RYSZARD NYCZ

„LITERATUROLOGIA. SPOJRZENIE WSTECZ NA DZIEJE NOWOCZESNEJ MYŚLI TEORETYCZNOLITERACKIEJ W POLSCE”

GLOSA METODOLOGICZNE

1. Role teorii literatury:

• dominująca - w okresach konstytuowania się nowego paradygmatu; teoria wtedy określa przedmiot i zakreśla obszar badań, koncepcje modelu i metod poznania;

• neutralna - w okresach normalnego, stabilnego rozwoju; teoria wtedy nie wkracza na obszar badań subdyscyplin sąsiednich;

• szkodliwa, bezużyteczna - w okresach krytycznych przewartościowań;

• rola teorii wzrasta ponownie w fazach przejściowych procesu rozwoju wiedzy, dlatego, że dyskurs teoretyczny jest wówczas narzędziem krytycznej samowiedzy, a sama problematyka teorii wyznacza jedyny obszar wspólny, na którym pozrozumiewają się i spierają zwolennicy róznych orientacji.

2. Pluralizm badawczy = dominacja dawnego paradygmatu zastąpiona została przez „wolny rynek” idei, co rozmontowuje dawny, w miarę spójny model uprawiania nauki.

3. Rozwój teorii literatury:

• nie przybiera postaci liniowego, harmonijnego przyrostu wiedzy = antykumulatywizm;

• dominujący paradygmat badawczy definiuje całą przedmiotową dziedzinę, okresla główne ośrodki zainteresowań, hierarchię i stratyfikację obszaru poznania;

• w fazach przejściowych hegemonię jednego wzorca wypiera pluralizacja postaw badawczych;

• współcześnie - refleksja teoretyczna znajduje się w okresie dominacji badań materiałowych i historycznoliterackich oraz własnych historycznych zainteresowań; uzupełnienie obrazu literackiego pismiennictwa o nie uwzgledniane wcześniej obszary (literatura emigracyjna, literatura krajowa politycznie nieprawomyślna), wymusza wzmożenie teoretycznej refleksji nad teorią procesu historycznoliterackiego, co prowadzi do uhistorycznienia problematyki teoretycznej i metodologicznej.

4. Okres współczesny = faza przejściowa (faza paradygmatycznych przeobrażeń) w teorii literatury i w teorii badań literackich:

1. trudność w odróżnieniu teorii literatury od teorii badań literackich:

• teorie literatury wyprowadzane są z pozaliteraturoznawczych założeń i prowadzą do określenia odpowiadających im metod badawczego postępowania;

• teorie badań literackich wymagają przyjęcia pewnej teorii literatury, jako rezultatu swej metateoretycznej działalności;

2. epizodyczność poczynań teoretycznych - to cecha współczesnej refleksji teoretyczno-metodologicznej; dzieje się tak, ponieważ współ. przedsięwzięcia teoretyczne mają na ogół charakter lokalny (ograniczone są do danego poziomu czy wymiaru), niespójny (niesumujący się w całość wiedzy o przedmiocie) i heterogeniczny(niejednorodny=odwołujący się do niewspółmiernych założeń wyjściowych).

RZUT OKA NA POCZĄTKI, ROZWÓJ I ZMIERZCH NOWOCZESNEJ TEORII LITERACKIEJ W POLSCE

1. Powstanie nowoczesnej nauki o literaturze (w tym teorii lit.) jako autonomicznej dyscypliny wiąże się ze spełnieniem kryteriów naukowej prawomocności:

1. obiektywności istnienia przedmiotu uniezależnionego od podmiotu oraz kontekstowych uwarunkowań;

2. neutralności badawczego metajęzyka, czyli specjalnego systemu twierdzeń, metod i narzędzi badawczych nie podlegających wpływom języka przemiotowego;

3. uniwersalności zakresu przedmiotowego i wyjasniającej mocy teorii.

2. Fazy rozwoju nowoczesnej teorii:

• początek - okres antypozytywistycznego przełomu,

• dojrzałość - lata 30.,

• zmierzch - koniec lat 60.

3. W pierwszej fazie za sprawą Windelbanda, Rickerta i Diltheya zakwestionowano jedność wiedzy opartej na naukach ścisłych, co doprowadziło do wyodrębnienia nauk humanistycznych. Autonomizująca się coraz bardziej nauka o literaturze wyodrębniła swe podstawowe dysypliny: psychologię, estetykę i strukturalne językoznawstwo.

4. Vossler różnicuje wewnętrznie „literaturologię”:

1. idiograficzna historia (jej zadaniem jest opis i wyjaśnienie faktów jednostkowych) - nomotetyczna poetyka (zajmuje się formułowaniem praw nauki),

2. metody zewnętrzne - metody wewnętrzne,

3. orientacje egzocentryczne - orientacje ergocentryczne.

5. Metody zewnętrzne:

1. orientacje egzocentryczne - preferowane przez psychologię, psychoanalizę, socjologię, historię idei i kultury, teorię krytyczną; ukazują znaczenia literatury w służbie wartości wyższych;

2. orientacje ergocentryczne - respektują autonomię lit. i dociekają jej swoistych własności za pomocą odrębnego zespołu procedur i narzędzi analitycznych.

6. Metody wewnętrzne - tradycja formalistyczno-fenomenologiczno-strukturalistyczno-semiotyczna czyni język literatury głównym przedmiotem swych badań;

• własne metody analityczne = teoretyczny metajęzyk,

• językoznawstwo strukturalne = wzorzec naukowości dla poetyki,

• dzieło = zamknięta organiczna całość -> dynamiczna, funkcjonalna struktura.

7. Początki polskiej nowoczesnej nauki o literaturze - lata przed i po I wojnie światowej:

• zwiastunem przemian był nowy uzus terminologiczny, np. „nauka literatury” = „nauka o literaturze” = metodologiczna podstawa historii literatury; „teoria literatury” = metodycznie omówione elementy poetyki normatywnej(zasady poprawnego oraz wartościowego artystycznie mówienia i pisania)z rzadkim wskazaniem na jej filozoficzne podstawy;

• najwybitniejsi przedstawiciele tego pokolenia - Kleiner, Wóycicki, Łempicki - wypracowywali i wprowadzali wiedze o lit. oraz nowe wzorce i metody kształcenia;

• refleksja teoretycznoliteracka wbudowana w szkolno-uniwersytecką historię lit. od lat 20. XX w. emancypuje się, a od lat 30. uniezależnia się od swych związków z dydaktyką; to uniezależnianie się naukowej historii lit. nastepowało w rezultacie odróżniania jej od filologii, krytyki lit., historii kultury, psychologii, socjologii twórczości, a teorii lit. od historii lit., estetyki i filozofii.

Cechy decydujące o nowym statusie dyscypliny uzasadniane były różnorako:

1. Kleiner - podstawowa nauka dla wiedzy o lit. to psychologia:

• przedmiotem badań lit., czyli przedmiotem wiedzy o lit., jest zawartość tekstów, jako odrębna sfera rzeczywistości ludzkiej;

• wyodrębnia dziedzinę poznania, w której tekst ma znaczenie sam przez się;

• określa zakres literatury przede wszystkim ze względu na odrębność metody badania;

• na przeszkodzie pełnej i poprawnej interpretacji tekstu stoi melancholia i „brak gwarancji zupełności”;

• = wersja tradycyjna uprawiania teorii lit.

2. Wóycicki - podstawowa nauka dla wiedzy o lit. to estetyka:

• zasady estetyki urzeczywistniała poetyka zewnętrzna (psychologiczna), badająca proces twórczy oraz poetyka wewnętrzna, obiektywna, analizująca samo dzieło sztuki;

• o neutralności osiąganej wiedzy decydowało zastosowanie strukturalnej metody analizy podlegającej naukowej kontroli;

• o uniwersalnej ważności teorii lit. decydował jej nomotetyczny i generalizujący charakter, w przeciwieństwie do idiograficznego i indywidualizującego charakteru metod historii lit.;

• = wersja formalno-strukturalistyczna uprawiania teorii lit;

• przyjął zróżnicowanie metod wewnętrznych i zewnętrznych, które zostało wykorzystane na terenie nowatorskiej krytyki literackiej: metoda wewnętrzna - koncepcja krytyczna Irzykowskiego - immanentna koncepcja wynalazczości artystycznej; metoda zewnętrzna - filozoficzna krytyka Brzozowskiego - metoda socjologiczno-strukturalna analizy formacji dyskursywnych.

3. Łempicki - podstawowa nauka dla wiedzy o lit. to fenomenologia:

• sytuował badania literackie w kontekście antypozytywistycznego przełomu w humanistyce;

• teoria sztuki znajdowała swój fundament w prowadzonej metodą fenomenologiczną analizie przedmiotu estetycznego;

• postulował stworzenie „poetyki czystej”, która miała stać się nauką autonomiczną, dystansowała się ona od estetyki jako „autonomiczna” analiza przedmiotu artystycznego i od psychologicznej poetyki jako wyłączna analiza „tworów” sztuki;

• „poetyka czysta” dążyła do wypracowania ogólnego kanonu opisu dzieł lit., który miał tworzyć system kategorii opisu dzieł lit.;

• = wersja neoidealistyczna = fenomenologiczno-hermenutyczna modelu uprawiania teorii lit.

Wyodrębnienie podstawowych działów teorii literatury:

• teoria dzieła literackiego,

• wersologia,

• stylistyka,

• genologia,

• refleksja metodologiczna.

Inni badacze zajmujący się teorią literatury w jej początkach:

• Ada Werner-Silberstein „Wstęp do estetyki nowoczesnej” - podstawy obiektywistycznej estetyki fenomenologicznej, postulowała wyodrębnienie autonomicznych nauk o sztuce;

• Jakub Segała „Estetyka form literackich” - pierwsza polska stylistyka literacka.

8. Faza instytucjonalizacji - w Polsce od poł. lat 30.:

• rozprawy Ingardena, Kirdla, Łempickiego, Siedleckiego;

• odrębność przedmiotu i metody;

• własna problemowa samowystarczalność prowadząca do wyłonienia się autonomicznego dyskursu teoretycznego i rozrostu autotematycznych dociekań metodologicznych;

1. Zygmunt Łempicki „Pozytywizm, idealizm i neopozytywizm w historii literatury” - w systemowo-instytucjonalnym (strukturalno-pragmatystycznym) podejściu do języka przedmiotu i zadań poetyki dostrzegł on antyindywidualistyczne akcenty:

• przedmiotem jest sam wytwór, a nie podmiot;

• celem badania jest opis wyglądu tego tworu;

• opis dotyczy cech strukturalnych rozpatrywanych w ramach literackiego systemu,

• znaczenie utworu ma charakter obiektywny, a odczytywane jest na tle systemu, w którym jest realizowane;

2. dominacja nowoczesnego paradygmatu teoretycznego kończy się na przełomie lat 60 i 70;

3. Janusz Sławiński „Zwłoki metodologiczne” (1978):

• podstawowe zagadnienia, którymi żyje metodologia wyłoniły się jeszcze w okresie miedzywojennym i widać w nich oznaki wyjałowienia;

• samowystarczalność metodologicznych dociekań wyczerpała swoje możliwości poznawcze, a jej dalszy samodzielny rozwój grozi marginalizacją i dysfunkcjonalizacją tej dyscypliny;

4. lata 60 i 70 obfitują w pojawienie się nowych nurtów badawczych - orientacji ześrodkowanych na roli czytelnika w konstruowaniu znaczenia tekstu:

• francuska poetyka lektury,

• polska teoria komunikacji literackiej,

• niemiecka estetyka recepcji,

• anglosaska teoria reakcji czytelniczych,

• odnowiona hermenutyka i historia idei (M.Janion),

• socjologia kultury (S.Żółkiewski),

• teoria intertekstualności,

• poststrukturalizm,

• postmodernizm,

• krytyka feministyczna.

AKTUALNA TRADYCJA

1. Komunikacyjna orientacja literaturoznawcza:

• Sławiński, Głowiński, Balcerzan, Okopień-Sławińska, Bartoszyński, Balbus - ich rozprawy dostarczyły naukowego uprawomocnienia literaturoznawstwu, które zapewniło teorii lit. uprzywilejowaną pozycję w ramach własnej dziedziny a także autorytet badawczy;

• rysem komunikacyjnej orientacji w badaniach lit. w Polsce był jej otwarty i elastyczny charakter, co sprzyjało asymilowaniu nowych idei i modyfikowaniu zainteresowań teoretycznych; przynależność do niej określała jednolity pogląd na zadania nauki o literaturze;

• o pokrewieństwie stanowisk badawczych rozstrzygał wspólnie wypracowany i użytkowany język naukowy oraz ogólna metoda badania, co umozliwiało stworzenie wielu dzieł o charakterze słownikowo-encyklopedycznym i monograficznym;

• teoria komunikacji przeżywa okres rozkwitu w latach 70. za sprawą wkładu fenomenologicznej koncepcji konkretyzacji, estetyki recepcji i poetyki odbioru, teorii interpretacji i socjologii kultury;

• komunikacyjna orientacje literaturoznawczą można nazwać polską specjalnością, a teorię komunikacji literackiej polskim wariantem póżnostrukturalistycznym lub poststrukturalistycznym orientacji literaturoznawczej;

• komunikacyjna perspektywa badawcza pozwala wykroczyć poza dychotomię metod ergo- i egzocentrycznych i powiązać wewnętrzną specyfikę utworu z jego zewnętrznymi funkcjami, odniesieniami i uwarunkowaniami, co zostało wykorzystane m.in. w analizie języka władzy, np. nowomowy;

1. zdobycze poznawcze teorii lit. o charakterze trwałym:

• metody analizy systemowo-funkcjonalnej,

• teoria utworu i języka poetyckiego,

• teoria wiersza,

• genologia,

• stylistyka zorientowana językoznawczo,

• teoria tekstu,

• teoria procesu historycznoliterackiego,

• teoria przekładu i wielojęzyczności literatury,

• badania w zakresie komunikacji i kultury literackiej.

WSPÓŁCZESNE KIERUNKI I TENDENCJE BADAŃ TEORETYCZNOLITERACKICH

1. Cechy współ. badań literackich:

• pluralizm postaw badawczych,

• epizodyczność wykorzystywanych metod,

• labilność (płynność) historycznego uprawomocniania metod.

2. Najbardziej wpływowe i wykrystalizowane orientacje:

1. postsrukturalizm - początki tej refleksji sięgają w Polsce lat 70 XXw.:

• odnosi się do dwóch wariantów teoretyczno-filozoficznej refleksji badawczej - tekstualnego(Derrida)=dekonstrukcjonizm i światowego(Michael Foucault)=nowy historyzm;

• dekonstrukcjonizm - idiosynkratyczna(dostosowana każdorazowo do swego przedmiotu) technika analityczna o randze radykalnej metody filozoficznej o zasiegu uniwersalnym;

• nowy historyzm - wywodzi się z Michela Foucaulta koncepcji konfliktowych napięć, metodologicznej refleksji nad zasadami historiograficznej narracji oraz badań nad historią mentalności; bywał traktowany jako metoda analizy konkretnych zjawisk i prądów, ale rozwinął się jako program studiów historycznych formacji kulturowych (kulturowa poetyka);

• krytkował scjentystyczne roszczenia do neutralności badawczej;

2. postmodernizm - ograniczany do zespołu cech estetycznych znamionujących sztukę w pewnej fazie jej rozwoju, pojmowany także jako kulturowo-cywilizacyjna epoka lub jako sposób życia postindustrialnych społeczeństw, krytykował fundamentalistyczne przeświadczenia, zapewniające ważność i uniwersalny zakres teoretycznych orzeczeń;

3. krytyka feministyczna - czasem przybiera postać jednego z wariantów krytki tematycznej, uprawiana jest także jako odrębna teoria literatury i kultury (gender criticism), krytkowała obiektywistyczne tezy, dotyczące jednorodności, integralności i niezależności badanych przedmiotów, w których zaczęto dostrzegać stłumioną heterogeniczność.

3. Intertekstualność - kategoria teoretycznoliteracka odznaczająca się labilnością(pojęcie intertekstualność rozumiane jest na kilka sposobów):

• zjawisko z zakresu stylistyki,

• uniwersalny wymiar literatury implikujący określone rozumienie budowy przedmiotu, jego pochodzenia, znaczenia, powiązania z kontekstem;

• wizja całokształtu kultury i mechanizmu jej przemian.

Taka zmasowana krytyka doprowadziła w rezultacie do dezautonomizacji dyscypliny.

ROZPAD WIELKIEJ FABUŁY TEORETYCZNEJ I TEORIE EPIZODYCZNE

1. Nowoczesna teoria = usystematyzowany zespół ogólnych twierdzeń o istocie, odmianach i prawidłowościach literatury, stanowiących próbę całościowego i naukowo obiektywnego opisu, klasyfikacji i wyjaśnienia.

2. Henryk Markiewicz „Główne problemy wiedzy o literaturze” (1956):

• próba uporządkowania dziejów polskiej refleksji literaturoznawczej,

• trudności w uporządkowaniu jednej historii intelektualnych przygód poznawania literatury.

3. Zofia Mitosek „Teorie badań literackich. Przegląd historyczny” -> przestawiła kilka historii odrębnych (wewnętrznie jednorodnych) metodologicznych poszukiwań.

4. Przyczyna rozkładu modelowego obrazu nowoczesnej teorii literatury = usytuowanie kluczowych dziedzin zainteresowań współ. refleksji teoretycznoliterackiej poza teorią dzieła oraz poetyką;

• poststrukturalizm - łączenie interpretacji konkretnych utworów z krytyczną analizą metodologicznych podstaw literaturoznawstwa;

• postmodernizm - jego zainteresowania mieszczą się w obrębie teorii procesu historycznoliterackiego;

• krytyka feministyczna - poetyka różnic kulturowych.

5. Rezultatem współczesnego zwrotu badawczych zainteresowań stało się zakwestionowanie roszczeń nowoczesnej teorii do naukowej obiektywności i uniwersalnego zasięgu.

6. Naznaczeniu współ. refleksji teoretycznej pluralizmem, labilnością, cząstkowością i relatywnością towarzyszy rozszerzenie zakresu jej stosowania. Wyrzeczenie się uniwersalistycznych i fundamentalistycznych roszczeń idzie w parze z obfitościa teorii średniego zasięgu oraz teorii epizodycznych. Zmienia się położenie literaturoznawstwa wśród innych nauk humanistycznych, zatem zmianie może ulec także jego status, funkcja i zasięg badawczy.

1

---