Witold Bobiński ,,Słuchać - znaczy rozumieć? Muzyka w kształceniu literacko - kulturowym.
Kształtowanie świadomości obcowania ze sztuką jest istotnym celem nauczania i wychowania. Rozwijanie osobowości humanistycznej poprzez kontakt z muzyką nie jest ideą nową ani kontrowersyjną. Edukacja muzyczna od dawna należy do zadań szkoły, choć nie stanowi podstawowego zadania polonisty. Tym zadaniem jest natomiast przygotowanie do świadomego i aktywnego istnienia w kulturze, co znajduje odbicie w interdyscyplinarnym, scalającym charakterze przedmiotu, jakim jest język polski. Ów charakter ujawnia się w postaci wykorzystania motywów muzycznych czy treści muzykologicznych na lekcjach polskiego. Kompozycja muzyczna jest zatem naturalnym i użytecznym kontekstem w pracy polonisty, tym bardziej, ze muzyka podobnie jak film zajmuje wyjątkowe miejsce w kulturowej rzeczywistości młodych pokoleń. Można więc mówić o absolutyzacji muzyki, o podniesieniu jej do rangi znaku rozpoznawczego młodzieży. Stała się ona najbliższym człowiekowi wytworem kultury, nieodstępnym towarzyszem, podstawową formą rozrywki i dostarczania estetycznej i emocjonalnej przyjemności.
MUZYCZNOŚĆ LITERATURY? LITERACKOŚĆ MUZYKI?
Tadeusz Makowiecki jednoznacznie stwierdza, że istniały i istnieją w świecie faktów związki między literaturą i muzyką. Na przykład: literatura grecka urodziła się z ,,ducha muzyki”, między obrzędowym tańcem a uroczystym śpiewem. Hebrajska twórczość psalmiczna nienadaremnie związana jest, z królem pieśniarzem Dawidem. Średniowieczna muzyka i pieśń liturgiczna złączone ściśle z tekstem dały podstawę późniejszej twórczości muzyczno - słownej: hymnom, kantatom, pieśniom wszystkich kościołów chrześcijańskim (…). Makowiecki nie waha się przypisać utworowi muzycznemu treści , zaś w wielu dziełach literackich dopatruje się kompozycji wzorowanej na takich formach muzycznych, jak: fuga, symfonia, suita, sonata, rondo. Wymienia też inne zjawiska zbliżające muzykę i literaturę, np. czynniki akustyczne w literaturze czy tematykę (literacką w muzyce i muzyczną w literaturze).
MUZYKA W LITERATURZE -INSPIRACJE DYDAKTYCZNE
Kiedy chcemy mówić o istnieniu dzieła muzycznego w utworze lit. , nie sposób pominąć wkładu Józefa Opolskiego w opracowanie tego zagadnienia. Swoje poglądu o omawianej dziedzinie grupuje on wokół następujących zagadnień: 1)Muzyka jako element fikcji literackiej; 2)Opis rzeczywistej kompozycji muzycznej stanowiący samoistny byt wpisany w utwór literacki; 3)Utwór muzyczny jako model konstrukcyjny utwory lit.; 4)Wyraz ,,muzyka” i jego pochodzenie jako temat wypowiedzi; 5) Utwór muzyczny jako źródło inspiracji lit,; 6)Elementy muzyki popularnej i rozrywkowej, a także religijnej wpisane w utwór. Obecność motywów muzycznych w fabule utworu literackiego ma bardzo często istotne znaczenie dla charakterystyki bohatera, środowiska czy dla szeroko pojętej wymowy dzieła. Motywy takie spotykamy w wielu tekstach ze spisu lektur, choćby w cyklu W poszukiwaniu straconego czasu Prousta, w Przedwiośniu Żeromskiego, Cudzoziemce Kuncewiczowej oraz w utworach poetyckich. Na kartach utworów literackich możemy spotkać także zapisy wrażeń towarzyszących słuchaniu dzieła np. Listy do Matki Słowackiego. Takie fragmenty mogą odegrać rolę ,,dobrego przykładu”, przy okazji tworzenia podobnych tekstów, inspirowanych najróżniejszymi utworami muzycznymi (także tymi bezpośrednio znanymi młodzieży, np. rozrywkowymi).
SŁUCHAĆ TEKSTU JAK MELODII? O MUZYCZNOŚCI LITERATURY W KONTEKŚCIE DZIAŁAŃ POLONISTY
Michał Głowiński pisał, że ,,muzyczność literatury ujawnia się w dążeniu do wejścia w tworzywo, a dokładnie - w jedną jego warstwę brzmieniową”. Słowa na głos mówione (czytane, recytowane) ujawniają muzyczność (melodyjność, śpiewność, rytmiczność) tworzonego przez nie tekstu. W zależności od etapu kształcenia można starać się uwrażliwić uczniów na walory brzmieniowe tekstu literackiego i skłaniać do formułowania refleksji o różnym stopniu zaawansowania. Refleksja analityczna powinna zmierzać do odnalezienia w strukturze tekstu czynników o charakterze dźwiękowym, takich jak: rytmika; eufonia (harmonijne, przyjemne brzmienie osiągane poprzez dobór głosek, akcentów, intonacji); aliteracja (powtórzenie jednakowych głosek lub ich zespołów na początku kilku kolejnych wyrazów w wersie); anafora (powtórzenie tego samego wyrazu na początku kilku kolejnych wersów); onomatopeja (naśladowanie za pomocą dźwięków mowy pozajęzykowych zjawisk akustycznych). Niektóre teksty Mickiewicza wykonuje się dziś w formie piosenek (np. ,,Niepewność” śpiewana przez Marka Grechutę). Zatem nauczyciel pragnący zanalizować utwór literacki pod względem jego warstwy brzmieniowej może poprosić uczniów o sprawdzenie czy wiersz np. ,,Do M” ma cechy melodyczne, poprzez zwrócenie uwagi na regularność wersów, obecność lub brak refrenu. Można także dokonać porównania brzmieniowego kształtu dwóch różnych wierszy, i odszukania w tekście cech, dzięki którym jeden tekst brzmi śpiewniej od drugiego.
Z DŻWIĘKÓW NA SŁOWA - O WĄTPLIWYCH POŻYTKACH PRZEKŁADU INTERSEMIOTYCZNEGO
Dydaktyczne wykorzystanie techniki przekładu intersemiotycznego (z języka muzyki na język słów ) trzeba zwalczać. Nie istnieje bowiem ekwiwalentność obu sztuk. Można jednak traktować muzykę jako źródło inspiracji literackiej, co przynosi korzyści dydaktyczne na każdym etapie kształcenia . Podstawą powodzenia takich działań jest nauka słuchania i formułowania refleksji na temat muzyki. Prostym pytaniom o wrażenia słuchającego powinny towarzyszyć polecenia dotyczące roli poszczególnych instrumentów, motywów muzycznych, części kompozycji (jaki nastój tworzą, jakie prowokują wyobrażenia, skojarzenia, wspomnienia). Można skłaniać młodzież do układania tekstów fabularnych inspirowanych muzyką.
LITERATURA W MUZYCE (W RÓŻNYCH WARIANTACH)
Znaczna część historii muzyki to dzieje muzycznych odczytań (wersji, wariantów, nawiązań do)dzieł literackich. Wystarczy choćby prześledzić historię opery. Wymarzoną dla polonisty okazją do realizacji kształcenia integrującego jest problemowe zestawienie omawianych dzieł literackich z ich muzycznymi odpowiednikami. Kryteriami doboru powinny być: miejsce w kulturze europejskiej (światowej), oraz ranga artystyczna dzieła. Przykładowe zestawienia dzieł lit. z muzycznymi mogą być następujące: 1. utwór lit. Stary Testament, Księga Wyjścia (fragmenty dotyczące wyjścia Izraelitów z Egiptu) - utwór muz. fragment oratorium Jerzego F. Haendla Izrael W Egipcie); 2. Utwór lit. O Królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu - utwór muz. fragmenty opery Ryszarda Wagnera Parsifal; 3. Utwór lit.W. Szekspir, Romeo i Julia - utwór muz. fragmenty baletu Sergiusza Prokofiewa Romeo i Julia. Proponowane fragmenty kompozycji muzycznych podczas zajęć przyjmują rolę kontekstów interpretacyjnych i pomocniczych. Uważne słuchanie połączone z próba interpretacji rozszerzy literacki portret zdarzenia , scenerii czy bohatera. Zajęcia takie powinno się przeprowadzić po omówieniu tekstu. Rolę sugestii i wskazówek pełnią zadania i polecenia nauczyciela i świadomość tematycznej łączności dzieła muzycznego z literackim. Efektem pracy uczniów są wnioski płynące z zestawienia literackich i muzycznych środków wyrazów, wzajemnego komentowania się i interpretowania dzieł (sztuk). W rozważaniach o polonistycznych sposobach wykorzystania muzyki ważna jest praca z tytułem dzieła, która jest sposobem kształcenia wyobraźni poetyckiej i myślenia symbolicznego w kontekście zajęć z wykorzystaniem muzyki. Konieczność nadania utworowi tytułu skłania do aktywności wyobraźni, kojarzenia sekwencji dźwiękowych z rzeczywistością pozamuzyczną, symbolicznego, aluzyjnego ,,czytania” muzyki. Możliwości pracy z tytułami muzycznymi mogą być następujące np. 1) Łączenie w pary poznawanych osobno: tytułów i utworów, opatrzone komentarzem; 2)Tworzenie wizji dzieła muzycznego (w formie opisu) na podstawie jego tytułu; 3) Nadawanie tytułów fragmentom muzycznym opatrzone komentarzem wyjaśniającym; 4)Modyfikacja lub zmiana tytułu wzbogacona komentarzem wyjaśniającym. Zatem dobór muzyki do zajęć jest kwestią istotną. Literackość bowiem najpełniej ujawnia się w utworach epoki romantyzmu, w dziełach muzycznego impresjonizmu, ekspresjonizmu i w twórczości kompozytorów XX wieku.
MUZYKA JAKO KONTEKST DZIEŁA LIERACKIEGO
Muzyka staje się bezpośrednim kontekstem dzieła literackiego, gdy jest z nim w pewien sposób zespolona. Zjawisko to występuje w 3 wariantach: 1)wersja śpiewana tekstu lit. a capella; 2) wersja śpiewana tekstu lit. z towarzyszeniem instrumentów; 3) wersja czytana tekstu lit. na tle muzyki. Melodia rytmika, aranżacja, sposób interpretacji głosowej to czynniki, które kreują nową jakość literacko - muzyczną. Pośrednictwo owych czynników powinno skłaniać polonistę do wykorzystania wersji śpiewanej utworu jako jego kontekstu.
Wskazana jest także interpretacja porównawcza obu wersji utworu np. utwór literacki: K. K. Baczyński ,,Piosenka” - wersja śpiewana: ,,Znów wędrujemy” z muzyką i w wykonaniu Grzegorza Turnaua. Przykładowe wnioski do tej interpretacji porównawczej mogą być następujące: ,,Nostalgiczna melodia i dźwięk skrzypiec wywołują nastrój wspomnienia, powracającego jak muzyczne frazy. Znikoma w tekście nuta smutku jest spotęgowana melodią, aranżacją, piosenka brzmi jak przywołanie zdarzeń, które odeszły na zawsze”.
Inną odmianą kontekstu interpretacyjnego może być muzyka jako dźwiękowe tło recytacji wiersza. Praca taka ma charakter twórczy, wymaga osobistego kontaktu z tekstem i wrażliwego, pogłębionego odbioru muzyki. Dokonywanie takiego zestawienia będzie poszukiwaniem ulotnych i trudno werbalizowanych nici łączących utwór lit. z danym fragmentem muzycznym , w jakimś stopniu będzie to również poszukiwanie literackości w muzyce. Ponadto muzyka może pełnić również rolę kontekstów pomocniczych. Utwór lit. jako element klimatu ,,barwy” epoki to przykład najbardziej osobisty. Przez barwę epoki rozumieć będziemy również charakterystyczne cechy prądu kulturowego, stylu, estetyki. Wyraziste cechy muzyki danego kompozytora mogą być sygnałem dominujących cech epoki historyczno- kulturowej- np. utwory Wagnera, Berlioza ujawniają romantyczne emocje . Inną postać kontekstu pomocniczego stanowią fragmenty muzyczne będące wzorcowa realizacją konwencji czy środków artystycznych np. (fantastyki, groteski, stylizacji, parafrazy).