada nam czas akcji. Oprócz UPA (band ukraińskich), głównym wrogiem bohaterów są Niemcy, Ukraińcy w barwach ROA (Kozacy walczący w Wehrmachcie) oraz Własowcy (mazepińcy - od Mazepy - ulubieńca ukraińskich narodowców). Wrogami są także podrzędni zlodzieje, kombinatorzy lub folksdojcze. Po wkroczeniu faszystów na terytoria Ukrainy, okupanci niemieccy rozpoczęli masowe mordy zamieszkałej tam ludności żydowskiej. Tragedia dociera też do Szabasowej. Buczkowski opisuje, jak do miasteczka przyjeżdżają szupowcy (niemiecka policja): "Łapano mężczyzn. Głodnych, brudnych, ledwo wlokących się pędzono na kamieniołomy do robót przy rozbudowie dworca lub rozstrzeliwana pod lasem. Na wschodzie grzmiała artyleria, drżała ziemia. Szerucką pobili na rynku, bo wstawiła się za dzieckiem żydowskim (...) Kurzyła się jeszcze Szabasowa. Duszący dym wisiał przy ziemi. Dziecięce głosy dzwoniły rozpaczą (...) koło szkoły stały trumny". Po wkroczeniu Niemców, ludność żydowska małych miasteczek masowo uciekała do lasów, lub chroniła się w opuszczonych domach na przedmieściach. Ci z lasów, czasem zaczynali stawiać Niemcom zbrojny opór i organizować się w partyzantkę. Tak właśnie, do walki z okupantem przystępuje i Heindl.
NARRATOR: Innym zagadnieniem jest brak konkretnego narratora, do którego przywykła literatura sprzed 1945 roku. "Czarny potok", oprócz tytułu właściwego, ma także podtytuł. Jest nim umieszczony po stronie tytułowej: "Heindl". Tożsamość Heindla dana jest poznać czytelnikowi dopiero w jednym z ostatnich rozdziałów powieści, podczas rozmowy młodego zecera z Leidem. Okazuje się, że Heindl to pół Żyd, ocalały z pogromów niemieckich, żyjący w niewielkiej chatce na obrzeżach Szabasowej. Heindl w ostatnich rozdziałach decyduje się, oprócz codziennej walki o przetrwanie, dołączyć do partyzantki. Tok narracyjny nie jest w powieści jednorodny. Pierwszy rozdział poprowadzony w trzeciej osobie, w kolejnym zostaje zastąpiony przez fragment z widocznie wyeksponowaną osobą pierwszą. Czytelnik nie zna jeszcze nazwiska osoby, której oczyma obserwuje świat. Pozna ją dopiero pod koniec książki (Heindl). Heindl będzie pojawiał się jeszcze kilka razy w powieści, zawsze przedstawiając subiektywny punkt widzenia, mający formę narracji pierwszoosobowej. Dzięki temu czytelnik wnika w warstwę bardzo osobistych uczuć i przeżyć bohatera, zbliża się do jednej z postaci, obserwując świat jej oczyma. Ale duża część tekstu pisana jest w trzeciej osobie. Dzięki temu lepiej widać zgiełk lub natłok przychodzących lub odchodzących bohaterów.
„CZARNY POTOK”
Jeden z artystycznie najdonioślejszych utworów osnutych na kanwie wydarzeń z czasów II wojny światowej. Akcja powieści (wyd. 1954) Leopolda Buczkowskiego rozgrywa się na Podolu, w okolicy miasteczka Szabasowa, między czerwcem 1941 (wkroczenie Niemców) a 1943 r. W spustoszonym i zdegradowanym świecie życiem bohaterów zdają się rządzić elementarne pragnienia i odruchy. Zagłada i śmierć zataczają coraz szersze kręgi, spadając kolejno na żydowskie getto, miasteczko, okoliczne wsie i chutory. Choć przestrzeń stanowi w utworze zamknięty krąg, w którym chaotycznie przemieszczają się bohaterowie (ośrodkiem tego kręgu jest Szabasowa), w planie symbolicznym powieść przynosi obraz zagłady kosmosu, mówi o zniszczeniu wszelkich więzi, jakie by mogły stanowić o ładzie świata. Na pierwszy plan utworu wysuwają się losy Polaków i Żydów związanych z oddziałem samoobrony pod przywództwem Szeruckiego. Bohaterowie (Heindl, Wąskopyski, Chuny Szaja, Latadywan i inni) próbują przeciwstawić się degradacji ludzkiego życia. Choć w ekstremalnych warunkach nie sposób wskazać żadnej sankcji dla zasad moralnych, ich postępowaniem kieruje nakaz obrony najsłabszych (np. dzieci), solidarność, niezgoda na świat „stukaniny", która - wedle szpicla Gaila - jest nadrzędnym, bo jedynym, prawem. Dyskusja Gaila z księdzem Bańczyckim to najważniejsza w powieści debata ideowa. Bieg świata i ludzkiego życia zdaje się wymykać jakiemukolwiek porządkowi. Jeśli jednak pragnie się ocalić godność, nie można się z tym pogodzić. Dlatego bohaterowie instynktownie - tak długo, jak to możliwe - pozostają w pobliżu swoich domostw. Wraz z odejściem z okolic Szabasowej pozostałych przy życiu członków oddziału zamyka się fabuła utworu. Buczkowski był bodaj jedynym z nowatorów polskiej prozy powojennej, który programowo zwrócił się przeciwko formie i światopoglądowi tradycyjnej powieści. W Czarnym potoku zerwał z ciągłością fabuły i opowiadania, znacznie ograniczył kompetencje narratora, który relacjonuje wydarzenia z perspektywy bohaterów zagubionych w chaosie wypadków. Destrukcja tradycyjnej powieści jest tu odpowiednikiem zagłady świata. Jednak uważna lektura pozwala odtworzyć chronologię zdarzeń i odkryć przemyślaną architekturę powieści, której konstrukcja polega na przytaczaniu kolejnych, spiętrzonych relacji bohaterów (zasada cytatu szkatułkowego - nadrzędnym opowiadaczem okazuje się Heindl). Opublikowany w r. 1954, choć napisany znacznie wcześniej, Czarny potok byt pierwszym utworem Buczkowskiego, który zwrócił na pisarza uwagę krytyki. W kolejnych dziełach, zazwyczaj związanych tematycznie z epizodami pierwszej bądź drugiej wojny światowej na terenach dawnej Galicji, pisarz proponował jeszcze oryginalniej sze zasady kompozycji. Na szczególną uwagę zasługuje utwór Kąpiele w Lucca (1974). Zastosowana w nim poetyka -kolażu literackiego, oryginalnie wyzyskane reguły stylizacji (np. fragmenty utrzymane w konwencji językowego samouczka) pozwoliły pisarzowi na przedstawienie w szczupłym objętościowo utworze syntetycznej wizji europejskiej historii i kultury,
„ CZARNY POTOK” - L. BUCZKOWSKI |
1