POLSKA PROZA WOBEC TOTALITARYZMÓW
Przesłanie utworów Borowskiego jest jasne: cały dorobek humanizmu, ludzkiej kultury, osiągnięcia naukowe wszystkich pokoleń - wszystko to przepadło za bramą z napisem Arbeit mach frei. Autor Pożegnania z Marią nie atakował jedynie faszyzmu, ale całą zachodnią kulturę, która mu się nie sprzeciwiła w zalążku, czyniąc ją współwinną niewyobrażalnej tragedii. Obóz koncentracyjny u Borowskiego to jakby „laboratoryjny model państwa totalitarnego” (BN). Dotyczy bezpośrednio nazizmu, systemu stworzonego przez Adolfa Hitlera. Bardzo dobrą definicję totalitaryzmu przedstawiła Hannah Arendt: „totalitaryzm to permanentna dominacja nad każdą jednostką, we wszystkich i każdej z osobna sferze życia”. Borowski ukazuje właśnie taką dominację, opierającą się na terrorze i zaburzeniu granic prawa. To właśnie totalitaryzm staje się prawem obowiązującym w obozie. Władza dąży do tego, aby mieć kontrolę nad ludźmi, ich życiem i emocjami. Za Burkotem: "Dramat Borowskiego polegał na wyjściu z jednego systemu totalitarnego i wejściu po 1949 roku - z zaangażowaniem - w inny, posługujący się podobnymi metodami. Jest to jedna z hipotez objaśniających tajemnicę jego samobójczej śmierci w 1951 roku".
"Inny świat" Herlinga-Grudzińskiego zrodził się z osobistych doświadczeń pisarza, dużo jest w nim elementów autobiograficznych i wspomnieniowych (inaczej niż u Borowskiego, który zaznaczył uniwersalizm doświadczeń). Autor opowiada jednak nie tylko o sobie, ale i o swoich współwięźniach, ofiarach stalinowskiego terroru. Łagrem nie rządziły żadne prawa, oprócz jednego - wygrywał najsilniejszy. Burkot: "<<Socjalistyczny wyścig pracy>>, w który wpisany byli więźniowie, premiował najsilniejszych fizycznie,bo przekroczenie <<normy>> wiązało się z przyznawaniem większych porcji żywności, słabsi dostawali mniej, co skazywało ich na śmierć z wycieńczenia. Więźniowie trafiali do łagru najczęściej w wyniku fikcyjnych procesów, ale wyjście na wolność nie zależało od wyroku, lecz od woli oprawców. Skazani dobrze wiedzieli, że nie mają żadnych szans samoobrony: bierne poddanie się losowi, samounicestwienie, donosicielstwo składają się na obraz dna, najgłębszego ludzkiego upodlenia. Nieistotna jest wina, rzekoma czy rzeczywista, nieistotne jednostkowe cierpienie: nie chodzi już o urzeczowienie człowieka, lecz o jego unicestwienie".
I jeszcze Nałkowska i "Medaliony":
W każdym z opowiadań Nałkowska ukazuje jedną z najbardziej przejmujących prawd o wojnie: nazizm niszczył psychikę człowieka, zabijał moralną wrażliwość. Zmieniał ludzi w zbrodniarzy, którzy bezwzględnie wykonywali rozkazy i stawali się okrutnymi oprawcami, a ofiary odzierał z wrażliwości na krzywdę drugiego człowieka i na śmierć. Faszyzm nie tylko zabijał ludzkie emocje. Zmieniał także sposób myślenia oprawców, którzy uważali, że dobro państwa i rozkaz są najwyższymi wartościami, uzasadniającymi najbardziej bestialskie postępowanie. Autorka „Medalionów” oskarża nie tylko poszczególnych oprawców, ale przede wszystkim system nazistowski, który ich wychował i rozwinął w nich najpodlejsze, pozbawione jakichkolwiek ludzkich uczuć, instynkty, a następnie wykorzystał dla własnych celów politycznych. Ukazani w opowiadaniach zbrodniarze hitlerowscy to ludzie, którzy w innych warunkach nigdy nie dopuściliby się zbrodni na drugim człowieku. To pod wpływem propagandy i nazistowskich idei stali się katami, ponieważ to właśnie nazizm nauczył ich zbrodni i rozwinął w nich najgorsze skłonności.
I może jeszcze "Tango", tak na wszelki wypadek:
Jednym z przesłań Tanga jest fakt, że z nadmiaru wolności narodziła się anarchia, a z niej powstał totalitaryzm. Edek, ustalając rządy silnej ręki jednym aktem odebrał wszystkim mieszkańcom ich wolność, lecz oni przeciwko temu nie protestowali, bo nie mogli. Zabójstwo Artura było przecież przejawem swobody, jaką odczuwał grubiański lokaj i nikt nie mógł się temu sprzeciwić. Mrożek jasno sygnalizuje więc, że zaniechanie wszelkich norm, zezwolenie na całkowitą wolność jednostek prowadzi do chaosu, a na taką sytuację z niecierpliwością czyhają ci, którzy są w stanie opanować go siłą.