PROBLEMATYKA EGZAMINACYJNA Z HISTORII NOWOŻYTNEJ POWSZECHNEJ

1. Przyczyny wielkich odkryć geograficznych w XVI wieku.

Wyprawy geograficzne podejmowane przede wszystkim przez Hiszpanów i Portugalczyków, które doprowadziły do odkrycia nowych lądów, miały swoją genezę w:

• zastosowaniu nowych technik żeglarskich,

• chęci sprowadzenia towarów luksusowych (pieprz, cynamon, wanilia, jedwab itp.),

• opowieściach o legendarnych skarbach Indii czy Chin,

• trudnościach handlu z Lewantem na skutek opanowania szlaków handlowych przez Turków,

• zakończeniu wojen w Europie, wyparcie Arabów z Hiszpanii (upadek Grenady w 1492 r.)

• dążeniu Kościoła do ekspansji i szerzenia wiary na nowych ziemiach.

2) Ekspansja turecka w I połowie XVI wieku.

W XVI w. ekspansja turecka rozwinęła się zarówno w kierunku półwyspu Arabskiego i Egiptu, jak i przekroczyła w Europie Dunaj. Sułtani tureccy podporządkowali sobie Syrię, Palestynę, Egipt, dorzecze Eufratu i Tygrysu oraz część Iranu i Armenię. Turcja tym samym podbiła znaczną część ziem muzułmańskich, a sułtan przybrał tytuł kalifa - czyli zwierzchnika religijnego islamu. Za panowania Solimana (Sulejmana) II Wspaniałego (1520-1566) Turcy zdobyli Belgrad, a zwyciężając w bitwie pod Mohaczem, położyli kres niepodległości państwa węgierskiego.

Ówczesna Europa okazała się za słaba, by oprzeć się potędze dobrze zorganizowanego państwa dysponującego silną armią. Ekspansja Turków doprowadziła do odbudowania jedności politycznej świata muzułmańskiego, którego kraje (poza Marokiem) aż po Irak i Zatokę Perską znalazły się pod panowaniem sułtanów.

3. Reformacja w krajach skandynawskich.

Po śmierci króla Fryderyka I Dania przeżyła okres walk wewnętrznych, m.in. powstanie chłopów i mieszczan, feudałowie zaś nie chcieli uznać nowego króla w osobie Chrystiana III, syna Fryderyka. Chrystian III (1534-1559) wprowadził do kraju luteranizm (1536). Reformacja w Danii miała to samo podłoże co wcześniej przeprowadzona przez Gustawa Wazę w Szwecji (1527), tzn. niemal wyłącznie ekonomiczne. Szwecja była krajem dość ubogim, a znaczna większość własności ziemskiej znajdowała się w rękach Kościoła. Sekularyzacja dóbr duchownych i przejęcie ich przez Koronę legło przeto u podstaw reformacji szwedzkiej i w ogóle skandynawskiej.

4. Ekspansja gospodarcza Anglii w XVI wieku.

W XVI w. Europa przestała być wystarczającym rynkiem zbytu dla produkcji angielskiego przemysłu, ściśle mówiąc - przemysłu sukienniczego.

Bazą organizacyjną, na której opierała się ekspansja angielska, były kompanie kupiecko-handlowe. W 1555 r. powstała Kompania Moskiewska do handlu z Rosją przez Archangielsk. W 1579 r. zorganizowana została Kompania Wschodnia, której zadaniem było prowadzenie handlu z krajami nadbałtyckimi. Rejon Morza Śródziemnego i jego bezpośrednie zaplecze azjatyckie i afrykańskie penetrowała Kompania Lewantyńska, utworzona w 1588 r. Kupcy zrzeszeni w tej kompanii; nie tylko zdobywali Bliski Wschód dla handlu angielskiego, nie tylko urabiali Turcji grunt polityczny przychylny dla Anglii, ale brali czynny udział w walkach z wrogiem głównie z Hiszpanami, wprowadzając na Morze Śródziemne flotę angielską.

Podróże Ralfa Fitcha po Azji (1588-1591) i przywiezione przezeń informacje pozwoliły na zorganizowanie w 1500 r. East-India Company, która zapoczątkowała ekspansję a następnie opanowanie Indii przez Anglików.

5. Monarchia absolutna Henryka IV.

Rok 1598 oznaczał wprawdzie dla Francji wyjście z chaosu wewnętrznego i ciężar położenia międzynarodowego i ciężkiego położenia międzynarodowego, jednak jeszcze przez kilka lat Henryk IV kończył ostatecznie dzieło pacyfikacji kraju. Wciąż jeszcze silne były we Francji tendencje odśrodkowe, a ich zwolennicy korzystali z każdej okazji, by przeciwstawić się królowi. Bardzo żywe były również tendencje do daleko posuniętego ograniczenia władzy królewskiej w publicystyce obu obozów - katolickiego i protestanckiego.

Jednym z najważniejszych zadań wewnętrznych Henryka Iv było więc wzmocnienie tej władzy. Wymagało to wiele zmian i reform w dziedzinie ustroju państwowego. By je przeprowadzić, Henryk IV nie wahał się szukać oparcia wśród przedstawicieli stanu trzeciego (mieszczaństwa).

Henryk IV dużą wagę przywiązywał do należytego funkcjonowania aparatu władzy. Przy jego boku istniały specjalne rady - Rada Spraw, Rada Stanu, Rada Finansów, Rada do Spraw Procesowych.

Drugą osobą po królu w państwie był kanclerz. Wśród najważniejszych urzędników państwowych wysuwają się w tym czasie na czoło sekretarze stanu w liczbie 4, którzy początkowo kierowali sprawami czterech rejonów administracyjnych, na jakie podzielony był kraj. Jednakże już za czasów Henryka IV nastąpiła wyraźna zmiana kompetencji sekretarzy stanów, którzy stali się kierownikami czterech utworzonych resortów (wojska, spraw zagranicznych, marynarki i spraw domu królewskiego), zachowując jednak nadal kierownictwo sprawami rejonów administracyjnych, ponieważ specjalnego resortu spraw wewnętrznych nie utworzono.

Henryk IV dążył usilnie do tego, by zakres władzy zarządców prowincji ograniczyć wyłącznie do wąsko pojętych kompetencji militarnych, co w znacznym stopniu udało mu się, właśnie dzięki stale rosnącej kontroli administracji lokalnej ze strony władz centralnych.

Likwidowanie niezależności władzy lokalnej, głównie poprzez wzmocnienie władzy centralnej, było jednym ze środków budowy monarchii absolutnej. Drugim, równie doniosłym, było ograniczenie roli przedstawicielstwa stanowego, którym były we Francji Stany Generalne, złożone z wybranych przez szlachtę, duchowieństwo i stan trzeci delegatów, zaopatrzonych w ścisłe instrukcje poselskie.

Za Henryka IV znaczenie Stanów Generalnych spadło niemal do zera.

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech ustrojowych rodzącej się we Francji monarchii absolutystycznej było rozpowszechnienie się i ostateczne usankcjonowanie prawne zwyczaju sprzedawania urzędów.

Henryk IV dążył w tej sprawie do takiego uregulowania zagadnienia, które dałoby mu największe korzyści finansowe.

Uchwała w sprawie wprowadzała dziedziczność urzędów we Francji, w zamian za stałe roczne opodatkowanie się posiadaczy tych urzędów na rzecz króla w wysokości 1/60 wartości sprzedanej sprawowanych urzędów, zarówno przez osoby aktualnie je piastujące, jak i przez ich spadkobierców.

6. Konflikt hiszpańsko-angielski w II połowie XVI wieku.

Niderlandy w XVI w. dostały się w posiadanie Habsburgów, a po abdykacji Karola V przeszły na hiszpańską linii tej dynastii w osobie króla Filipa II. Niderlandy XVI-wieczne składały się z szesnastu prowincji m.in.: Holandię, Zelandię, Flandrię i Brabancję, Namur, Artois, Luksemburg.

Dominującą rolę w życiu kraju odgrywały przemysłowo-handlowe miasta.

Władca Niderlandów, cesarz Karol, z całą surowością przystąpił do zwalczania nowych prądów religijnych, wydając - począwszy od 1520 r. - tzw. krwawe plakaty. Filip II, po objęciu władzy w Niderlandach (1555) przekazał rządy namiestnicze w tym kraju swej siostrze naturalnej, nieślubnej córce Karola V, Małgorzacie ks. Parmy.

Opozycja, do której przyłączyła się również ks. Małgorzata, wymogła w końcu na Filipie dymisję Granvelli (1564). Do pierwszego konfliktu doszło jeszcze w latach 1557-1558, gdy większość stanów generalnych i prowincjonalnych sprzeciwiła się skutecznie próbom wyciśnięcia przez Filipa II dodatkowych podatków na potrzeby wojny z Francją. W sierpniu i wrześniu 1566 r. doszło za sprawą kalwinów do wielkich rozruchów ludowych głównie w Valenciennes, Antwerpii i Amsterdamie. Wojska regentki pokonały oddziały gezów pod Antwerpią.

W lipcu 156 r. oddziały Alby dotarły do granic Niderlandów a 22 sierpnia wkroczyły do Brukseli i rozpoczęły systematyczną okupację kraju. Ks. Małgorzata podała się do dymisji i wyjechała do Włoch. Ks. Alba rozpoczął politykę bezwzględnych represji. Chroniąc się przed represjami wielu zagrożonych uchodziło w lasy lub za granicę.

Pierwsze próby wyzwolenia Niderlandów z niewoli hiszpańskiej, jakie podjął Wilhelm Orański przy pomocy swego brata ks. Ludwika Nassau, nie powiodły się. Wilhelm Orański wydał manifest ogłaszając się namiestnikiem Niderlandów, a Ludwik ks. Nassau wkroczył do kraju od strony Francji, zajmując miasto Mons w Hainaut. Równocześnie wojska Wilhelma Orańskiego przekroczyły granicę niemiecko-niderlandzką, a oddziały francuskiego hugenoty Le None zajęły miasto Valenciennes, leżące również w prowincji Hainaut.

Książę Alba podjął natychmiastową kontrakcję, która przyniosła szybkie rezultaty. Wysyłane przezeń wojska pod wodzą jego syna pobiły francuskich hugenotów, śpieszących na pomoc twierdzy Mons (VII 1572).

Wojna jednak nie zakończyła się, a Wilhelm Orański osiadł i umocnił się w północnych prowincjach. Hiszpanie po siedmiomiesięcznym oblężeniu zdobyli Haarlem (VII 1573). Te niepowodzenia przypieczętowały los Alby, który został odwołany przez Filipa i popadł w niełaskę (1573). Nowym namiestnikiem mianował król hrabiego de Requesens, dotychczasowy gubernator Mediolanu.

W roku następnym, dla uczczenia bohaterskiej postawy mieszkańców, ks. Wilhelm założył w Lejdzie pierwszy uniwersytet niderlandzki.

Po śmierci Requesensa (III 1576) stany prowincji południowych z Brabancją na czele wysunęły pod adresem Filipa II żądanie szerokich zmian, zwołania Stanów Generalnych oraz podjęcia przez Radę Państwa w Brukseli rokowań z Wilhelmem Orańskim. Doprowadziło to do wybuchu powstania ludowego w Brukseli i obalenia rady (4 IX 1576). Sytuacja w kraju zaostrzyła się tak, że zanim zdołał przybyć nowy - zaopatrzony w bardziej ugodową instrukcję - namiestnik Filipa, zwycięzca spod Lepanto,, Don Juan d'Austria, doszło do wielkiego starcia, które miało z góry przekreślić wszelkie szczere czy nieszczere zamiary pokojowe króla.

W listopadzie 1576 r. nowy namiestnik dotarł do Brukseli, a już 12 lutego 1577 r. podpisał tzw. wieczny edykt, oparty na unii brukselskiej. Potwierdzał on wszystkie prawa niderlandzkie, zapewniał zwolnienie jeńców przez obie strony, uznawał ks. Wilhelma --de facto raczej - namiestnikiem Holandii i Zelandii, opuszczeniu Niderlandów przez wojska hiszpańskie.

W lipcu Don Juan pogwałcił pokój, zajmując na czele nielicznego oddziału twierdzę w Namur, następnie zaś cały Luksemburg. Zaś przywołały na pomoc Wilhelma Orańskiego, faktycznego władcę północy. Wilhelm odbył triumfalny wjazd do Brukseli (23 IX 1577).

Tymczasem Don Juan, otrzymawszy posiłki wojskowe od Gwizjuszów oraz od Aleksandra Farnese ks. Parmy, syna byłej regentki Małgorzaty, stanął do walki z siłami Stanów Generalnych. Do starcia doszło 13 stycznia 1578 r. pod Gembloux w Brabanacji. Don Juan, fanatyk i zły polityk, pokazał raz jeszcze, że wodzem jest znakomitym. Mimo przewagi wojsk Wilhelma Orańskiego odniósł całkowite zwycięstwo nad nieprzyjacielem.

Następca Don Juana, Aleksander Farnese, niewiele mu ustępował jako żołnierz, a o wiele przewyszał jako polityk. Ks. Wilhelm, mający na widoku jedynie cele polityczne, doprowadził do tzw. pokoju religijnego w Anwerpii (12 VII 1578) - sprzeczności były już zbyt wielkie. Wkrótce doszło do ostrych walk o charakterze społecznym, a pod koniec 1578 r. Niderlandy ogarnęła wojna domowa.

Natychmiastową odpowiedzią ze strony północy była unia w Utrechcie (23 I 1579), zawarta przez siedem prowincji: Holandię, Zelandię, Geldrię, Fryzję, Utrecht, Overijssel, Groningen i flamandzką część Flandrii, pod hasłami bezkompromisowej walki z Hiszpanami. Południowe Niderlandy zawarły w Arras pokój z Hiszpanami (17 V 1579) uznając, w zamian za amnestię i autonomię, władzę Filipa II.

Unie z Arraas i Utrechtu zadecydowały o ostatecznym rozbiciu kraju na dwie części, z których wyrosły następnie w ciągu wieków dwa osobne państwa - Holandia i Belgia.

Egzekucja Marii Stuart miała stać się dla Hiszpanów iskrą rzuconą na prochy. W maju 1588 r. Wielka Armada hiszpańska pod dowództwem słabego żeglarza, ks. Mediny-Sidonii, opuściła ujście Tagu, kierując się ku brzegom Anglii. Armada składała się ze 130 okrętów.

Anglicy przeciwstawili jej 197 okrętów o znacznie mniejszym tonażu.

Ta pierwsza „bitwa o Anglię” zaczęła się w końcu lipca u południowo-zachodnich wybrzeży, gzie stoczono pierwszą walkę.

Dnia 6 sierpnia, nadszarpnięta ciężką walką Armada, zawinęła do portu w Calais, a tejże nocy Howard zaatakował ją przy pomocy branderów, niszcząc wiele okrętów i podkopując i tak już słabe morale nieprzyjaciela. 8 sierpnia doszło do decydującej bitwy koło Gravelines, gzie flota hiszpańska została całkowicie rozbita.

Pokój między Hiszpanią a Anglią został zawarty dopiero po śmierci obojga monarchów - Elżbiety i Filipa - 1604 r.

6. Konflikt hiszpańsko-angielski w II połowie XVI wiekuElżbieta I, ur. 1533, zm. 1603, królowa Anglii od 1558, ostatnia z dynastii Tudo­rów, córka Henryka VIII i Anny Boleyn. Po śmierci przyrodniej siostry, Marii I, zw. Krwawą, objęła rządy w kraju podupadłym gospodarczo i politycznie, na skutek hegemonii hiszp. w Europie. Reaktywowała prześladowany za Marii I Kościół anglikański. Początkowo była tolerancyjna dla katolicyzmu. Bunty i spiski katolików oraz skierowana przeciw Elżbiecie - bulla papieża Pius V, która zwalniała jej poddanych ze złożenia przysięgi wierności, doprowadziły do stosowania represji wobec katolików; zostali pozbawieni praw politycznych, m.in. zabroniono im sprawowania urzę­dów i nie mogli być wybierani do parla­mentu. Ścięcie królowej Szkocji Marii Stu­art w 1587 przyśpieszyło wybuch wojny z Hiszpa­nią. Król hiszpański Filip II wysłał w 1588 na podbój Anglii „niezwyciężoną armade”, która liczy­ła ok. 130 okrętów (w tym 90 Wielkich jed­nostek bojowych) i ponad 30 tys. ludzi; jej dowódcą był książę A. Medina-Sidonia. An­glicy przeciwstawili a. 197 mniejszych okrę­tów, zwrotniejszych, o większej sile i dal­szym zasięgu ognia artyleryjskiego; jednym z dowódców floty ang. był F. Drake, żeg­larz i korsarz; w 1588 mianowany przez Elż­bietę I wiceadmirałem. W kilku bitwach u południowo-zachodnich wybrzeży Anglii, a zwłaszcza na wodach kanału La Manche w pobliżu Gravelines, armada poniosła wielkie stra­ty, a następnie rozproszyła się i częściowo zatonęła podczas burzy. Okręty hiszp., gna­ne wichrem aż za Szetlandy, wróciły do Hi­szpanii opływając Szkocję (wiele rozbiło się na skalistych wybrzeżach Hebrydów) i Ir­landię; straty wyniosły ponad 60 okrętów i ok. 20 tys. ludzi. Klęska armady oznaczała prze­łamanie przez Anglię dominacji hiszp. na morzach.

7) Cywilizacja i kultura Inków.

Największe państwo stworzyli w XV w. Inkowie w wyniku podbojów. Rozciągało się ono od dzisiejszej Kolumbii po Chile. Silnie scentralizowane królestwo, którego stolicą było Cuzco (kusko), zamieszkiwało ok. 8-10 mln ludzi. Władzę absolutną sprawował Inka, a na czele hierarchii urzędniczej stali czterej wicekrólowie i gubernatorzy prowincji. Strukturę społeczną tworzyły rodziny, wsie i plemiona. Nad każdą dziesiątką rodzin, w których obowiązywał równy podział pracy i jej owoców, stał naczelnik. Właścicielami ziemi byli Inka, kapłani, plemiona i wsie, była więc ona własnością zbiorową (poza dobrami króla). Nad ludnością ciążyła danina pracy przy budowie dróg, systemów irygacyjnych, obiektów użyteczności publicznej. Centralizacji służył znakomicie utrzymany system dróg i sprawny aparat administracyjny. Inkowie nie znali pisma, ale przy prowadzeniu rejestrów ludności i podatków posługiwali się węzłami ze sznurów o różnej długości i barwie.

Najważniejsze miejsce w hierarchii społecznej zajmowali członkowie rodu królewskiego, którzy uznawali siebie za potomków boga słońce i także nazywali się Inka. Z niego wywodzili się kapłani, dygnitarze wojskowi i cywilni. Inkowie stworzyli nawet wyższą kulturę umysłową niż Majowie. Uprawiali poezję religijną i miłosną, w świątyniach funkcjonowały czteroletnie szkoły dla dzieci arystokracji. Kult religijny z wiarą w życie pozagrobowe, spowiedzią w świątyniach, postami, modlitwami i pokutą nasuwał konkwistadorom myśl o jakiejś wcześniejszej, nie do końca przeprowadzonej chrystianizacji.

8) Hiszpańskie imperium kolonialne.

Podboje hiszpańskie były dyktowane głownie żądzą złota. Podboje w Ameryce konkwistadorzy prowadzili często na własną rękę i w ostrej rywalizacji ze sobą.

W 1519 r. pod wodzą Ferdynanda Corteza rozpoczął podbój Meksyku. W 1531 r. Franciszek Pizarro rozpoczął podbój Peru, Ekwadoru, Kolumbii i północnego Chile. Imperium Inków przestało istnieć.

W połowie XVI w. Ameryka Środkowa i Południowa, z wyjątkiem terytorium Brazylii oraz Gujany, stały się częścią imperium hiszpańskiego, które na północy sięgało do dzisiejszej Kalifornii, Luizjany i Florydy. Koloniami zarządzała powstała w 1524 r. Rada Indii. Amerykańskie terytoria zostały podzielone na dwa wicekrólestwa - Nową Hiszpanię ze stolicą w Meksyku i Nową Kastylię, której stolicą była Lima. Powstały dwa arcybiskupstwa, zakładały swoje placówki zakony, powstały uniwersytety, rozpoczęła też swoją działalność inkwizycja.

9) Sytuacja polityczna i religijna we Francji w II połowie XVI wieku.

Zwolennicy kalwinizmu nazywali się we Francji hugenotami. Między katolikami a nimi toczyły się wkraju wojny do schyłku XVI w. Walki toczyły się między panującymi Walezjuszami, zwolennikami katolicyzmu i Burbonami, zwolennikami kalwinizmu. Król Navarry Henryk III brał udział w wojnach religijnych w latach 1568-1570, jako przywódca hugenotów. Ślub z siostrą króla Francji Karola IX miał doprowadzić do zażegnania konfliktu. W 1572 r. miała miejsce tzw. noc św. Bartłomieja, czyli rzeź hugenotów, przybyłych na wesele do Paryża. Zginęło wówczas w Paryżu 3 tys. hugenotów. Henryk III ocalił życie za cenę przejścia na katolicyzm. Później uciekł do La Rochelle i powrócił do kalwinizmu. Po wojnie „trzech Henryków” od 1589 r. objął tron królewski jako we Francji, jako Henryk IV. W 1593 r. zdecydował się na przejście na katolicyzm; słynne jego powiedzenie „ Paryż wart jest mszy”. Wojny religijne zakończyło wydanie w 1598 r. przez króla Edyktu nantejskiego, który gwarantował wolność wyznania hugenotom.

9. Sytuacja polityczna i religijna we Francji w II połowie XVI wieku

Hugenoci^*, hugonoci, wyznawcy kalwiniz­mu we Francji w XVI-XVII w. W drugiej połowie XVI w. hugenoci stanowili znaczną siłę polityczną i gospodarczą; hugenoci było wielu franc. książąt (także członek rodziny kró­lewskiej Antoni Burbon) i przedstawicieli wyższego duchowieństwa. W związku z ma­łoletniością króla Franciszka II, władza we Francji spoczywała w rękach wielkorząd­ców - katolickich Gwizjuszów (książąt de Guise). Rywalizacja między hugenockimi Burbonami a katolickimi Gwizjuszami do­prowadziła do wojen religijnych, trwają­cych z przerwami 1562-94. Wojny te, choć na tle religijnym, miały charakter polity­czny, ponieważ oba stronnictwa (skupiające przedstawicieli dwu wyznań) walczyły o własne wpływy w państwie. Próba pogodze­nia hugenotów z katolikami, którą był ślub przy­wódcy hugenotów, króla Nawarry Henryka Burbo­na^** z siostrą króla Francji Karola IX, katoli­cką księżniczką Małgorzatą de Valois skoń­czyła się rzezią hugenotów w nocy świętego Bartło­mieja z 23/24 VIII 1572. Ślub miał symbolizować pojednanie zwalczają­cych się hugenotów i katolików. Karol IX, przekonany przez Gwizjuszów (ród książąt lotaryńskich de Guise), że hugenoci będą stałym zagrożeniem dla władzy królewskiej, wyraził zgodę na dokonanie masakry. Za­mordowano tysiące hugenotów, niedobitki schroniły się w twierdzy La Rochelle. Zamie­szki ogarnęły i inne miasta. "Paryskie krwa­we wesele" uczyniło Karola IX w oczach hugenotów tyranem i krzywoprzysięzcą. Henryk ocalił życie za cenę pozornego przejścia na katoli­cyzm; po ucieczce do La Rochelle powrócił do kalwinizmu, w którym był wychowany. Będąc prawowitym następcą nowego króla Francji, bezdzietnego Henryka III Waleze­go, musiał walczyć o uznanie swoich praw do tronu (tzw. wojna trzech Henryków: kró­la Francji, króla Nawarry i księcia Henryka Gwizjusza, kandydata stronnictwa katolickiego). Kres zmaganiom położyło objęcie tronu przez Henryka Burbona, który przeszedł na katolicyzm ("Paryż wart jest mszy" - tak miał powiedzieć) i jako król Francji Henryk IV wydał w 1598 Edykt nan­tejski, który zakończył okres wojen religijnych we Francji między katolikami i hugenotami. Edykt nantejski zapewniał hugenotom wolność wyzna­nia (wyznawania kultu zakazano tylko w Paryżu i jego okolicy oraz w miastach biskupich) i równouprawnienie polityczne z katolikami. Gwarancją bezpieczeństwa hugenotów było zatrzymanie przez nich ok. 200 twierdz. Edykt nantejski został odwołany w 1685 przez króla Ludwika XIV.

10) Reformacja w Anglii.

Bezpośrednio do zerwania z Watykanem doszło w momencie, kiedy papież Klemens VII nie wyraził zgody na rozwód króla Henryka VIII z Katarzyną Aragońską. Henryk VIII zerwał z Kościołem katolickim, sekularyzował majątki klasztorne i wydał Akt supremacji w 1534 r., ogłaszając się głową Kościoła anglikańskiego. Rzeczywiste narodziny Kościoła katolickiego wiązało się z panowaniem Elżbiety I. W 1563 r. synod biskupów angielskich uchwalił 39 Artykułów, które3 stanowiły wyznanie wiary. Mówiło się w nich o:

• odrzuceniu prymatu papieża,

• prymacie Biblii nad tradycją,

• odrzucenie celibatu duchowieństwa,

• symbolicznym charakterze eucharystii,

• organizacji Kościoła, w której zachowano hierarchiczną organizację kościelną, tak jak w Kościele katolickim.

10. Reformacja w Anglii

Henryk VIII, ur. 1491, zm. 1547, król Anglii od 1509, z dynastii Tudorów, ojciec Elżbiety I. W 1521 opublikował traktat, w którym potępił M. Lutra i wystąpił jako zwolennik papieża, za co otrzymał od pa­pieża Leona X tytuł "obrońca wiary". W następnych latach, gdy nie uzyskał zgody papieża Klemensa VII na unieważnienie małżeństwa z Katarzyną Aragońską, zerwał z Rzymem i doprowadził do utworzenia Kościoła anglikańskiego. Przeprowadzona 1536-39 sekularyzacja dóbr kościelnych wzbogaciła skarb monarszy oraz ludzi związanych z królem. Kościół anglikański, narodowy Kościół w Anglii, ustanowiony w 1534 przez króla ang. Henryka VIII. Bezpośrednią przyczy­ną zerwania z Rzymem i utworzenia Kościół anaglikański był brak zgody papieża Klemensa VII (uza­leżnionego od cesarza Karola V) na unie­ważnienie małżeństwa Henryka VIII z Kata­rzyną Aragońską, krewną cesarza Karola V. Małżeństwo z Katarzyną unieważnił ar­cybiskup Th. Cranmer, a parlament przyjął akt o supremacji, na którego podstawie król został głową Kościoła anglikańskiego. Zachowano hierar­chię, dogmaty, tradycje i częściowo formy liturgiczne Kościoła rzymskokatolickiego. Ustanowienie Kościoła anglikańskiego odpowiadało interesom większości społeczeństwa angielskiego, w którym było coraz więcej zwolenników reformacji; przeciw niektórym formom organizacji Kościoła anglikańskiego występowali purytanie.

purytanie, grupa wyznaniowa Kościoła an­glikańskiego, powstała ok. 1560, dążyła do usunięcia z niego form katolickich, hierar­chii kościelnej i zwierzchnictwa królewskie­go. Purytanie zbliżeni do kalwinizmu głosili ideał życia oszczędnego, pracowitego, bogoboj­nego. Odłamami purytanów byli prezbiterianie i in­dependenci. Pierwsi, bardziej umiarkowani, wśród których byli przeważnie bogaci kup­cy i przemysłowcy, organizacyjnie podlegali niezależnym od władzy świeckiej duchow­nym - prezbiterom, podporządkowanym synodowi. Troskę o życie religijne i czystość moralną wiernych prezbiterianie powierzali wybieranym pastorom. Independenci, wśród których przeważało średnie i drobne miesz­czaństwo oraz chłopstwo, dążyli do całko­witej samodzielności gminy, przeciwstawiali się wszelkim zorganizowanym formom kul­tu; nie mieli biskupów ani prezbiterów; do tego odłamu należał O. Cromwell i więk­szość jego armii. Podczas rewolucji angielskiej (1640-60) purytanie, stanowiący większość w Izbie Gmin, występowali m.in. przeciw królowi oraz domagali się usunięcia biskupów z Izby Lordów.

S. GRZYBOWSKI Henryk VIII i reformacja w Anglii, Warszawa 1969. A. F. POLLARD Henryk VIII, Warsza­wa 1988.

11) Ferdynand Magellan i jego podróż dookoła świata.

Urodził się w 1480 r. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. W młodości zaciągnął się do wojska i brał udział w portugalskich wyprawach wojennych do Indii (1505-1511) oraz do Maroka (1513), podczas których dosłużył się stopnia oficera. Relacje żeglarzy z wcześniejszych wypraw nasunął się stopnia oficera. Relacje żeglarzy z wcześniejszych wypraw nasunęły Magellanowi myśl o istnieniu krótszej drogi na słynne wówczas Wyspy Korzenne (Moluki). Szlak miał prowadzić na zachód, przez Ocean Atlantycki. Po uzyskaniu aprobaty króla hiszpańskiego Karola I 20 września 1519 r. Magellan wyruszył na czele 5 okrętów 265 członków załogi na Wyspy Korzenne. W styczniu 1520 r. dopłynął do La Platy. Z powodu buntu załogi i ostrej zimy zmuszony był zatrzymać się w zatoce San Julian, u wybrzeży Patagonii. W październiku odkrył cieśninę nazwaną później jego imieniem (Cieśninę Magellana). 28 listopada wyprawa wypłynęła wreszcie na łagodne wody oceanu, całkowicie odmiennego od burzliwych wód Oceanu Atlantyckiego. Marynarze nadali mu nazwę „El Pacifico” - Spokojny. Magellan nazwał go Morzem Spokojnym. 6 marca 1521 r. wyprawa dotarła do zielonych wysp, które po trudach podróży wydawały się żeglarzom rajem. Magellan nazwał je jednak Wyspami Złodziejskimi, ponieważ tubylcy, otoczywszy swoimi łodziami statki hiszpańskie, kradli z nich wszystko, co wpadło im w ręce. Wyspy Złodziejskie to dzisiejszy archipelag Marianów, z główną wyspą Guam, na którą zawinął Magellan. Po krótkim postoju okręty wyruszyły dalej w poszukiwaniu Wysp Korzennych. 16 marca 1521 r. Magellan dopłynął do Wysp Świętego Łazarza, czyli dzisiejszych Filipin. Podczas interwencji w sporze między tubylcami, doszło do potyczki na wysepce Mactan. Przewaga tubylców była trzydziestokrotna. Magellan zginął, najpierw ugodzony zatrutą strzałą w nogę, a następnie przebity wieloma ciosami włóczni. W listopadzie 1521 r. pozostała przy życiu załoga dotarła do Wysp Korzennych. Jedyny statek „Victoria” z ładunkiem cennych korzeni powrócił pod dowództwem Juana Sebastiana Elcano wraz z 18 członkami załogi do Hiszpanii, do San Lucar (skąd wyprawa Magellana wyruszyła), 6 września 1522 r., opływając w ten sposób kulę ziemską. Wyprawa Ferdynanda Magellana potwierdziła kulistość Ziemi.

12) Cywilizacja i kultura Majów.

Pierwszą wielką cywilizację stworzyli Majowie, którzy osiedlili się na obszarach dzisiejszego Hondurasu i Gwatemali, a następnie na półwyspie Jukatan. Nazywano ich „Grekami Nowego Świata”, swoją bowiem kulturę przekazali innym ludom. Jej szczytowy rozwój przypada na X i XI w. Strukturami politycznymi były miasta-państwa, które tworzyły konfederacje. Dziedziczna klasa rządząca - wodzowie oraz kapłani i urzędnicy wywodzili się z arystokracji, pozostali ludzie wolni - rolnicy, robotnicy, rzemieślnicy byli sobie równi. Niewolnicy natomiast rekrutowali się z jeńców wojennych i dłużników i nie stanowili warstwy dziedzicznej, ponieważ dzieci niewolników były wolne.

Bogata kultura Majów była kulturą kontrastów, z jednej strony cechowały ją słabości techniki (np. nieznajomość koła, łuku), z drugiej niezwykłe osiągnięcia w astronomii., matematyce, sztuce. Opracowali oni lepszy od europejskiego kalendarz, znali pismo ideograficzne, wyrabiali papier z kory dzikiego figowca. Wznieśli imponujące gmachy świątyń, piramidy, obserwatoria astronomiczne. W życiu i sztuce dominowała religia. Na czele panteonu bóstw stał stwórca, bóg słońca, a kultowi służyli kapłani i zgrupowani w zakonach mnisi. Od XII w. Majowie przeżywali okres osłabienia politycznego, część ich ziem została podbita przez Tolteków, a w XV w. trwająca wojna domowa ułatwiła Hiszpanom podbój.

13) Wiedza geograficzna w średniowiecznej Europie.

Wiedza ta nie wyszła poza poziom jaki osiągnęła w starożytności. Wiele osiągnięć zostało zapomniane. Mapy średniowieczne były prymitywne. Świat wg. Pojęć średniowiecznych to prostokąt lub jeszcze koło, którego środkiem była ziemia święta z Jerozolimą. Znacznie lepsze były mapy żeglarskie włoskie i portugalskie. Jednak z czasem wiedza antyczna zaczęła przypływać za pośrednictwem Arabów. Dowodem tego było dzieło kardynała Pierre d'Ailly - Traktus de imagine mundi, w którym autor uwzględnił poglądy Ptolemeusza. Udoskonalono żeglugę przez igłę magnetyczną, budowania silniejszych statków. Wiedza Europejczyków ograniczała się do Europy, Azji i Afryki. Atlas Martina Behaima.

14) Analiza pierwszych trzech, nowożytnych konstytucji na świecie.

Konstytucja amerykańska z 17 września 1787 r.

Konstytucja mówiła, że Stany Zjednoczone jest jednym państwem, o silnej władzy wykonawczej, wspólnym skarbie i armii oraz strukturze stanowej. Wprowadzono zasadę trójpodziału władzy: wykonawczą, ustawodawczą, sądowniczą. Uznano, że te trzy władze powinny być „odrębne i niezależne”. Zdecydowano się na jednoosobowego prezydenta oraz niełączenie mandatu poselskiego ze stanowiskiem w aparacie wykonawczym. Prezydenta wyposażono w prawo veta w stosunku do ustaw Kongresu. Z kolei parlament został wyposażony w impeachment, czyli prawo wszczęcia procedury usunięcia prezydenta z urzędu. Jeżeli chodzi o Kongres, to składał się on z dwóch izb. W Senacie zasiadało po 2 przedstawicieli każdego stanu, bez względu na liczbę ludności, obszar i znaczenie. W Izbie Reprezentantów mieli zasiadać przedstawiciele każdego z 13 stanów, proporcjonalnie do liczby ludności. Senatorowie byli wybierani na okres 6 lat, natomiast posłowie (1 na 30 tys. mieszkańców) na 2 lata.

Konstytucja polska z 3 maja 1791 r.

W konstytucji sformowano pojęcie narodu obejmującego również obok szlachty, mieszczan i chłopów. Chłopi zostali przyjęci pod opiekę prawa. Nastąpiło dalsze scalenie państwa polskiego i litewskiego. Zlikwidowane zostały odrębne instytucje centralne, wprowadzono wspólność wojska i skarbu, utrzymano nadal odrębności prawne, a szlachta litewska uzyskała prawa obsady połowy stanowisk w organach centralnych.

Duże zmiany wprowadzała konstytucja do organów najwyższych władz Rzeczypospolitej dzieliła ją na: ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą. Władza ustawodawcza należała do Sejmu. Znosiła liberum veto. Najwyższym organem władzy wykonawczej była „Straż Praw”. W jej skład wchodził: król, prymas, marszałek sejmu i pięciu ministrów. Straż Praw zajmowała się administracją, polityką wewnętrzną i zagraniczną oraz finansową.

W następstwie uchwalenia konstytucji Rzeczypospolita przekształciła się w monarchie konstytucyjną, a tron miał być przekazywany dziedzicznie. Po Stanisławie Auguście Poniatowskim tron miał przypaść Wettinowi z elektorskiej linii saskiej.

Konstytucja francuska z 3 września 1791 r.

Francja stawała się monarchią konstytucyjną, a król Ludwik XVI złożył przysięgę na tekst konstytucji. Władza ustawodawcza należała do Zgromadzenia Prawodawczego. Władza wykonawcza była sprawowana przez króla oraz ministrów, odpowiedzialnych przed Zgromadzeniem. Władza sądownicza należała do wybieranych sędziów oraz ławników. Król był wyposażony w prawo veto w stosunku do uchwał Zgromadzenia Prawodawczego. Prawo wyborcze było ograniczone cenzusem majątkowym i przysługiwało obywatelom, którzy płacili podatki. Ta konstytucja była sukcesem burżuazji, która ograniczała władzę króla.

15) Cywilizacja i kultura Azteków.

Dziedzicami tradycji i kultury Majów byli Aztekowie, którzy w początkach XIV w. osiedlili się w dolinie meksykańskiej. W drugiej połowie XV w. rozpoczęli ekspansję na sąsiednie tereny, obejmując ziemie od Pacyfiku po Zatokę Meksykańską. Na czele utworzonej przez Azteków konfederacji stał ich wódz, pobierający podatki od podbitych miast-państw. Stolicą państwa był Tenochtitlan.

Jeśli miasta w Meksyku z brukowanymi ulicami, wielkimi budowlami piramid wzbudziły podziw konkwistadorów, to w równym stopniu przeraziła ich religia Azteków. Licznym bóstwom składali oni ofiary z jeńców wojennych, wydzierając im serca. Co roku umierały tak tysiące niewolników, których dostarczały nieustannie prowadzone - także w tym celu - wojny. Liczba złapanych jeńców decydowała o awansie w hierarchii wojowników.

System wierzeń w siły przyrody, życie pozagrobowe, walkę dobra i zła był podobny u wszystkich ludów zamieszkujących Meksyk. Trzeba też wspomnieć, że do sukcesów konkwistadorów przyczynił się mit indiański o białym bogu, uosobieniu światłości, używającym znaku krzyża, który przybył na te ziemie by nauczyć ludzi uprawy roli, rzemiosła, zapoznać ich z pismem, przekazać wiedzę, a podstępnie zmuszony do opuszczenia kraju obiecał, że kiedyś powróci.

16) Giordano Bruno wobec inkwizycji.

Włoska renesansowa filozofia przyrody najwybitniejszych przedstawicieli znalazła w Bernardine Telesio (1509-1588), Tomasso Campanelli (1568-1639), a przede wszystkim w Giordano Bruno (1548-1600).

Głównym celem tego kierunku filozofii było poznanie przyrody za podstawę naukową swego poglądu na świat uznał odkrycie Kopernika.

Te podstawowe założenia filozofii przyrody najpełniejszy wyraz znalazły w dziełach Giordana Bruno. Był to największy filozof włoski epoki odrodzenia i jeden z najwybitniejszych umysłów w dziejach filozofii powszechnej. Poświęcił się początkowo karierze duchowej, lecz oskarżony rychło o herezję i ekskomunikowany (1576) zrzucił suknie zakonne i wyemigrował z Włoch do Genewy. Tu popadł w konflikt z obowiązującą doktryną Kalwina i został aresztowany. Zwolniony z więzienia w następnych latach przebywał we Francji, Anglii, gdzie powstały główne jego dzieła filozoficzne, w Niemczech i w Czechach. W 1592 r. zaproszono go do Wenecji, a gdy przybył tam, został aresztowany i wydany w ręce inkwizycji.

Początkowo Bruno postawiony przed jej sądem załamał się, uznał swe poglądy za herezję i prosił o łaskę. Osadzony mimo to w więzieniu, po siedmiu latach stanął ponownie przed sądem inkwizycyjnym w Rzymie i wtedy potwierdził wszystkie swe poglądy. Zginął na stosie 17 lutego 1600 r. w Rzymie.

Podstawą filozofii przyrody Bruna był panteizm o zabarwieniu materialistycznym. Polegał on przede wszystkim na uznaniu nieskończoności świata, jego jedności i harmonijności. W podstawowej tezie o nieskończoności świata przeciwstawiał się Bruno nie tylko poglądom Arystotelesa, ale również i Kopernika, który uznał świat za skończony, a za jego centrum słońce. Bruno identyfikował Boga z przyrodą, uważając naturę za Boga. Układ słoneczny traktował jako jeden z nieskończonej ilości układów gwiezdnych we wszechświecie. Stworzył też własną naukę o monadzie - elementarnej jednosce bytu.

Bruno był wyznawcą poglądów humanizmu, zwalczał tendencje teologii i kościołów dążących do narzucenia swej woli i ograniczeń w stosunku do filozofii i nauki. Poglądy swe wyłożył w podstawowych dziełach -
De umbris idearum (1582), Della causa, principio e uno (1584), Dell'infinitio universo e mondi (1584) i De monade, numero et figura (1591), które wywarły olbrzymi wpływ na rozwój całej filozofii nowożytnej.

17) Niemcy w II połowie XVI wieku.

Poważnym ciosem dla rozwoju ekonomicznego całych Niemiec był upadek Hanzy, jaki nastąpił w ciągu XVI w. produkcja przemysłowa w Niemczech znalazła się również w stanie upadku. Ogólny upadek gospodarczy kraju pociągnął również za sobą zatrzymanie rozwoju rynku wewnętrznego, co znowu niekorzystnie odbiło się na rolnictwie.

Najbardziej charakterystyczną cechą sytuacji politycznej Niemiec drugiej połowy XVI i początku XVII stulecia była silna wewnątrz warstwy feudalnej. Wpływom myśli reformatorskiej uległ nawet cesarz Maksymilian II (1564-1576). Sytuacja zmieniła się jednak, gdy sprawę wzięli w swoje ręce jezuici. Działalność zakonu, głównie oświatowo-wychowawcza, dała w stosunkowo krótkim okresie rezultaty w postaci zahamowania wzrostu reformacji.

Zasada cuius regio eius religio stanowiła wówczas zmorę życia politycznego w Niemczech. Książęta wykorzystali ją w pełni. Za najjaskrawsze przykłady uznać należy reformę kalwińską przeprowadzoną w latach 1562-1564 przez elektora Palatynatu Fryderyka III oraz bezwzględne wytępienie protestantyzmu przez katolickiego władcę Bawarii ks. Albrechta V Wittelsbacha po 1564 r.

Korona cesarska znajdowała się od czasów abdykacji Karola V w rękach młodszej linii Habsburgów. Habsburgowie austriaccy, koronując się na królów niemieckich we Frankfurcie n/Menem, nie koronowali się na cesarzy, chociaż używali tytułu cesarskiego.

Znaczenie swoje młodsza linia cesarska Habsburgów opierała przede wszystkim na krajach dziedzicznych, do których należały: arcyksięstwo austriackie, księstwa Styrii, Krainy i Karyntii, hrabstwo Tyrolu, Czechy, Morawy, Śląsk a także zachodnia część Węgier. Znaczenie wyżej wymienionych krajów dziedzicznych dla ugruntowania potęgi domu habsburskiego w Niemczech osłabił poważnie podział terytorialny po śmierci między jego synów - nowego cesarza Maksymiliana II, który otrzymał Austrię, Czechy, Śląsk, Morawy i Węgry, Ferdynanda, któremu przyznano przednią Austrię i Tyrol, i Karola, do którego posiadłości weszły Styria, Karyntia i Kraina.

18) Wojna chłopska w Niemczech 1524-1526.

Pod wpływem haseł Tomasza Munzera w 1524 r. zaczęły wybuchać powstania chłopskie, które ogarnęły całe południowe Niemcy. Program powstańców został sformowany w tzw. 12 artykułach. Chłopi domagali się w nim zwrotu zagarniętych przez panów wspólnych użytków gminnych, jak lasy, pastwiska, prawo polowania i połowu ryb, zmniejszenia danin, czynszów i pańszczyzny, usunięcia nadużyć przy ściganiu dziesięciny, swobodnego wyboru duchownych przez ludność. Ośrodkiem walki antyfeudalnej było tam miasteczko Mulhausen w Turyngii, gdzie na czele ruchu chłopskiego stanął sam Munzer.

Niebezpieczeństwo, jakim dla klas rządzących było powstanie chłopskie, zjednoczyło książąt, szlachtę i bogate mieszczaństwo. Przeciwko powstańcom opowiedział się kler katolicki i sam Luter, dla którego bunt przeciw władzy oznaczał bunt przeciw Bogu. Ośrodki oporu chłopskiego zostały zlikwidowane przez wojsko, a na chłopów i ich przywódców spadły okrutne represje. Munzer, wzięty do niewoli w bitwie pod Frankenhausen w 1525 r., po torturach został ścięty.

19) Reformacja w Niemczech.

Od wystąpienia M. Lutra z 95 tezami w 1517 r. w szybkim tempie zaczął on zyskiwać zwolenników. Zaczęło się od wojny chłopskiej z lat 1524-1526, toczonej pod wodzą T. Munzera. W 1529 r. na sejmie Rzeszy w Spirze na żądanie cesarza Karola V, aby nie wprowadzać zmian w sprawach wiary, mniejszość książąt złożyła protest, poparty przez przedstawicieli 14 miast. Od tego momentu zaczęto nazywać zwolenników luterańskiej wiary protestantami. W 1531 r. zwolennicy Lutra założyli związek szmalkaldzki w mieście Schmalkalden. W jej skład weszły księstwa oraz miasta, a jego celem była obrona przed hegemonią książąt katolickich i cesarza Karola V. W latach 1546-1547 wybuchła wojna szmalkaldzka, w której cesarz pokonał związek, a jego przywódca, książę elektor saski Jan Fryderyk, został uwięziony. Koniec religijnej wojnie domowej położył pokój augsburski, który został ustalony przez sejm Rzeszy w Augsburgu w 1555 r.

Najważniejsze jego postanowienia to:

• prawne uznanie wyznania protestanckiego,

• zlikwidowanie sądownictwa biskupów katolickich wobec protestantów,

• przyznanie książętom protestanckim dóbr kościelnych, wcześniej sekularyzowanych przed 1552 r.

• przyjęcie zasady „Czyja władza, tego religia” (Cuius regio, eius religio),

• zakaz przejmowania w przyszłości majątków kościelnych przez protestantów.

20) Humanizm i odrodzenie we Włoszech.

Słowo „humanizm” podkreśla wizję świata ówczesnych uczonych, pisarzy, artystów, którzy całą uwagę skupili na człowieku.

Słowem „odrodzenie” posłużył się po raz pierwszy w połowie XVI w. malarz i architekt, flamandzki, Giorgio Vasari. Miał on świadomość, że dzieła „najwspanialszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów” jego czasów są czymś zupełnie nowym i przeciwstawnym temu, co znała sztuka europejska przed XV w., są odnowieniem klasycznej sztuki Greków i Rzymian.

Filozofowie i pisarze epoki Odrodzenia zwrócili się po naukę i wzory do swoich starożytnych poprzedników. W ich twórczości szukali inspiracji i poglądów, podziwiali piękno klasycznej greki i łaciny. Mówiono i pisano o „boskim” Platonie, „świętym” Sokratesie, poważano Arystotelesa, a pisma Cycerona stawiano za wzór piękna języka i elegancji wysławiania się.

Humanizm, który narodził się we Włoszech w drugiej połowie XIV w., w ciągu XV i XVI w. stał się ruchem umysłowym całej niemal Europy. Poprzez środowiska uniwersyteckie i dzięki wynalazkowi druku nowe idee rozpowszechniły się niezwykle szybko.

Ponieważ w centrum idei humanistycznych był człowiek, nowy prąd umysłowy ogarnął wszystkie dziedziny kultury duchowej: literaturę, sztukę i naukę. Humaniści pragnęli uformować nowego człowieka i nowe sprawiedliwe społeczeństwo. Droga do tego prowadziła, jak sądzili, poprzez wykształcenie humanistyczne. Składały się na nie inne niż w średniowieczu dyscypliny. Były to przede wszystkim - filologia, rozumiana jako poznawanie i studiowanie języków starożytnych, znajomość antycznej literatury pięknej, zgłębienie historii i dzieł politycznych, zwłaszcza rzymskich, a także studia prawa rzymskiego.

Wielki wpływ na kulturę Odrodzenia wywarły dwory monarsze. Humanizm i sztuka Renesansu narodziły się wprawdzie w miastach-państwach włoskich, ale ich patrycjat przesiąknięty był ideałami i stylem życia arystokracji. Dwory papieży, Juliusza II i Leona X, książąt Gonzaga czy Medyceusza, Wawrzyńca Wspaniałego, roztaczały mecenat nad artystami, skupiły także uczonych i pisarzy, stały się rodzajem humanistycznego „salonu”. Podobnie we Francji, Anglii, Hiszpanii, na Węgrzech i w Polsce, dwory królewskie i arystokracji feudalnej ściągały architektów i rzeźbiarzy do budowania okazałych pałaców, malarzy do portretowania mecenasów.

Ojczyzną sztuki renesansowej były Włochy. Jej styl skrystalizował się ok. 1500 r. i był wynikiem dwuwiekowego rozwoju, w trakcie którego rozwiązano wszystkie problemy „techniczne”, jakie stawały przed artystami pragnącymi odwzorować świat i człowieka. „Człowiek jest modelem świata” - stwierdzał Leonardo da Vinci, należało go więc dobrze poznać i pozbawić tajemnic. Zaczęto badać budowę roślin i zwierząt z nieznaną dotąd precyzją, badano anatomię i odkrywano sekrety ludzkiego ciała oraz mechanizm jego mięśni. Rzeźba i malarstwo stały się środkiem poznania rozumowego.

W tych artystycznych i zarazem naukowych odkryciach wzorowano się na sztuce grecko-rzymskiej. Starano się naśladować jej koncepcje piękna. Polegało ono na „harmonijnej proporcji części, z których składa się całość”. W architekturze i muzyce były to proporcje matematyczne.

Jedną z cech kultury Odrodzenia była wszechstronność i geniusz jej twórców. Spośród plejady imion i nazwisk wielkich pisarzy i artystów trzy uosabiają sztukę Renesansu najpełniej: Leonardo da Vinci, Rafael Santi i Michał Anioł Buonarroti.

Literatura, podobnie jak sztuka, poddawała się wpływom humanistycznym. Zainteresowanie prozą i poezją starożytnych, podziw dla piękna klasycznej łaciny, zaowocowały zarówno szerszym obiegiem tej twórczości, jej przekładami, rozwojem nowej nauki - filologii, jak i dążeniem do doskonalenia języków narodowych. Literatura epoki Renesansu nie odrywała się jednak od swoich korzeni średniowiecznych.

Prawdziwą karierę zrobiła nowela, krótka opowiastka, którą tak udanie rozwinęli w drugiej połowie XIV w. Toskańczycy, z Giovannim Boccaccio (1313-1375) na czele. Jej spontaniczność, realizm, a często także dosłowność obscenicznych opisów przeciągały bardzo szerokie grono czytelników.

W XVI w. w świat teatru także wkroczyły głębokie zmiany. Popularne stały się pantomima i „żywe obrazy”, które towarzyszyły szczególnie ważnym i aktualnym wydarzeniom, jak na przykład przy wjeździe monarchy do miasta. Teatr w końcu XVI w. budował swoje stałe siedziby w Anglii, Hiszpanii, we Włoszech, w Niemczech, ale wkraczał także na dwory, gdzie stał się ulubioną rozrywką. Epoce Renesansu kultura światowa zawdzięcza największego w historii literatury dramaturga, geniusza teatru, Williama Szekspira (1564-1616).

Symbolem przełomu nowożytnego jest stworzona przez Mikołaja Kopernika teoria heliocentryczna, wyłożona przez niego w dziele O obrotach sfer niebieskich (1543). Kolejni astronomie podważyli koncepcje Ptolemeusza, ustalili nieistnienie stworzonych przez niego sfer. Nowoczesne podstawy mechaniki były dziełem Galileudza (1564-1642), włoskiego uczonego i astronoma, propagatora teorii kopernikańskich. Naukowe drogi podważania tradycyjnego światopoglądu okazały się jednak trudniejsze niż te, które wybrali artyści. Trybunały inkwizycyjne obejmowały zakazem rozpowszechniania odkrycia astronomów, skazywały na stos uczonych (Giordano Brunao), podejrzliwie odnosili się do przeprowadzonych sekcji zwłok ludzkich.

21) Pokój religijny w Augsburgu (1555).

Koniec religijnej wojnie domowej położył pokój augsburski, który został ustalony przez sejm Rzeszy w Augsburgu w 1555 r.

Najważniejsze jego postanowienia to:

• prawne uznanie wyznania protestanckiego,

• zlikwidowanie sądownictwa biskupów katolickich wobec protestantów,

• przyznanie książętom protestanckim dóbr kościelnych, wcześniej sekularyzowanych przed 1552 r.

• przyjęcie zasady „Czyj kraj, tego religia” (Cuius regio, eius religio),

• zakaz przejmowania w przyszłości majątków kościelnych przez protestantów.

22) Kierunek rozwoju gospodarczego Europy w wieku XVI XVII.

Postęp w dziedzinie produkcji ściśle związany z rozwojem techniki obserwujemy już w drugiej połowie XV w. Następuje znaczne udoskonalenie narzędzi produkcji we wszystkich dziedzinach ówczesnej wytwórczości, a przede wszystkim w jednej z najważniejszych - sukiennictwie, poza tym zaś w hutnictwie, górnictwie, obróbce metali.

Początków manufaktur szukać należy w systemie chałupniczym. Skupienie większej produkcji powodowało korzyści ekonomiczne i lepszą organizację pracy.

23) Francja w dobie edyktu nantejskiego.

Po wojnie „trzech Henryków” od 1589 r. objął tron królewski we Francji, jako Henryk IV. W 1593 r. zdecydował się na przejście na katolicyzm; słynne jest jego powiedzenie „Paryż wart jest mszy”. Wojny religijne zakończyło wydanie w 1598 r. przez króla Edyktu nantejskiego, który gwarantował wolność wyznania hugenotom. Jego postanowienia były następujące:

• zagwarantowanie pełnej wolności wyznania dla hugenotów we Francji,

• zrównanie protestantów, jeżeli chodzi o prawa polityczne i obywatelskie, z katolikami,

• na terenie Francji wyznaczono 200 miejsc bezpieczeństwa dla hugenotów,

• wolność kultu była ograniczona poprzez wyłączenie niektórych terenów (np. Paryż).

24) Stosunki polityczne w państwie moskiewskim w I połowie XVI wieku.

Z procesem powstawania jedności ekonomicznej państwa ściśle był związany proces unifikacji politycznej i administracyjnej. Mimo zjednoczenia ziem wielkoruskich w jedno scentralizowane państwo pod egidą Moskwy, centralizacja ta na początku XVI w. nie była jeszcze bynajmniej zakończona, a siły odśrodkowe związane z okresem rozdrobnienia feudalnego nadal poważne. Przeciw polityce centralizacji występowała arystokracja rodowa, tj. bojarstwo, nie mogąc pogodzić się z utratą uprzywilejowanej pozycji.

Po śmierci wielkiego księcia Wasyla III (1533) rządy w kraju w imieniu 3-letniego syna Iwana objęła wdowa po zmarłym, ks. Helena Glińska, Litwinka. Regentka i jej faworyt kontynuowali politykę Wasyla III, zmierzającą do wzmocnienia władzy centralnej. Próby kolejnych buntów ze strony udzielnych książąt, braci zmarłego Wasyla, Jerzego Iwanowicza Dymitrowskiego i Andrzeja Iwanowicza Staryckiego, zostały zlikwidowane, a obaj kniaziowie wtrąceni do więzienia i zamordowani.

Po śmierci Heleny Glińskiej (1538) rozpoczęto bowiem walkę między sobą poszczególne grupy bojarów. Początkowo władzę zagarnęli książęta Szujscy, potomkowie książąt suzdalskich, później decydujący wpływ zdobył krewny Wasyla III, kniaź Iwan Fiodorowicz Bielski, obok niego zaś nowy metropolita moskiewski Joasaf Skripicyn. Bielski, zawdzięczał mu uwolnienie z więzienia i świetną pozycję przy dworze. Rządom Bielskiego i Skrypicyna przeciwstawiali się jednak bojarzy pod wodzą Szujskich i zdołali je obalić (1542). Bielski został zamordowany, a Skrypicyn pozbawiony godności metropolity i siłą osadzony w klasztorze.

25) Ekspansja terytorialna państwa moskiewskiego w XVI wieku.

Upadek Złotej Ordy (1502) umożliwił władcom moskiewskim w XVI w. stopniowe opanowanie chanatów nadwołżańskich. W końcu XVI w. ekspansja Moskwy na wschód doprowadziła do podporządkowania jej zachodniej Syberii. Znacznie trudniejsze było kontynuowanie przez Moskwę podbojów na zachodzie. Zdobycie Inflant, będących w posiadaniu Zakonu Kawalerów Mieczowych, miało przynieść uzyskanie dostępu do Morza Bałtyckiego. Rywalizacja o te ziemie z Litwą, Polską, Szwecją i Danią doprowadziła do wybuchu wojny (1558-1582). Car Iwan Groźny, mimo początkowych sukcesów, nie zdołał zdobyć Inflant.

26) Japonia w II połowie XVI i na I połowie XVII wieku.

Mniej więcej od połowy XVI w. do Japonii zaczęli docierać portugalscy i hiszpańscy misjonarze oraz kupcy. Początkowo władze japońskie dość liberalnie traktowały te handlowe wizyty w swoich portach. Wśród ludności miejscowej przeważała ciekawość, zwłaszcza że zamorscy przybysze przywozili wiele nie znanych dotąd w Japonii przedmiotów. Entuzjastycznie przyjęto broń palną, w którą co świetniejsi przywódcy klanów wyposażyli swoje odziały. Także dość intensywna katechizacja nie raziła początkowo spragnionych wieści ze świata Japończyków. Sytuacja uległa zmianie, gdy misjonarze zaczęli mieszać się do wewnętrznych spraw Japonii, a kupcy zagraniczni okazywać pogardę i arogancję miejscowej ludności. W dodatku do sioguna dotarła wieść o układzie portugalsko-hiszpańskim z Tordesillas, w myśl którego Japonia miała przypaść koronie portugalskiej. To przesądziło o niechęci władz bakufu do cudzoziemców.

Na przełomie roku 1637/38 wybuchł na półwyspie Shimabara groźny bunt chłopów, wspiranych przez roniów. Wśród buntowników znalazło się wielu Japończyków nawróconych na chrześcijaństwo. W odwecie za to siogun Tokugawa Iemitsu wydał brzemienny w skutkach dekret, nakazujący cudzoziemcom opuszczenie Japonii. Jednocześnie pod karą śmierci zakazał Japończykom wszelkich zamorskich podróży, a nawet budowania statków umożliwiających takie wyprawy. Ten sam los nowe prawo przewidywało również dla tych, którzy uprzednio opuścili Japonię, a teraz próbowali powrócić bez stosownego zezwolenia władz. Jedynym miejscem kontaktu Japończyków z resztą świata miała być odtąd niewielka wysepka Deshima, położona nieopodal wejścia do portu Nagasaki, lecz i tu mogły przypływać wyłącznie statki chińskie i holenderskie. Na okres przeszło 200 lat Japonia pogrążyła się w całkowitej izolacji.

27) Reformacja w Szwajcarii.

Początek reformacji w Szwajcarii związany jest z działalnością Ulricha Zwingliego (1484-1531). Równocześnie, na wiadomość o działalności Lutra, przystąpił Zwingli do radykalnej reformy Kościoła, w czym poparła go całkowicie Rada Miejska Zurychu. Pierwszym większym manifestem reformatora szwajcarskiego było ogłoszenie w sierpniu 1522 r. 67 tez nowego wyznania.

Przeprowadzona przez niego w Zurychu reforma kościoła była znacznie bardziej radykalna niż Lutra. W ślad za Erazmem i Lutrem uznawał Pismo Święte za jedyne źródło wiary i żądał bezwzględnego usunięcia z życia religijnego wszystkiego, co narosło później. Skasował msze, sakramenty uznawał tylko za symbole, z kościołów usunął wszystkie ołtarze, obrazy i wszelkie inne ozdoby, a za jedyną formę nabożeństwa uznał czytanie Biblii, kazani i udzielanie komunii pod obiema postaciami. Rosnący rozdźwięk między katolikami i protestantami szwajcarskimi, głównie na tle ekonomicznym, doprowadziły do wybuchu wojny domowej. Zaczęła się ona w 1529 r. agresją wojsk Zwingkiego przeciwko kantonom katolickim, które na razie skapitulowały bez walki (pierwszy pokój w Kappel, 1529), następnie jednak same przeszły do ataku. Górale z kantonów leśnych zadali protestantom miażdżącą klęskę w bitwie pod Kappel (11 X 1531). Zwingli, ranny został dobity przez swych wrogów, a ciało jego poćwiartowano i spalono.

Po podwójnym traktacie pokojowym zawartym w Kappel nastąpiła szybka pacyfikacja między kantonami katolickimi a Związkiem i Bernem (XI 1531). Od tego czasu protestantyzm i katolicyzm stały się w Szwajcarii wyznaniami równouprawnionymi.

Wkrótce po śmierci Zwingliego pojawił się w Szwajcarii inny wybitny reformator, którego nauka zdobyła sobie największe uznanie spośród wszystkich odłamów protestantyzmu. Był nim Jan Kalwin, który założył w Genewie ewangelicką gminę kościelną. Zebrał i usystematyzował to, co przed nim głosił Luter i Zwingli. Wbrew teoriom humanistów, dla których ideałem był człowiek ogarniający swym umysłem wszystkie gałęzie wiedzy i różne umiejętności ludzkie, Kalwin głosił konieczność specjalizacji, jako podstawy powodzenia i skuteczności pracy ludzkiej. Był nie tylko teologiem, ale przede wszystkim mężem stanu, prawnikiem i administratorem. Duże zasługi położył Kalwin na polu oświaty. Umierając w 1564 r. został Kalwin swój Kościół jako niewątpliwie najsilniejszy i najbardziej prężny ze wszystkich kościołów protestanckich.

28) Walka o hegemonię w Europie w I połowie XVI wieku.

Walka ta była podyktowana rywalizacją habsbursko-francuską. Karol VIII, podejmując wyprawę do Włoch dążył do osiągnięcia dwóch celów. Głównie chodziło mu o aneksję Królestwa Neapolitańskiego, do którego rościł sobie pretensje jako do dziedzictwa domu Andegaweńskiego, a jednocześnie chciał stworzyć bazę wypadową dla nowej krucjaty przeciw Turkom.

Głównym rywalem Francji w jej ekspansji włoskiej była monarchia hiszpańska..

Cesarska dynastia Habsburgów (Austria, Styria, Karyntia, Tyrol, Kraina i Księstwo Burgundii) oraz w krajach niemieckich. Pozycja dziedzicznych władców tych krajów nie była zbyt silna. Opozycja dobrze zorganizowanych stanów przyspieszyła im sporo kłopotów, nie mogli więc rządzić tak absolutnie, jak królowie francuscy czy kastylijscy.

Wielka wojna chłopska w roku 1525 objęła swym zasięgiem Styrię, Karyntię, Tyrol i Górną Austrię.

Perłę posiadłości habsburskich u schyłku XV stulecia stanowiło dziedzictwo burgundzkie, nabyte w 1477 r. księstwa Burgundzkie składało się z Niderlandów, Alzacji, Lotaryngii i Franche-Comte.

Rywalizacja o hegemonię w Europie Zachodniej rozpoczęła się we Włoszech. Pod względem politycznym stanowił zlepek różnych państw i państewek o skrajnie częstokroć przeciwstawnych interesach. Największe i najważniejsze państwa Półwyspu Apenińskiego to Wenecja, Państwo Kościelne, Neapol i Florencja.

We wrześniu 1494 r. Karol VIII wyruszył na wojnę przyjmując tytuł „króla Sycylii i Jerozolimy”. 3 grudnia 1494 r. zajęli Francuzi Rzym, a pod koniec lutego 1495 r. - Neapol. Italia i Europa były wstrząśnięte.

Zwycięski Karol VIII koronował się 12 maja 1495 r. na króla Neapolu, przyjmując równocześnie koronę bizantyńską Paleologów. 31 marca 1495 r. został podpisany w Wenecji traktat (tzw. Liga Wenecka) między papieżem, Wenecją i Mediolanem, do którego przystąpili także Habsburgowie oraz Ferdynand i Izabella hiszpańscy. Ostrzem swym Liga Skierowana była przeciw najeźdźcom francuskim.

Ludwik XII (1498-1515), kontynuował politykę swego poprzednika Karola VIII i rozpoczął wojnę z Mediolanem (VIII 1499). Rządy Sforzów w Mediolanie zostały obalone, a terytorium księstwa podzielone między Francję, Wenecję i Szwajcarów.

W tym stanie rzeczy Ludwik XII mógł wzmocnić politykę ekspansji w głąb Półwyspu, znowu ku Królestwu Neapolitańskiemu. Podjął także na nowo myśl krucjaty przeciw Turcji, ale te plany i tym razem okazały się nierealne, natomiast sprawę Neapolu Ludwik XII, chcąc uniknąć błędów Karola VIII, postanowił załatwić nie wbrew Hiszpanii, ale w porozumieniu z nią, celowi temu posłużył tajny traktat francusko-hiszpański w Grenadzie (11 XI 1500). Król arcychrześcijański i królestwo arcykatolickie podzielili się łupem (miasto Neapol przypadło Francji), a wojska ich znalazły się obok siebie na terenie południowych Włoch i dokonały szybkiego podboju Królestwa Neapolitańskiego (1501). Wenecja zatrzymała swe nabytki, a Aleksander VI rozbiór ten z góry zatwierdził specjalną bullą.

Między zwycięskimi zaborcami bardzo szybko doszło jednak do nieporozumień. W czsie wojny, jaka między nimi wybuchła, szala zwycięstwa przychyliła się rychło na stronę Hiszpanów.

Na mocy rozejmu w Lyonie (1504) Hiszpanie stali się władcami Królestwa Neapolitańskiego, natomiast Francji udało się zatrzymać Księstwo Mediolańskie.

Zawarta między królem francuskim a cesarzem Maksymilianem liga w Cambrai (1508), do której przystąpił papież Juliusz II, król angielski Henryk VII, Ferdynand Aragoński oraz król węgierski, pozornie była ligą antyturecką, w rzeczywistości jednak skierowana była przeciw Wenecji. Juliusz II ekskomunikował republikę specjalną bullą, a Francuzi rozbili doszczętnie wojska weneckie w bitwie pod Agnadello (1509).

Głównym inicjatorem nowej, antyfrancuskiej polityki był Juliusz II. Pozyskawszy Wenecję, Hiszpanię, i Anglię oraz pomoc wojskową doborowych Szwajcarów, zmontował tzw. Ligę Świętą przeciw Francji (4 X 1511). Zjednoczone siły koalicji wyparły wojska Ludwika XII z Włoch (1512), a wybitny wódz francuskich Gaston de Foix znalazł śmierć w zwycięskiej zresztą bitwie pod Rawenną. Francja straciła Mediolan.

Następca Ludwika XII, Franciszek I (1515-1547) wygrał (13 i 14 IX 1515) w krwawej bitwie pod Marignano i Mediolan wpadł ponownie w ręce Francuzów. W 1516 r. podpisano konkordat ze Stolicą Apostolską, który uregulował stosunki między Rzymem a Francją aż do Wielkiej Rewolucji.

Pod berłem Karola I (1516-1556), nastąpiło ostateczne zjednoczenie Kastylii i Aragonii w jedną monarchię hiszpańską.

28 czerwca 1519 r. we Frankfurcie n/Menem głosami wszystkich książąt-elektorów Rzeszy wybrany został królem Rzymskim Karol I Habsburg, król Hiszpanii.

W nowej konfiguracji politycznej starcie między Franciszkiem I a Karolem było nieuniknione. Wojna wybuchła w marcu 1521 r. i toczyła się odtąd z niewielkimi przerwami 38 lat. Starcia , rzecz jasna, zupełnie charakter o ziemie włoskie, a przybrała charakter wielkiej wojny o prymat w Europie Zachodniej.

Francuzi zostali wkrótce (1522) wyparci ze swych posiadłości włoskich, a co gorsze od południa wtargnęły do Francji wojska hiszpańskie, od północy zaś sprzymierzone z nimi angielskie.

Francuzom udało się wkrótce przełamać kryzys, a wojska ich ponownie wkroczyły do Italii. Tymczasem na południu od Mediolanu, pod Pawią, doszło 24 lutego 1525 r. do jednej z największych bitw XVI w., w której Francuzi zostali rozgromieni przez niemieckie i hiszpańskie wojska Karola V.

W kilka miesięcy później (13 I 1526) znajdujący się w niewoli Franciszek I podpisał z Karolem V traktat pokojowy w Madrycie. Wyrzekł się w nim Burgundii, posiadłości włoskich i skapitulował całkowicie. Odzyskał Franciszek I wolność i bez zwłoki przystąpił do montowania koalicji przeciwko Karolowi. Ks. Karol Bourbon zdobył szturmem Rzym (6 V 1527), a następnie w ciągu 8 dni spaliły i złupiły go doszczętnie.

Niepowodzenia zmusiły Franciszka I do zawarcia niekorzystnego dla siebie pokoju w Cambrai (5 VIII 1529). Francja straciła swe posiadłości we Włoszech, a panem całego kraju został Karol V. Papież Klemens VII musiał uznać jego przewagę i koronować go w Bolonii na cesarza rzymskiego (24 II 1530).

W 1547 r. zmarł Franciszek I, a w 1556 r. Karol V abdykował, przekazując swe dziedzictwo hiszpańskie, niderlandzkie i włoskie (Królestwo Neapolu i Sycylii oraz Mediolan) swemu synowi Filipowi II. W ten więc sposób dom habsburski rozpadł się na dwie linie - hiszpańską i niemiecką, posiadłości austriackie oraz Czechy i część Węgier wraz z koroną cesarską objął bowiem w spadku po Karolu jego brat Ferdynand I (1556-1564).

Następca Franciszka, Henryk II (1547-1559), wszedł za radą papieża Pawła IV, bezwzględnego przeciwnika Hiszpanii, wojnę z Filipem II. Na terenie Włoch Francuzi ponieśli rychło klęskę.

Dnia 2 i 3 kwietnia 1559 r. w Cateau-Cambresis na pograniczu francusko-flandryjskim został podpisany pokój hiszpańsko-francuski i osobny pokój francusko-angielski. Francja straciła ostatecznie wszystkie swe posiadłości włoskie.

29) Ustrój państwowy i gospodarczy Turcji w XVI wieku.

W imperium tureckim wprowadzono jednolitą administrację. Terytoria podzielono na wielkie prowincje, kraje lenne i okręgi autonomiczne. Władze absolutną w państwie sprawował sułtan, sprawami państwowymi sprawował wielki wezyr, a wraz z rozrostem terytorialnym imperium zaczęto powoływać także innych wysokich urzędników, wezyrów i paszów. Ciałem doradczym sułtanów był diwan, czyli zwoływana przez sułtanów rada państwa.

Państwo tureckie nie niszczyło na podbitych terenach zastanych tam stosunków gospodarczych. Zgodnie z religią cała ziemia należała do Allacha, co w praktyce oznaczało, że była własnością sułtana. Obok dóbr państwowych i należących do muzułmańskich instytucji religijnych, istniały także gospodarstwa chłopskie. Ziemię państwową nadawano jako lenna wysokim urzędnikom oraz feudałom w zamian za obowiązek służby wojskowej. Te beneficja nie osiągały wielkich rozmiarów i nie prowadziły do powstania latyfundiów typu europejskiego.

Po okresie podbojów, które przyniosły znaczne zniszczenie na terenie Bałkanów, uporządkowanie stosunków politycznych i gospodarczych zaowocowało latami pomyślności, które kraje bałkańskie przeżywały w XVI w.

30) Podbój Indii przez Babera i państwo Wielkiego Mogoła.

Rozbicie polityczne Indii stało się przyczyną upadku niezależnych państw.W1517 r. zmarł sułtan Lodii. W czasie walk o tron jeden z możnych feudałów zwrócił się o pomoc do władcy sąsiedniego Kabulu Babera. Baber 24 kwietnia wkroczył do Delhi. Wkrótce podbił całe Indie. Po śmierci Bebera w 1530 r. trwały walki o jego tron i dopiero w 1555 r. jego syn Humajan odzyskał tron w Delhi. Po jego śmierci tron przeszedł na jego syna Akbara, który podbił inne państwa Indii . Stworzył więc Państwo Wielkiego Mongoła złożone z północnych i środkowych Indii. Akbar zreformował administrację, system lenny. Po śmierci Akbara w 1605 r. trwały silne wewnętrzne walki za Dżahangira i dopiero szach Dzechan opanował sytuację i kontynuował on podboje. W 1657 r. przez zamach władzę syn Dżahana, Auragzen i był to początek upadku państwa. Za jego panowania doszło do 30-letniej wojny religijnej. Państwo Mongoła zostało ostatecznie zlikwidowane przez Anglików w 1858 r.

31) Rewolucja w Niderlandach w II połowie XVI wieku.

Niderlandy w XVI w. dostały się w posiadanie Habsburgów, a po abdykacji Karola V przeszły na hiszpańską linię tej dynastii w osobie króla Filipa II. Władca Niderlandów, cesarz Karol, z całą surowością przystąpił do zwalczania nowych prądów religijnych, wydając - począwszy od 1520 r. - tzw. krwawe plakaty.

Filip II, po objęciu władzy w Niderlandach (1555) przekazał rządy namiestnicze w tym kraju swej siostrze naturalnej, nieślubnej córce Karola V, Małgorzacie ks. Parmy.

Opozycja, do której przyłączyła się również ks. Małgorzata, wymogła w końcu na Filipie dymisję Granveli (1564).

Do pierwszego konfliktu doszło jeszcze w latach 1557-1558, gdy większość stanów generalnych i prowincjonalnych sprzeciwiała się skutecznie próbom wyciśnięcia przez Filipa II dodatkowych podatków na potrzeby wojny z Francją.

W sierpniu i wrześniu 1566 r. doszło za sprawą kalwinów do wielkich rozruchów ludowych głównie w Valenciennes, Antwerpii i Amsterdamie. Wojska regentki pokonały oddziały gezów pod Atwerpią.

W lipcu 1567 r. oddziały Alby dotarły do granic Niderlandów a 22 sierpnia wkroczyły do Brukseli i rozpoczęły systematyczną okupację kraju. Ks. Małgorzata podała się do dymisji i wyjechała do Włoch. Ks. Alba rozpoczął politykę bezwzględnych represji. Chroniąc się przed falą prześladowań wielu zagrożonych uchodziło w lasy lub za granicę.

Pierwsze próby wyzwolenia Niderlandów z niewoli hiszpańskiej, jakie podjął Wilhelm Orański przy pomocy swego brata ks. Ludwika Nassau, nie powiodły się.

Wilhelm Orański wydał manifest ogłaszając się namiestnikiem Niderlandów, a Ludwik ks. Nassau wkroczył do kraju od strony Francji, zajmując miasto Mons w Hainaut. Równocześnie wojska Wilhelma Orańskiego przekroczyły granicę niemiecko-niderlandzką, a oddziały francuskiego hugenoty Le None zajęły miasto Valenciennes, leżące również w prowincji Hainaut.

Książe Alba podjął natychmiastową kontrakcję, która przyniosła szybkie rezultaty. Wysłane przezeń wojska pod wodzą jego syna pobiły francuskich hugenotów, śpieszących na pomoc twierdzy Mons (VII 1572).

Wojna jednak nie zakończyła się, a Wilhelm Orański osiadł i umocnił się w północnych prowincjach. Hiszpanie po siedmiomiesięcznym oblężeniu zdobyli Haarlem (VII 1573). Te niepowodzenia przypieczętowały los Alby, który został odwołany przez Filipa i popadł w niełaskę (1573).

Nowym namiestnikiem mianował król hrabiego de Requesens, dotychczasowego gubernatora Mediolanu. W 1575 r. dla uczczenia bohaterskiej postawy mieszkańców, ks. Wilhelm założył w Lejdzie pierwszy uniwersytet niderlandzki.

Po śmierci Requesensa (III 1576) stany prowincji południowych z Brabanacją na czele wysunęły pod adresem Filipa II żądanie szerokich zmian, zwołania Stanów Generalnych oraz podjęcia przez Radę Państwa w Brukseli rokowań z Wilhelmem Orańskim.

Doprowadziło to do wybuchu powstania ludowego w Brukseli i obalenia rady (4 IX 1576). Sytuacja w kraju zaostrzyła się tak, że zanim zdołał przybyć nowy - zaopatrzony w bardziej ugodową instrukcję - namiestnik Filipa, zwycięzca spod Lepanto, Don Juan d'Austria, doszło do wielkiego starcia, które miało z góry przekreślić wszelkie szczere czy nieszczere zamiary pokojowe króla.

W listopadzie 1576 r. nowy namiestnik dotarł do Brukseli, a już 12 lutego 1577 r. podpisał tzw. wieczysty edykt, oparty na unii brukselskiej. Potwierdzał on wszystkie prawa niderlandzkie, zapewniał zwolnienie jeńców przez obie strony, uznawał ks. Wilhelma - de facto raczej - namiestnikiem Holandii i Zelandii, i gwarantował utrzymanie wszędzie religii katolickiej. Jednym z najpoważniejszych punktów edyktu było postanowienie o opuszczeniu przez wojska hiszpańskie.

W lipcu Don Juan pogwałcił pokój, zajmując na czele nielicznego oddziału twierdzę Namur, następnie, zaś cały Luksemburg. Przywołany na pomoc Wilhelm Orański odbył triumfalny wjazd do Brukseli (23 IX 1577). Tymczasem Don Juan, otrzymawszy posiłki wojskowe od Gwizjuszów oraz od Aleksandra Farnese ks. Parmy, syna byłej regentki Małgorzaty, stanął do walki z siłami Stanów Generalnych. Do starcia doszło 13 stycznia 1578 r. pod Gembloux w Brabancji. Don Juan, fanatyk i zły polityk, pokazał raz jeszcze, że wodzem jest znakomitym. Mimo przewagi wojsk Wilhelma Orańskiego odniósł całkowite zwycięstwo nad nieprzyjacielem.

Następca Don Juana, Aleksander Farnese, niewiele mu ustępował jako żołnierz, a o wiele jako polityk. Ks. Wilhelm, mając na widoku jedynie cele polityczne, doprowadził do tzw. pokoju religijnego w Antwerpii (12 VII 1578) - sprzeczności były już zbyt wielkie. Wkrótce doszło do ostrych walk o charakterze społecznym, a pod koniec 1578 r. Niderlandy ogarnęła wojna domowa.

Natychmiastową odpowiedzią ze strony północy była unia w Utrechcie (23 I 1579), zawarta przez siedem prowincji: Holandię, Zelandię, Geldrię, Fryzję, Utrecht, Overijssel, Groningen i flamandzką część Flandrii, pod hasłami bezkompromisowej walki z Hiszpanami. Południowe Niderlandy zawarły w Arras pokój z Hiszpanią (17 V 1579) uznając, w zamian za amnestię i autonomię, władzę Filipa II.

Unie z Arras i Utrechtu zadecydowały o ostatecznym rozbiciu kraju na dwie części, z których wyrosły następnie w ciągu wieków dwa osobne państwa - Holandia i Belgia.

32) Stosunki gospodarcze w państwie moskiewskim w XVI wieku.

Ten ogromny o kraj był rzadko zaludniony, bardzo słabo rozwinięty gospodarczo i w niewielkim stopniu powiązany z Europą. Podstawą gospodarki stanowiło rolnictwo, zacofane i niewydajne. Lata nieurodzaju wywoływały często fale głodu. W XVI w. żywiej zaczęły rozwijać się miasta, z których kilka - przede wszystkim Moskwa - osiągnęły znaczne rozmiary, ale urbanizacja poczyniła jeszcze niewielkie postępy.

Cała ludność dzieliła się na dwie podstawowe kategorie, to jest ludzi służebnych (feudałowie, szlachta urzędnicza) oraz ludzi obarczonych powinnościami na rzecz państwa (chłopi, mieszkańcy miast). Chłopi, którzy stanowili przeważającą część mieszkańców, byli zobowiązani do świadczenia pańszczyzny, a gospodarka czynszowa nie odgrywała jeszcze znaczącej roli. W XV i XVI w. wzrosła ich zależność od panów i - nie bez związku z klęskami demograficznymi i ogólnym brakiem rąk do pracy - silnie została ograniczona ich swoboda. Prawo opuszczenia uprawianych ziem już w końcu XV w. ograniczono do jednego dnia w roku, a na przełomie XV i XVI w. praktycznie je zniesiono. Część chłopów miała status niewolników.

Największym właścicielem ziemskim był Kościół. Bojarzy posiadali swoje majątki na prawie dziedzicznym i zobowiązani byli do służby wojskowej. Osobną kategorią byli dworianie, którzy otrzymywali od cara nadania ziemskie, ale prawa ich sprzedaży czy dziedzicznego przekazania.

33) Dzieje polityczne Chin w XVI-XVII wieku.

Na przełomie XV i XVI stulecia państwu chińskiemu podporządkowane były poza ziemiami etnicznymi chińskimi także kraje lenne - Korea, Wietnam i Tybet. Sfera wpływów chińskich nie ograniczała się jednak do tych krajów, lecz obejmowała także Mongolię, a emigranci chińscy osiedlili się w wielu innych krajach Azji Południowo-Wschodniej, jak Birma, Syjam, Indonezja i Filipiny.

Wydarzenia XVI i pierwszej połowy XVII w. podkopały świetność państwa dynastii Ming i doprowadziły do jego upadku w połowie XVII stulecia. Na początku XVI stulecia, gdy jeden z potomków Czyngis-chana - tak zwanych czyngiś-chanidów - Dajan (zm. Ok. 1543) przywrócił jedność organizacyjną kraju, dzięki czemu jego następcy mogli przystąpić do wzmożenia ekspansji zewnętrznej. Po śmierci Dajana nastąpił podział plemion mongolskich na tak zwane wewnętrzne i zewnętrzne.

Jeden z synów Dajana, Altan (Amad) podjął w 1529 r. wojnę z Chinami, w czasie której wojska jego złupiły prowincję Szansi, a w 1550 r. spaliły nawet przedmieścia stolicy Chin - Pekinu. W 1553 r. Altan został władcą Mongolii Wschodniej (Ordos - dziś części Chin).

Wojny mongolsko-chińskie trwały ponad czterdzisci lat, a szczególnie ich nasilenie przypada na okres rządów cesarza Szy Tsunga (Czia T'uan) (1522-1567). Gdy wreszcie udało się Chińczykom zawrzeć pokój z wojownikami Altanem (1571), ekspansja Mongołów skierowała się przeciw Kałmukom i Tybetowi.

Na XVI i XVII w. przypadają także ciężkie walki z Japończykami. U źródeł konfliktu leżały sprawy rywalizacji handlowej, a ściślej mówiąc zabiegi feudałów japońskich o przełamanie izolacji chińskiej w tej dziedzinie. W walce tej Japonia posługiwała się początkowo przede wszystkim korsarzami, którzy łupili wybrzeża chińskie.

W 1553 r. Japończycy zaatakowali od strony morza prowincję Czeking i Ciangsu. Wywiązała się długotrwała wojna, ponad dziesięcioletnia, w której początkowo sukcesy odnosili najeźdźcy, jednak w końcu Chińczycy pod wodzą zdolnego dowódcy Cz'i Czi-kuana zdołali zlikwidować najazdy japońskie (1565).

Pokój jednak nie trwał długo, gdyż już w 1573 r. Japończycy najechali Koreę, rozpoczynając tym samym wielką wojnę z Chinami, która na początku nie przybrała większych rozmiarów. Dopiero w 1590 r., gdy na czele Japonii stanął generał Hidejosi, rozpoczęto przygotowania do nowego najazdu na Koreę. Aneksja ta miała zapoczątkować podbój Chin, Hidejosi dążył bowiem do stworzenia wielkiego imperium wschodnioazjatyckiego.

W 1592 r. rozpoczęła się zacięta wojna chińsko-japońska w Korei. Szczytowym jej momentem była wielka bitwa pod Phenianem (6-8 II 1593) zakończona klęską Japończyków, którzy od tej pory stopniowo byli wypierani z Półwyspu Koreańskiego. Decydującą klęskę ponosili Japończycy już po śmierci Hidejosi (VIII 1598), zarówno na lądzie, jak i przede wszystkim w bitwie morskiej stoczonej z Koreańczykami w Cieśninie Koreańskiej (1598).

Ważnym niewątpliwie wydarzeniem w dziejach XVI-wiecznych Chin było nawiązanie kontaktu z Europejczykami. Byli to Portugalczycy (m.in. Fernao Peres d'Andrade) i Włoch w służbie portugalskiej Perestrello. Pierwsze kontakty przypadły na lata 1516-1517. W 1557 r. Portugalczycy opanowali Makau. Po uprzednich poważnych niepowodzeniach. Odtąd Makau, po uprzednich poważnych niepowodzeniach. Odtąd Makau stało się najważniejszą bazą wypadową Europejczyków na Chiny. Między Chińczykami a pierwszymi przybyszami europejskimi stosunki ułożyły się jak najgorzej, doszło do krwawych walk, wynikłych po części z grabieżczego charakteru pierwszych ekspedycji portugalskich. Wspomniany Peres d'Andrade zmarł w więzieniu chińskim.

Wkrótce po Portugalczykach przybyli do Chin Hiszpanie, Holendrzy i Anglicy. Hiszpanie podbiwszy na Filipinach tamtejsze niezależne państwo Luzon nawiązał wkrótce (1575) kontakty handlowe z Chinami. Między Holendrami a Portugalczykami doszło do walki zbrojnej o Makau, lecz Portugalczycy nie dali się wygnać, Holendrzy zaś zajęli Tajwan (Formozę). Po Holendrach kontakty handlowo-polityczne z Chinami nawiązali Anglicy. Cechą charakterystyczną tych pierwszych kontaktów były w każdym prawie przypadku gwałty i grabieże popełniane przez Europejczyków, którzy poczęli traktować Chiny jako jeszcze jeden teren kolonialnej eksploatacji.

Dodatnio na tym tle wyróżniła się działalność misjonarzy zachodnich, wśród których jednymi z pierwszych byli jezuici - Włoch Ricci i Hiszpan de Pantoja. Ricci pojawił się w Kantonie już w 1581 r. Misjonarze nieśli nie tylko chrystianizm, lecz także i zdobycze nauki europejskiej. Nawróconych Chińczyków było bardzo niewielu, znaleźli się jednak wśród nich ludzie wybitni, jak polityk i uczony Su Kauang-cz'u i uczony Li-Czy-tsao.

W XVI i pierwszej połowie XVII w. nastąpiła w Chinach poważna degeneracja centralnego aparatu władzy. Despotyzm cesarski nie był niczym ograniczony, faktyczną władzę poczęły zaś sprawować kliki dworskich eunuchów. Urząd wielkiego sekretarza (kanclerza) nie miał praktycznie żadnego znaczenia.

Pod koniec panowania dynastii Ming rozpoczęły się walki o władzę między jej przedstawicielami, co doprowadziło do jeszcze większego upadku władzy. W kraju rozpoczął się ucisk i terror. Miasta a zwłaszcza wieś chińska, doprowadzone zostały do ruiny gospodarczej. Chłopom w wielu częściach kraju groziła po prostu śmierć głodowa. Taka sytuacja musiała doprowadzić do wybuchu.

W 1625 r. głodujący chłopi z prowincji Szansi chwycili za broń, a wystąpienie ich zapoczątkowało całą serię powstań. Jej najwybitniejszym przywódcą stał się rychło Li-Tzu-cz'eng, który zadając coraz większe klęski wojskom dynastii Ming sięgnął wkrótce po najważniejszą władzę w państwie, zdobywając uprzednio Pekin (18 III 1644). Ostatni cesarz z dynastii Ming, okrutny despota Cz'ung Czeng, na wieść o wkroczeniu armii powstańczej do Pekinu powiesił się.

Rządy Li Tzu-cz'enga nie trwały długo, gdyż wezwani na pomoc przez feudałów pod wodzą Dorgana zadali klęskę wojskom chłopskim, zajęli Pekin (1644) i ustanowili w Chinach nową dynastię mandżurską Ts'ing, ktorej przedstawicielem był cesarz Szun Czy, wnuk Nurhaczi'ego, wielkiego założyciela państwas Mandżurii.

W dziedzinie polityki zagranicznej jednym z największych wydarzeń za czasów pierwszych Ts'ingów była wojna chińsko-rosyjska o tereny nad Amurem, które cesarz K”ang Si (1662-1722) postanowił odebrać Rosjanom. Dwie kampanie nad Amurem, a zwłaszcza druga (1686), zakończyły się porażką Moskwy. Traktat w Nerczyńsku (1689), przyznawał rejon nadmorski Chinom (Ałbarin, twierdza rosyjska nad tą rzeką, została zniszczona) i ustanawiał kontakty handlowe między obu państwami. Był to pierwszy traktat zawarty przez Chiny z państwem europejskim.

Pierwsi cesarze z dynastii mandżurskiej rozpoczęli również serię krwawych podbojów ludów sąsiednich, przy czym za panowania cesarza K'ang Si ofiarą agresji Mandżurów padły plemiona mongolskie.

Godnym wreszcie zanotowania faktem jest wprowadzenie w Chinach tolerancji w stosunku do chrześcijan (1692).

34) Sobór Trydencki i jego reformy.

Przeciwko reformacji ostro wystąpił papież Paweł III. Za pontyfikatu tego papieża doszło do zwołania w Trydencie, który obradował z przerwami w latach 1545-1563. Czas jego trwania objął pontyfikat kolejnych kilku papieży, czyli Pawła III, Juliusza III, Pawła IV i Piusa IV. Sobór trydencki dokonał bardzo ważnej reformy Kościoła katolickiego, jednej z najistotniejszych w jego dziejach. Najważniejszymi postanowieniami w sferze teologii i działania Kościoła były:

• uznano rolę tradycji przy objaśnianiu Pisma Świętego,

• zachowano wszystkie sakramenty,

• uznano, że do zbawienia nie wystarcza tylko wiara, potrzebne są dobre uczynki,

• potępiono doktryny reformistów o predestynacji,

• potwierdzono doktryny o przeistoczeniu i istnieniu czyśćca,

• obowiązek wizytacji parafii należących do diecezji,

• obowiązek rezydencji, czyli przebywania biskupów w diecezjach, a proboszczów w parafiach,

• utrzymanie seminariów duchownych,

• wprowadzenie rejestracji wiernych w ich parafiach,

• zakaz łączenia wielu diecezji w jednym ręku,

• nieomylność papieża w sprawach wiary,

• ujednolicenie liturgii katolickiej,

• uznano papieża za głowę Kościoła katolickiego.

Już w 1542 r. odrodzono instytucję inkwizycji. W 1559 ogłoszono „Indeks Ksiąg Zakazanych”. Został powołany w 1540 r. przez Ignacego Loyolę, Zakon towarzystwa Jezusowego zwanego potocznie jezuitami, który odniósł ogromną role w całym procesie kontrreformacji.

35) Rewolucja przemysłowo-techniczna w Anglii.

Rozwój gospodarki angielskiej począwszy od piątego dziesięciolecia XVI w., przede wszystkim zaś w epoce elżbietańskiej, charakteryzuje się olbrzymim, dynamicznym rozwojem przemysłu. W kraju tym zbudowano najwięcej wielkich pieców, dalej pieców do oddzielania srebra od rudy miedzi, do produkcji szkła, stali, cegieł. Wiercono grunt w poszukiwaniu podziemnych złóż bogactw mineralnych, wprowadzono coraz więcej maszyn poruszanych wodą lub siłą zwierząt, które miały służyć do sprawniejszej eksploatacji kopalni. Wprowadzono także wiele ulepszonych maszyn i warsztatów do przemysłu sukienniczego.

Kraj był bogaty w surowce: drzewo, węgiel, żelazo. W dalszym ciągu rozwijał się pierwszy narodowy przemysł angielski - sukiennictwo. Wielki rozwój obserwujemy również w drugiej wielkiej gałęzi przemysłu narodowego - górnictwie węglowym. Kopalnie węgla przynosiły ogromne zyski. Poczęto wydobywać saletrę. Odkryto złoża galmanu i miedzi. Wyjątkowo nie poczyniła postępu produkcja cyny.

36) Polityka wewnętrzna cara Iwana IV Grożnego.

Proces centralizacji państwa zapoczątkował już Iwan III w końcu XV w. Rozwinął go, osłabiając władzę bojarów, w połowie XVI w. Iwan IV Groźny. Zlikwidowane zostały wówczas księstwa udzielne, z Dumy bojarskiej wyodrębniono podporządkowany carowi rząd, powstał organ przedstawicielski stanów (duchowieństwa, szlachty, kupictwa) - sobór ziemski. Prawo stanowiono zostało ujęte w jednolity kodeks - sudiebnik. Scentralizowano sądownictwo, a administracja lokalna powierzona została starostom i samorządom ziemskim - organom wybieralnym spośród miejscowej ludności. Reformy objęły także armię, na którą składała się zawodowa piechota, artyleria i pospolite ruszenie jazdy.

Reformy te przyniosły wzmocnienie władzy cara i poważne osłabiły rolę bojarstwa w państwie. Iwan IV przeciwstawił mu najpierw nową szlachtę - dworian, a w drugim okresie swoich rządów zmierzał do zniszczenia tej warstwy społecznej. Środkiem realizacji tych celów była opricznina. Ziemie państwa zostały podzielone na części: ziemszczyznę, podległą Dumie bojarskiej, w której zachowano dotychczasowy ustrój, oraz opriczninę, w której władzę absolutną sprawował car. Objęła ona ogromny obszar kraju na zachodzie, północy i wokół Moskwy, a głównym organem wykonawczym były oddziały specjalnej gwardii, również zwanej opriczniną. Władza cara przerodziła się w terror - masowe konfiskaty dóbr, egzekucje wymierzone w kniaziów i bojarów, krwawe pacyfikacje dotknęły całe regiony Rosji. W 1572 r. opricznina została wprawdzie rozwiązana, ale pozostawiła za sobą trudne do odbudowania spustoszenia.

37) Bironowszczyzna w Rosji.

Za panowania Anny Iwanowej (1730-1740) nastąpiła częściowa restauracja reżimu Piotra I. Najwyższa Tajna Rada została zniesiona, a jej członkowie zesłani lub straceni. Bojarska arystokracja już nigdy nie miała odzyskać politycznego znaczenia. Stolicę przeniesiono z powrotem do Petersburga, przywrócono Tajną Kancelarię oraz prerogatywy Senatu Rządzącego. Nie przywrócono jednak rozbudowanej przez Piotra I administracji prowincjonalnej ani Głównego Magistratu. Liczba kolegiów rządowych uległa ograniczeniu, a ponad Senatem wyrosła nowa instytucja: kilkuosobowy Gabinet Ministrów.

Faworytem Anny był nieokrzesany masztalerz, kurlandzki Niemiec Ernst Biron. Ten brutalny despota uzyskał ogromny wpływ na sprawy państwowe. Panowanie Anny przeszło do historii Rosji pod nazwą bironowszczyzny. Istotną bironowszczyzny było panoszenie się na urzędach i synekurach państwowych licznej rzeszy niemieckich awanturników i aferzystów. Dopuszczali się oni różnych nadużyć, stosowali bezwzględny terror policyjny i byli znienawidzeni przez Rosjan.

Przeciw niemieckim rządom wystąpiła w 1739 r. szlachecka grupa pod przewodnictwem rosyjskiego członka Gabinetu Ministrów Artemija Wołyńskiego. Zazdroszcząc polskiej szlachcie jej politycznych swobód, domagał się rozszerzenia przywilejów szlacheckich, zastąpienia na wysokich urzędach Niemców Rosjanami oraz usunięcia Birona. Spisek Wołyńskiego został zlikwidowany, a on sam okrutnie stracony (lipiec 1740). Wkrótce jednak zmarła bezpotomnie Anna Iwanowna (17 X 1740) i zbliżał się koniec bironowszczyzny. Następca Anny został wnuk jej siostry, księżnej meklemburskiej - kilkumiesięczny Iwan IV (1740-1741). Przy kołysce tego cesarza-niemowlęcia rozgorzała walka wewnątrz stronnictwa niemieckiego. Tylko trzy tygodnie utrzymał się Biron na stanowisku regenta.

38) Myśl ekonomiczna Adama Smitha.

Procesy ekonomiczne zachodzące w Europie Zachodniej w XVI i XVII w. charakteryzuje między innymi zjawisko akumulacji pierwotnej.

Terminu tego (previous accumulation) pierwszy użył wybitny ekonomista angielski Adam Smith (XVII-XVIII w.). według niego akumulacja pierwotna „nie jest wynikiem kapitalistycznego sposobu produkcji, tylko jego punktem wyjścia"” a w istocie swej „nie jest więc niczym innym, jak historycznym procesem oddzielania wytwórcy od środków wytwarzania”. Ten proces oddzielania odbywał się drogą przymusu pozaekonomicznego. Za istotę akumulacji pierwotnej uznał Marks dwa zjawiska: po pierwsze pojawienie się ludzi, którzy pozbawieni byli środków produkcji, a więc tym samym podstaw egzystencji, po drugie - powstanie dostatecznych kapitałów, które mogły być obrócone na czele pozakonsumpcyjne.

Jednym z najważniejszych zjawisk społeczno-gospodarczych, związanych z akumulacją pierwotną i całokształtem życia gospodarczego omawianej epoki, jest stopniowe formowanie się rynku pracy najemnej.

39) Oświecenie europejskie - charakterystyka.

Wiek XVIII określany jest zazwyczaj jako wiek Oświecenia, wiek „świateł”. Oświecenie nie stanowiło jednak jednej konkretnej ideologii czy systemu. Było raczej ruchem intelektualnym, zawierającym wiele (nieraz sprzecznych ze sobą) elementów. Ruch ten polegał na negacji tradycyjnej umysłowości, krytyce ustalonych przez stulecia poglądów, postaw i przyzwyczajeń.

Oświecenie było postawą afirmującą autonomię ludzkiego umysłu, nie chcącego nic przyjmować na wiarę. Jego cechą jest więc krytycyzm, rozumiany jako aktywny stosunek intelektu wobec rzeczywistości i siebie samego. Poszanowanie dla faktów, dla wyników doświadczenia łączyło ów krytycyzm z emipiryzmem.

Tak w uczonych rozprawach, jak i w języku potocznym pojawiło się słowo-klucz dla oświeconej umysłowości: natura. Termin ten, nieobcy poprzednim wiekom, nabrał nowego znaczenia. Zgodne z naturą, a więc naturalne, jest dla Oświecenia to, co do czego zgadzają się wszyscy ludzie. Tak wiec powszechna zgoda staje się krytykiem oceny rzeczywistości. Jako nienaturalne odrzucone musi zostać wszystko to, w stosunku do czego brak owej zgody. W tym punkcie Oświecenie przechodziło od krytyki światopoglądu do krytyki zjawisk religijnych, społecznych, polityczno-prawnych, wszelkich postrzegalnych faktów. Mogło - choć nie zawsze tak działo w praktyce - zanegować kształt i rację istnienia najróżniejszych instytucji, nie wyłączając Kościoła.

Odrzucenie nauki Kościoła katolickiego (i innych Kościołów) i przeciwstawienie jej religii „co do której zgadzają się wszyscy ludzie”, a więc religii naturalnej, było tylko jedną z możliwych konsekwencji oświeconego przewrotu umysłowego. Idea religii naturalnej, było tylko jedną z możliwych konsekwencji oświeceniowego przewrotu umysłowego. Idea religii naturalnej - szczególnie popularna w Anglii na przełomie XVII i XVIII w. miała konkretne podłoże społeczne. Stanowiła podstawę tolerancji religijnej, wyrażała chęć zawieszenia konfliktów i sporów teologicznych, dzielących społeczeństwo brytyjskie okresu wojny domowej. Zamiast wielu zwaśnionych religii pragnęli Anglicy stworzyć uniwersalną religię, religię łączącą, a nie dzielącą ludzi.

Dalej od zwolenników religii naturalnej poszli wyznawcy deizm, poglądu głoszącego nieistnienie prawdy objawionej, a więc w konsekwencji fałszywości każdej religii. Deista nie wypowiadał się w ogóle w kwestiach wiary, uznając, iż nie sposób dowieść ani prawdziwości, ani też fałszywości zasad religijnych. Zachowując wiarę w Boga, odrzucał możliwość objawienia. Postawa deistyczna, właściwa wąskim, elitarnym kręgom intelektualistów, jeszcze rzadziej przechodziła w XVIII w. w czysty ateizm, a więc całkowite odrzucenie istnienia Boga, bądź też pogląd, iż nie sposób orzekać czegokolwiek w kwestiach Boga.

40) Francuski okres wojny trzydziestoletniej.

W sojuszu antyhabsburskim wystąpiły: Francja, Szwecja, Niderlandy, Siedmiogród i Sabudia. W 1636 r. wojska cesarskie zagroziły Paryżowi. W latach 1637-1640 nastąpiła zmiana na korzyść obozu protestanckiego. W 1638 r. Szwedzi wkroczyli do Czech, flota hiszpańska w 1639 r. została rozbita przez Holendrów, a w 1640 r. działania wojenne rozpoczął władca Siedmiogrodu - Rakoczy. Cesarz Ferdynand III w 1640 r. podjął decyzję o rozpoczęciu rozmów pokojowych. W latach 1542-1648 podczas trwania rozmów pokojowych nadal toczyły się walki. Wojnę zakończył tzw. pokój westfaldzki z 1648 r. Podpisane zostały wtedy dwa traktaty pokojowe w:

Munster - między Francją a cesarstwem,

Osnabruck - między Szwecją a Rzeszą Niemiecką.

Niderlandy w styczniu 1648 r. podpisały w Hadze traktat, w którym Hiszpania uznała ich niepodległość. Postanowienia pokoju westfaldzkiego:

• Francja uzyskała prawo do habsburskich posiadłości w Alzacji, 10 miast na prawym brzegu Renu oraz prawa do biskupstw: Metzu, Toul i Verden,

• Szwecja uzyskała Pomorze Szczecińskie, wyspy Uznam i Rugię oraz potwierdzenie dawnych nabytków,

• Brandenburgia otrzymała wschodnią część Pomorza Zachodniego, biskupstwa: Kamień, Minden i Halberstadt oraz arcybiskupstwa w Magdeburgu,

• została uznana niepodległość Szwajcarii i Niderlandów,

• na terenie Rzesz Niemieckiej:

1. wprowadzenie wolności wyznania kalwińskiego, luterańskiego i katolickiego,

2. ogłoszono amnestię dla władców, którzy utracili księstwa podczas wojny,

3. kraje Rzeszy uzyskały prawo prowadzenia własnej polityki zagranicznej,

4. potwierdzone zostały zasady pokoju w Augsburgu z 1555 r., który dotyczył dóbr kościelnych wcześniej sekularyzowanych.

41) Kryzys społeczno-gospodarczy Hiszpanii w I połowie XVII wieku.

Zarysowujący się wyraźnie już od drugiej połowy XVI w. kryzys gospodarczy nie tylko nie został zahamowany w pierwszej połowie XVII w., lecz przeciwnie, stale wzrastał, pociągając za sobą fatalne konsekwencje polityczne.

Powodem upadku Hiszpanii był poważny kryzys agrarny i konsumpcyjny charakter jej gospodarki, który stał się przyczyną całkowitego uzależnienia kraju od importu zagranicznego.

42) Szwedzki okres wojny trzydziestoletniej.

W owym czasie sojusz antyhabsburski obejmował Francję, Anglię, Dolną Saksonię, Brandenburgię, Niderlandy oraz Szwecję, która od 1631 r. stała na jego czele. Już w latach 1630-1631 Szwecja zajęła Pomorze Zachodnie i Meklemburgię. W 1631 r. król Szwecji Gustaw II Adolf pokonał wojska cesarskie w bitwie pod Breitenfeld oraz w 1632 r. pod Lutzen, gdzie poległ. Udział w wojnie trzydziestoletniej był elementem jego koncepcji opanowania przez Szwecję południowych wybrzeży Bałtyku. W 1633 r. do działań wojennych przyłączyła się Francja, która zajęła Lotaryngię i część Alzacji. Okres ten zakończył się w 1635 r. układem pokojowym między Dolną Saksonią a cesarzem Ferdynandem II.

43) Francja Ludwika XIV.

W 1661 r. Ludwik XIV przejął całkowitą władzę we Francji. Odsunął od udziału w rządach arystokrację. Ustanowił i zmienił przepisy prawa, którym jednak nie podlegał, gdyż mawiał: „Państwo - to ja”. Ludwik odebrał parlamentowi paryskiemu prawo rejestrowania edyktów królewskich i każdego mógł osadzić w więzieniu na podstawie rozkazu zwanego „listem zamknięcia”. W 1685 r. wydał akt cofający Edykt nantejski. Spowodowało to opuszczenie Francji przez ok. 800 tys. hugenotów w ciągu 30 lat od jego wydania. Król, pomimo że sam podejmował decyzje, zasięgał opinii rad królewskich. Były to:

• Rada Finansowa,

• Rada Handlowa,

• Rada Stanu,

• Rada Najwyższa.

Kraj został podzielony na 31 intendentur. Intendenci byli urzędnikami królewskimi, którzy kontrolowali ściąganie podatków, nadzorowali policję i sądownictwo. Silna pozycja Francji w okresie rządów Ludwika XIV była związana z działalnością jego dwóch wielkich ministrów. Byli to: Jan Babtysta Colbert i Michel Louvois. J. B. Colbert był generalnym kontrolerem finansów. Wprowadził nowy system podatkowy, popierał te dziedziny, które produkowały na eksport. Olbrzymią rolę przywiązywał do wymiany handlowej. Jego nazwisko łączyło się z pojęciem merkantylizmu, czyli rozwoju związanego z dominacją wymiany handlowej. Minister wojny Michel Louvois utworzył regularną armię i przeprowadził szereg reform w wojsku. Zbudowana została flota wojenna, która liczyła 270 okrętów. Armia francuska w warunkach wojennych mogła osiągnąć 250 tys. żołnierzy. Ludwik XIV wzniósł nieopodal Paryża Wersal, pałac do którego przeniósł się z całym dworem. W 1666 r. założył Akademie Nauk. Ludwik XIV, którego określano mianem „Król-Słońce” i jego dwór, stali się dla innych europejskich dworów panujących wzorem do naśladowania.

44) Francja w okresie rządów osobistych Ludwika XV.

Ludwik XV (1710-1774), podczas małoletności regencję sprawował Filip, książę Orlański, a po nim kardynał A. H. Fleury. Po śmierci kardynała w 1743 r. Ludwik zdecydował się sprawować rządy bez pierwszego ministra, lecz dowiódł, że był władcą słabym, który zmniejszył prestiż monarchy francuskiego zarówno w kraju, jak i za granicą.

Mając 15 lat poślubił Marię Leszczyńską, córkę króla Polski, i Francji włączyła się w wojnę o tron polski zdobywając 1766 r. księstwo Lotaryngii. Na arenie międzynarodowej Francja brała niemal nieustannie udział w wojnach. W sojuszu z Fryderykiem II Wielkim władcą Prus, walczyła w austriackiej wojnie sukcesyjnej aż do jej zakończenia traktatem w Akwizgranie. W wojnie siedmioletniej Francja i Austria walczyły przeciwko Prusom i Anglii, ale z małymi sukcesami. Na mocy traktatu paryskiego (1763) Francja utraciła większość swoich terytoriów zamorskich.

W polityce wewnętrznej wpływ na Ludwika wywierali kolejni faworyci i kochanki, wśród nich Madame Pompadour i Madame du Barry, na które król łożył pieniądze hojną ręką. Rozrzutność dworu i wysokie koszty wojen pochłonęły wszystkie zasoby Francji, a tymczasem wysiłki zmierzające do racjonalizacji podatków nie powiodły się. Parlament Paryża doprowadził w 1764 r. do kasaty zakonu jezuitów, lecz nie udało się dokończyć dzieła reform. Członków parlamentu skazano na banicję, wybrany zaś w 1771 r. nowy parlament był uległy woli króla. Za rządów tego władcy okres prosperity przeżywała arystokracja i bogata burżuazja, kraj natomiast znalazł się, przy końcu panowania Ludwika, na krawędzi bankructwa. Król nie potrafiąc rozwiązać swoich problemów finansowych pozostawił w spadku swojemu następcy, Ludwikowi XVI, niewypłacalny rząd.

45) Polityka zagraniczna „króla słońce”.

Francja za panowania Ludwika XIV stała się mocarstwem europejskim. Monarcha dążył do zapewnienia państwu granic naturalnych. W tym celu dokonał zaboru Franche-Comte oraz część Flandrii. Aby poprawić bieg granicy wschodniej, od Rzeszy Niemieckiej odłączył Księstwo Dwu Mostów, Luksemburg, część Lotaryngii i Alzacji. Osadził na tronie hiszpańskim swego wnuka Filipa V w 1700 r. Filip potwierdził swe prawa dopiero w wyniku wojny sukcesyjnej (1701-1714). Zakończenie wojny sukcesyjnej oznaczało koniec francuskiej hegemonii w Europie Zachodniej, chociaż Francja jeszcze w ciągu XVIII w. cieszyła się wysokim prestiżem na arenie międzynarodowej.

46) Rządy Karola II w Anglii.

Od czasu restauracji (1660) Karol II starał się utrzymać dobre stosunki z groźnym sąsiadem, co mu się na ogół udawało.

Początkowo stosunki między królem a nowo wybranym parlamentem, złożonym niemal wyłącznie z gorących rojalistów, układały się zupełnie pomyślnie. Rozdźwięki rozpoczęły się dopiero na tle polityki zagranicznej i dotyczyły właśnie stosunku do Francji, a także na tle różnic wewnętrznych, przede wszystkim spraw religijnych. Karol II oraz jego następca Jakub II, korzystając z pomocy Ludwika XIV i wiele mu zawdzięczając, starali się prowadzić politykę nie tylko zupełnej tolerancji wobec katolików, ale nawet pewnego ich uprzywilejowania.

Tolerancja religijna Karola II, której dał wyraz w niedługim czasie po wstąpieniu na tron, najwyraźniej przejawiła się w deklaracji z 1672 r., na mocy której zawieszone zostały wszystkie ustawy o prześladowaniu katolików i sekciarzy.

47) Ekspansja turecka w II połowie XVII wieku.

Napady kozacko-tatarskie stanowiły preludium do wielkiej wojny z Turcją, do której imperium Kopruluch szykował się od dawna. Porta znalazła się w stanie wojny jeszcze przed objęciem rządów przez Mehmeda Koprulu (1664), kiedy rozpoczął się konflikt zbrojny z Wenecją. Początkowo flota wenecka odnosiła sukcesy, a okręty Republiki Św. Marka zagroziły bezpośrednio Stanbułowi, usadowiwszy się w Dardanelach. Po objęciu władzy przez Mechmeda Koprulu Wenecjanie zostali stamtąd rychło wyparci, a Turcja przeszła do ofensywy, atakując pozycje weneckie na Krecie.

Za nim doszło do roztrzygnięcia na tym odcinku, Porta została wplątana w wojnę z Austrią na Węgrzech. Powodem była sprawa Siedmiogrodu, którego władca, Jerzy II Rakoczy (1648-1658), pozbawiony tronu za najazd na Polskę bez zgody i wiedzy sułtana, szukał pomocy u cesarza Leopolda I (1658-1705). Uprzedzając interwencję cesarską w Siedmiogrodzie, Turcy przekroczyli granicę Węgier habsburskich, odnosząc początkowo poważne sukcesy (np. zdobycie twierdzy Wilki Waradyn, 1662). Wojna wkrótce rozszerzyła się, cesarz bowiem otrzymał posiłki m.in. z Francji, która wyjątkowo ten jedyny raz, wbrew podstawowym kanonom swej polityki, poparła Habsburgów przeciw Turkom. Owocem tego aliansu było zwycięstwo sił chrześcijańskich pod wodzą Montecuccoliego nad muzułmańskimi w bitwie pod St. Gotthardt nad rzeką Rabą (1 VIII 1664).

Zwycięstwo to nie miał wpływu na zawarty wkrótce potem (10 VIII 1664) traktat pokojowy w Vasvarze, mocą którego Turcja zatrzymała Siedmiogród (gdzie na tronie zasiadł jej zwolennik Apafi) oraz większość komitetów węgierskich.

Tymczasem Turcy skierowali się na południe, gdzie po ciężkiej dwuletniej wojnie z Wenecją zdobyli stolicę Krety - Kandię (4 X 1669). Teraz Ahmed Koprulu obrócił oczy na północ, przeciw Polsce.

W 1672 r. główne siły Portyt ruszyły na podbój Lechistanu. Padła twierdza kresowa Kamieniec Podolski, a zwycięzcy narzucili Polakom upokarzający traktat w Buczaczu (16 X 1672), na mocy którego Rzeczpospolita ustępowała Turcji większą część swej Ukrainy z Podolem, ponadto zobowiązała się do płacenia rocznego haraczu. Od dalszych, być może katastrofalnych następstw klęski z 1672 r., uchroniło Polskę wspaniałe zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego odniesione nad Turkami pod Chocimiem (11 XI 1673).

Potężne armie sułtańskie pod wodzą wielkiego wezyra Kara Mustafy wtargnęły na Ukrainę (1677) i po krwawych walkach zdobyły obsadzony przez Rosjan Czehryń (VII 1678). Traktat pokojowy w Bakczysaraju (I 1681) nie był jednak odbiciem zwycięstwa tureckiego. Rosja uznała wprawdzie władztwo Turcji nad prawobrzeżną Ukrainą, ale za to Porta pogodziła się z protektoratem moskiewskim nad Zaporożem. Układ ten nie przypominał więc w niczym Buczacza czy Żurawna.

Wojna z Polską i Rosją zachęciły Turcję do dalszych agresywnych poczynań. Ostrze ich tym razem skierowane zostało przeciw Austrii. Pretekstem były znowu sprawy węgierskie. Węgrzy zrażeni do Habsburgów chwycili ponownie za broń, a ich przywódca Emeryk Thokoly ogłosił się lennikiem sułtana (1682). Tym razem Porta zareagowała inaczej niż w 1664 r. i poparła powstańców. Najazd turecki na Austrię był już w tym stanie rzeczy nieunikniony. Uprzedzając go Austria zawarła przymierze z Polską (31 III 1683), a w lecie tego roku olbrzymie armie tureckie pod wodzą Kary Mustafy stanęły pod murami Wiednia. Na rozpaczliwą prośbę sprzymierzeńców Sobieski pośpieszył na odsiecz stolicy Cesarstwa i tu na czele wojsk polskich, cesarskich i posiłków z Rzeszy Niemieckiej odniósł wiekopomne zwycięstwo nad Turkami (12 IX 1683). Wiktoria wiedeńska miała wielki wpływ na wydarzenia w Europie Środkowo-Wschodniej. Porta poniosła klęskę, która zdecydowanie złamała jej siłę ofensywną.

Bezpośrednio po zwycięstwie wiedeńskim Austria, Polska, Kuria Rzymska i Wenecja utworzyły w Linzu koalicję antyturecką, tzw. ligę świętą (1684), która rozpoczęła długotrwałą wojnę z Turcją. Po uregulowaniu spraw z Polską do ligi przystąpiła również Rosja, ale jej udział w walce z półksiężycem nie był na reazie fortunny, dwukrotne bowiem wyprawy kniazia Golicyna na Krym (1687-1689) zakończyły się zupełną klęską Rosjan.

Również wyprawy polskie do Mołdawii (1686, 1691), z którymi Sobieski wiązł plany dynastyczne, skończyły się niepowodzeniem.

Inaczej natomiast wyglądała sytuacja na froncie austriacko-tureckim, gdzie wojska cesarskie pod komendą wybitnych dowódców ks. Ludwika Badeńskiego odniosły sukcesy, z których największym było zdobycie Budy (2 X 1686) i zwycięstwo pod Mohaczem (1687). Urok zwycięstw austriackich był tak wielki, że Węgrzy zebrani na sejmie w Bratysławie (Preszburg) uznali dziedziczne prawo Habsburgów do swej korony (1687), a wkrótce potem arcyks. Józef, syn cesarza Leopolda I, włożył na swe skronie koronę węgierską (1687-1711).

Rządy Piotra I Wielkiego (1689-1725) należą już do następnej epoki dziejów rosyjskich. Wojna z Turcją ożywiła się w 1695 r., gdy armia rosyjska trzema wielkimi kolumnami wyprawiła się pod Azow, twierdzę turecką u ujścia Donu do Morza Azowskiego. Wyprawa zakończyła się jednak niepowodzeniem; nie sposób bowiem było zdobyć twierdzę morską bez okrętów wojennych, których Rosja jeszcze nie miała. Zimą 1695/1696 dokonano gigantycznego wysiłku i zbudowano w Woroneżu pierwszą rosyjską flotę wojenną, przy pomocy której w roku następnym (1696) Piotr I zdobył Azow.

Równocześnie w Europie Zachodniej nastąpiła chwilowa pacyfikacja, umożliwiająca Austrii skierowanie całego niemal wysiłku przeciw Turcji. Na polach pod Zentą w południowych Węgrzech doszło do decydującej bitwy, w której ks. Eugeniusz Sabaudzki rozgromił armię turecką (12 IX 1697). Azow i Zenta były ostatecznymi ciosami wymierzonymi w potęgę Porty.

W tej sytuacji Turcja zdecydowała się na zawarcie pokoju. Ostatni wezyr z rodu Kopruluch, Husejn, przyjął mediację Anglików i Holendrów, zainteresowanych w pacyfikacji wschodniej części basen Morza Środziemnomorskiego; 26 stycznia 1699 r. podpisano w Karłowicach (w północnej Serbii nad Dunajem) międzynarodowy traktat pokojowy między Turcją z jednaj, a Austrią, Polską i Wenecją z drugiej strony.

Porta musiała zgodzić się na przejście całych Węgier i księstwa siedmiogrodzkiego (z wyjątkiem Banatu) pod panowanie Habsburgów austriackich, Rzeczpospolita odzyskiwała Podole i część Ukrainy, a więc to, co oddać musiała przed laty w Buczaczu, Wenecja otrzymała Moreę i Dalmację (bez Dubrownika), Rosja (która zresztą zawarła z Turcją jedynie rozejm) - Azow i to jeszcze nieostatecznie.

48) Okres „wielkiej smuty” w Rosji.

Wielki kryzys Rosji w okresie „wielkiej smuty” w latach 1598-1613 spowodował ingerencję państwa polskiego. Zbiegły się tu interesy polskich magnatów i króla Zygmunta III Wazy, który planował zdobycie tronu rosyjskiego, a później szwedzkiego. Rozpoczęło się od interwencji polskich magnatów Adama i Konstantego Wiśniowieckich i Jerzego Mniszcha, którzy na tronie w Moskwie osadzili Dymitra I Samozwańca, podającego się za cudownie ocalonego syna Iwana IV Groźnego. Jego żona była Maryna Mniszchówna. W czerwcu 1605 r. został on obwołany carem. W latach 1609-1619 toczyła się wojna polsko-rosyjska, rozpoczęta przez Zygmunta III Wazę. W 1610 r. hetman Stanisław Żółkiewski pokonał wojska rosyjskie pod Kłuszynem oraz zdobył Moskwę, doprowadzając do detronizacji cara Wasyla Szujskiego. Bojarzy rosyjscy ofiarowali tron synowi Zygmunta III, królewiczowi Władysławowi, pod warunkiem przejścia na prawosławie. Król Zygmunt III Waza nie wyraził na to zgody. W Moskwie wybuchło powstanie, pod wodzą K. Minina i D. Pożarskiego, przeciwko Polakom i w 1612 r. załga polska wycofała się z Kremla. W 1613 r. na tronie zasiadł Michał Romanow, założyciel dynastii, która przetrwała do 1917 r. w latach 1617-1618 doszło do wyprawy na Rosję Władysława Wazy. W Dywlinie został zawarty rozejm. Na jego mocy Rzeczypospolita uzyskała ziemię smoleńską, czerwińską i siewierską. Rosja zrzekła się pretensji do Inflant. W latach 1632-1634 toczyła się kolejna wojna. Rosjanie zaatakowali Smoleńsk. Zakończył ją pokój w Polanowie (1634). Potwierdzał on warunki rozejmu w Dywlinie oraz zrzeczenie się przez Władysława IV praw do tronu rosyjskiego.

49) Polityka zagraniczna kardynała Richelieu.

Największą sprawą dla kardynała była równowaga sił między władcami europejskimi, która gwarantowała Europie funkcjonowanie systemu politycznego, ale i Kościołowi spełnienie jego misji. Z wyroku opatrzności królowi Francji została powierzona historyczna misja zapewnienia równowagi europejskiej, stania się arbitrem Europy i przeciwstawienia się hegemoni Habsburskiej.

50) Sytuacja wewnętrzna w Rosji po śmierci Piotra I (do 1740 roku).

Po śmierci imperatora Piotra I (1725) Rosja weszła w okres tzw. przewrotów pałacowych. Na tronie zmieniali się panujący (głównie kobiety) w różnym stopniu spokrewnieni z Piotrem. Walka o władzę toczyła się między dawnymi współpracownikami cesarza, takimi jak Mienszykow, a także wdową po Piotrze, Katarzyną I z jednej, a starymi, odsuniętymi od wpływów rodami z drugiej strony.

Mienszykow został ostatecznie zesłany na Syberię, w Rosji zatriumfowała - jednak na krótko - prawosławna, bojarska Ruś. Wiele reform Piotra I zostało zaniechanych lub odwołanych. Do odnowienia samodzierżawia doszło za rządów cesarzowej Anny (1730-1740), ale za cenę opanowania dworu przez rzeszę Niemców bałtyckich. Niemiecką kamarylę odsunęła od władzy następczyni Anny, Elżbieta (1741-1762).

51) Rządy torysów w Anglii.

52) Rządy Chrystiana VII w Danii.

Chrystian VII objął władzę jako siedemnastolatek. Rządy sprawował jego pierwszy minister Bernstorff. Doprowadził on do odzyskania Holsztynu i zapoczątkował reformę rolną. Jednak to stworzyło mu opozycję, który wykorzystał Struensee. Miał wielki wpływ na króla i uzyskał władzę dyktatorską. Zniósł Radę Królewską, zastępując go podporządkowanym sobie Tajnym Gabinetem. Przeciwstawił się łapuwkarstwu. Na miejsce dygnitarzy wprowadzał młodych ludzi i profesorów. Na miejsce dygnitarzy wprowadzał młodych ludzi i profesorów.

W 1772 r. spiskowcy obalili Struensena. Następca jego był Guldberg, który piastował rownie dyktatorskie rządy. Tylko Duńczycy mogli piastować urzędy za jego rządów. W 1784 r. zniesiono rządy gabinetowe i usunięto Guldeberga, a jego miejsce zajął Peter Bernstorff, który przeprowadził reformę rolną. Chrystian nie mógł osobiście sprawować rządów, gdyż był obłąkany.

53) Kontrreformacja w Europie - ogólna charakterystyka.

Olbrzymie straty jakie zadała reformacja katolicyzmowi i autorytetowi papiestwa, postawiły Kościół katolicki przed koniecznością podjęcia kontrofensywy. Pierwszym papieżem, który pojął ogrom niebezpieczeństwa był Hadrian VI. Lecz jego pontyfikat był zbyt krótki (1522-1523). Jego następca Klemens VII (1523-1534) był uwikłany w wojnę europejską, nie miał więc ani ochoty ani możliwości zająć się sprawą reformy Kościoła. Podjął ją dopiero papież Paweł III.

Pierwszym posunięciem było powołanie do kolegium kardynalskiego zdecydowanych przeciwników reformacji. Powołał do życia bullą nowy, najwyższy trybunał inkwizycyjny tzw. Sacrum Officium.

Najdonioślejszym jednak posunięciem Pawła III w walce z reformacją było zatwierdzenie nowego zakonu - Towarzystwa Jezusowego. Na czele zakonu stanął Hiszpan Ignacy Loyola (1491-1556). Stworzony przezeń i świetnie zorganizowany zakon jezuitów stał się skutecznym orężem Kościoła katolickiego w walce z reformacją.

Za pontyfikatu Pawła III rozpoczął się również sobór trydencki. Trwał on z licznymi przerwami 18 lat (1545-1563). W zupełnym impasie znalazł się sobór za rządów Pawła IV.

Sobór zakończył się za panowania Piusa IV (1559-1565). Uchwały soboru przeciwstawiły się całkowicie tezom i dogmatom wszelkich kierunków reformacji i potępiły je surowo. Przeprowadzono reformy zmierzające do usunięcia nadużyć w Kościele. Uznano papieża za nieomylnego w sprawach wiary.

54) Wzrost znaczenia Brandenburgii XVII/XVIII wieku.

W 1637 r. Brandenburgia otrzymała po wygasłej dynastii książąt szczecińskich otrzymała część Pomorza. Absolutyzm jaki wzmacniał się w Brandenburgii pozwolił umocnić się jej politycznie. Jako jeden z najważniejszych krajów Rzeszy Niemieckiej. Posiadłości elektorów brandenburskich w Prusach pozwalały im spokojnie rozwijać się. W połowie XVII w. przez Brandenburgię wiodły główne szlaki handlowe do Morza Północnego i Bałtyckiego. Był to przede wszystkim kraj rolniczy. Wielkim sukcesem Brandenburgii było przyznanie przez sejm polski 1611 r. lenna w Prusach Książęcych. Lenno zostało przekazane dziedzicznie. Faktycznie w posiadanie Prus Książęcych weszli Hohenzollernowie brandenburscy w kilka lat później (1618) po śmierci ks. Albrechta Fryderyka.

Ten nabytek było to jedyne terytorium nie wchodzące w skład Rzeszy Niemieckiej, co poważnie wzmocniło ich pozycję wobec cesarza, a na początku XVIII w. ułatwiło im osiągnięcie godności i tytułu królewskiego jako królów w Prusach. Absolutyzm brandenbursko-pruski, wykształcony w II połowie XVII w. wyrósł opierając się na silnej armii i skarbie.

W 1656 r. podczas potopu szwedzkiego Fryderyk Wilhelm zerwał związki lenne z Polską. W latach 1674-1679 prowadziła wojnę ze Szwecją. Brandenburgii pomagała Dania. Uzyskała w tej wojnie duże zyski terytorialne.

Następca Wielkiego Elektora Fryderyk III (1688-1713), uzyskał on w 1701 r. tytuł królewski, jego następca Fryderyk Wilhelm I (1713-1740) skierował Prusy na skrajny militaryzm.

55) Traktat westfaldzki i jego skutki.

Wojnę trzydziestoletnią zakończył tzw. pokój westfaldzki z 1648 r. podpisany został wtedy dwa traktaty pokojowe w:

Munster - między Francją a cesarstwem,

Osnabruck - między Szwecją a Rzeszą Niemiecką.

Niderlandy w styczniu 1648 r. podpisały w Hadze traktat, w którym Hiszpania uznała ich niepodległość. Postanowienia pokoju westfaldzkiego:

• Francja uzyskała prawo do habsburskich posiadłości w Alzacji, 10 miast na prawym brzegu Renu oraz prawa do biskupstw: Metzu, Toul i Verdun,

• Szwecja uzyskała Pomorze Szczecińskie, wyspy Uznam i Rugię oraz potwierdzenie dawnych nabytków,

• Brandenburgia otrzymała wschodnią część Pomorza Zachodniego, biskupstwa: Kamień, Minden i Halberstadt oraz arcybiskupstwo w Magdeburgu,

• Została uznana niepodległość Szwajcarii i Niderlandów,

• Na terenie Rzeszy Niemieckiej:

1. wprowadzono wolność wyznania kalwińskiego, luterańskiego i katolickiego,

2. ogłoszono amnestię dla władców, którzy utracili księstwa podczas wojny,

3. kraje Rzeszy uzyskały prawo prowadzenia własnej polityki zagranicznej,

4. potwierdzenie zostały zasady pokoju w Augsburgu z 1555 r., które dotyczyły dóbr kościelnych wcześniej sekularyzowanych.

56) Polityka wewnętrzna Richelieu.

Podwaliny pod monarchie absolutną we Francji zostały utworzone za rządów Ludwika XIII. Wiąże się to z rządami kardynała Armanda de Richelieu, który sprawował funkcję pierwszego ministra w latach 1624-1642. Dewizą działania kardynała było „wszystko musi być podporządkowane racji stanu”. Celem polityki wewnętrznej Richelieau było umocnienie władzy królewskiej przez ograniczenie wpływu arystokracji i hugenotów. W tym celu ograniczył prawa i przywileje arystokracji poprzez wprowadzenie zakazu pojedynków oraz pozbawił władzy stare instytucje stanowe. W miejsce rady królewskiej wprowadził rząd, który składał się z fachowców. Zburzył twierdzę hugenotów w La Rochelle. W 1629 r. wydał edykt łaski, w którym zapewnił im wolność wyznania. Dzięki dokonanej przez niego rozbudowie armii, Francja wyszła zwycięsko z wojny trzydziestoletniej.

57) Wojna trzydziestoletnia.

Mianem wojny trzydziestoletniej określamy konflikt, jaki toczył się w latach 1618-1648, a w którym była zaangażowana duża grupa europejskich krajów katolickich, jak i protestanckich. Do przyczyn wojny możemy zaliczyć:

• sytuację w Rzeszy Niemieckiej, w której książęta rywalizowali o władzę z cesarzem,

• działania Habsburgów prowadzące do zjednoczenia Rzeszy w państwo z religią katolicką, jako panującą,

• sytuacja na Węgrzech i Czechach, które były rządzone przez Habsburgów (władcy ci łamali otrzymane przez protestantów prawa),

• ogólne rozbicie religijne w Europie w wyniku reformacji, powstanie dużej grupy państw czy księstw protestanckich,

• powołanie w 1608 r. do życia Unii Ewangelickiej, z elektorem Palatynatu - Fryderykiem V na czele, jako ugrupowania protestantów, popieranego przez Francję, Szwecję, Holandię i Danię,

• powołanie Ligi Katolickiej, popieranej przez Habsburgów i Hiszpanię w 1609 r., z księciem bawarskim Maksymilianem na czele.

Wojnę trzydziestoletnią dzieli się na IV okresy: czeski, duński, szwedzki i francuski.

Okres czeski 1618-1623.

Okres ten zaczął od tzw. defenestracji praskiej, która miała miejsce 23 maja 1618 r. Grupa protestanckiej szlachty czeskiej wyrzuciła przez okno zamku na Hradczanach w Pradze namiestników cesarza Macieja. Byli to Wilhelm Slavota i Jarosław Martinic. Dało to początek powstaniu w Czechach. Militarnego poparcia Czechom udzieliły Siedmiogród i księstwa śląskie. W 1619 r. stany czeskie zdetronizowały cesarza Ferdynanda II i ofiarowały koronę króla Fryderykowi V, palatynowi reńskiemu. W 1619 r. władca Siedmiogrodu Gabor Bethlen oblegał Wiedeń, a odstąpił od oblężenia na skutek interwencji lisowczyków, wysłanych przez króla Zygmunta III Wazę. W 1620 r. wojska cesarskie i bawarskie weszły do Czech. 8 listopada 1620 r. powstańcy czescy ponieśli klęskę w bitwie pod Białą Górą, a Fryderyk V uszedł do Palatynatu. Skutki tej porażki były tragiczne dla Czech, gdyż:

-zniesiono Królestwo Czeskie, które stało się prowincją cesarską,

-ludność Czech zmniejszyła się o 1 mln,

-doszło do masowych konfiskat majątków i emigracji protestantów z Czech,

-został zajęty Palatynat Reński przez wojska cesarskie.

Okres duński 1624-1629.

W 1625 r. na czele obozu protestanckiego stanął król Danii Chrystian V. W skład koalicji antycesarskiej wchodziły: Anglia, Francja, Niderlandy, do których przyłączyły się Siedmiogród, Palatynat Reński i Dolna Saksonia. Armie Ligi Katolickiej miały dwóch doskonałych dowódców: Alfreda von Wallensteina i Johanna Tilly. Liga wygrała bitwę pod Dessau (1626 r.), wkroczyła do Dolnej Saksonii (1620 r.), Holsztynu i Jutlandii (1627 r.). w 1629 r. król Chrystian V zdecydował się zawrzeć pokój w Lubece z cesarstwem. Dania odzyskała swe posiadłości w zamian za to, że nie będzie ingerować w wewnętrzne sprawy Rzeszy.

Okres szwedzki 1630-1634.

W owym czasie sojusz antyhabsburski obejmował Francję, Anglię, Dolną Saksonię, Brandenburgię, Niderlandy oraz Szwecję, która od 1631 r. stała na jego czele. Już w latach 1630-1631 Szwecja zajęła Pomorze Zachodnie i Meklemburgię. W 1631 r. król Szwecji Gustaw II Adolf pokonał wojska cesarskie w bitwie pod Breitenfeld oraz w 1632 r. pod Lutzen, gdzie poległ. Udział w wojnie trzydziestoletniej był elementem jego koncepcji opanowania przez Szwecję południowych wybrzeży Bałtyku. W 1633 r. do działania wojennych przyłączyła się Francja, która zajęła Lotaryngię i część Alzacji. Okres ten zakończył się w 1635 r. układem pokojowym między Dolną Saksonią a cesarzem Ferdynandem II.

Okres francuski 1635-1648.

W sojuszu antyhabsburskim wystąpiły: Francja, Szwecja, Niderlandy, Siedmiogród i Sabaudia. W 1636 r. wojska cesarskie zagroziły Paryżowi. W latach 1637-1640 nastąpiła zmiana na korzyść obozu protestanckiego. W 1638 r. Szwedzi wkroczyli do Czech, flota hiszpańska w 1639 r. została rozbita przez Holendrów, a w 1640 r. działania wojenne rozpoczął władca Siedmiogrodu - Rakoczy. Cesarz Ferdynand III w 1640 r. podjął decyzję o rozpoczęciu rozmów pokojowych. W latach 1642-1648 podczas trwania rozmów nadal toczyły się walki. Wojnę zakończył tzw. pokój westfaldzki z 1648 r. Podpisane zostały wtedy dwa traktaty pokojowe w:

Munster - między Francją a cesarstwem,

Osnabruck - między Szwecją a Rzeszą Niemiecką.

Niderlandy w styczniu 1648 r. podpisały w Hadze traktaty, w którym Hiszpania uznała ich niepodległość. Postanowienia pokoju westfaldzkiego:

• Francja uzyskała prawo do habsburskich posiadłości w Alzacji, 10 miast na prawym brzegu Renu oraz prawa do biskupstw: Metzu, Toul i Verdun,

• Szwecja uzyskała Pomorze Szczecińskie, wyspy Uznam i Rugię oraz potwierdzenie dawnych nabytków,

• Brandenburgia otrzymała wschodnią część Pomorza Zachodniego, biskupstwa: Kamień, Minden i Halberstadt oraz arcybiskupstwo w Magdeburgu,

• została uznana niepodległość Szwajcarii i Niderlandów,

• na terenie Rzeszy Niemieckiej:

1. wprowadzono wolność wyznania kalwińskiego, luterańskiego i katolickiego,

2. ogłoszono amnestię dla władców, którzy utracili księstwa podczas wojny,

3. kraje Rzeszy uzyskały prawo prowadzenie własnej polityki zagranicznej,

4. potwierdzone zostały zasady pokoju w Augsburgu z 1555 r., które dotyczyły dóbr kościelnych wcześniej sekularyzowanych.

58) Prusy w okresie rządów Fryderyka Wilhelma I.

Sukcesy Wielkiego Elektora w tworzeniu nowej organizacji państwowej nie zmieniły faktu, iż Brandenburgia-Prusy pozostawały nadal drugorzędnym, tak co do obszaru jak i ludności, krajem Rzeszy Niemieckiej.

Znaczenia państwa Hohenzollernów nie podniósł zbytnio fakt, że następca Wielkiego Elektora, Fryderyk III koronował się 18 stycznia 1701 r. - jako Fryderyk I - na „króla w Prusach”, a swą skromną rezydencję berlińską rozbudował i upiększył wzorem Wersalu Ludwika XIV.

Wykończenie dzieła Wielkiego Elektora i położenie fundamentów pod przyszłą międzynarodową pozycję zawdzięczały Prusy panowaniu Fryderyka Wilhelma I (1713-1740). Podstawową zasługą tego władcy było zapewnienie państwu dwu dziesiątek lat pokoju i spokoju. Czas ten poświęcił król pruski na reformę administracji, rozbudowę i modernizację wojska.

Urzędnicy państwowi, a więc ludzie, których umiejętności i zdyscyplinowanie decydowały w praktyce o funkcjonowaniu systemu, piastowali swoje funkcje dożywotnio. Wszyscy mianowani byli przez króla, a za panowania Fryderyka Wilhelma I większość spośród nich rekrutowała się z mieszczaństwa. W II połowie XVIII w. mieszczańscy urzędnicy zostali wyparci przez szlachtę, która - podobnie jak w innych krajach monarszego absolutyzmu - zaczęła w tym okresie zdobywać wykształcenie, niezbędne do pracy w aparacie państwowym. Urzędnicy pruscy, tak jak i wojsko, tworzyli odrębny stan, w przeciwieństwie do armii działający na zasadzie kolegialności. Biurokracja fryderycjańska należała do najbardziej sprawnych w Europie i stanowiła wzór dla wielu państw niemieckich.

59) Sytuacja wewnętrzna Wielkiej Brytanii w I połowie XVIII wieku.

W czasie wojny sukcesyjnej dokonała się unia realna Anglii i Szkocji. Aktem z 6 III 1707 r. Szkocja zrzekła się odrębnego rządu i parlamentu. W parlamencie westministerskim zasiadło 45 szkockich posłów 18 parów. Tak powstało Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii. W dojściu do zjednoczenia państw istotną rolę grały względy ekonomiczne. Szkoci zostali dopuszczeni do wszystkich przywilejów handlowych, od których byli wyłączeni jako cudzoziemcy.

Trwalsze trudności w zjednoczonym Królestwie powodowały rozbieżności między Kościołem anglikańskim, a szkockim Kościołem prezbiteriańskim, a zwłaszcza sprawa jakobicka.

W czasie kryzysu 1714-1715 jakobici współdziałali z angielskimi Torysami, nie był to ruch zwrócony przeciw unii.

W 1714 r. na tron brytyjski wszedł Jerzy I (1714-1727) z dynastii hanowerskiej, a po nim jego syn Jerzy II (1727-1760). W tym czasie wykształciły się w Wielkiej Brytanii rządy parlamentarno-gabinetowe. Główną władze w tym okresie sprawowali Wigowie.

60) Papiestwo wobec zagadnień politycznych XVIII wieku.

Zagrożeniem dla papiestwa był konflikt monarchistyczny. Monarchie sprzeciwiały się tak szerokiej jurysdykcji papiestwa nad Kościołem w państwach. Monarchowie chcieli podporządkować sobie kościoły, nominacje duchowne opodatkowanie duchownych, ograniczenie jurysdykcji nuncjuszy papieskich. W pierwszych dziesięcioleciach XVIII w. w ostre zatargi z Rzymem popadły Hiszpania, Portugalia, Neapol, Sardynia-Piemont, Sycylia i Polska. Dopiero Benedykt XIV poszedł na ustępstwa w nowych konkordatach.

61) Rządy Marii Teresy w Austrii.

Monarchia austriacka, jako państwo absolutyzmy oświeceniowego łączy się z panowaniem cesarzowej Marii Teresy. W 1740 r. wstąpiła na tron i w tym samym roku doszło do wojny o sukcesje austriacką (1740-1748). Maria Teresa w 1745 r. została cesarzową dzięki poparciu Węgrów, którzy jako jedyni poddani nie opuścili jej. Maria Teresa, jako władca oświecony, przeprowadziła szereg reform administracyjnych, wojskowych i gospodarczych. Polegała ona na:

• wprowadzeniu nowego podziału terytorialnego na 15 prowincji,

• wprowadzeniu jako urzędowego języka niemieckiego,

• zniesieniu praw autonomicznych mniejszości narodowych,

• zwiększeniu liczebności armii do 100 tys.,

• wprowadzeniu stałego podatku dochodowego dla wszystkich obywateli, włączając duchownych i szlachtę,

• popieraniu prowadzenia polityki merkantylistycznej.

62) Kierunki rozwoju gospodarczego i społecznego Europy XVI-XVII wieku.

Postęp w dziedzinie produkcji ściśle związany z rozwojem techniki obserwujemy już w drugiej połowie XV w. Następuje znaczne udoskonalenie narzędzi produkcji we wszystkich dziedzinach ówczesnej wytwórczości a przede w jednej z najważniejszych - w sukiennictwie, poza tym zaś w hutnictwie, górnictwie, obróbce metali i w innych gałęziach produkcji.

Jeszcze większy postęp techniczny można zaobserwować w innych gałęziach produkcji, głównie w hutnictwie. Szczególnie szerokie zastosowanie znalazło tu koło wodne poruszane siłą spadającej wody, które z kolei wprowadzało w ruch pewne proste mechanizmy, jak miechy, pompy, prymitywne dźwigi w kopalniach itp.

Wysokie temperatury, jakie otrzymywano w wielkich piecach, pozwoliły z kolei na przetopienie rudy na ciekłą masę, a nie jak dotąd na gęstą, co w znacznym stopniu udoskonaliło dalszy proces produkcji, pozwalając w efekcie tą drogą żelazo i stali.

Znaczny postęp techniczny obserwujemy także w górnictwie. I tu koło wodne było sprawcą swego rodzaju rewolucji technicznej.

Również w dziedzinie obróbki metali energia spadającej wody znalazła szerokie zastosowanie, a mianowicie do uruchomienia warsztatów przy produkcji blachy i drutu.

Jedną z gałęzi produkcji, w których udoskonalenia techniczne miały szczególne znaczenie dla całego procesu historycznego, było budownictwo okrętów.

63) Rewolucja angielska (do 1649 roku).

Rewolucja angielska z XVII w. była pierwszą rewolucją burżuazyjną w Europie. Wśród przyczyn rewolucji możemy wyróżnić:

• konflikt między parlamentem a królem z dynastii Stuartów: Jakubem I i Karolem I, którzy dążyli do budowy monarchii absolutnej,

• konflikt religijny: anglikanie - purytanie,

• krytyka Karola I za politykę braku poparcia dla hugenotów we Francji,

• aspiracje burżuazji i nowej szlachty do likwidacji przeżytków feudalizmu, takich jak cechy i feudalna własność ziemi,

• działalność w 1640 r. Parlamentu Krótkiego oraz Parlamentu Długiego, funkcjonującego do 1653 r., który uchwalił Wielką Remonstrację, czyli prawo do rejestracji ustaw.

Anglia była pierwszym europejskim krajem, w którym zaczęła zanikać struktura stanowa oraz następował rozkład feudalizmu na wsi. Grodzenia zapoczątkowane w XVI w. doprowadziły do wzrostu znaczenia nowej szlachty (new gentry). Zajmowała się ona hodowlą owiec, handlem i produkcją przemysłową. W szeregi szlachty zaczęli przechodzić także mieszczanie, czyli wzbogacona burżuazja. Władcy z dynastii szkockiej Stuartów, która od 1603 r. sprawowała władzę w Anglii - Jakub I i Karol I, kosztem uprawnień parlamentu starali się budować zręby monarchii absolutnej. Nakładali bądź podwyższali podatki bez zgody parlamentu. W ten sposób doszło do konfliktu na linii monarcha - parlament. Na ten konflikt, nałożył się także konflikt religijny. Monarchowie byli głowami kościoła anglikańskiego, a w opozycji do nich występowali purytanie. Byli oni wyznawcami kalwinizmu i wywodzili się z szeregów kupców, finansistów i nowej szlachty. W 1638 r. wybuchło w Szkocji powstanie przeciwko Karolowi I. Król w 1640 r. zwołał parlament, który jednak nie poparł go i został rozwiązany. Był to właśnie tzw. Krótki Parlament. W 1640 r. został zwołany tzw. Długi Parlament, który działał aż do roku 1653. W 1642 r. rozpoczęła się wojna Karola I z parlamentem. Karola popierali „kawalerowie”, czyli szlachta, wielcy właściciele ziemscy i osoby związane z dworem. Po stronie parlamentu stanęli purytanie („okrągłe głowy”). Armia parlamentu, kierowana przez średniozamożnego szlachcica Olivera Cromvella, pokonała Karola I w bitwie pod Naseby w 1645 r. Król przegrał wojnę i stał się więźniem parlamentu. Oskarżony o zdradę narodu, został skazany na śmierć i stracony 30 stycznia 1649 r. 19 maja 1649 r. proklamowano w Anglii republikę i zniesiono Izbę Lordów. Władzę objął O. Cromvell, a Anglia stała się republiką.

64) Sytuacja wewnętrzna w Szwecji w I połowie XVII wieku.

W 1611 roku na tron szwedzki wstąpił siedemnastoletni syn Karola IX Sudermańskiego, Gustaw II Adolf, słusznie uznawany przez historyków za twórcę potęgi szwedzkiej. Jeszcze przed objęciem tronu Gustaw Adolf zgodził się potwierdzić dotychczasowe przywileje szlacheckie, co znalazło wyraz w rocie przysięgi koronacyjnej. Młody król zobowiązał się również do konsultowania wszystkich ważnych decyzji z Radą Królestwa, na której czele stanął przychylnie nastawiony do władcy kanclerz królestwa Axel Oxenstierna. Jako najbliższy współpracownik królewski, Oxenstierna był rzeczywistym autorem większości reform administracyjnych w Szwecji. Z jego inicjatywy powołano pięć kolegiów z ministrami na czele, odpowiedzialnych za sprawy zagraniczne, morskie, wojskowe, sądowe i skarbowe. Tam, gdzie zawodziła sił szwedzkiego oręża, jak w wypadku wojny z Danią w 1613 r. czy z Rosją w 1617 r., zręczna dyplomacja Oxenstierny gwarantowała korzystne rozejmy. Efektem ich było wyjście Szwecji z obu konfliktów bez uszczerbków terytorialnych. Zasadniczą sprawą, której Gustaw II Adolf poświęcał najwięcej czasu i energii, była reforma armii. Ujednolicony system rekrutacji przewidywał powołanie pod broń zarówno szlachty, jak i wolnych chłopów czynszowych. Pierwsi tworzyli zrąb kawalerii narodowej (rusttjanst), drudzy byli podstawą piechoty (rotar). Ci, którzy nie zostali powołani do służby, płacili specjalny podatek na cele wojskowe. Niezbyt liczebną, ale za to świetnie wyszkoloną armię uzupełniały oddziały inżynieryjne (głównie minerów i saperów) i zaciężne regimenty cudzoziemskie. Ogromny postęp poczyniono w unowocześnieniu artylerii. Oprócz ciężkich dział oblężniczych szwedzka armia pierwsza na świecie wprowadziła działka szybkostrzelne, których ogień ubezpieczał natarcia piechoty. W stosunku do przestarzałych feudalnych armii europejskich Szwecja u progu trzeciej dekady XVII stulecia dysponowała czterdziestotysięczną, najbardziej nowoczesną armią na kontynencie.

Kosztowne wojny i błyskotliwe zwycięstwa oraz liczne nabytki terytorialne tworzące iluzoryczny obraz mocarstwowej Szwecji nie mogły przyćmić narastającej trudności gospodarczych tego kraju. Następcy Gustawa II Adolfa - królowa Krystyna I Karol X Gustaw - chcąc utrzymać pozycję Szwecji na arenie międzynarodowej, popadli w coraz większą zależność finansową od magnaterii, u której zastawiali dobra państwowe. W połowie XVII wieku rękach wielkich posiadaczy ziemskich znalazło się ponad 60 % gruntów uprawnych. W wielu regionach kraju szlachta usiłowała wprowadzić pańszczyznę, co stało się powodem krwawych powstań chłopskich. Ponadto w nowo przyłączonych terytoriach Szwedzi postrzegani byli jako najeźdźcy - to również stanowiło zagrożenie dla osłabionego kraju. Karol X Gustaw, chcąc utrzymać jedność państwa, postanowił ponownie zagrać kartą wojenną. Okazją do wzniecenia wojny było osłabienie głównego rywala Szwecji nad Bałtykiem - Polski, uwikłanej w konflikt z Rosją i nękanej przez wielkie powstanie kozackie. Zdobycie całych Inflant i Pomorza Gdańskiego pozwoliłoby Karolowi X Gustawowi zrealizować dawną koncepcję Gustawa II Adolfa przekształcenia Morza Bałtyckiego w wewnętrzne „jezioro szwedzkie”. Zajęcie nowych ziem i poddanie ich grabieżczej eksploatacji zapełniłoby skarbiec królewski i pozwoliłoby królowi skupić się na wzmocnieniu swojej pozycji w państwie. Ambitny plan nie został jednak zrealizowany. Do wojny ze Szwecją przystąpiły bowiem Dania i Austria, a nieco później opuścili ją niemieccy sprzymierzeńcy nad Bałtykiem, Prusy i Brandenburgia. Słynny potop szwedzki nie przyniósł upadku Rzeczypospolitej.

66) Europejska sztuka i kultura odrodzenia - ogólna charakterystyka.

Poza Włochami, gdzie gotyk nigdy nie rozwinął się w pełni, często łączono nowe rozwiązania stylistyczne z tradycjami gotyckimi, jak we Francji, Anglii czy Niemczech.

Oryginalny wyraz miała architektura hiszpańska, którą kształtowały oddziaływania mauretańskie. Duży wpływ miał także surowy, kontrreformacyjny klimat dworu Filipa II. Wzniesiony dla niego pałac-klasztor, Eskurial, jest pełen surowości, pozbawiony ornamentu, imponuje rozmiarami. Największym malarzem Hiszpanii był przybysz z Grecji, El Greco, który przeciwstawiał się klasycyzmowi włoskiego renesansu. W jego obrazach realizm nie gra wielkiej roli, jest tak samo mało ważny, jak w ikonach bizantyńskich, które znał z młodości.

W Niderlandach rozwój malarstwa w XV w. ułatwił przejęcie zasad i zdobyczy Renesansu włoskiego. Tutaj, inaczej niż w większości krajów europejskich, środowiskiem twórczości artystów były nie tylko dwory, ale także społeczność miejska. W tym właśnie kręgu wyrósł największy malarz Renesansu niderlandzkiego, Pieter Bruegel Starszy (czyt.: brojchel) (1528-1569).

W Niemczech architektura, zwłaszcza miejska, długo pozostawała wierna stylowi gotyckiemu. Protestantyzm stworzył artystom chłodny klimat. Sztuka pozostawać miała w swoich treściach religijna, stąd też wielkie powodzenie jakie zdobył wybitny malarz i rytownik Albrecht Durer (czyt.: djurer) było wynikiem tego, że był on twórcą protestanckiej ikonografii.

W takich krajach, jak Polska czy Węgry sztuka Renesansu rozwijała się pod ogromnym wpływem włoskim. Jej szczytowe osiągnięcia były też w większości dziełem artystów sprowadzonych z terenu Włoch.

67) Kolonializm europejski w Azji - XVI-XVI wiek.

Inny jeszcze charakter miała kolonizacja europejska w Indiach i na Oceanie Indyjskim. W tym rejonie Azji aż do połowy XVII w. dominowały wpływy Portugalczyków, którzy utworzyli faktorie na wyspie Goa przy zachodnim wybrzeżu Indii, w Cochin (Koczin) na Wybrzeżu Malaberskim, na Cejlonie, a wreszcie na Wyspach Korzennych (Molukach), stanowiących część Archipelagu Malajskiego.

Portugalczycy nie dążyli do podboju Indii i innych państw azjatyckich, zadawalając się handlem i działalnością misyjną, którą prowadzili jezuici. Ze swych pozycji zostali jednak wyparci w przeciągu XVII w. przez holenderską kompanię Wschodnioindyjską. Kompania stała się wkrótce największą potęgą europejską w całym rejonie Oceanu Indyjskiego. Jej wpływ stale rozszerzały się w kierunku wschodnim, sięgając Jawy i Wysp Korzennych, w tym odebranego Anglikom Timoru. Batwia (Dzakarta) na Jawie wyrosła na stolicę Kompanii w Indiach Holenderskich. Z Batwii i fortu Malakka Holendrzy panowali nad przesmykami wiodącymi z Oceanu Indyjskiego na Morze Południowochińskie i Morze Jawajskie.

Holendrzy zajmowali się handlem korzennym (pieprzem, gałką muszkatołową, goździkami) z Indiami. Towary te - pochodzące z Moluków - wymienili w Indiach na jedwab, perkale, dywany, a także opium, kamienie szlachetne i barwniki. Indie holenderskie dostarczały Europie cyny i pieprzu.

Rywalami Holendrów w Indiach byli Anglicy, którzy założyli faktorie na Wybrzeżu Malabarskim i Wybrzeżu Koromandelskim oraz w Bengalu. Największe znaczenie miała placówka angielska w Bombaju, który - w przeciwieństwie do innych faktorii w Indiach - nie podlegał zwierzchności państw indyjskich. Bombaj stał się największym ośrodkiem handlu dla rejonu Morza Arabskiego.

W indiach konkurować z Anglikami pragnęli Francuzi. Założyli tam kilka faktorii oraz miasto Pondicherry, ale ich pozycja nie mogła równać się angielskiej.

68) Rządy osobiste Józefa II w Austrii.

Następca Marii Teresy, jej syn Józef II, także zapisał się jako wielki reformator i władca oświecony. Nowy cesarz doprowadził do:

• zniesienia poddaństwa osobistego chłopów w 1781 r. w Austrii, Czechach i Galicji oraz na Węgrzech w 1785 r.,

• objęcia obowiązkową szkołą podstawową wszystkich mężczyzn,

• wydania nowego kodeksu karnego w ramach reformy sądownictwa.

Osabnym rozdziałem była polityka cesarza w stosunku do Kościoła. Józefińskie reformy (józefinizm) polegały na:

• likwidacji niektórych świąt kościelnych,

• likwidacji niektórych zakonów,

• rozdzieleniu Kościoła od państwa,

• wydaniu patentu tolerancyjnego w 1781 r., przez co zrównano w prawach protestantów z katolikami.

69) Księstwa Rzeszy i Prusy na początku panowania Fryderyka Wilhelma II.

Saksonia za czasów księcia Ksawerego i elektora Fryderyka Augusta III była dobrze administrowanym i bogacącym się państwem. Ustanowili Radę Rolniczą i założyli we Freiburgu pierwszą wyższą uczelnie górnictwa.

Margrabia badeński Karol Fryderyk połączył Dolną i Górną Badenię. Zniósł poddaństwo chłopów. Praktykował tolerancję religijną.

Większość książąt niemieckich troszczyła się jednak o wzrost swoich dochodów charakterystyczne były postacie militarystów jak książęta hesscy, brunszwiccy i wirtemberscy, którzy starali naśladować Fryderyka II.

W katolickiej części Niemiec prym wiodła Bawaria, gdzie Karol Teodor wystarał się o utworzenie w Monachium nuncjatury papieskiej.

Fryderyk Wilhelm II rozluźnił trochę dyscyplinę pruską związał się z bractwem różokrzyżowców. Dwóch członków tego bractwa, Bischoffwerder i Wollner, zyskało decydujący wpływ na króla i politykę Prus. Wollner postanowił „odnowić religię chrześcijańską w jej pierwotnej czystości, wierności dogmatom i praktykom”.

70) Monarchia habsburska Marii Teresy.

Maria Teresa przy pomocy Węgrów doprowadziła do stłumienia powstania Czechów. Przez co Węgrzy utrzymali swą odrębność i przywileje. Cesarzowa próbowała scentralizować państwo. Zostały zniesione Kancelarie Narodowe. Utworzono w zamian urzędy centralne. Przeprowadzono reformę administracyjną, sądową i wojskową. Były to wzorce pruskie (Haugwitz i Kunitz).

Przeprowadzono reformę uniwersytetu wiedeńskiego i założono Akademię Wojskową.

Wybucha wojna siedmioletnia. Po wojnie siedmioletniej Austria znalazła się w trudnej sytuacji skarbowo-wojskowej. Doprowadziło to do opodatkowania szlachty. Największy opór szlachta dawała na Węgrzech. Wtedy to Maria Teresa wprowadziła edykt ograniczający pańszczyznę i zakazujący rugowania chłopów z ziemi. Edykt został prowadzony stopniowo w całym cesarstwie. Podobnie rzecz się miała z polityką kościelną. Kiedy Klemens XIII odmówił zgody na opodatkowanie lombardzkiego duchowieństwa, utworzono w Mediolanie instytucję rządową mającą zwierzchność nad sprawami Kościoła podobnie zrobiono dla krajów austriackich i czeskich.

Kasata jezuitów otwarła nowe możliwości, jego majątek przekazano Narodowej Komisji Edukacji, która zaczęła reformę szkolnictwa.

71) Obyczajowość oświecenia.

Osiemnastowieczna szkoła - tak niższego, jak i wyższego szczebla - pozostawała na ogół w cieniu tradycji i Kościoła. Jeszcze w poprzednim stuleciu życie umysłowe zaczęło się rozwijać w niezależnych od Kościoła, świeckich strukturach organizacyjnych: akademiach nauk oraz stowarzyszeniach filozoficzno-literackich.

W tworzeniu nowych form organizacyjnych nauki specjalna rola przypadła dwóm środowiskom: lekarskiemu i prawniczemu. Adepci Eskulapa i Temidy należeli tradycyjnie do inteligencji świeckiej. Praktyczny cel ich działania powodował, iż obracali się poza murami uniwersytetów, zakonów i innych instytucji kościelnych.

Kierunek przyrodniczy zaczął dominować w licznie powstających od wieku XVII akademiach nauk. Instytucjom tym patronowało państwo, a wzorem dla nich były akademie angielska (Towarzystwo Królewskie, 1660 r.) i francuska (Akademia Nauk, 1666 r.). interes państwa nie pozostawał też bez wpływu na naukowy profil akademii, stąd preferencje dla nauk przyrodniczych i matematyki. Na terenie akademii konkretne potrzeby administracji i wojska wspierać zaczęły oświeceniowy empiryzm i praktycyzm.

Poza oficjalnymi ramami organizacyjnymi działało najbardziej wpływowe europejskie stowarzyszenie - tzw. republika literacka, skupiona wokół Woltera i encyklopedystów. Pod względem skali międzynarodowych kontaktów i wpływu na oświecone środowiska od Ameryki po Rosję rolę Woltera przyrównać można do tej, jaką odegrał Erazm z Rotterdamu w XVI w. i Leibniz na przełomie XVII i XVIII w. Placówkami „republiki literackiej” były literackie salony, najpierw w Paryżu, później w innych stolicach i miastach europejskich. „Światowe” towarzystwo, zbierające się w salonach, stawało się pierwszym i najważniejszym odbiorcą dzieł literackich. Prezentowane tu utwory były poddawane ocenie w lekkiej i błyskotliwej dyskusji, w której decydujący głos należał do kobiet.

Udział kobiet w tych spotkaniach i ich rola w urabianiu opinii, a także w lansowaniu talentów, odzwierciedlały przemiany, jakie dokonywały się w społecznym odbiorze nauki i sztuki.

Inny jeszcze charakter posiadały niezmiernie popularne w osiemnastowiecznej Europie kluby oraz loże wolnomularskie (masońskie). Ojczyzną jednych i drugich były Wyspy Brytyjskie; również pod względem składu społecznego, celów i form organizacyjnych były do siebie podobne: grupowały tzw. dżentelmenów (gentleman), przedstawicieli „nowej” klasy - burżuazji, wykształceniem, ogładą i sposobem życia upodabniających się do arystokratycznych elit. Do dżentelmenów zaliczali się także artyści i intelektualiści, którzy wraz z nielicznymi reprezentantami angielskiej szlachty nadawali ton w stowarzyszeniach tego typu. Cechą główną klubów i lóż był ekskluzywizm - zarówno etyczny, jak i intelektualny; celem - doskonalenie moralne i umysłowe na równi z godziwym i pożytecznym spędzaniem czasu. Oba typy stowarzyszeń realizowały więc zrodzony w Anglii ideał „wirtuoza”, czyli „artysty życiowego”.

Członkami osiemnastowiecznymi akademii i towarzystw naukowych, stowarzyszeń literackich, klubów, lóż i salonów bywały często te same osoby. Dzięki temu wszystkie owe służące nauce, sztuce i dobrym obyczajom organizacje tworzyły jeden, ponadnarodowy system, światową republikę oświeconych. Obywateli tej republiki łączyły wspólne zainteresowania i ideały, posługiwali też się tym samym językiem, którym był francuski. Nadali oni Oświeceniu kosmopolityczny charakter, który ruch ten zaczął tracić w późniejszej, dojrzałej fazie swego istnienia.

72) Polityka wewnętrzna Katarzyny II.

W 1762 r. władzę objęła cesarzowa Katarzyna II. Wykorzystując niezadowolenie armii, dokonała ona przewrotu pałacowego, zabijając swego męża, cesarza Piotra III. Katarzyna II była cesarzową w latach 1762-1796. Odniosła szereg sukcesów w polityce międzynarodowej. Chodzi tu o zwycięskie wojny z Turcją oraz uzależnienie Polski, które, poprzez trzy rozbiory, doprowadziło do jej upadku. Najważniejsze reformy przeprowadzone przez cesarza Katarzynę II dotyczyły:

• wprowadzenie w 1775 r. ustawy o guberniach,

• wprowadzenia ukazów antychłopskich, po powstaniu Pugaczowa 1773-1775,

• wprowadzenia w 1785 r. przywileju dla szlachty, który dawał jej uprawnienia samorządowe i wzmacniał pozycję gospodarczą,

• wprowadzenia wolności handlu wewnętrznego, umiarkowanego protekcjonizmu,

• umocnienia rządów osobistych przy pomocy oddanych faworytów i doradców, takich jak: Orłow czy Potiomkin,

• zniesienia autonomii i samorządu Kozaków dońskich, zlikwidowania Siczy Zaporoskiej.

73) Ekspansja kolonialna w Ameryce Północnej XVII-XVIII wiek.

Kilka lat po odkryciu Ameryki przez Kolumba (1492) do wybrzeży północnoamerykańskich dotarła ekspedycja Giovanniego (Johna) Caboto, włoskiego żeglarza w służbie króla Anglii. Kontrolę nad pd. I zach. Wybrzeżami Ameryki Pn. rozciągnęli jednak Hiszpanie, w XV i XVI w. przodujący w dziedzinie ekspansji kolonialnej. W 1565 r. założyli osiedle San Augustino (obecnie Saint Augustine) na Florydzie. Z kolei północne wybrzeża Nowego Świata (obecnie Kanady), znane już w Średniowieczu żeglarzom i osadnikom skandynawskim, objął w imieniu króla Francji Jacques Cartier i nazwał Nową Francją. regularną kolonizację kraju nad Zatoką św. Wawrzyńca rozpoczęli Francuzi dopiero na początku XVII stulecia. W 1608 r. założyli osadę Quebec u ujścia Rzeki Św. Wawrzyńca, posuwając się w kierunku Wielkich Jezior, a następnie w górę Missisipi.

W tym samym okresie u ujścia rzeki Hudson pojawili się osadnicy holenderscy, tworząc podwaliny kolonii zwanej Nowymi Niderlandami. Na wyspie Manhattan założyli faktorię handlową, następnie osiedle (1625) nazwane Nowym Amsterdamem (dziś miasto Nowy Jork).

Momentem zwrotnym w dziejach podboju Ameryki Północnej było pojawienie się tam osadników angielskich. W 1607 r. utworzyli oni osadę Jamestown w Wirginii i rozpoczęli zasiedlanie pasa lądu pomiędzy brzegiem Atlantyku a Appalachami. Ważną rolę odgrywali w brytyjskiej kolonizacji purytanie, prześladowani w Anglii członkowie radykalnych protestanckich sekt religijnych. Zasady religijne, etyczne i społeczne kultywowane przez purytanów odcisnęło piętno na życiu tej części Ameryki. W Nowej Anglii rządził duch braterstwa i równości, prostoty i skromności w życiu codziennym, przedsiębiorczości, ale i bezwzględności w traktowaniu wszystkich, którzy stanęli kolonialistom na przeszkodzie. Ofiarą angielskich farmerów i przedsiębiorców padali pierwotni mieszkańcy Ameryki - Indianie. Osadnicy rugowali stopniowo plemiona indiańskie z ich terenów łowieckich, pozbawiając Indian możliwości przeżycia.

O ile na północy, w koloniach nowej Anglii dominowała stosunkowo niewielka własność rolna, sprzyjająca demokratycznym zasadom społecznym, o tyle w środkowych koloniach (Pansylwania, Maryland) powstała również --w wyniku nadań monarchów angielskich - wielka własność feudalna. Nie utrzymała się ona zbyt długo, ustępując gospodarce farmerskiej. Inaczej było na południu (Wirginia, karolina), gdzie rozwijały się plantacje oparte na pracy niewolników murzyńskich. W większości kolonii rządzili z ramienia Korony angielscy gubernatorowie, ale funkcjonowały tam również samorządy lokalne i organy przedstawicielskie.

Znaczna swoboda polityczna, panująca w koloniach angielskich, możliwość uprawiania najróżniejszych kultów religijnych (wraz z purytanami osiedlili się w Ameryce anglikanie, katolicy i Żydzi) oraz szansa na poprawę warunków bytowych przyciągały kolejne grupy osadników. Rewolucyjne wydarzenia w kraju macierzystym i towarzyszące im prześladowania polityczne i religijne przyspieszyły jeszcze decyzje wyjazdu za ocean. W 1664 r. Anglicy zdobyli Nowe Niderlandy, przekształcając je dwie nowe kolonie - Nowy Jork i New Jersey. W połowie XVIII w. istniało w Ameryce Pn. 13 koloni angielskich. Towarzyszyły one rodzaj niezależnych państewek, znacznie różniących się sposobem gospodarowania, strukturą społeczną i formami samorządu. Wybory do kolonialnych organów przedstawicielskich były bardziej demokratyczne niż w jakimkolwiek kraju Starego Świata, np. w Massachusetts 80% dorosłych mężczyzn posiadało prawa wyborcze.

74. Azja na przełomie XVI / XVII w. - podstawowe problemy polityczne i gospodarcze

Rozwój cywilizacji Azji był znacznie mniej równomierny niż Europy. Obok prastarych ludów mających wysoko rozwiniętą feudalną organizację społeczną, bezkresne obszary środkowej i północnej Azji zajmowały prymitywne, nierzadko koczownicze ludy, znajdujące się jeszcze w okresie wspólnoty pierwotnej (np. plemiona Ostików i Wogurów) lub w początkowym studium wyższej organizacji społeczeństwa jak np. Tatarzy syberyjscy.

Najbardziej jednak rozwinięte kraje Azji Południowej i Wschodniej znajdowały się w tym czasie na poziomie, ogólnie biorąc, nie niższym niż czołowe kraje europejskie. Technika rolna, hodowla, rzemiosło, budownictwo nie ustępowały wcale europejskim. W Chinach i Japonii, a także w innych krajach w ramach ustroju feudalnego, starszego zresztą od europejskiego, istniały w XVI i XVII w. silne, scentralizowane monarchie. W wysokim stopniu była też zorganizowana gospodarka towarowo-pieniężna.

Chiny

W drugiej połowie panowania dynastii Ming należy wyodrębnić cztery zasadnicze momenty: wojny z Mongołami, wojny z Japonią, nawiązanie bliższych kontaktów z Europejczykami, a w dziejach wewnętrznych degenerację aparatu władzy państwowej i wielkie powstanie chłopskie w pierwszej połowie XVII w.

Jeden z potomków Czyngis-chana - Dajan przywrócił jedność Mongołów. Jeden z synów Dajana, Altan podjął w 1529 r. wojnę z Chinami, która zakończyła się w 1571 r. traktatem pokojowym, po czym Mongołowie ruszyli na Kałmuków i Tybet.

U źródeł konfliktu z Japonią leżały sprawy handlowe i rywalizacja o wpływy w Korei. Wojna o Koreę miała miejsce w latach 1573-1598 i zakończyła się klęską Japonii (bitwy pod Phenianem 6-8 II 1593 śmierć japońskiego generała Hidejosi i bitwa morska w Cieśninie Koreańskiej).

Ważnym niewątpliwie wydarzeniem w Chinach było nawiązanie kontaktów z Europejczykami. W 1557 r. Portugalczycy pod dowództwem Fernao Peres d'Andrade opanowali Makau. Między Chińczykami a pierwszymi przybyszami europejskimi stosunki ułożyły się jak najgorzej. Wkrótce przybyli do Chin Hiszpanie, Holendrzy i Anglicy. Hiszpanie podbiwszy na Filipinach tamtejsze niezależne państwo Luzon nawiązali wkrótce (1575) kontakty z Chinami, Holendrzy zaś zajęli Tajwan (Formozę). Cechą charakterystyczną tych pierwszych kontaktów były w każdym prawie przypadku gwałty i grabieże popełnione przez Europejczyków, którzy poczęli traktować Chiny jako jeszcze jeden teren kolonialnej eksploatacji.

Misjonarze chrześcijańscy wśród nich jezuici Włoch Ricci i Hiszpan de Pantoja nieśli nie tylko chrystianizm, lecz także i zdobycze nauki europejskiej.

W XVI i pierwszej połowie XVII w. nastąpiła w Chinach poważna degeneracja centralnego aparatu władzy. Faktyczną władzę poczęły zaś sprawować kliki dworskich eunuchów.

Pod koniec panowania dynastii Ming rozpoczęły się walki o władzę. W kraju rozpoczął się ucisk i terror. Miasta, a zwłaszcza wieś chińska, doprowadzone zostały do ruiny gospodarczej. Chłopom w wielu częściach kraju groziła śmierć głodowa.

W 1625 r. wybuchła wielka wojna chłopska, której przywódcą był Li-Tzu-cz'eng. Wojska chłopskie 18 III 1644 zdobyły Pekin, a ostatni cesarz z dynastii Ming Cz'ung Czeng powiesił się. Fełdałowie chińscy wezwali na pomoc Mandżurów, którzy pod wodzą Dorgana zajęli Pekin (1644) i ustanowili w Chinach nową dynastię mandżurską Ts'ing, której pierwszym przedstawicielem był cesarz Szun Czy.

Likwidacja drobnej własności chłopskiej stanowiła podstawę zasadniczego procesu agrarnego, który obserwować można w Chinach XVI i XVII w., to jest koncentracji własności ziemskiej. Proces ten odbywał się zarówno w dobrach cesarskich, jak i prywatnych.

Charakterystyczną cechą rolnictwa chińskiego w XVI i XVII w. był rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej zarówno na wsi, jak i w miastach. Rozwijało się rzemiosło. Między wzrostem produkcji rolnej, widocznym w tej epoce, a rozwojem rzemiosła i handlu istniało trwałe iunctium. W tych warunkach coraz wyraźniej następował rozkład gospodarki naturalnej.

Produkcja rzemieślnicza zarówno miejska, jak i wiejska, osiągnęła wysoki stopień rozwoju. Szczególną sławę zdobyła sobie w świecie chińska porcelana, tkaniny jedwabne i bawełniane oraz papier. Oprócz tych gałęzi produkcji, które osiągnęły najwyższy poziom, wytwarzano w Chinach w okresie dynastii Ming szkło, broń białą i palną. Ogółem znano w tym czasie aż 188 różnych rodzajów rzemiosł, a produkcja rzemieślnicza opierała się na czterech podstawowych formach - chałupnictwie miejskim, głównie w tkactwie, warsztatach majstrów, ich rodzin i terminatorów, produkcji rzemiosła państwowego, gdzie stworzono - w początkowym okresie dynastii Ming - pracę przymusową i wreszcie na manufakturach, które znajdowały się jednak dopiero we wstępnej fazie rozwoju.

W Chinach rozwijało się również produkcja żelaza, budownictwo okrętowe oraz budownictwo ogólne. Rozwój rzemiosła sprzyjał rozwojowi miast (np. Nankin i Pekin).

Wyraźny rozkwit gospodarki chińskiej został całkowicie zahamowany u schyłku dynastii Ming.

Do upadku gospodarki kraju przyczynił się też ogromny wyzysk chłopów i stosowania wobec nich przemocy i terroru. Wszystko to prowadziło do bankructwa wielu chłopów i zaprzedania się przez nich w niewole u rzemieślników miejskich. Niektórzy ratowali się ucieczką w góry.

Ciężkie położenie chłopów i degeneracja centralnego aparatu władzy - ogólne przyczyny wielkich zaburzeń wewnętrznych w pierwszej połowie XVII w., które doprowadziły do upadku dynastii Ming i podboju mandżurskiego w 1644 r.

Japonia

Japonia w XVI w. przeżywała decydujący zwrot w swej historii - zjednoczenie kraju po okresie wielkiego rozbicia feudalnego. Ogromny wpływ na całe życie Japonii mieli wielcy właściciele ziemscy. Całkowicie zależna od nich była drobna szlachta, tzw. samuraje, którzy nie posiadali ziemie i najmowali się do służby u możnych. Podstawę gospodarki rolnej stanowiły gospodarstwa chłopskie liczące 1,2 ha ziemi. Uprawiano w nich przede wszystkim ryż, bawełnę, herbatę, tytoń i trzcina cukrowa.

Położenie chłopstwa japońskiego nie różniło się zbytnio od losów chłopów w innych krajach azjatyckich - ciężary, a wraz z nimi zadłużenie, stale rosły. Sytuację pogarszały jeszcze ciągłe walki wewnątrz warstwy feudalnej niosące za sobą zniszczenie wsi. W rezultacie tego szerzyło się zbiegostwo, a chłopi nierzadko chwytali za broń.

W lepszym położeniu znajdowało się rzemiosło i handel. W gospodarce ogromne znaczenie miał przemysł stoczniowy. Bardzo szybko też przyswoili sobie Japończycy od Europejczyków umiejętność wyrobu broni palnej. Na dość wysokim poziomie stało wówczas w Japonii górnictwo rud żelaza, siarki, miedzi i stali. Pojawiły się wczesnokapitalistyczne elementy życia gospodarczego - system nakładaczy, a nawet manufaktura, gdzie jednak mimo korzystania z siły najemnej, wciąż jeszcze podstawę stanowiła przymusowa praca chłopów. W górnictwie dominowały nadal feudalne formy produkcji.

Organizatorem zmian w system produkcji był kapitał kupiecki. Kupiectwo japońskie (toija) przeżywało w XVI w. swój dobry okres. Kwitnący handel zagraniczny, w którym głównymi partnerami były Chiny, Korea, Filipiny i Tajwan, przyniósł kupcom ogromne dochody, co pozwoliło na lokację poważnej ich części w produkcję krajową. w XVI w. pojawiają się pozaazjatyccy konkurenci konkurenci handlu japońskiego - Portugalczycy, Hiszpanie, Holendrzy i Anglicy.

Pod koniec XVI w. w Japonii dokonywało się dzieło unifikacji kraju, które podjął generał Hidejosi (1537-1598), jako regent, a potem kanclerz i pierwszy minister. W ciągłych walkach z opozycją wielkofeudalną Hidejosi, odnosił sukcesy za sukcesem, którego ukoronowaniem było faktyczne zjednoczenie Japonii (1587). Niepowodzeniem natomiast, jak wiemy, zakończyła się wojna Hidejosi z Chinami o Koreę.

Hidejosi zorganizował gospodarkę ziemią, udoskonalił miernictwo, ujednolicił system miar i wag. Rządy sprawował przy pomocy ministrów. W zakresie swoich kompetencji wiele istotnych gałęzi gospodarki i życia publicznego, jak kierowanie kopalniami złota i srebra oraz wielkimi drogami komunikacyjnymi. Bezpośredniej jego władzy podlegały również największe miasta - Kioto, Osaka, Nagasaki i Sakai.

Po śmierci Hidejosi rozgorzała ponownie walka o władzę między Tokugawa I'ejasu a zwolennikami syna Hidejosi - Hidejori. Tokugawa zwycięża i ostatecznie jednoczy Japonię zapoczątkowując rządy swego rodu, które trwały aż do 1868 r. , kiedy to władza cesarska odzyskała znaczenie. Stolicę kraju przeniesiono do Edo (Tokio).

W okresie pierwszych siogunów z rodu Tokugawa ustaliła się ostatecznie organizacja feudalizmu w Japonii. Podstawą tej organizacji były ustawy regulujące życie dworu cesarskiego (1613 i 1615) oraz szlachty wojskowej, tj. książąt lennych i samurajów (1615). Ta ostatnia ustawa (Buke-sio-hatto) zapewniała siogunatanowi Tokugawa zupełną kontrolę nad książętami i samurajami.

Wiele korzystnych zmian, zwłaszcza w życiu gospodarczym i kulturalnym epoki pierwszych Tokugawa (XVII w.) w poważnym stopniu zaprzepaściły wydarzenia z połowy XVII w., które doprowadziły do zupełnego zerwania Japonii z Europą i jej kulturą. Fakt ten ściśle związany był z wczesną historią chrześcijaństwa w Japonii. Partnerami Japonii w handlu morskim zostali odtąd jedynie Chińczycy i Holendrzy, których okręty mogły jednak dobijać wyłącznie do portu w Nagasaki.

Państwo Wielkiego Mogoła

Zaludnieniem Indie (ok. 125 mln)nie ustępowały nawet Chinom. Ludność ta była wielką mozaiką ras , pod względem religijnym dzieliła się na dwie zasadnicze grupy - hinduską i muzułmańską. U progu XVI w. Indie były pod względem politycznym rozbite na wiele państw i państewek bądź muzułmańskich, bądź hinduskich.

W 1527 r. Indie podbił muzułmański władca Afganistanu i gorliwy sunnita Baber tworząc na podbitych ziemiach tzw. Państwo Wielkiego Mogoła, to jest turecko-muzułmańskie. Po jego śmierci w 1530 r. doszło do rozdrobnienia politycznego i dopiero za panowania Akbara (1556-1605), doszło do ostatecznego zjednoczenia Indiii. Akber zorganizował armię i znakomicie zarządzał krajem. Swoje rozległe imperium podzielił na prowincje zarządzane przez wicekrólów. Po śmierci Akbera Indie przeżywały okres silnych walk wewnętrznych, które poważnie osłabiły kraj. Klęska w wojnie z Persami otworzyła długi okres kryzysu wewnętrznego.

Rozprzężenie polityczne i ciągłe wojny przyczyniły się poważnie do upadku ekonomicznego Indii. Za panowania Akbera, pomyślnie rozwijało się rolnictwo, rzemiosło budowano liczne drogi. Technika rolna była dość wysoka. Stosowano powszechnie nawadnianie pól. Szeroki był zakres produkcji rzemieślniczej w okresie pierwszych Wielkich Mogołów (sukiennictwo, jedwabnictwo, farbiarstwo), organizowano manufaktury państwowe.

Ludność Indii tej epoki, kraju o wysoce rozwiniętej oraz specyficznej strukturze feudalnej, to w większości ludność wiejska, zorganizowana we wspólnotach wiejskich, do których należeli zarówno rolnicy, jak i rzemieślnicy zamieszkali na wsi. Chłopi nie należący do wspólnoty nie mieli praw i stawali się ludźmi luźnymi. Położenie ludności wiejskiej, poza okresem panowania Akbera, było bardzo ciężkie. W XVI i XVII w. często dochodziło do powstań chłopskich o charakterze antyfeudalnym, a zarazem religijnym.

Pomiędzy chłopstwem a feudałami istniały klasy pośrednie, to jest głownie kupcy i rzemieślnicy miejscy. Ich dobre położenie w XVI w. pogarsza się wyraźnie u schyłku XVII stulecia.

Miejsce Portugalczyków w Indiach zaczęli zajmować począwszy od schyłku XVI w. Holendrzy.

Kraje Azji Południowo-Wschodniej. Kolonializm Europejski w Azji

Na terenach dzisiejszej Indonezji i Malezji istniało wiele państewek podporządkowanych w formie wasalnej cesarstwu Majapahit.

W XVI w. cesarstwo Majapahit w wyniku wojen rozpadło się, a na jego miejsce powstały trzy państewla - Bantam, Mataram i Balamboang. Najsilniejszym z nich i politycznie, i gospodarczo był Bantam. W XVI w. Indonezja i Malezja stały się terenem imigracji chińskiej i indyjskiej. Przybysze z Indii przynieśli ze sobą islam, dotąd nie znany, najwięcej wyznawców miały w tych krajach hinduizm i buddyzm, obok nich rozwijały się również religie prymitywne.

Wiek XVI to era portugalska, zapoczątkowana zdobyciem Malakki (1511). Jednak w 1641 r. to ważne miasto zdobyli ostatecznie Holendrzy.

W Azji Południowo-Wschodniej istniało jeszcze pięć krajów na wyższym stopniu rozwoju - Syjam (Tajlandia), Kambodża, Wietnam, Laos i Birma, prowadzące ze sobą często zaciekłe walki. Prawie wszystkie te kraje, z wyjątkiem Kambodży, przechodziły w XVI i XVII w. silne procesy unifikacyjne. Charakterystyczne, że Syjam, podobnie jak Japonia, musiał się uciec w XVII w. do zamknięcia swych granic dla cudzoziemców, udaremniając w ten sposób próby francuskie opanowania tego kraju, podjęte za zgodą i przy pomocy wszechwładnego ministra syjamskiego, z pochodzenia Greka Faulkona (1787).

Korea, znajdowała się na etapie rozwiniętego feudalizmu, a jedną z najbardziej charakterystycznych jej cech był poważny wzrost wielkiej własności ziemskiej, ugruntowanie silnej pozycji wielkich feudałów i osłabienie władzy monarszej. Potęga ekonomiczna i polityczna wielkich feudałów rosła dzięki nadaniom królewskim oraz wskutek ożywionego obrotu ziemią.

Chłopi dzielili się na dwie grupy - państwowych i prywatnych. Chłopi państwowi byli osobiście wolni, chociaż w praktyce wolność ta podlegała różnym ograniczeniom, chłopi zaś w dobrach prywatnych ujęci byli w karby rozwiniętych form poddaństwa. Również i rzemieślnicy dzielili się na państwowych i prywatnych. Praca rzemieślnicza miała charakter poddańczy, co ujemnie odbijało się na produkcji.

Pod względem politycznym Korea znajdowała się w sferze wpływów chińskich. W XVI w. doszła do głosu opozycja przeciw rządom biurokracji dworskiej. Opozycja ta składała się z tzw. uczonych, zwolenników neokonfucjonizmu. W połowie XVI w. przejęli oni władzę, ale tarcia wewnętrzne trwały nadal i doprowadziły do poważnego osłabienia państwa. U schyłku tegoż stulecia przeżywała Korea inwazję japońską.

Na początku XVII w. dynastia koreańska popierała Mingów w ich konfliktach z Mandżurami, co spowodowało najazd Mandżurów w 1627 r. i kapitulację króla koreańskiego, który uznał nad sobą zwierzchność mandżurskich władców z dynastii Ts'ing (1639).

Wiek XVI i XVII oznaczały w dziejach państw wschodnioazjatyckich okres przełomowy, zarówno ze względu na procesy o charakterze wewnętrznym (unifikacja), jak i zewnętrznym (podboje). Zetknięcia się z Europejczykami - w średniowieczu niesłychanie rzadkie i to zresztą nie dotyczące wielu krajów, w XVI i XVII w. przybrały postać szerszych kontaktów przede wszystkim handlowych, religijnych i politycznych. Ekspansywny wczesny kapitalizm europejski torował sobie drogę ku różnym częściom świata, mając na widoku przede wszystkim zyski płynące z handlu i eksploatacji dalekich, zamorskich krajów. W ślad za nim docierały do krajów południowo-wschodnio-azjatyckich wpływy wysoko rozwiniętej cywilizacji i kultury europejskiej, której nosicielami byli w głównej mierze misjonarze, kładący równocześnie podwaliny pod wpływy chrystianizmu w tym rejonie geograficznym.

Te pozytywne strony pierwszych szerszych kontaktów krajów zachodnio-europejskich z Azją i nie tylko z Azją, nie mogą jednak w niczym zmienić faktu, że kolonializm europejski dążył przede wszystkim do podporządkowania sobie, a nawet pełnej eksploatacji Chin, Japonii, Indii i pozostałych krajów Dalekiego Wschodu, co z góry określało stosunek tych krajów do przedsiębiorczych przybyszów. Wśród różnych form przeciwdziałania ze strony Azjatów spotykamy i takie, jak w Japonii i Syjamie, to znaczy hermetyczne zamknięcie granic państw dla cudzoziemców i kompletną jego izolację od reszty świata, co było niewątpliwie zjawiskiem szkodliwym, przede wszystkim dla tych krajów.

75) Absolutyzm oświecony - charakterystyka.

Absolutyzm oświecony, czyli silna, scentralizowana i sprawowana przez wykształconego monarchę władza, stanowił ideał dla większości intelektualnych i politycznych elit drugiej połowy „wieku świateł”. Zgodnie z tym ideałem jedynie oświeceni, równocześnie zaś wyposażeni we w pełni suwerenną władzę monarchowie mogli nadać państwu nową formę i nowy kierunek działania. Nie wątpiono przy tym, że słaba i nieudolna władza królewska prowadzi do fatalnych skutków. Dowodzono tego wielokrotnie na przykładach Rzeszy Niemieckiej i Rzeczypospolitej. Silna (nawet despotyczna) władza mogła też - w świetle tych poglądów - zapewnić szybki rozwój państwa.

Najpełniej teorię oświeconego absolutyzmu przedstawili francuscy fizjokraci. Szukając sojusznika w walce z przeżytkami feudalizmu, upatrywali go we władzy monarszej, zdolnej ująć życie społeczne w ramy systemu opartego na zasadach logiki. Niemałe nadzieje wiązali również z działalnością oświeconych monarchów na polu stosunków międzynarodowych. Oprzeć się one winny na nowych zasadach: równości i braterstwie ludzi oraz narodów.

W praktyce absolutne monarchie doby Oświecenia tylko w niewielkim stopniu realizowały program uczonych autorów. Zarówno wybitni, jak i mierni władcy absolutni kierowali się w swojej polityce egoistycznym interesem dynastii czy tych grup społecznych, na których ich władza się opiera. Pod tym względem nie różnili się niczym od swoich mniej oświeconych poprzedników. Dobrze ilustrują to rządy obu najwybitniejszych niemieckich władców XVIII w.: Fryderyka II i Józefa II. Zarówno król pruski, jak i cesarz rzymsko-niemiecki kontynuowali wprost politykę rodziców, którzy dalecy byli od akceptowania oświeceniowego światopoglądu. To, co naprawdę odróżniało rządy „oświeconych”, to racjonalizacja metod sprawowania władzy. Monarchowie chętnie rezygnowali z tych praw i tych wartości, które oddalały ich od zasadniczego celu: maksymalizacji własnej władzy. Dlatego gotowi byli poświęcić nie tylko znaczną część przywilejów Kościoła katolickiego i szlachty, lecz także tradycyjne wartości, na których przywileje te się opierały.

Sojusz monarchów i „filozofów” nie trwał długo. Drogi jednych i drugich rozeszły się pod koniec XVIII w. W czasie rewolucji francuskiej „filozofowie” wypowiedzieli wojnę monarchom. Wraz z pojawieniem się hasła walki z tyranią królów ze sceny historii zszedł oświecony absolutyzm.

76) Ekspansja kolonialna Wielkiej Brytanii 1747-1762.

76. Ekspansja kolonialna Wielkiej Brytanii 1747-1762.

Brytyjska ekspansja kolonialna była wynikiem starań jakie poczynił ówczesny premier Jego Królewskiej Mości, William Pitt, który przystąpił do rozbudowy potęgi morskiej. Głównym jego celem było zupełne zniszczenie francuskiego imperium kolonialnego.

Pitt, był przeciwnikiem bezpośredniego angażowania sił brytyjskich na kontynencie. Anglicy na wszystkich morzach i wybrzeżach podjęli ataki na francuskie kolonie, okręty handlowe, a także blokowali ich porty w metropoliach.

Na schyłek 1758 r. doszło we Francji do zmian w rządzie. Miejsce negocjatora traktatów wersalskich, Bernisa, zajął książę Choiseul, który chciał natychmiast skupić wszystkie siły do obrony imperium kolonialnego. Nie mogąc pokonać Anglików w Ameryce i w Azji, zamierzał szukać rozstrzygnięcia na Wyspach Brytyjskich. Od początku 1759 r. podjęto przygotowania do desantu na Anglię i Szkocję. Francja miała jeszcze potężną flotę wojenną. Jednakże wkrótce została unicestwiona pod Lagos (19 VIII 1759) i pod Belle-Isle (25 XI 1759). Odtąd Anglicy uzyskali zupełne panowanie na morzu. Mogli dokonywać nękających desantów na francuskie wybrzeża, porywać francuskie statki handlowe, zatrzymywać neutralne. Położona u brzegów Bretanii wyspa Belle- Isle została w 1761 r. zdobyta przez Anglików. Wojna stała się zyskowna dla angielskich armatorów i kupców, którzy podtrzymywali kredyt rządu. Po 1759 r. nie można już było marzyć o inwazji na Wielką Brytanię i katastrofa francuskiej floty przesądziła losy kolonii.

27 VII 1758 r. w Kanadzie skapitulował Louisbourg. Jesienią padł fort Duquesne (dziś Pittsburgh). W 1759 r. Anglia podjęła ofensywę w górę Rzeki Św. Wawrzyńca. W bitwie pod Quebekiem angielski generał Wolfe zginał, ale bitwa została wygrana. Kapitulacja Quebeku (18 IX) przesądziła o losach Kanady. We wrześniu skapitulowała załoga Montrealu.

W strefie Morza Karaibskiego tradycyjną polityką Anglii było nie zdobywanie, lecz rujnowanie wysp francuskich. 1758 r. Anglicy zajęli francuskie Antyle. W 1759 r. Anglicy bez powodzenia atakowali Martynikę, zdobyli natomiast Gwadalupę.

W Indiach od 1756 r. główne siły angielskie zaangażowane były w podbój Bengalu, w toku którego Clive zajął również bengalską faktorię Francji, Chandernagore (13 III 1757). Po podboju Bengalu, Anglicy w 1759 r. przeszli do działań ofensywnych w Hajdarabadzie i Karnataku. 22 I 1760 r. w bitwie pod Wandawesz, Anglicy pokonali siły francuskie dowodzone przez Lally-Tollendala. 8 I 1761 r. skapitulował Pondichery.

W 1761 r. całe imperium kolonialne Francji (poza Luizjaną, resztą Antyli i Isle de France) było podbite przez Wielką Brytanię. Od 1759 r. Holandia starała się pośredniczyć w zawarciu pokoju między Anglią a Francją. Do tych negocjacji włączył się król Hiszpanii Karol III. Niepokoiła go przewaga Anglii w Ameryce. Pitt odrzucał hiszpańską mediację, w odpowiedzi na co Karol III i Ludwik XV zawarli 15 VIII 1761 r. przymierze (trzeci pakt familijny). Karol III postawił ultimatum, iż jeśli Anglia do 1 V 1762 r. nie podpisze pokoju z Francją na proponowanych warunkach, Hiszpania przystąpi do wojny.

W Anglii król Jerzy III, dążył do osobistych rządów i był przeciwnikiem Pitta, a także dalszego prowadzenia wojny. Pitt domagał się natychmiastowego wypowiedzenia wojny Hiszpanii. Spotkawszy się z opozycją, Pitt 2 X podał się do dymisji.

Upadek Pitta nie zapobiegł przystąpienie do wojny z Hiszpanią. Francja odbudowała flotę i gotowała się do ofensywy w strefie karaibskiej. Hiszpania zażądała od Portugalii, aby zamknęła dla Anglików swe porty. Dnia 2 I 1762 r. Hiszpania wypowiedziała wojnę Anglii i w lutym armia hiszpańska wkroczyła do Portugalii.

Ofensywa hiszpańska ugrzęzła w Portugalii. Anglicy zdobyli Martynikę (5 II 1762) i wkrótce wszystkie francuskie wyspy na Antylach (poza Santo Domingo). Anglicy wylądowali na Kubie i zmusili do kapitulacji Hawanę (13 VIII 1762). Anglicy uderzyli również na Filipiny, gdzie bez oporu poddała się Manila (22 IX). Był to aż nadmiar sukcesów dla zmierzającego do pokoju rządu brytyjskiego. Kapitulacja Hawany wywołały w Londynie wielki entuzjazm, przypływ nastrojów wojennych i popularność Pitta. Na szczęście dla rządu, wiadomość o zajęciu Manili dotarła do Europy już po podpisaniu francusko-angielskich preliminarzy pokojowych (3 XI), przeciwko którym demonstrowała londyńska ulica. Niefortunna interwencja Hiszpanii jedynie pomnożyła brytyjskie atuty w rokowaniach z zawiedzioną i wyczerpaną Francją.

78) Prusy w okresie rządów Fryderyka II.

Fryderyk II zwany Wielkim władał on Prusami od 1740 r. do 1786 r. Zaliczany był do grona oświeconych władców absolutnych. Postawił sobie dwa cele do zrealizowania:

1. Uczynienia z Prus potęgi europejskiej.

2. Zreformowania państwa w duchu oświeceniowym.

Przejawem realizowania polityki mocarstwowej były wojny prowadzone przez Prusy o Śląsk, udział w wojnie siedmioletniej (1756-1763) oraz udział w 1772 r. w I rozbiorze Polski. Cel, czyli uczynienia z Prus mocarstwa, został zrealizowany. Na początku 1756 r. Prusy zawarły z Anglią traktat wymierzony w Austrię i Francję. 1 maja 1756 r. został podpisany w Paryżu sojusz francusko-austriacki (tzw. I traktat wersalski). Rok 1756 jest kojarzony z „przewrotem przymierzy” w Europie. Powstały dwa bloki: pierwszy stanowiła Anglia i Prusy, drugi ich przeciwnicy, blok złożony z takich państw, jak: Francja, Austria, Rosja i Saksonia. Austria, której polityką zagraniczną kierował kanclerz Wenzel von Kaunitz, dążyła do rozbioru Prus. Uprzedzając te plany, w sierpniu 1756 r. Prusy bez wypowiedzenia wojny uderzyły na Saksonię i zmusiły ją do bezwarunkowej kapitulacji. Wznowione zostały także walki o Śląsk (bitwa pod Lutynią w 1757 r.). jednakże sytuacja militarna rozwijała się niepomyślnie dla Prus. 1 maja 1757 r. Francja i Austria zawarły przymierze wojenne (tzw. II traktat wersalski). Za główny cel postanowiono rozbiór posiadłości pruskich i sprowadzenie ich do drugorzędnego państwa Rzeszy Niemieckiej. Austriacy i Rosjanie pokonali w 1759 r. wojska pruskie pod Kunowicami (Kunersdorf). W 1761 r. Prusy utraciły Śląsk i Pomorze. Groziło to nieuchronną klęską Fryderyka II. W styczniu 1762 r. zmarła cesarzowa rosyjska Elżbieta, śmiertelny wróg Prus. Jej następca Piotr III wydał rozkaz wycofania się z Pomorza i Prus Wschodnich. Rosja podpisała traktat pokojowy z Prusami i zawarła sojusz wymierzony w Austrię. Był to tzw. „cud domu brandenburskiego”. Kiedy w lipcu 1762 r. do władzy doszła Katarzyna II, Prusy musiały podporządkować się Rosji, która zrezygnowała z sojuszu. Na polu walki pozostała Austria, która została zmuszona do podpisania pokoju z Prusami. W lutym 1763 r. został zawarty pokój w Hubertusburgu, który potwierdzał przynależność Śląska do Prus. August III odzyskał Saksonię, która jednak przestała się liczyć w polityce europejskiej.

Fryderyk II dokonał dokonał wielu reform wewnętrznych. Zorganizował sprawną, szybką i fachową administrację. O przynależności do aparatu administracyjnego decydowało nie pochodzenie, a wykształcenie i zasługi. Zreformowane zostało szkolnictwo poprzez wprowadzenie w 1763 r. powszechnego nauczania dla mężczyzn. Fryderyk II Wielki zdobył sławę króla filozofa. Jego dwór w Poczdamie był ośrodkiem kultury, promieniującym na państwa Rzeszy Niemieckiej. Król - filozof doprowadził do system rządów osobistych do perfekcji. Militaryzm realizowany przez tego władcę znalazł wyraz w rozbudowie armii. W roku 1786 r. armia Prus liczyła 195 tys. żołnierzy. Była to trzecia pod względem liczebności armia w Europie, po Austrii - 297 tys. żołnierzy i Rosji - 224 tys. żołnierzy. Francja posiadała mniejszą armię niż Prusy, złożoną ze 182 tys. żołnierzy. Tak silne państwo pruskie wystąpiło później w walce o dominację w Niemczech z innym mocarstwem - Austrią.

79) Encyklopedia i encyklopedyści.

Idea opracowania tzw. summy wiedzy nurtowała ludzi jeszcze w epoce Średniowiecza, ale dopiero w czasach nowożytnych podjęto próby stworzenia kompendiów naukowych o czysto praktycznym przeznaczeniu. Konkretnych wzorców dostarczył i w tej sprawie „Wielki Wiek” - wiek XVII. W ostatnich latach tego stulecia ukazał się m.in. czterotomowy Słownik historyczno-krytyczny Pierr'a Bayle'a, francuskiego wolnomyśliciela mieszkającego w Holandii. Encyklopedyczny słownik Bayle'a miał na celu zarówno upowszechnienie wiedzy naukowej, jak i walkę z przesądami; był dziełem zaangażowanym światopoglądowo i spełnił funkcję propagandową. Tak rozumianą ideę encyklopedii wypełniano wkrótce nową treścią. Zamiast dzieł poświęconych głównie naukom humanistycznym (filozofii, historii, filologii) zaproponowano encyklopedię zawierającą informacje z zakresu techniki, ekonomii, nauk przyrodniczych. Do ułożenia takiej encyklopedii paryski księgarz zaangażował Denisa Diderota (1713-1784), mało jeszcze znanego literata i filozofa, oraz matematyka i fizyka Jeana d'Alemberta (wym.: daląber) (1717-1783), cieszącego się sławą i wpływami w paryskich salonach. Redaktorzy przyciągnęli do współpracy najwybitniejszych uczonych francuskich i zagranicznych, wśród nich Monteskiusza, Woltera, Rousseau.

Pierwszy tom francuskiej Encyklopedii, czyli rozumowego słownika nauk, sztuk i rzemiosł ukazał się w 1751 r. Całość zamknęła się w 28 tomach, do których dodano 7 tomów suplementów i indeksów. Opracowanie dzieła zajęło jego twórcom 34 lata, okres wypełniony nie tylko pracą, ale i walką o uratowanie wydawnictwa przed zakusami państwowej i kościelnej cenzury. Już bowiem po ukazaniu się tomu drugiego edycja została wstrzymana dekretem królewskim, a rozpowszechnianie wydrukowanych egzemplarzy zabronione. Tylko groźba przeniesienia redakcji „Encyklopedii” do Berlina skłoniła do cofnięcia zakazu. Kilka lat później został przywrócony zakaz królewski, a dzieło potępione przez papieża.

Atakom na wydawnictwo Diderota i d'Alemberta towarzyszyło entuzjastyczne przyjęcie w kręgach „republiki literackiej” i rosnąca liczba abonentów w całej Europie. „Encyklopedia” okazała się wielkim sukcesem propagandowym Oświecenia i finansowym wydawców. Powodzenie to zawdzięczała zgodnej z wymogiem czasów koncepcji, łączącej praktyczne informacje z zakresu techniki i nauki z filozoficznym komentarzem. Dzieło zostało zredagowane w duchu racjonalizmu, tj. rozumowego, krytycznego podejścia do tematu. Stanowiło pomnik wystawiony ludzkiej wiedzy i przedsiębiorczości; tchnęło optymizmem, niezachwianą wiarą w możliwości człowieka.

Oświeceniowa „summa” wiedzy praktycznej była przy tym niemal w całości dziełem amatorów, wysokiej klasy „dyletantów”, wspieranych nie przez uniwersytety, lecz salony literackie. Jako autorów werbowano ludzi z towarzystwa (w rodzaju polskiego magnata Michała Kleofasa Ogińskiego), ludzi często dalekich od naukowych pasji, wszakże dobrze znających dane zagadnienie.

„Encyklopedia” nie była wolna od różnych usterek i błędów, a nacisk położony w niej na technikę przemysłową i rolną powodował, iż podane informacje szybko okazał się szybszy od pracy redaktorów. „Encyklopedia” był też dziełem ocenzurowanym najbardziej radykalne treści przemycano „między wierszami”, za pomocą doboru cytatów itp. Ponieważ jednak adresowana była do wykształconego czytelnika, ten bez większego trudu odczytać mógł właśnie intencje autorów. Mimo tych i innych wad i kompromisów „Encyklopedia” pozostała największym dokonaniem epoki, symbolem Oświecenia.

80. Polityka Katarzyny II wobec Turcji i Szwecji

Rosja dążyła do opanowania handlu zbożowego na Morzu Azowskim i Czarnym, a także zajęcie Mołdawii będąca pomostem pomiędzy Tatarami krymskimi a Turcją. Realizacja tych planów wymagała udostępnienie przez Rzeczypospolite swego terytorium dla przemarszu carskich wojsk. Dlatego Rosja po zerwaniu z Austrią potrzebowała Rzeczypospolitej jako uległego sojusznika i w tym celu podjęto działania zmierzające do osadzeniu na tronie człowieka, który zawdzięczałby wszystko Katarzynie II.

Francja usiłowała pchnąć przeciw Rosji Turcję. Dnia 29 II 1768 r. w Barze ogłoszono konfederację, wiążącą się pod hasłami obrony wiary, wolności i skierowana przeciw królowi Poniatowskiemu i Rosji.

Na początku Turcy nie udzielili konfederatom spodziewanej pomocy, jednak domagali się od Rosji wycofania wojsk z Polski. Turcja nie była przygotowana do wojny , ale postępy Rosjan w Polsce bardzo ją niepokoiły. Dopiero upewniwszy się o życzliwym stosunku dworu wiedeńskiego Porta mogła podjąć decyzję. Pretekstu dostarczył incydent graniczny. Oddział zbuntowanych chłopów (hajdamaków) w pościgu za Polakami w lipcu 1768 r. wtargnął na terytorium tureckie i złupił miasteczko Bałtę. Dnia 6 X 1768 r. Porta wypowiedziała wojnę.

Turcy, cofnęli uznanie dla rządów Stanisława Augusta, a ponadto myśleli o aneksji Kamieńca Podolskiego. Rosjanie namawiali króla, żeby energicznie zwalczał konfederację i na czele wiernych sobie wojsk przystąpił do wojny z Turcją. Stanisław August, odrzucił propozycję Repnina i zajął stanowisko wyczekujące.

Turcy ponosili porażki. Zdobycie Chocimia otwarło Rosjanom drogę w głąb Mołdawii, a na wschodzie zajęcie Azowa i Taganrogu pozwoliło rozpocząć działania floty wojennej na Morzu Azowskim. Niepowodzenia tureckie zwiększyły zainteresowanie państw południowych dywersją polską. Pod naciskiem tych państw jesienią 1769 r. skłócona starszyzna konfederacka utworzyła w Białej (na pograniczu z austriackim Śląskiem) generalność, wkrótce przeniesioną do Preszowa na Słowacji, a więc na terytorium Węgier.

18 VII 1770 r. Piotr Rumiencew rozbił armię chana nad rzeką Largą, a 1 VIII armie wezyra nad rzeką Kahul. Zwycięstwa te oddały w ręce Rosjan Jassy i Bukareszt. Z Rosjanami łączyły się oddziały rumuńskie. Padły twierdze: Akerman, Kilia, Izmaił, Bendery. Turcy wycofali się na linię Dunaju, której zaciekle bronili. Równocześnie flota rosyjska pod dowództwem A. Orłowa opłynąwszy całą Europę wsparła powstanie Greków na wyspach Morza Egejskiego i całkowicie zniszczyła flotę turecką w zatoce koło m. Cesme (7 VII), jednak nie udało się Rosjanom owładnąć Dardanelami. Natomiast w groźny dla Turcji sposób kruszył się tatarski bastion imperium. Generał Panin nakłonił Tatarów nogajskich (osiadłych nad rzeką Kubań) do przyjęcia protektoratu carowej.

W 1771 Rumiencew sforsował linię Dunaju, a armia Dułgorukiego przy współdziałaniu floty azowskiej opanowała cały Krym. Turcja w lecie 1772 r. rozpoczęła rokowania pokojowe w Fokszanach.

Sytuacja w Szwecji po 1765 r. przypominała sytuację w Polsce. Na mocy traktatów pokojowych z 1721 i 1743 r. Rosja rościła sobie prawo gwarancji ustroju Szwecji "ery wolności" i sypiąc pieniędzmi podporządkowała sobie stronnictwo "czapek". Katarzyna II i Panin wyznaczyli Szwecji w "systemie północnym" miejsce członka biernego, bezwładnego, okrążonego przez Rosję i Danię. Planowano odebranie z czasem Szwecji tak bliskich Petersburga fortec w południowej Finlandii. W lutym 1771 r. zmarł Adolf Fryderyk. W owym czasie następca tronu Gustaw znajdował się we Francji. Pod jego nieobecność stronnictwo "czapek" i Rosja umocniły swoją pozycję w kraju, ale przed swym wyjazdem z Paryża Gustaw III otrzymał zachętę dokonania monarchistycznego zamachu stanu. Nowy król przez rok usiłował rządzić konstytucyjnie, ale w Izbie Panów i Tajnym Wydziale napotykał opór podsycany przez Danię i Rosję. Gustaw III zorganizował wielki spisek oficerski, w którego wyniku stronnictwa "czapek" i "kapeluszy" zniknęły z życia politycznego kraju, a który otrzymał monarchiczną konstytucję. Katarzynę II ze względu na sprawy tureckie nie stać było na interwencję.

W związku z rokowaniami poprzedzającymi rozbiór Polski Rosja zrezygnowała z zatrzymania podbitej Mołdawii i Wołoszczyzny. Rosja domagała się Kabardy, północnych wybrzeży Morza Azowskiego z prawem ufortyfikowania Azowa, Przesmyku Kerczeńskiego z twierdzami Kercz i Jenikale oraz wybrzeża czarnomorskiego między ujściem Bohu i Dnieprem. Tatarzy krymscy i kubańscy mieli uzyskać niepodległość, czyli przestać być lennikami Turcji. Rosja miała otrzymać wolność żeglugi na Morzu Czarnym i przejazdu przez cieśniny: Bosfor i Dardanele, prawo do ingerowania w niektóre sprawy tyczące Mołdawii i Wołoszczyzny oraz protekcję nad prawosławną Cerkwią na terenie imperium osmańskiego. Domagano się od Turcji 4,5 mln rubli kontrybucji wojennej.

Rokowania pokojowe w Fokszanach zostały we wrześniu 1772 r. zerwane, Mustafa III nie chciał się bowiem zgodzić na niepodległość Krymu. Następny kongres pokojowy, obradujący w Bukareszcie, zerwali również Turcy w marcu 1773 r. Na wiosnę 1774 r. wznowiono działania wojenne.

Armia Rumiencowa przekroczyła Dunaj i zagroziła okrążeniem wojskom wezyra. Wtedy Turcy poprosili o pokój i został on szybko podpisany 10 VII 1774 r. w Kuczuk-Kajnardży na zasadzie przyjęcia przez Turcję wszystkich warunków Rosji.

Niepodległy Krym stał się widownią politycznych intryg Rosji i Turcji. Ku Turcji ciążyły konserwatywne masy tatarskie, Rosja popierała "nowatorów" i osadziła na chańskim tronie Szahin Gireja (1776). Wkrótce przeciw niemu wybuchło powstanie, co spowodowało interwencje Rosji i wymuszenie przezeń na Porcie konwencji w Aynali-Kavak potwierdzającą postanowienia pokoju w Kuczuk-Kajnadży. Niepokoje na Krymie jednak nie ustawały i były podsycane przez Rosję, co dało jej pretekst do nowej zbrojnej interwencji w 1783 r. Szahin Girej abdykował i całe państwo krymskie wraz z Półwyspem Tamańskim i Kubaniem zostało przyłączone do Rosji. Turcja nie zdecydowała się na wojnę i uznała nowy stan rzeczy drugą konwencją w Aynali-Kavak (1784).

Katarzyna II, chciała zrealizować tzw. plan grecki, który przewidywał wskrzeszenie pod berłem wielkiego księcia Konstantego (młodszego wnuka Katarzyny II) cesarstwa bizantyńskiego, obejmującego Konstantynopol, właściwą Grecję, Macedonię, Trację i Bułgarię. Pomost między Rosją a nowym cesarstwem wschodnim miały stanowić księstwa rumuńskie (Mołdawia i Wołoszczyzna), połączone w "księstwo dackie" pod berłem Potiomkina. Ten plan mógł być zrealizowany jedynie przy współpracy Rosji z Austrią. Józef II spotkał się z Katarzyną II wiosną 1787 r. w Choresoniu. W trzy miesiące po spotkaniu cesarskich monarchów Porta wypowiedziała wojnę Rosji.

Bezpośrednią przyczyną wojny były spory o żeglugę w cieśninach i o zakres działania rosyjskich konsulów na Bałkanach, a zwłaszcza sytuację na Kaukazie. W 1783 r. władca połączonych królestw gruzińskich (Kartlii i Kachetii) Herakliusz II zawarł z Rosją układ o przyjęciu protektoratu carskiego (tzw. układ georgijewski).

Początkowo impet turecki zaskoczył Rosjan, ale opanowali sytuacje w strefie czarnomorskiej. Jednak w lecie 17888 r. Gustaw III bez wypowiedzenia wojny rozpoczął ofensywę na Petersburg, która ugrzęzła, dzięki Paraliżującym działaniom opozycji i powstaniu fińskich separatystów. Dania, wypełniając zobowiązania sojusznicze przystąpiła do krótkotrwałych działań wojennych. Postępy wojsk carskich na Bałkanach zaniepokoiły mocarstwa zachodnie, które obawiając się dominacji Rosji na tym terenie zawarły przymierze (Anglia, Prusy i Holandia), które swymi wpływami ogarnęło Polskę. Tak powstał "system federalny". Po zawarciu przez Prusy w I 1790 r. przymierza z Turcją i w marcu z Polską, Austria poczęła się zagrożona. Jednakże na cesarskim tronie zastąpił zmarłego (II 1790) Józefa II jego brat Leopold II. Austria wycofała się z wojny z Turcją bez nabytków i na tej zasadzie podpisała z Prusami konwencję w Reichenbach (27 VII 1790), a potem zawarła z Portą pokój w Swisztowie (4 VIII 1791).

Szwecja (odniósłszy sukcesy na morzu) zawarła pokój z Rosją w Varala (14 VIII 1790) na zasadzie terytorialnego status quo. Katarzyna wyrzekła się ingerowania w wewnętrzne sprawy Szwecji. Rosja kontynuowała samotnie wojnę z Turcją. Utrzymywało się napięcie między Anglią i Prusami a Rosją. Anglia pilnowała równowagi na wschodzie i przygotowała się do zastąpienia handlu z Rosją handlem z Polską. Prusy, nie mogąc uzyskać od Rzeczypospolitej Gdańska i Wielkopolski bez ekwiwalentu galicyjskiego, chciały podtrzymać opór turecki i grożąc Rosji wojną wytargować jakiś "ekwiwalent". Wśród tych nacisków Rosja zdecydowała się ograniczyć swoje roszczenia terytorialne i 9 I 1792 r. zawarła z Turcją pokój w Jassach, zyskując jedynie niewielki kawałek wybrzeża Morza Czarnego między Bohem a Dniestrem.

81) Sytuacja wewnętrzna Francji za Ludwika XVI.

Okres panowania króla Ludwika XVI (1774-1792) to lata chude dla gospodarki całej Francji. Królestwo nawiedziły klęski żywiołowe. Nieurodzaj w 1788 r., wreszcie surowa zima przełomu lat 1788-1789. Narastanie problemów gospodarczych przyspieszyła podatkowa polityka państwa. Potrzebowało ono coraz więcej pieniędzy na utrzymanie armii, floty i dyplomacji, na cele publiczne i utrzymanie dworu. Rósł dług skarbu, który bezskutecznie starali się zmniejszyć kolejni ministrowie finansów: Anne Robert Turgot (wym.: tirgo), Jacques Necker, Charles Calonne (wym.: kalon). Fatalny stan finansów przypisywano powszechnie rozrzutności dworu królewskiego, w szczególności Marii Antoninie. Ograniczenie wydatków na dwór nie uratowałoby jednak państwo przed bankructwem. Francji, która była krajem wystarczająco bogatym, aby pokryć wydatki rządowe, potrzebna była raczej gruntowna reforma gospodarcza. Ta zaś - jak się miało okazać - nie była możliwa bez zmiany społecznego i politycznego ustroju królestwa.

Najwybitniejszy spośród królewskich ministrów, zdymisjonowany jeszcze w 1776 r. baron Turgot, pozostawił po sobie program, którego istotę stanowiło złamanie przywilejów podatkowych klasy feudalnej. Podatkiem, uzależnionym od dochodów, objęte miało być całe społeczeństwo. O niezbędną ofiarę bogatych na rzecz całości apelował również minister Calonne. Apel nie przyniósł spodziewanej reakcji. Zwyciężyły zarówno nieufność wobec rządu, jak i niechęć uprzywilejowanych do wyrzeczeń. We Francji bowiem na kryzys gospodarczy nałożył się o wiele jeszcze groźniejszy kryzys społeczny i moralny.

Kryzys ten sięgał od podstaw feudalnej drabiny po jej wierzchołek. W absolutystycznym systemie wiele zależało od monarchy, od jego umiejętności i cech osobistych. Tymczasem Ludwik XVI był człowiekiem niezdecydowanym i intelektualnie ograniczonym. Podejmowanym przez niego działania okazywały się zbyt nieśmiałe, niekonsekwentne, zawsze też spóźnione. Król obawiał się, aby reformy nie naruszyły podstaw istniejącego ustroju.

Ludwik XVI zdecydował się w 1787 r. na zwołanie wybranego przez siebie Zgromadzenia Notabli, które miało pomóc mu w załataniu dziury w budżecie. Jednak odmówiło uchwalenia nowych podatków. W tej sytuacji Ludwik XVI zapowiedział zwołanie reprezentacji wszystkich warstw społecznych, czyli Stanów Generalnych, czego monarchowie francuscy nie czynili od roku 1614.

17 czerwca 1789 r. reprezentanci stanu trzeciego ogłosili się w Wersalu jedynym legalnym przedstawicielem Francuzów - Zgromadzeniem Narodowym. Na wieść o tym Ludwik XVI wydał zakaz prowadzenia dalszych obrad. Jednocześnie na ulicach Paryża i innych miast francuskich doszło do gwałtownych zamieszek. 14 lipca 1789 r. tłumy mieszkańców stolicy Francji, zaatakowały Bastylię, którą doszczętnie zburzyły. Przerażony król wstrzymał się od jakichkolwiek działań. 26 sierpnia 1789 r., kiedy Ludwik XVI odmówił podpisania uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe demokratycznej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, kilkudziesięciotysięczny tłum ruszył na Wersal, grożąc samosądem królewskiej parze. W dodatku do przywódców rewolucji doszła wieść, że królowa Maria Antonina zamierzała zabiegać u swego brata, cesarza Austrii, Józefa II o zbrojną interwencję w celu zdławienia rewolucji. Tylko zdecydowana postawa La Fayett'a i posłuszeństwo Gwardii narodowej uratowały oboje monarchów. Przerażony Ludwik XVI pozornie zgodził się na ustępstwa, czego symbolem stanowiło przypięcie sobie trójkolorowej kokardy w barwach rewolucji: czerwona i niebieska

były kolorami Paryża, biały zaś - królewskim kolorem Burbonów. Również w sierpniu Zgromadzenie Narodowe uchwaliło kilka ustaw likwidujących podstawy dotychczasowego systemu feudalnego, jak zniesienie pańszczyzny czy szlacheckich sądów nad poddanymi. Najważniejszym aktem prawnym w pierwszym okresie rewolucji była Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, która stwierdzała, że tylko naród jest źródłem władzy, a państwo winno zabezpieczać naturalne prawa człowieka, w tym podstawowe, jakim jest wolność. Król, chcąc nie chcąc, akceptował wszystkie akty prawne Zgromadzenia Narodowego, bo chociaż oficjalnie był monarchą konstytucyjnym, w rzeczywistości jego status przypominał bardziej pozycję więźnia.

Pierwsze ustawy o charakterze konstytucyjnym wprowadzały powszechną równość wobec prawa, ale nie nadawały równych praw wszystkim obywatelom. Spośród 7 milionów dorosłych obywateli Francji, tylko 3 miliony, płacących podatki, uzyskało czynne i bierne prawo wyborcze. Można więc powiedzieć, że prawdziwymi zwycięzcami w pierwszym okresie rewolucji okazali się zamożni przedstawiciele burżuazji. W listopadzie 1789 r. z racji katastrofalnego stanu kasy państwowej skonfiskowane zostały wszystkie dobra kościelne, a księża stali się urzędnikami pobierającymi niewielkie pensje z kasy państwowej. Zostali ponadto zobowiązani do składania przysięgi na dotyczące statusu duchowieństwa ustawy cywilne, a w wypadku odmowy byli pozbawieni przysługujących im uprawnień. Biskupi mieli być wybierani, a nie jak dotąd mianowani przez papieża. Jednocześnie bogata część burżuazji, zazdrośnie strzegąc uprzywilejowanej pozycji, doprowadziła w czerwcu 1791 r. do uchwalenia zakazu zrzeszania się pracowników najemnych w jakikolwiek stowarzyszenia zawodowe, jak również podejmowania akcji strajkowych wobec pracodawców. Stronnictwa w Zgromadzeniu Narodowym spierały się o kształt ustrojowy państwa, co nie zmieniło tragicznego położenia „głodnej” większości Francuzów pozbawionych pełni praw politycznych. Hasło „Wolność, równość, braterstwo” pozostało jedynie fasadą rewolucji. Najaktywniejsze było Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji, zwane popularnie Klubem Jakobinów. Na jego czele niemal od samego początku stał młody adwokat Maximilian de Robespierre. Większość członków tego zgromadzenia optowała za rozszerzeniem praw na ogół społeczeństwa i przekształceniem Francji z monarchii konstytucyjnej w republikę. Część jednak, nie godząc się na tak radykalne zmiany ustrojowe, porzuciła jakobinów i utworzyła własne stronnictwo zwane Klubem Feliantów. Zwolenikami feliantów była postępowa szlachta, a w gronie ich przywódców znaleźli się: markiz La Fayette i późniejszy minister spraw zagranicznych Francji, niedawny biskup, książę Charles Maurice de Talleyrand-Perigord. Z jakobinami blisko współpracował trzeci z rewolucyjnych klubów, kordelirzy. Pomiędzy deputowanymi klubów dochodziło do ostrych sporów, które koncentrowały się przede wszystkim wokół metod dalszego postępowania z rodziną królewską i obsady urzędów.

W połowie 1791 r. król zdecydował się na szalony plan ucieczki z Francji do habsburskich Niderlandów, by poprosić szwagra Leopolda II, o interwencję wojskową. Nigdy tam nie dotarł. Rozpoznany po drodze przez zwykłego poczmistrza, został aresztowany wraz z całą rodziną w Varennes i szybko odesłany do Paryża. Natychmiast podniosły się głosy, żądające bezzwłocznej likwidacji monarchii. W Zgromadzeniu Prawodawczym przewagę zdobyli skrajni radykałowie - żyrondyści. Krol zdecydował się wówczas, to znaczy we wrześniu 1791 r., na podpisanie pierwszej pełnej konstytucji francuskiej. Choć ta ustawa zasadnicza w istotny sposób ograniczała kompetencje monarchy, nadal pozostawiła mu pewne dość istotne uprawnienia, jak choćby powołanie i odwołanie rządu czy możliwość odraczania uchwał parlamentu. Nominalnie król decydował także o polityce zagranicznej i był naczelnym dowódcą armii. Dla monarchów europejskich ta sytuacja okazała się nie do przyjęcia, groziła bowiem rozprzestrzenianiem się niebezpiecznych idei poza granicami Francji. Jeszcze w sierpniu 1791 r. król pruski Fryderyk Wilhelm II i cesarz Austrii Leopold II oficjalnie potępili rewolucję francuską. Dopiero jednak kiedy na tronie w Wiedniu zasiadł w marcu 1792 r. nowy cesarz, Franciszek II, groźba wojny stała się realna. Władca ów chorobliwie nienawidził rewolucji, nie przepadał również także nie było woli do zachowania pokoju. Żyrondyści liczyli „eksport” rewolucji do innych państw Europy, król zaś po cichu wierzył, że klęska Francji w wojnie z koalicją europejską przywróci mu dawną pozycję. W kwietniu 1792 r. Zgromadzenie Prawodawcze wypowiedziało wojnę Austrii, a w lipcu Francja znalazła się także w stanie wojny z Prusami. W Paryżu zradykalizowani drobni kupcy i rzemieślnicy - sankiloci rozpędzili w sierpniu 1792 r. radę miejską Paryża, a na jej miejsce powołali rewolucyjną Komunę Paryża, która stała się faktycznym rządem Francji. Niemal natychmiast sankiloci znaleźli się pod wpływem najbardziej radykalnych działaczy jakobinów i kordelierów, jak Jean Paul Marat czy Georges Danton. 10 sierpnia sankiloci przypuścili szturm na pałac królewski, wymordowali większość stawiających opór gwardzistów i aresztowali Ludwika XVI wraz z rodziną. W prasie pojawiły się zajadłe ataki na wszystko, co przypominało instytucję monarchii. Artykuły Marata doprowadziły do wybuchu terroru, w wyniku którego doszło w Paryżu i na prowincji do okrutnej rzezi wielu ludzi podejrzanych o wrogość do rewolucji. W zaistniałej sytuacji Zgromadzenie Prawodawcze postanowiło się rozwiązać. Naprędce rozpisane zostały wybory i wnowym parlamencie zwanym Konwentem Narodowym decydujący głos zdobyli radykalni jakobini z Robespierre'em, Dantem i Antoine'em Louisem de Saint-Justem. 21 września 1792 r. Konwent Narodowy zniósł monarchię, a dzień później uchwalił powołanie republiki, uznając datę 22 września za początek pierwszego roku nowej ery.

Początkowy układ sił w nowym parlamencie nie zwiastował nadchodzącego okresu straszliwego terroru. Jakobini utworzyli wprawdzie rząd z Dantem na czele, ale nie mieli jeszcze zdecydowanej, liczebnej przewagi wśród deputowanych. Byli agresywni i każdy głos przeciwko projektom ich ustaw uważali za zdradę interesów rewolucji. Od listopada 1792 r. pod naciskiem głosów jakobinów powołano komisję prawną Konwentu, która rozpoczęła śledztwo przeciwko Ludwikowi XVI, nazywanym po zniesieniu monarchii „obywatelem Ludwikiem Kapetem”. To ironiczne nawiązanie do nazwiska pierwszej dynastii francuskiej miało symbolizować, że na Ludwiku kończy się jakakolwiek monarchia we Francji. Los króla i jego rodziny, uwięzionych w dawnym opactwie Temple, godny był pożałowania, choć nie beznadziejny. Publicznie królewskiej głowy domagali się tylko niektórzy jakobini, z Robespierre'em i Saint-Justem na czele. Żyrondyści byli przeciwni egzekucji Ludwika, obawiając się trudnych do przewidzenia reperkusji na arenie międzynarodowej. Podobnego zdania była większość deputowanych z „niezdecydowanego” centrum, nazywanego pogardliwie „bagnem”. Dopiero gdy w listopadzie 1792 r. komisja śledcza natrafiła w pałacu Tuileries na kompromitującą Ludwika korespondencję, konwent ogromną większością głosów uznał go za winnego zdrady. Po burzliwym jawnym głosowaniu przewagą zaledwie kilku głosów Ludwik XVI został skazany na śmierć na gilotynie. Publiczna egzekucja odbyła się 21 stycznia 1793 r. na placu Rewolucji w Paryżu.

82) Przyczyny i skutki rozwiązania zakonu jezuitów.

Przyczynami rozwiązania zakonu jezuitów był zbyt duży wpływ na monarchów i próby ich zabójstw. Zaczęło się wszystko w Portugalii, gdzie w Paragwaju wybuchło powstanie Indian, o co Pombola obwiniał jezuitów. Podobnie było we Francji, Hiszpanii.

Papież Klemens XIV 1773 r. ogłosił kasację zakonu.

83) Wojna północna: przyczyny, przebieg i skutki.

W 1699 r. powstała antyszwedzka koalicja, która składała się z Danii i Saksonii; później dołączyły Rosja, Prusy i Hanower. W tym samym roku między Danią a Szwecją rozpoczęła się wojna o Holsztyn. W 1700 r. wojska Saksonii uderzyły na Rygę. Powodem tego były plany Augusta II uczynienia z Inflant dziedzicznej posiadłości Wettinów. Car Piotr I Wielki rozpoczął oblężenie Narvy, portu w Estonii. Po desancie na Danię w 1700 r. król Szwecji Karol XII rozbił wojska Piotra I pod Narvą. W 1701 r. Szwedzi pokonali wojska saskie nad Dźwiną i weszli na tereny Rzeczypospolitej. Polska stała się terenem walk. Stoczono tu bitwy pod Kliszowem (1702) i Wschową (1706). Król Szwecji spowodował detronizację króla Augusta II oraz elekcję wojewody poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego. Po wyeliminowaniu Saksonii, Karol XII ruszył na Rosję. Pierwotnie planował uderzenie na Moskwę. Zmienił jednak plany i ruszył na Ukrainę, liczył na pomoc hetmana Kozaków Iwana Mazepy. W 1709 r. pod Połtawą doszło do decydującej bitwy, w której Piotr I pokonał wojska szwedzkiego króla, zwanego „Lwem Północy”. Wojna toczyła się jeszcze ponad 10 lat. Zakończył ją pokój w Nystadt z 1721 r. Karol XII nie był sygnatariuszem tego porozumienia, gdyż w 1718 r. zginął w Norwegii, podczas wyprawy wojennej.

Rezultaty wojny północnej były następujące:

• Rosja otrzymała Inflanty, Estonię, Ingrię oraz część Karelii,

• Prusy otrzymały szwedzkie Pomorze ze Szczecinem, wraz z wyspami Uznam i Wolin,

• Dania uzyskała kontrolę nad Holsztynem,

• Szwecja odzyskała Finlandię oraz utraciła wszystkie posiadłości wokół Morza Bałtyckiego i rangę mocarstwa.

86) Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Wschodnie wybrzeża Ameryki Północnej podlegały procesowi kolonizacji angielskiej już w końcu XVI w. Przybywali na ten ląd ludzie różnych wyznań i narodowości, chociaż Anglicy stanowili 2/5 mieszkańców. W pasie między wybrzeżem Atlantyku a Apallachami powstało 13 kolonii. Stany były bardzo zróżnicowane, z czasem doszło do dualizacji w rozwoju Północy i Południa. Na Północy, czyli w tzw. Nowej Anglii, wykształciły się demokratyczne stosunki społeczne i polityczne. Na Południu powstały wielkie plantacje bawełny, indygo, ryżu, oparte na pracy murzyńskich niewolników. Wszystkie kolonie, których w połowie XVIII w. było trzynaście, podlegały angielskiemu królowi. W XVIII w. gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na niewolników. Centrum handlu stały się Charleston i Nowy Jork. Pod koniec XVIII w. w koloniach było już 1 mln Murzynów. Koloniści w poszukiwaniu nowych terenów stykali się z Indianami. Doszło do ich eksterminacji w myśl zasady „dobry Indianin to martwy Indianin”. W 1765 r. parlament angielski uchwalił ustawy o opłatach stemplowych i o kwaterowaniu wojska. Wywołało to niezadowolenie osadników. W 1767 r. rząd angielski wprowadził wysokie cła na szereg towarów sprowadzonych z kolonii, m.in. na herbatę. W 1773 r. w Bostonie mieszkańcy przebrani za Indian zatopili ładunek herbaty. „Bostońskie picie herbaty” doprowadziło do wybuchu w 1775 r. wojny. Przed rozpoczęciem działań wojennych do Filadelfii został zwołany w 1774 r. kongres przedstawicieli kolonii - I Kongres Kontynentalny. W rezultacie ogłosił się on rządem Zjednoczonych Kolonii Ameryki. Podjął on decyzję o utworzeniu armii, na czele której stanął Jerzy Waszyngton, plantator z Wirginii. Z kolei 4 lipca 1776 r. II Kongres Kontynentalny uchwalił Deklarację Niepodległości, opracowaną przez Tomasza Jeffersona. Państwo, które przyjął nazwę Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, stało się konfederacją złożoną z 13 podmiotów. Były to: Georgia, Karolina Płn. i Płd., Wirginia, Pensylwania, Nowy Jork, New Jersey, New Hempshire, Rhode Island, Maryland, Delawere, Massachusetts i Connecticut. Deklaracja gwarantowała ludności wolność, równość i sprawiedliwość, oparte na przyzwoleniu rządowym. Jednakże prawdziwą niepodległość trzeba było wywalczyć w wojnie z Wlk. Brytanią króla Jerzego III. W początkowym okresie przewagę mieli Anglicy. W 1775 r. rozegrała się bitwa pod Lexington. W 1777 r. pod Saratogą Jerzy Waszyngton pokonał Anglików. Wtedy Francja stanęła po stronie Amerykanów. Z Europy napłynęły masy ochotników różnych narodowości. Najbardziej znanymi postaciami byli Francuzi: markiz de La Fayette, Jean de Kalb; Niemiec baron von Steuben oraz Polacy: Tadeusz Kościuszko i Kazimierz Puławski. Kościuszko ufortyfikował West Point i Saratogę. Kazimierz Puławski brał udział w zwycięskiej bitwie pod Charleston w 1779 r. Zginął podczas szarży kawalerii pod Savannah w 1779 r. W 1781 r. pod Yorktown Amerykanie przy pomocy Francuzów zmusili do kapitulacji główne siły angielskie dowodzone przez gen. Cornwallisa. Ciężka sytuacja międzynarodowa Anglii wpłynęła na decyzję o podjęciu pertraktacji pokojowych. W tym czasie Hiszpania prowadziła oblężenie Gibraltaru i miało miejsce powstanie antyangielskie w Indiach. 3 września 1783 r. został zawarty w Wersalu traktat pokojowy, w którym Anglia:

• potwierdziła niepodległość Stanów Zjednoczonych i ich suwerenne prawa do terytoriów na południe od Wielkich Jezior, aż do granic Florydy,

• przyznawała Francji Senegal i wyspę Goreę w Afryce, kilka wysp na Antylach,

• Hiszpanii oddała Minorkę i Florydę.

87) Międzynarodowa pomoc w amerykańskiej wojnie o niepodległość.

W 1777 r. pod Saratogą Jerzy Waszyngton pokonał Anglików. Wtedy Francja stanęła po stronie Amerykanów. Z Europy napłynęły masy ochotników różnych narodowości. Najbardziej znanymi postaciami byli Francuzi: markiz de La Fayette, Jean de Kalb; Niemiec baron von Steuben oraz Polacy: Tadeusz Kościuszko i Kazimierz Pułaski. Kościuszko ufortyfikował West Point i Saratogę. Kazimierz Pułaski brał udział w zwycięskiej bitwie pod Charleston w 1779 r. Zginął podczas szarży kawalerii pod Savannah w 1779 r. W1781 r. pod Yorktown Amerykanie przy pomocy Francuzów zmusili do kapitulacji główne siły angielskie dowodzone przez gen. Cornwallisa. Ciężka sytuacja międzynarodowa Anglii wpłynęła na decyzję o podjęciu pertraktacji pokojowych. W tym czasie Hiszpania prowadziła oblężenie Gibraltaru i miało miejsce powstanie antyangielskie w Indiach.

88) Hiszpania i Portugalia w II połowie XVIII wieku.

Hiszpania.

Po śmierci Filipa V (1746) na tron zasiadł Ferdynand VI. Zmianie uległa polityka zagraniczna Hiszpanii. Osłabiła zainteresowanie Madrytu sprawami Italii. Nowy król dążył do neutralności i dobrych stosunków z Anglią. Był słabym królem kierowanym przez królową Barbarę i spowiednika - jezuite ojca Ravago. Nasiliły się represje świętej inkwizycji i konflikt z Rzymem. Wśród ministrów pierwsze miejsce zajmował Ensenada dążył do zaciśnięcia związków gospodarczych z koloniami a Hiszpanią, dbał o handel, flotę, modernizował porty i budował drogi, zakładano magazyny zbożowe. Podjął się także reformy administracyjno-skarbowej. Od 1749 r. podatki przekazywano intendentom. Miał być wprowadzony jeden podatek, ale tego nie zrealizowano. Jednak reforma przyniosła efekty, gdyż po śmierci Ferdynanda VI w skarbie Korony znajdowały się znaczne zasoby finansowe.

Po bezpotomnej śmierci Ferdynanda wstąpił na tron, jako Karol III (1759-1788) jego przyrodni brat, a dotychczasowy król Neapolu i Sycylii Karol III był wybitnym administratorem. Bardzo dobrze potrafił dobierać ministrów spośród mieszczan i niższej szlachty o wykształceniu uniwersyteckim. Sam Karol III to wielki dewot, a ważną rolę odgrywał jego spowiednik franciszkanin Eleta, będący też wysokim dygnitarzem świętej inkwizycji. Wielkim problemem stanowiła jednak praktyka rządowa w kraju, w którym panowała zasada: „Jestem posłuszny rozkazowi, ale go nie wykonuję”. W drugiej połowie tego stulecia dokonał się jednak rozwój gospodarki, wzrost zaludnienia i ożywienie życia umysłowego.

Hiszpania przeżywała okres dużych napięć i reformatorskiej gorączki, w drugim (1777-1788) reformatorskich rozmach załamuje się, trwa natomiast systematyczny rozwój działalności administracji państwowej. Karol III sprowadził włoskich ministrów: Squilliacego i Grimaldiego. Jednak ich rządy doprowadziły do buntu społecznego. Squilliacego odsunięto od władzy, a jego miejsce zajął hrabia Aranda. Aranda cofnął zarządzenia poprzednika, rozprawił się z jezuitami. Została opracowana reforma szkół i uniwersytetów. Zaczęły powstawać towarzystwa ekonomiczne. Wprowadzono w 1766 r. wybory municypalne. Zostały opracowane rozległe projekty reform gospodarczych kraju, iż zaczęło to niepokoić króla. W 1772 r. Aranda został odprawiony na honorowe zesłanie jako ambasador Hiszpanii w Paryżu. Jego następca Grimaldi był pierwszym ministrem do 1776 r. Po jego odejściu inkwizycja rozprawiła się z przywódcą oświecenia Olavide. Następcą Grimaldiego pierwszym ministrem został Jose Monino, który jako ambasador hiszpański w Rzymie przeprowadził w 1769 r. elekcję Klemensa XIV i w nagrodę uzyskał tytuł hrabiego Flondablanca. Był współpracownikiem Arandy, uchodzi za najwybitniejszego męża stanu. Za jego rządów postąpiła centralizacja władzy państwowej. Rządy Floridolanki najwięcej uwagi poświęciły sprawom gospodarczym. Po śmierci Karola III załamała się reformatorska działalność administracji hiszpańskiej. Doszła do władzy konserwatywna reakcja i nowy król Karol IV.

Portugalia.

Za panowania ułomnego i nieudolnego Józefa I (1750-1777) władzę sprawował sekretarz stanu Sebastiao Jose Carvalno'e Mello, który później przyjął tytuł markiza Pombal i pod tym nazwiskiem jest znany. Dążył do reakcyjnej zmiany stosunków w anachronicznej i słabej mimo kolonialnych bogactw Portugalii. W sposób niezmiernie brutalny zaatakował arystokrację i kler stosując policyjne prowokację i terror. Pierwszym krokiem Pombola było podporządkowanie państwu inkwizycji (1751), która stała się narzędziem w jego ręku. Przy pomocy dominikanów podjął walkę z jezuitami. W 1755 r. na skutek wielkiego trzęsienia ziem legła w gruzach Lizbona. Na energiczną odbudowę stolicy Pombola potrzebował ogromnych środków, które znalazł w kościelnych i magnackich majątkach. W 1758 r. doszlo do nieudanego zamachu na króla, być może zaaranżowanego przez policje Pombola. Pod zarzutem udziału w spisku zastosowano masowe aresztowania, konfiskaty dóbr i zbiorowe egzekucje wśród arystokracji, kleru, a nawet członków królewskiej rodziny.

W 1768 r. powstał królewski urząd cenzury wszystkich książek i czasopism.

Pombola wprowadził reformy szkolnictwa. W 1759 r. zadekretował wprowadzenie w całym kraju powszechnego nauczania. Dążąc do umocnienia i usprawnienia rządów absolutnych, dyktator przeprowadził w 1761 r. reformę administracyjną, znosząc wiele kosztownych, a nieczynnych urzędów. Został uproszczony system sądowy jakikolwiek opór stawiany władzy miał być sądzony jako obraza majestatu.

Pombola wiele wagi przywiązywał do gospodarki. Reorganizacja handlu między Portugalią, a Brazylią. Chciał przejąć cały wewnętrzny handel bez obcych pośredników, a handel winem zmonopolizował. Państwo jednak dalej po staremu żyło z brazylijskich kopalni złota.

Pombola rządził do śmierci Józefa I (luty 1777), wszechwładny doniedawna dyktator został wygnany z Lizbony. Potem wytoczono mu proces o zdradę stanu. Skazany w 1780 r. na karę śmierci został pogardliwie ułaskawiony. Zmarł w 1782 r.

89) Japoński izolacjonizm XVI-XVIII wieku.

Japonia epoki izolacji przyciąga uwagę głównie ze względu na swą przyszłość jedynego pozaeuropejskiego kraju, który miał uniknąć kolonialnego podboju czy półkolonialnego uzależnienia.

W momencie wejścia Europy w Japonię kraj ten znajdował się w epoce zarówno bujnego rozwoju, jak i ciągłych wojen domowych. Dążący do zjednoczenia Japonii i położenia kresu wojnom domowym shogunowie zorientowali się w porę, że wojujący z nimi książęta zawsze będą mogli liczyć na pomoc Europejczyków, choćby w postaci wolnego handlu bronią palną. Shogunowie z rodu Tokugawa byli dość silni, aby narzucić swą zwierzchność japońskim wyspom, a wyspiarskie położenie Japonii umożliwiło jej zamknięcie. Zamknięcie nie tylko dla Europejczyków, ale dla całego zewnętrznego świata. Rywale shogunów mogli bowiem czerpać siły, zasoby i inspiracje również ze swych handlowych, korsarskich czy politycznych kontaktów z krajami Azji.

Na mocy ustaw z lat 1616-1640 zlikwidowano w Japonii chrześcijaństwo, usunięto wszystkich cudzoziemców, zakazano Japończykom opuszczać wyspy i odcięto powrót na nie Japończykom z diaspory, ograniczono żeglugę do przybrzeżnej i rybackiej, zakazano budowy statków dalekomorskich. Wzdłuż całych wybrzeży ustanowiono system czujnych wartowni, a jako jedyny punkt handlu zewnetrznego pozostawiono port Nagasaki. Mogło tu zawinąć rocznie jedynie 30 statków chińskich i 2 statki holenderskie o ściśle określonej wartości towarów.

W tak zamkniętej Japonii istotnie ustały wojny domowe. Obok zadawalającego się skąpo wydzielaną mu przez shoguna daniną w ryżu cesarza-figuranta i rządzącego w jego imieniu dziedzicznego shoguna byli niezależni książęta, mający swoich wasali i samurajów.

91) Polityka zagraniczna Piotra I.

Car Piotr I czas spędzał w towarzystwie cudzoziemców z Niemieckiej Słobody: szkockiego generała Patrika Gordona i Szwajcara Francois Leforta, od których uczył się rzemiosła wojskowego i sztuki nawigacji wodnej. W otoczeniu Piotra przebywali również młodzi Rosjanie „niskiego” pochodzenia; wśród nich rówieśnik cara Aleksander Mienszykow.

Trwająca od wielu lat wojna z Turcją stwarzała okazję do wypróbowania zdobytych od cudzoziemców wiedzy i umiejętności. Zbudowana przez cara pierwsza rosyjska flota wojenna zajęła Azow nad Morzem Czarnym, przyczółek późniejszego władztwa na tym akwenem. Po tym sukcesie - w towarzystwie Leforta, mianowanego teraz admirałem, oraz Mienszykowa - car wyruszył w słynną podróż po krajach Zachodu. Celem poselstwa, w którym Piotr I uczestniczył pod przybranym nazwiskiem, było skłonienie mocarstw do wspólnej akcji przeciw Turcji. Istniał jednak jeszcze jeden, ważniejszy cel wyprawy: poznanie osiągnięć zachodnioeuropejskiej cywilizacji, przyswojenie ich przez władcę i jego rosyjskie otoczenie. Piotr uczył się więc sztuki artyleryjskiej w pruskim Królewcu, jako cieśla okrętowy praktykował w holenderskich dokach, w Londynie odwiedził parlament i Towarzystwo Królewskie, rozmawiał z politykami i uczonymi.

Zachęcony przez nowego króla Polski, Augusta II, Piotr I wszedł w sojusz z Saksonią, Danią i Brandenburgią. Celem sojuszu był rozbiór bałtyckich posiadłości imperium szwedzkiego. Główny inicjator tzw. Ligi Północnej, August II miał otrzymać Inflanty w dziedziczne władanie, Rosja uzyskałaby upragnione „okno na świat” w Ingrii i Estonii. Sojusznicy spodziewali się, iż młody i niedoświadczony król Szwecji, borykający się z opozycją wewnętrzną, nie będzie groźnym przeciwnikiem.

Rachuby te okazały się bezpodstawne. Wywołany przez dwory Ligi konflikt militarny stał się najdłuższą i najbardziej krwawą wojną w XVIII stuleciu. Polityczne skutki wojny wykroczyły poza ramy swej epoki i praktycznie trwają po dzień dzisiejszy.

Jesienią 1700 r. błyskawiczna akcja Karola XII w Danii i Estonii pokrzyżowały plany Ligi już u ich zarania. Król szwedzki okazał się znakomitym wodzem i zręcznym politykiem. W listopadzie, w bitwie pod Narwą 10 tys. żołnierzy Karola XII zadało druzgocącą klęskę czterokrotnie liczebniejszej armii rosyjskiej. Wojsko Piotra I przestało istnieć, a ambitny car został wyłączony z gry. Nie na długo jednak.

Za cenę niesłychanych ofiar całego społeczeństwa, w przeciągu kilku lat Piotr odtworzył armię, a na jej użytek rozwinął przemysł zbrojeniowy na Uralu i w Karelii, którą udało mu się zdobyć na Szwecji w 1703 r. w1703 r. Rozpoczął budowę kanału łączącego dorzecze Wołgi z Bałtykiem, a na wybrzeżu Zatoki Fińskiej wzniósł dwie wielkie twierdze oraz uruchomił stocznię. W 1708 r. jego armia liczyła ponad 100 tys. żołnierzy.

Do generalnej rozprawy z niezwyciężoną jak dotąd armią Karola XII doszło nie nad Bałtykiem, lecz na stepach Ukrainy. Król szwedzki nadciągnął tu wiosną 1709 r. z armią zdziesiątkowaną podczas wyjątkowo długiej zimy, po nieudanym marszu na Moskwę. Towarzyszył mu hetman kozacki Mazepa, planujący ze szwedzką pomocą zjednoczyć polską i rosyjską część Ukrainy.

Rankiem 8 lipca 1709 r. pod Połtawą, miejscowością nad rzeką Worsklą (dopływ Dniepru), stanęło naprzeciw siebie 42 tys. Rosjan, dowodzonych przez Piotra I i Mienszykowa, oraz 22 tys. Szwedów wraz z posiłkami Kozaków. Szwedzi, mimo znakomicie opracowanego planu bitwy, zostali rozbici. Ranny Karol XII uszedł z pola bitwy, a resztki jego armii skapitulowały dwa dni później.

Bitwa pod Połtawą stanowiła punkt zwrotny w przebiegu wojny północnej, a także w dziejach Szwecji, Rosji i całej Europy Wschodniej. W następnych latach Rosjanie zdobyli Rygę, Rewel i Wyborg, otwierając szeroko swoje okno na Bałtyk. Piotr I podporządkował sobie rozdartą wojną domową Polskę, a także Saksonię i Meklemburgię. Na mocy traktatu zawartego w 1721 r. ze Szwecją (Nystad w Finlandii) Piotr I otrzymał we władanie Inflanty, Estonię, Ingrię i część Karelii. Znacznie tych prowincji, z których Inflanty i Estonia należały do wysoko rozwiniętych pod względem gospodarki i kultury, było dla Rosji ogromne. Poddanymi carów stali się nie tylko Finowie, Łotysze i Estończycy, lecz także niemieccy baronowie i bogate niemieckie mieszczaństwo. Niemcy przenikli do rosyjskiej elity władzy i pozostali w niej aż do upadku caratu w XX w.

Z chwilą trwałego usadowienia się nad morzem Bałtyckim oraz zdobycia wpływów w Polsce i w Niemczech Rosja wyrosła na mocarstwo o europejskiej randze.

92) Wolnomularstwo XVIII wieku.

Kolebka nowoczesnej masenerii była Anglia, gdzie w 1717 r. powstała Wielka Loża. Odtąd cechować będzie masonerie swoisty aliaz intelektualistów, wielkich panów, wysokich urzędników, oficerów, przedstawicieli wolnych zawodów i ludzi interesów. Wolnomularstwo podważyło zinstytucjonalizowane Kościoły zastępując dogmatyczne systemy religii objawionej kultem Najwyższej Istoty i humanitarną doktryną braterstwa ludzi. Masoneria jako tajne bractwo wzajemnej pomocy, służyła też różnym celom praktycznym, ułatwiającym wtajemniczonym zdobywanie pozycji i nawiązywanie kontaktów.

Mimo potępienia masonerii przez Rzym, w pierwszej połowie XVIII w. sieć loż wolnomularskich pokryła wszystkie kraje Europy. Wśród monarchów wolnomularzami byli: cesarz Franciszek I, król pruski Fryderyk II i król polski Stanisław August Poniatowski. Nie ulega wątpliwości, że wielka ekspansja loż w Europie XVIII w. przyczynił się w sposób istotny do wytworzenia klimatu umysłowego epoki Oświecenia.

93) Reformy wewnętrzne cara Piotra I.

Reformy cara Piotra I, a od 1721 r. cesarza, można przedstawić w kilku punktach:

1. Podział terytorialny kraju. Rosja została podzielona na 8, a później na 19 wielkich guberni.

2. Stosunek do Kościoła. Został zniesiony urząd patriarchy moskiewskiego. Utworzono Najświętszy Synod, który składał się z biskupów i świeckiego oberprokuratora. Wprowadono zakaz odstępowania od wiary.

3. Administracja i społeczeństwo. Zniesione zostały różnice między bojarami a szlachtą (dworianstwo). W administracji, wojsku i flocie wprowadzono tabelę rang. Obejmowała ona 14 stopni cywilnych i wojskowych. Dotyczyło to szlachty, która była zobowiązana do służby państwowej dożywotnio.

4. Władze centralne. Car zlikwidował dumę bojarską, a na jej miejsce został wprowadzony Senat Rządzący. Miał on takie kompetencje, jak: kontrola nad administracją i sądownictwem, publikacja i komentowanie carskich dekretów oraz zastępowanie cara podczas jego nieobecności.

5. Armia. Została ona zorganizowana poprzez wprowadzenie tabeli rang, budowę floty wojennej, lepsze uzbrojenie. Zniesiono obowiązek służby wojskowej dla szlachty oraz utworzono szkoły wojskowe, takie jak: Morska i Nawigacyjna.

6. Gospodarka. Car popierał politykę merkantylizmu. Budżet państwa został powiększony dzięki podwyższeniu podatków, które stanowiły 55% dochodów. Chłopi zostali przypisani do ziemi, jako wieczyści poddani.

7. Monarchia. W 1721 r. Piotr I przyjął tytuł cesarza „Imperatora Wszechrosji”, państwo przyjęło nazwę Cesarstwo Rosyjskie.

94) Wyprawy Krzysztofa Kolumba do Ameryki.

Po długich staraniach Krzysztofa Kolumba para królewska Ferdynand Katolicki i Izabela wyrazili zgodę na zorganizowanie wyprawy, która miała doprowadzić do odkrycia krótszej drogi do wschodnich wybrzeży Azji. I wyprawa doszła do skutku w latach 1492-1493. Wraz z dziewięćdziesięcioosobową załogą zamustrowaną na trzech statkach: „San Maria”, „Pinta” i „Nina”, Kolumb wypłynął w kierunku zachodnim. Najpierw odkrył Morze Sagassowe, a następnie 12 października 1492 r. dopłynął do wyspy Guanahani na Bahamach i nazwał ją San Salvador. Podczas tej wyprawy odkrył także Kubę i Haiti (nazwał ją Hispaniolą). W latach 1493-1496 zorganizował II wyprawę. 1500 członków załogi zamustrowano na 17 statkach. W tej podróży Kolumb odkrył m.in. Dominikanę, Gwadelupę, Antiguę, Wyspy Dziewicze, Puerto Rico i Jamajkę. Wyprawa ta dała początek konkwiście w Ameryce Południowej. W latach 1498-1500 Krzysztof Kolumb wyruszył na III wyprawę na 6 statkach, z 300 członkami załogi. Odkrył Trynidad i dotarł do stałego lądu Ameryki Płd. W latach 1502-1504 odbył IV wyprawę na 4 statkach ze 150 ludźmi. Opłynął wówczas wschodnie wybrzeża Ameryki Środkowej aż do Przesmyku Panamskiego. Jeszcze przed wyprawami Król Hiszpanii przyznał mu dziedziczny tytuł Wielkiego Admirała i wicekróla odkrytych ziem. Jednakże z powodu intryg Kolumb stracił wszystkie przywileje. Dwa lata po powrocie z ostatniej wyprawy zmarł w zapomnieniu.

95) Tabela rang Piotra I.

Car-reformator zachował uprzywilejowaną pozycję szlachty w państwie, a nawet zniósł jej powszechną powinność wojskową. Nie zmienił jednak generalnej roli szlachty, jaką w Rosji stanowiło zawsze służenie caratowi. Zróżnicował szlachtę wedle tej rangi w służbie państwowej, dla całej szlachty bowiem wprowadził hierarchię urzędniczą, obejmującą 14 stopni wojskowych i cywilnych (tzw. czynów). Wszyscy przedstawiciele stanu byli zobowiązani do dożywotniej służby i wszyscy musieli zaczynać od najniższego czynu. Męska część szlachty objęta została przymusem szkolnym. Tak więc młody szlachcic sam mógł wybierać jedynie pomiędzy służbą w armii lub administracji. Tabela rang przewidywała również awans dla osób nie posiadających szlachectwa.

96) Dyktatura Olivera Cromwella i jej znaczenie dla Anglii.

Po przegranej wojnie domowej król Karol I dostaje się w 1647 r. w ręce Cromwella (generała i przywódcy rewolucji angielskiej). Cromwell, popierał program indepedentów głoszący konieczność dalszej rewolucji i dalszych reform. Prezbiterianie, którzy również popierali rewolucję nie chcieli daleko idących zmian (zachowania monarchii). Indeoenyjści coraz bardziej krytykowali poczynania prezbiterianów. Pod naciskiem wojska Cromwell decyduje się zająć Londyn (6 IX 1647 r.). rozbicie zwycięskiego obozu parlamentu stało się faktem. Król Karol I miał na tyle swobody by nawiązać krajowe i zagraniczne kontakty przeciw rewolucji. W lutym 1648 r. Walia dała znak do wybuchu drugiej wojny domowej. Oliver Cromwell stał się teraz bezsprzecznie pierwszą osobą w Anglii. Jednak już w sierpniu 1648 r. kontrrewolucja rojalistów została rozbita. W grudniu 1648 r. Cromwell wkroczył do Londynu. Zrobił czystkę w parlamencie, pozostawiając tylko 50 osób sprzyjających armii. Tak okrojony parlament przetrwał w historii pod nazwą „kadłubowego”. Cromwell musiał postawić króla przed sądem, ale nie było podstawy prawnej na jakiej można było postawić króla. Cromwell działał szybko 1 stycznia 1649 r. kadłubowy parlament uznał winnym wszystkich nieszczęść jakie spadły na Anglię, i postanowił oddać jego sprawę do rozpatrzenia specjalnemu trybunałowi złożonemu ze 135 członków, którzy mieli sprawować zarówno funkcje sędziów jak i ławy przysięgłych. 4 stycznia 1649 r. parlament przyjął rezolucje stwierdzającą, że „parlament z woli Bożej i ludu jest źródłem wszelkiej sprawiedliwej władzy”. Wysunięto więc ideę suwerenności narodu. Przy pomocy tego zalegalizowano sprawę procesu króla. Trybunał osądził króla i wydał 26 stycznia wyrok śmierci na króla. Karol I został ścięty 30 stycznia 1649 r. 19 stycznia proklamowano republikę. Utworzono Radę Państwa złożoną z 41 członków, z których 9 tworzyło pełną władzę wykonawczą. To był szczytowy punkt rewolucji angielskiej, a zarazem jej punkt zwrotny. Cromwell likwidował wszelką opozycję.

W sierpniu 1649 r. wylądował w Irlandii, aby jak to podano ukarać jej mieszkańców za powstanie i za poparcie udzielone rojalistom angielskim. W gruncie rzeczy chodziło jednak o ziemię irlandzką o wywłaszczenie szlachty i chłopów. Zabrane grunty miały służyć jako zapłata za usługi oficerów i żołnierzy armii Cromwella, reszta to zapłata długów parlamentu. Anglicy w tej zwycięskiej dla siebie wyprawie dali się poznać z wielkiego okrucieństwa. Cromwell wrócił do Anglii wiosną 1650 r., ale walki w Irlandii trwały do 1652 r.: Cromwell skierował się ku Szkocji, gdzie sytuacja dojrzała do interwencji. Szkoci ogłosili swym królem syna Karola I, Karola II (26 VI 1650). Wkroczył ze swą armią i w bitwie pod Dunbar, na wschodnim wybrzeżu (3 IX 1650) rozbił wojska dowodzone przez Dawida Leslie. Następnie przeważali Szkoci pod dowództwem Karola II jednak Cromwell zadał im ostateczny cios (3 IX 1651) pod Worcester w zachodniej Anglii. Armia szkocka została rozbita, a Karol II z trudem uszedł z pogromu.

Szkocję i Irlandię połączono ścisłą unią polityczną i ekonomiczną z Anglią, w ten sposób zostały położone podwaliny pod powstanie Wielkiej Brytanii. W polityce zagranicznej republiki kierowano się interesami handlowymi i kontynuowano wkraczanie Anglii na wielkie szlaki morskie. Wynikiem tego był uchwalony przez parlament Akt Nawigacyjny, który mówił o imporcie obcych towarów do Anglii wyłącznie na okrętach brytyjskich, kolonialnych lub, z którego te towary pochodziły. Wywołało to wojnę z Holendrami (1652-1654), którzy najwięcej na tym tracili. Wojnę wygrali Anglicy. W 1653 r. Cromwell rozpędza parlament kadłubowy i przyjąwszy z rąk generałów i części burżuazji tytuł lorda protektora i przewodniczącego Rady Stanu, które dawały mu faktycznie pozycję nieograniczonej głowy państwa, wrócił do zasadniczej polityki zagranicznej skierowanej przeciw Hiszpanii. Dzięki sojuszowi z Francją zdobyto Jamajkę w Ameryce Środkowej (1655) i Dunkierkę w Hiszpańskich Niderlandach (1658).

Popierał Szwedów w wojnie z Polską (1655-1660).

Po rozpędzeniu parlamentu „kadłubowego” Anglia przekształciła się z republiki w protektorat, który był niczym innym jak dyktaturą wojskową. Cromwell powołuje tzw. mały parlament 460 deputowanych (400 z Anglii i po 30 ze Szkocji i Irlandii), jednak popadł z nim szybko w konflikt i rozwiązuje go. Liczy się tylko z opinią armii, która jest ostoją.

W 1656 r. nowy parlament proponuje Cromwellowi koronę królewską, jednak on ze względu na armie odrzuca ją. Cromwell zaczyna powoli odchodzić od konserwatyzmu. Zaczyna współpracować z parlamentem (1657 r. powołuje ponownie Izbę Lordów).

Śmierć Cromwella (3 IX 1658 r. w Londynie) wykazała w pełni niedoskonałość protektoratu. Wyznaczony przezeń na następcę jego syn Ryszard, po kilkumiesięcznym nieudolnym sprawowaniu rządów (IX 1658 - V 1659) został zmuszony do ustąpienia. Wybrany wkrótce nowy parlament doprowadza na zasadzie ogólnonarodowej zgody i puszcza w niepamięć dawnych uraz i przewinień do restauracji monarchii stuartowskiej, powołując na tron przebywającego na uchodźctwie Karola II (1660). Symbolem końca rewolucji miał być - trup Olivera Cromwella wywleczony z grobu i powieszony na szubienicy.

97) Restauracja Stuartów w Anglii.

Restauracja Stuartów nie odbyła się bez krwawych represji na przywódcach rewolucji, ale rządy Karola II utrwaliły główne zdobycze poprzedniego okresu. Ugruntowano uprawnienia parlamentu i ograniczono prerogatywy królewskie. Monarcha musiał liczyć się z interesami gentry i burżuazji, klas, które cofnąwszy poparcie dla dyktatury umożliwiły mu powrót na tron. Rząd stuartowski uprawiał więc politykę merkantylistyczną, ułatwiając eksport i ograniczając - w interesie miejscowych producentów - import do Anglii.

Gospodarka kolonialna w Ameryce Północnej i Środkowej oraz w Indiach przyczyniła się także do wzrostu produkcji w kraju; wielkie znaczenie dla akumulacji kapitału miał handel z koloniami hiszpańskimi i portugalskimi. Na morzach Anglia skutecznie konkurowała z Holandią. Przewrót w handlu zagranicznym królestwa wywołało zniesienie ceł wywozowych na pszenicę - rezultat znacznego wzrostu produkcji rolnej na wyspach.

W okresie restauracji wytworzyły się w polityce wewnętrznej (ok. 1680) układ sił, który przetrwał w zasadzie do końca następnego stulecia. Kiedy Karolowi II udało się skupić wokół siebie grupę zachowawczych polityków (późniejszych torysów), opozycja również się skonsolidowała (późniejsi wigowie), podział na torysów i wigów utrwalił się w parlamencie; pamięć wojny domowej i dyktatury wojskowej skłoniła obie strony do unikania przemocy. Wielkim sukcesem pozostających w opozycji wigów było uchwalenie w 1679 r. Habeas Corpus Act, ustawy, zgodnie z którą nikt nie mógł być aresztowany bez pisemnego nakazu sądowego, a zarzuty przeciwko niemu winny być sprecyzowane w ciągu jednej doby. Akt ten stworzył podwaliny zasady wolności obywatelskiej i praworządności.

Mimo wielu ustępstw ze strony monarchii czołowe grupy społeczne nie były zadowolone z rządów stuartowskich. Miarę niezadowolenia przebrał następca Karola II, katolik Jakub II. Nieumiejętna polityka Jakuba, dążącego do ograniczenia roli parlamentu, zraziła doń nawet popierających go z początków torysów. Król prowokował opozycję, organizując w Irlandii armię katolicką i gromadząc wojsko pod Londynem. Gdy niemłodemu już Jakubowi urodził się syn, co stwarzało mozliwość kontynuowania monarchii katolickiej i umocnienia władzy królewskiej, przywódcy obu stronnictw parlamentarnych ofiarowali (1688) tron namiestnikowi Niderlandów, Wilhelmowi Orańskiemu. Jakubowi II pozwolono uciec do Francji, jego stronnicy zaś nie stanowili - poza Irlandią - oporu. Bezkrwawy przewrót nazwali później Anglicy „sławetną rewolucją”.

Zwołany po przewrocie parlament uchwalił w 1689 r. „ustawę o prawach” (Bill of Rights). Ustanowiła ona supremację parlamentu nad władzą monarszą i wraz z ustawą o następstwie tronu (1701) stwarzała podstawy nowego ustroju - monarchii konstytucyjnej. Wprowadzenie zasady pełnej odpowiedzialności ministrów przed parlamentem zmuszało monarchę do ich wyboru spośród większości parlamentarnej. Umacniało to system dwóch stronnictw, które rywalizowały ze sobą o zdobycie większości w wyborach do parlamentu. W ten sposób Anglia stała się pierwszym krajem z nowoczesnym systemem parlamentarnym, opartym na rywalizacji stronnictw politycznych, które wyrażały interesy różnych grup społecznych. Na razie system ten ograniczał się do niewielkiej części społeczeństwa, która posiadała pełnię praw politycznych (warunkiem była własność ziemi), ale konstytucyjna monarchia angielska stworzyła wzór dla innych krajów i narodów.

98) Polityka Francji wobec spraw polskich w I połowie XVIII wieku.

Podczas rządów pierwszego ministra (1723-1726) księcia Ludwika Henryka XV z Marią Leszczyńską. Młody król osiągnął „wiek sprawny” (15 lat), a jeszcze regent, aby oddalić moment utrwalenia losu dynastii zaręczył go z kilkuletnią infantką hiszpańską. Burbon zerwał zaręczyny i ożenił Ludwika z dojrzałą kobietą, córką wygnanego z Polski króla Stanisława. W skojarzeniu małżeństwa grały role głównie zwrócenia ku Polsce myśl dynastyczna. Poza delfinem miała się urodzić z tego związki długotrwała polska polityka Ludwika XV tzw. „sekret króla”.

Francja chciała mieć swojego króla na tronie polskim. Od tego momentu aż do śmierci Augusta II dyplomacja francuska przez 8 lat działała na rzecz powrotu Leszczyńskiego na polski tron.

Nowa koncepcja wschodniej polityki Francji mówiła, że Szwecja, Polska i Turcja miały pod francuską egidą stanowić Barierę wschodnią, rozdzielającą terytorialnie dwa cesarstwa i stającą na przeszkodzie austriacko-rosyjskiej hegemonii w Europie Wschodniej. Po śmierci Augusta II otworzyły sukcesję na polskim tronie. Konflikt między Francją a Austrią stał się nieunikniony. Ambasador Francji w Polsce Monti odniósł duży sukces. Skutecznie przeciwdziałał umocnieniu się Sasów. Dla sprawy Leszczyńskich Francja pozyskała Potockich i Czartoryskich. Interreksem został zwolennik Leszczyńskiego prymas Teodor Potocki, który ogłosił wykluczenie cudzoziemców na tron. Rosja i Austria chciały wprowadzić na tron elektora saskiego Fryderyka Augusta. 12 września 1733 r. Leszczyński został obwołany królem większością głosów, ale wieść o zbliżeniu się wojsk rosyjskich skłoniła część wyborców do opuszczenia pola elekcyjnego. 5 października 1733 r. obwołali oni królem elektora saskiego, który przyjął imię August III.

Leszczyński wycofał się do Gdańska, gdzie oczekiwał na francuskie posiłki. August III koronował się na Wawelu 917 I 1734 r.). Francja przysłała niewielką ekspedycje morską. Nie pomogło to bo w czerwcu 1734 r. Gdańsk skapitulował, a Leszczyńskiemu udało się uciec.

Wystąpienie Austrii przeciwko Leszczyńskiemu dostarczyło Francji pretekstu, aby wypowiedzieć cesarzowi wojnę (10 X 1733). Francuzi zajęli Lombardię, Mediolan, a sojusznik Hiszpania Sycylie i Neapol. Austria rozgoryczona neutralnością Anglii rozpoczęła pertraktacje z Francją. Francja i Anglia podpisały w Wiedniu przymierze pokojowe (5 X 1735 ). Na mocy, którego Leszczyński miał zostać tytularnym królem Polski, a w zamian za utracone królestwo, miał otrzymać Księstwo Lotaryngii, które po jego śmierci miało przejść na Marię jak jej spóźniony posag, a więc zostać włączone do Francji.

99. Rozwój nauk ścisłych w II połowie XVIII w.

W XVIII w. położono podwaliny pod nowożytne nauki ścisłe, ale dopiero w połowie XVIII w. nauki te szeroko przeniknęły kulturą europejską. Ważny jest aspekt ilościowy, wyjście nauki z wąskiego grona wtajemniczonych, wyciągnięcie wniosków z odkryć poprzedników, koordynacja badań, upowszechnienie i popularyzowanie wniosków, doskonalenie i seryjna produkcja aparatury naukowej.

W XVIII w. powstał teleskop, mikroskop, pompa powietrzna do wytwarzania próżni, zegar wahadłowy, pierwsze aparaty do wytwarzania prądu elektrycznego, pierwsze barometry i termometry. Trzech uczonych opracowało trzy typy precyzyjnych termometrów ze stałą skalą: Niemiec G. Daniel Fahrenheit (1724), Francuz R. A. Ferchauld de Reaumur (1730) i Szwed A. Celsius (1742). W latach 1745-1746 fizyk holenderski Pieter van Musschenbroek i niemiecki amator E. J. von Kleist wynaleźli aparat pozwalający gromadzić ładunki elektryczne i wywołać stosunkowo silne wyładowania (tzw. butelka lejdejska). W XVIII w. uczeni nie musieli już konstruować aparatury, ale mogli nabywać wyroby seryjne o bardzo wysokiej jakości (warsztaty Jana van Musschenbroek - brat Pietera - oraz Ang. Adamsowie i Dollondowie). Włosi mieli starą tradycję w zakresie wyrobu szkieł optycznych.

Holandia, która wydała A. van Leeuwenhoeka i J. Swammerdama, była kolebką obserwacji mikroskopowych, mających za przedmiot zarówno świat owadów i drobnoustrojów, jak i badania wnikające w fizjologię człowieka.

Matematyka, mechanika i astronomia weszły w XVIII w. jako w pełni już metodyczne ukształtowane nowożytne nauki.

Nową epokę w dziejach matematyki otwarło wynalezienie rachunku różniczkowego przez Newtona i Leibniza. Na czyste wody wyprowadzili leibnizowską matematykę Szwajcarzy. Twórcami jej byli bracia Bernoulli: Jakob i Johann. Prócz tych dwóch znakomitych matematyków rodzina Bernoulli wydała jeszcze wielu wybitnych matematyków. Wśród nich był Euler.

Matematyka zawdzięcza Eulerowi bardzo wiele twierdzeń, definicji i oznaczeń oraz zapoczątkowanie takich działań, jak teoria równań różniczkowych, funkcje specjalne, szeregi trygonometryczne, analityczna teoria liczb, geometria różniczkowa. Największy wpływ na rozwój tej nauki wywarł dzięki napisanym podręcznikom geometrii analitycznej, rachunku różniczkowego i rachunku całkowego.

Maupertuis, w latach 1736-37 przeprowadził w Laponii pomiary geodezyjne potwierdzając tezę Newtona o spłaszczeniu ziemi przy biegunach. W historii nauki zapisał się on jednak przede wszystkim jako twórca "zasady Maupertuisa" (zasady najmniejszego działania) sformułowanej w 1747 r. D'Alembert sformułował zasadę sprowadzającą zagadnienia dynamiczne do statycznych.

W dziedzinie matematyki i fizyki jednym z najgłębszych umysłów był chorwacki jezuita, R. J. Boskovic, który był prekursorem teorii względności i twórcą matematycznego modelu materii wydedukowanego z praw mechaniki.

W Anglii rozpowszechniły się badania kosmosu, do którego zastosowano udoskonalone teleskopy i newtonowską "mechanikę nieba". Znakomitym astronomem był E. Halley, który w obserwatorium w Greenwich odkrył istnienie ruchów własnych gwiazd (1718) i obliczył orbity komet. J. Bradley, odkrywca aberracji świata i nutacji osi ziemskiej (1737) od 1750 r. prowadził obserwacje położeń gwiazd dla wyznaczenia stałych aberracji i nutacji. Francuski matematyk i astronom Alexis Claude Clairaut, opracował teorię ruchu księżyca.

W dziedzinie fizyki poza mechaniką nie było powszechnej zgody ani poczucia pewności. W optyce korpuskularno-falowa teoria Newtona nie zyskała uznania. Bardziej jeszcze niepewne było rozeznanie w akustyce. Obserwowano wpływ wiatru i temperatury na rozchodzenie się głosu, ale teoria pozostawała nader niejasna. W studium empirycznym znajdowała się znajomość budzących sensację i całkowicie niezrozumiałych zjawisk elektrycznych.

Drogą eksperymentów nauczono się gromadzić ładunki elektryczne, rozróżniono dobre i złe przewodniki prądu (Stephen Gray), wywoływano wstrząsy i iskry; stwierdzono, że iskrami tymi można zapalać. Ch. Dufaya, francuski botanik odkrył zjawisko przyciągania i odpychania naelektryzowanych przedmiotów, z czego wyciągnął wniosek o istnieniu dwóch elektryczności, które nazywał "żywiczną" i "szklaną". Amerykanin B. Franklin, ok. 1750 r. dostrzegł iż rzekome dwie elektryczności, które występują w jednym "fluidzie", którego nadmiar w naelektryzowanych ciałach określił jako zjawisko dodatnie (dawna "elektryczność szklana"), niedomiar jako ujemne (dawna "elektryczność żywiczna"). Franklin ustalił również tożsamość elektryczności wytwarzanej laboratoryjnie przez tarcie i elektryczności w atmosferycznej, konstatując, iż piorun jest potężną iskrą elektryczną. Praktycznym następstwem tego odkrycia było skonstruowanie przez Franklina piorunochronu (1752).

Największym po Eulerze matematykiem był J. L. Lagrange, twórca rachunku wariacyjnego i mechaniki teoretycznej. P. S. Laplace, w dziejach matematyki zapisał się rozwinięciem teorii równań różniczkowych i stworzeniem rachunku prawdopodobieństwa jako samodzielnego działu matematyki. G. Monge był twórcą nowoczesnej geometrii wykreślnej. L. Carnot zajmował się rachunkiem nieskończonościowym i geometrią rzutową. Francuscy matematycy u schyłku XVIII w. osiągnęli najwyższy poziom zarówno w zakresie teorii, jak praktycznych zastosowań inżynieryjnych.

O W. Herschelu, mówiono, iż " podwoił rozmiar świata", gdyż odkrył planety Uran (1781), po czym odkrył jej księżyce (1787) i księżyce Saturna (1789). Nade wszystko jednaka był twórcą nowoczesnej astronomii gwiazdowej. Badał rozmieszczenie przestrzenne i ruchy własne gwiazd, określił kształt Galaktyki (1784), katalogował gwiazdy podwójne, mgławice i gromady gwiazdowe. Katalogi Herschla zapoczątkowały znaczny rozwój atlasów astronomicznych. Dociekaniami nad mechaniczną równowagą wszechświata zajmowali się we Francji Lagrange, a zwłaszcza Laplace. Wykazał on stabilność układu słonecznego (1773) oraz układu Ziemia-Księżyc (1787).

Szkocki lekarz i chemik J. Black prowadząc badania nad procesami topienia i parowania rozróżnił ciepło i temperaturę, czego następstwem było przyjęcie kalorii jako jednostki pomiaru ciepła.

Pierwsze ilościowe prawo nauki o elektryczności sformułował w 1785 r. francuski oficer wojsk inżynieryjnych Ch. de Coulomb, na którego cześć jednostkę ładunku elektrycznego nazwano kulombem. Włoch A. Volta wynalazł maszynę elektrostatyczną (elektrofor) i kondensator płytkowy. Jego rodak L. Galvani zapoczątkował badania elektrofizjologiczne.

Wprawdzie za ojca nowożytnej chemii uważa się angielskiego uczonego z XVII w. Roberta Boylea, ale nauka ta jeszcze w połowie XVIII w. daleka była od wypracowania jasnej teorii i metody. Boyle słusznie uznał, że ogień nie jest pierwiastkiem i nie może być uważany za składnik materii, ale nie potrafił wyjaśnić procesu spalenia. Pod koniec epoki wystąpiła ekipa chemików, którzy skoncentrowali swe badania na substancjach gazowych. Black odkrył w 1756 r. dwutlenek węgla, a Cavendish - wodór (1765) oraz oznaczył skład wody (1783) i powietrza (1785), stwierdzając, że są one związkami chemicznymi. J. Priestley, był odkrywcą tlenku azotu, chlorowodoru, amoniaku, dwutlenku siarki i tlenku węgla. Ptiestley stwierdził również, że rośliny przyswajają dwutlenek węgla, czemu towarzyszy wydzielanie tlenu (1778). Carl Wilhalm Scheele odkrył tlen i zbadał skład powietrza (1777).

A. L. Lavoisier stwierdził: "przyroda nic nie tworzy z niczego i materia nie może ginąć". Wszystkie zjawiska chemiczne polegają na przemieszczaniu materii, która może zmieniać formę, nigdy nie zwiększając ani nie zmniejszając swej masy. Dla Lavoisiera najbardziej podstawowe znaczenie miało badanie procesu spalania.. J. van Ingenhousza odkrył proces wymiany gazowej między roślinami a atmosferą zwany fotosyntezą. Senebier pierwszy wprowadził termin fizjologia roślin. Równocześnie niemiecki botanik J. G. Koelreuter odkrył rolę owadów w zapylaniu kwiatów a dokonując krzyżówek różnych gatunków dał początek naukowej genetyce. Jego rówieśnik C. F. Wolff rozwinął swoją teorię epigenezy również w dziedzinie botaniki (stożki wzrostu).

Przełom dokonywał się w fizjologii zwierząt, za której "ojca" uchodzi, L. Spallanzani, który odkrył rolę plemnika i dokonywania sztucznych zapłodnień. Spallanzani w swych badaniach nad krążeniem krwi i procesem oddychania uznał, że oddychanie jest procesem spalenia oraz o ogromnej roli hemoglobiny.

J. B. Lamarck, zasłynął swą teorią ewolucji. Buffon, historyk natury podjął próbę obliczenia wieku ziemi na podstawie tempa tworzenia się warstw osadowych. Skonstruował on schemat sześciu epok liczących po 75 tys. lat. W kierunku badań empiryczno-opisowych i kartograficznych, mistrzem był J. E. Guettard, autor sławnej mapy mineralogicznej Francji (1778-1781). Ów praktyczno-inżynieryjny kierunek szerzył się w całej Europie, a zwłaszcza w krajach o rozwiniętym górnictwie. Teoria genezy ukształtowania skorupy ziemskiej zaprzątała jednak również uwagę najwybitniejszych geologów szwajcarskich, niemieckich i brytyjskich. Występowały wśród nich dwa zwalczające się kierunki: neptunizm (powstanie skał w środowisku wodnym) i plutonizm (wulkaniczne pochodzenie skał).

100) Polityka Anglii wobec Irlandii w XVII wieku.

Polityka Anglii wobec Irlandii charakteryzowała się dwoma słowami gwałt i przemoc.

W 1632 r. Stafford wyjeżdża do Irlandii, gdzie zostaje lordem - namiestnikiem. Jego celem było uspokojenie Irlandczyków i ściślejsze zespolenie ich z Anglią. Był jeszcze jeden cel Stafforda - umocnił i powiększał stałą armie królewską, która miała być podstawą rządów absolutystycznych króla.

W 1641 r. wybucha powstanie w Irlandii co było na rękę parlamentowi (rewolucjonistom) ponieważ armia będąca w Irlandii musiała zająć się miejscowymi sprawami. W sierpniu 1649 gen. Cromwell wylądował w Irlandii, aby jak to podano ukarać jej mieszkańców za powstanie z 1641 r. i za poparcie rojalistom angielskim. W gruncie rzeczy chodziło o ziemie irlandzką, o wywłaszczenie szlachty i chłopów. Zabrane grunty miały służyć jako zapłata za zasługi oficerów i żołnierzy armii Cromwella, reszta to zapłata długów parlamentu. Anglicy w tej zwycięskiej wyprawie dla siebie dali się poznać z wielkiego okrucieństwa walki w Irlandii trwały do 1652 r.

Irlandię i Szkocję połączono ścisłą unią polityczną i ekonomiczną pod powstanie Wielkiej Brytanii.

101) Problem irlandzki w polityce brytyjskiej w II połowie XVIII w.

panujący w Irlandii ucisk ekonomiczny i religijny zawsze powodował nasilenie buntowniczych poruszeń, kiedy Anglia znajdowała się w stanie wojny. Tak też było w czasie wojny o sukcesję austriacką i wojny siedmioletniej, kiedy to bandy biedaków terroryzowały angielskich lanlordów. Wystąpienia te nie robiły większego wrażenia w Londynie, ale w latach sześćdziesiątych XVIII w., potulny dotąd parlament irlandzki zaczął podnosić głowę. W tym momencie zarysowała się perspektywa ponad wyznaniowej solidarności irlandzkiej, która do pewnych granic i pewnego czasu mogła zjednoczyć ludność Irlandii przeciw polityce Wielkiej Brytanii.

Pierwsze ustępstwa to 1778 r. Przyznano katolikom pełne prawo do dziedziczenia dóbr i wbrew oporowi angielskich kupców wprowadzono ulgi dla angielskiego handlu. W 1779 r. wyłonił się problem inwazji francuskiej na Wielką Brytanię.

Irlandczycy podjeli bardzo dwuznaczną inicjatywę wzięcia obrony wyspy we własne ręce, aby odciążyć siły brytyjskie, powołano pod broń 40 tys. irlandzkich ochotników. Wkrótce groźba francuska przestała istnieć jednak ruch ochotniczy istniał i stał się siłą politycznego nacisku na Londyn. Irlandczycy zaczęli bojkotować brytyjskie towary. W parlamencie irlandzkim zaczęto głosić hasła niepodległości. W 1780 r. Lord North uczynił dalsze ustępstwa w sprawie irlandzkiego handlu. W 1782 r. zebrani na konwencji delegaci ochotników uchwalili iż parlament i sądownictwo irlandzkie ma być niezależne od angielskiego i że Wielka Brytania nie może krępować irlandzkiego handlu. Był to wręcz niepodległościowy program. Po upadku rządu Northa lord Rockingham zaakceptował wiele tych postulatów, zastrzegając, że sprawy polityki zagranicznej, obronności i handlu muszą pozostać pod kontrolą Londynu. Nowe ustawy zawierały wiele niejasności, które potem Anglicy interpretowali na niekorzyść autonomii Irlandii. Ubóstwo gęsto zaludnionej Irlandii było w znacznej mierze następstwem dyskryminacyjnej polityki gospodarczej Anglii. Na skutek tego ubóstwa Irlandia nie mogła stać się zbyt chłonnym rynkiem. Wkrótce po objęciu rządów Pitt objął w 1785 r. śmiały plan otwarcia dla irlandzkiego handlu wszystkich rynków imperium i utworzenia brytyjsko-irlandzkiej unii celnej. Jednak protest kupców i fabrykantów angielskich twierdzących iż robocizna w Irlandii jest o 20 % tańsza niż w Anglii zahamowała ten proces.

102) Bilans polityki rosyjskiej wobec Polski w II połowie XVIII wieku.

Piotr III dążył do zawarcia rosyjsko-pruskiego przymierza, w którym planowano m.in. uzgodnić politykę obu państw w sprawie kandydata na polski tron i poparcia udzielonego różnowiercom w Rzeczpospolitej. Ściśle z polskimi sprawami łączyła się ingerencja Piotra III w Kurlandii, na której tron postanowił przywrócić Birona, usuwając księcia Karola (syna Augusta III). Katarzyna II kontynuowała tę kurlandzką politykę, co oznaczało radykalne zerwanie Rosji ze starą tradycją popierania dynastii saskiej w Polsce. Przymierze rosyjsko-pruskie zostało podpisane w 1764 r.

Na skutek wycofania się w 1762 r. Rosji z antypruskiej koalicji przestał istnieć „system dworów cesarskich”, który przez kilkadziesiąt lat łączył Rosję i Austrię i określała międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej, podtrzymując unię polsko-saską. Sojusz „państw południowych” gwarantował nieangażowanie się Polski i jej neutralność. Po zerwaniu z Austrią, Rosja potrzebowała Polski. Swobodnego kwaterowania i aprowizowania swoich wojsk na terytorium Polski. Katarzyna II była zdecydowana uczynić z Polski uległego i użytecznego sojusznika Rosji. Sojusznik ten miał zastąpić Austrię w wojnie z Turcją. W tym celu należało wynieść na tron człowieka, który by wszystko zawdzięczał Rosji.

Prusy od dawna były najczulszym opiekunem polskiej anarchii żywiąc nadzieję, iż ten stan rzeczy doprowadzi z czasem do terytorialnego rozpadu państwa. Jednakże po wojnie siedmioletniej życzenia Katarzyny II były dla Fryderyka II wiążące. Upatrzonym przez Katarzynę II kandydatem na króla polskiego był stolnik litewski Stanisław Poniatowski (6 IX 1764).

Na sejmie w 1766 r. Rosja i Prusy zagroziły wojną w obronie liberum veto.

W 1767 r. zebrał się w otoczonej przez carskie wojska Warszawie sejm konfederacki. Kiedy część konfederatów z biskupem krakowskim Kajetanem Sołtykiem na czele wystąpił przeciw carskiemu ambasadorowi Rypinowi, ten odpowiedział brutalnymi represjami. Sterroryzowany sejm wyłonił delegację, która pracowała pod kierunkiem Rypnina i Podolskiego. Najważniejsze sprawy uzgadniano w Petersburgu z Prusami.

W marcu 1768 r. sejm przyjął nową konstytucję, która zagwarantowała Katarzyna II. Rosja zrezygnowała z regulacji i gwarancja obejmowała również integralność ziem Rzeczypospolitej. Podczas wojny rosyjsko-tureckiej austriacki kanclerz Kaunitz natychmiast wysunął projekt wykorzystania tej wojny w celu odzyskania Śląska. Miało się to dokonać drogą polubownego układu z Prusami, które zrywając z Rosją otrzymały by Prusy Królewskie i Kurlandię, a w zamian za to oddały by Austrii Śląsk. Tę samą myśl wysunięto we Francji. Państwa południowe próbowały więc rozbić „system północny”, przy pomocy Turcji i kosztem integralności terytorialnej Polski. Jednakże Franciszek II nie zamierzał zrywać z Rosją.

W 1772 r. Rosja dalej sprawowała kuratelę nad Rzeczpospolitą. Na mocy traktatu z 5 VIII 1772 r. została podzielona Polska. 30 IX 1773 r. sejm ratyfikował traktaty rozbiorowe.

Po 1773 r. znalazł się wyłącznie pod protektoratem Rosji.

103) Pierwsi trzej prezydenci USA - sylwetki i działalność.

Jerzy Waszyngton 1732-1799

Wódz naczelny w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych współtwórca i pierwszy prezydent tego państwa. W 1774-1775 delegat do Kongresu Kontynentalnego, który mianował go na na naczelnego wodza w wojnie kolonialnej z Wielką Brytanią. Stworzył Armie kontynentalną i na jej czele pokonał Brytyjczyków. W 1787 r. przewodniczył federacyjnej Konwencji Konstytucyjnej. 1789-1897 prezydent Stanów Zjednoczonych. Początkowo zachowywał neutralność w walce politycznej. Z czasem zaczął popierać federalistów.

John Adams 1735-1826

Jeden z przywódców amerykańskiej rewolucji 1774-1778. Delegat na Kongres Kontynentalny. Współautor Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych. 1778-1788 pełnił misje dyplomatyczne w Europie. Negocjował paryski traktat pokojowy 1783 r. W 1789-1797 wiceprezydent Stanów Zjednoczonych. W latach 1797-1801 prezydent Stanów Zjednoczonych z ramienia federalistów. Dążył do wzmocnienia władzy centralnej.

Tomas Jefferson 1743-1826

1775-1776 i 1783-1784 delegat do Kongresu Kontynentalnego. Autor Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych. W latach 1785-1789 poseł we Francji. Był głównym ideologiem partii Demokratyczno-Republikańskiej. Z jej ramienia w 1797-1801 wiceprezydent. 1801-1809 prezydent. Stopniowo odsuwał od władzy federalistów. W 1803 zaakceptował zakup francuskiej Luizjany i zainicjował badania dorzecza Missouri, prowadził politykę neutralności. Od 1797-1815 przewodniczący Amerykańskiego Towarzystwa Filozoficznego.

104) Polityka sąsiadów wobec spraw polskich w II połowie XVIII wieku.

Piotr III dążył do zawarcia rosyjsko-pruskiego przymierza, w którym planowano m.in. uzgodnić politykę obu państw w sprawie kandydata na polski tron i poparcia udzielonego różnowiercom w Rzeczypospolitej. Ściśle z polskimi sprawami łączyła się ingerencja Piotra III w Kurlandii, na której tron postanowił przywrócić Birona, usuwając księcia Karola (syna Augusta III). Katarzyna II kontynuowała tę kurlandzką politykę, co oznaczało radykalne zerwanie Rosji ze starą tradycją popieranie dynastii saskiej w Polsce. Przymierze rosyjsko-pruskie zostało podpisane w 1764 r.

Na skutek wycofania się w 1762 r. Rosji z antypruskiej koalicji przestał istnieć „system dworów cesarskich”, który przez kilkadziesiąt lat łączył Rosję i Austrię i określała międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej, podtrzymując unię polsko-saską. Sojusz „państw południowych” gwarantował nieangażowania się Polski i jej neutralność. Po zerwaniu z Austrią Rosja potrzebowała Polski. Swobodnego kwaterowania i aprowizowania swoich wojsk na terytorium Polski. Katarzyna II była zdecydowana uczynić z Polski uległego i użytecznego sojusznika Rosji. Sojusznik ten miał zastąpić Austrię w wojnie z Turcją. W tym celu należało wynieść na tron człowieka, który by wszystko zawdzięczał Rosji.

Prusy od dawna były najczulszym opiekunem polskiej anarchii żywiąc nadzieję, iż ten stan rzeczy doprowadzi z czasem do terytorialnego rozpadu państwa. Jednakże po wojnie siedmioletniej życzenia Katarzyny II były dla Fryderyka II wiążące. Upatrzonym przez Katarzynę II kandydatem na króla polskiego był stolnik litewski Stanisław Poniatowski (6 IX 1764 r.).

Na sejmie w 1766 r. Rosja i Prusy zagroziły wojną w obronie liberum veto.

W 1767 r. zebrał się w otoczonej przez carskie wojska Warszawie sejm konfederacki. Kiedy część konfederatów z biskupem krakowskim Kajetanem Sołtykiem na czele wystąpił przeciw carskiemu ambasadorowi Rypinowi, ten odpowiedział brutalnymi represjami. Steroryzowany sejm wyłonił delegację, która pracowała pod kierunkiem Rypnina i Podolskiego. Najważniejsze sprawy uzgodniono w Petersburgu z Prusami.

W marcu 1768 r. sejm przyjął nową konstytucję, która zagwarantowała Katarzyna II. Rosja zrezygnowała z regulacji granicy i gwarancja obejmowała również integralność ziem Rzeczpospolitej.

Podczas wojny rosyjsko-tureckiej austriacki kanclerz Kaunitz natychmiast wysunął projekt wykorzystania tej wojny w celu odzyskania Śląska. Miało się to dokonać drogą polubownego układu z Prusami, które zrywając z Rosją otrzymały by Prusy Królewskie i Kurlandię, a w zamian za to oddały by Austrii Śląsk. Tę samą myśl wysunięto we Francji. Państwa południowe próbowały więc rozbić „system północny” przy pomocy Turcji i kosztem integralności terytorialnej Polski. Jednak Franciszek II nie zamierzał zrywać z Rosją.

W 1772 r. Rosja dalej sprawowała kuratelę nad Rzeczypospolitą. Na mocy traktatu z 5 VIII 1772 r. została podzielona Polska. 30 IX 1773 r. sejm ratyfikował traktaty rozbiorowe.

Po 1773 r. Polska znalazła się wyłącznie pod protektoratem Rosji.

105) Społeczeństwo Europy wobec amerykańskiej wojny o niepodległość.

Francja początkowo była dość nieufna wobec amerykanów. Przecież byli to Anglicy. Francja i Hiszpania rywalizowała przecież z Anglią. Potem jednak zaczęli pomagać Amerykanom. Francja dużym wysiłkiem odbudowała flotę i szachowanie ewentualnych sojuszników Anglii. W ramach tej polityki było popychanie przez Francję, Turków i Polaków przeciw Rosji. Głównym sojusznikiem Francji była Hiszpania. Opinia francuska gorąco sprzyjała powstańcom. W 1775 r. Francja wysłała do Ameryki tajnych agentów, popierała wyjazdy oficerów i ochotników. Następnie zaczęto wysyłać pieniądze i broń.

W dniu 6 II 1778 r. został podpisany w Paryżu traktat przymierza francusko-amerykańskiego. W czerwcu rozpoczęły się walki floty angielskiej z francuską. Również Hiszpania przystąpiła do wojny. Kupcy holenderscy handlowali materiałami wojennymi z Amerykanami.

106) Rozwój nauki w okresie oświecenia - encyklopedyści.

Idea opracowania tzw. summy wiedzy nurtowała ludzi jeszcze w epoce Średniowiecza, ale dopiero w czasach nowożytnych podjęto próby stworzenia kompediów naukowych o czysto praktycznym przeznaczeniu. Konkretnych wzorców dostarczył i w tej sprawie „Wielki Wiek” - wiek XVII. W ostatnich latach tego stulecia ukazał się m.in. czterotonowy Słownik historyczno-krytyczny Pierre'a Bayle'a, francuskiego wolnomyśliciela mieszkającego w Holandii. Encyklopedyczny słownik Bayle'a miał na celu zarówno upowszechnienie wiedzy naukowej, jak i walkę z przesądami; był dziełem zaangażowanym światopoglądowo i spełnił funkcję propagandową. Tak rozumianą ideę encyklopedii wypełniono wkrótce nową treścią. Zamiast dzieł poświęconych głównie naukom humanistycznym (filozofii, historii, filologii) zaproponowano encyklopedię zawierającą informacje z zakresu techniki, ekonomi, nauk przyrodniczych. Do ułożenia takiej encyklopedii paryski księgarz zaangażował Denisa Diderota (1713-1784), mało jeszcze znanego literata i filozofa, oraz matematyka i fizyka Jeana d'Alemberta (wym.: daląber) (1717-1783), cieszącego się sławą i wpływami w paryskich salonach. Redaktorzy przeciągnęli do współpracy najwybitniejszych uczonych francuskich i zagranicznych, wśród nich Monteskiusza, Woltera, Rousseau.

Pierwszy tom francuskiej Encyklopedii, czyli rozumowego słownika nauk, sztuk i rzemiosł ukazał się w 1751 r. Całość zamknęła się w 28 tomach, do których dodano 7 tomów suplementów i indeksów. Opracowanie dzieła zajęło jego twórcom 34 lata, okres wypełniony nie tylko pracą, ale i walką o uratowanie wydawnictwa przed zakusami państwowej i kościelnej cenzury. Już bowiem po ukazaniu się tomu drugiego edycja została wstrzymana dekretem królewskim, a rozpowszechnianie wydrukowanych egzemplarzy zabronione. Tylko groźba przeniesienia redakcji „Encyklopedii” do Berlina skłoniła Ludwika XV do cofnięcia zakazu. Kilka lat później został przywrócony zakaz królewski, a dzieło potępione przez papieża.

Atakom na wydawnictwo Diderota i d'Alemberta towarzyszyło entuzjastyczne przyjęcie w kręgach „republiki literackiej” i rosnąca liczba abonentów w całej Europie. „Encyklopedia” okazała się wielkim sukcesem propagandowym Oświecenia i finansowym wydawców. Powodzenie to zawdzięczała zgodnej wymogiem czasów koncepcji, łączącej praktyczne informacje z zakresu techniki i nauki z filozoficznym komentarzem. Dzieło zostało zredagowane w duchu racjonalizmu, tj. rozumowego, krytycznego podejścia do tematu. Stanowiło pomnik wystawiony ludzkiej wiedzy i przedsiębiorczości; tchnęło optymizmem, niezachwianą wiarą w możliwości człowieka.

Oświeceniowa „summa” wiedzy praktycznej była przy tym niemal w całości dziełem amatorów, wysokiej klasy „dyletantów”, wspieranych nie przez uniwersytety, lecz salony literackie. Jako autorów werbowano ludzi z towarzystwa (w rodzaju polskiego magnata Michała Kleofasa Ogińskiego), ludzi często dalekich od naukowych pasji, wszakże dobrze znających dane zagadnienie.

„Encyklopedia” nie była wolna od różnych usterek i błędów, a nacisk położony w niej na technikę przemysłową i rolną powodował, iż podane informacje szybko się dezaktualizowały. Rozwój techniki okazał się szybszy od pracy redaktorów. „Encyklopedia” była też dziełem ocenzurowanym najbardziej radykalne treści przemycano „między wierszami”, za pomocą doboru cytatów itp. Ponieważ jednak adresowana była do wykształconego czytelnika, ten bez większego trudu odczytać mógł właściwe intencje autorów. Mimo tych i innych wad i kompromisów „Encyklopedia” pozostała największym dokonaniem epoki, symbolem Oświecenia.

107) Sytuacja wewnętrzna i międzynarodowa Holandii w latach 1748-1780.

W 1747 r. w Holandii restytułowano Stadhouderatu. W 1751 po śmierci Wilhelma IV Stadhouderem został jego syn Wilhelm V (trzyletni), regencje sprawowała jego matka Anna, księżniczka angielska. Po śmierci Anny regentem został Ludwik książę Brunszwicki.

W 1744 r. Holandia odmówiła sojuszu Anglii. Holendrzy stały się państwem neutralnym, co ułatwiło im handel i korzyści z wojny. W 1763 r. przyniósł ciężki kryzys w gospodarce holenderskiej. Holendrzy zamierzali powetować te straty i znów bogacić się na neutralności, gdy nadeszła wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Ale Anglia wypowiedziała im wojnę. W latach zmierzchu Republika Zjednoczonych Prowincji stawała się krajem coraz mniej kupiecko-rybackim, a coraz bardziej rolniczo-bankierskim. Był to wciąż kraj bardzo zamożny i kulturalny.

108) Szwajcaria w połowie XVIII wieku.

W połowie XVIII w. Szwajcaria weszła w okres pomyślnego rozwoju gospodarczego. Kraj ten stał się bardzo aktywnym ośrodkiem przemysłu tekstylnego, gdzie obok jedwabnictwa rozwinął się na wielką skalę przemysł bawełniany. Rządy kantonalne i elita intelektualna Szwajcarii najwięcej uwagi poświęcały rolnictwu. Starano się powstrzymać wychodźstwo Szwajcarów w postaci zaciężnych żołnierzy. Kraj obfitował w ręce robocze i zamierzano się uwolnić od konieczności importu zboża. Dzielono pastwiska i grunty gminne, obracając je w pola i sztuczne łąki. Na dużą skalę wprowadzono nowe uprawy: koniczynę, lucernę, kartofle. O intensyfikację rolnictwa troszczyło się Towarzystwo Ekonomiczne w Bernie, a także założone w 1762 r. Narodowe Towarzystwo Helwetyckie z siedzibą w Zurychu.

Powstanie tego Towarzystwa to ważna data w dziejach Szwajcarii. Jednoczyło ono protestantów i katolików oraz ludzi należących do grup językowych francuskiej i niemieckiej. Ideologią Towarzystwa był ponadkantonalny ogólnoszwajcarski patriotyzm w duchu tolerancji i Oświecenia. Najczynniejsi byli interesujący się głównie rolnictwem ekonomiści i lekarze-naturaliści, którzy obok pastorów stanowili najbardziej wykształcony i kulturalny element. Życie umysłowe Szwajcarii weszło w okres świetnego rozwoju, któremu w połowie stulecia patronowali Johann Jakob Bodmer i Albrecht Haller. Zwłaszcza wysoki był poziom szkolnictwa i medycyny, a Szwajcaria dostarczała całej Europie swe imponujące „nadwyżki” wysoko kwalifikowanych lekarzy, pedagogów i sekretarzy. W owym czasie odkryto też uroki alpejskiego krajobrazu i Szwajcaria zaczęła przyciągać coraz więcej turystów. Przybywało tu zwłaszcza wiele bogatej młodzieży, aby edukować się pod kierunkiem świetnych pedagogów i pastorów.

109) Anglia wobec wojny 13 kolonii o niepodległość.

Pierwsza faza konfliktu polegała na silnych restrykcjach jakie nałożyła Anglia na 13 kolonii. Była to tzw. ustawa stemplowa. Polegała ona na restrykcyjnej polityce celnej i skarbowej. W koloniach zawrzało. Rząd Angielski musiał wycofać się z tej ustawy, jednak zostawił podatek herbaciany co wzmogło tylko konflikt z koloniami.

W 1775 r. Kongres Kontynentalny skierował do króla Jerzego III stanowczą w treści petycję przerzucającą odpowiedzialność za rozwój wypadków na rząd i postępowanie parlamentu. Jak było do przewidzenia, Jerzy III nie chciał pertraktować z Kongresem, który uznał za ciało nielegalne i buntownicze.

110a. Literatura i publicystyka XVII i XVIII w.

Nazwa epoki, zapożyczona z terminologii sztuki (prawdopodobnie pochodzi od określenia perły nieregularnego kształtu “barocco”) pojawiła się we Francji w XVIII wieku jako termin estetyczny o intencji pejoratywnej (J. Burckhardt mianem tym określił tendencje w sztuce włoskiej końca wieku XVI, traktując je jako wynaturzenia reguł renesansu) i z taką intencją utrzymywała do 2 poł. XIX w. Dopiero badania dwudziestolecia doprowadziły do uwolnienia się baroku od kryteriów klasycystycznych, a tym samym uznania jego oryginalności. Inspiracje barokowe formowały się we Włoszech, skąd rozchodziły się na podzieloną Europę schyłku XVI wieku.

LITERATURA

Włochy utrzymały swoją centralną pozycje centrum kulturalnego na przełomie epok. W literaturze szczególną role spełniła twórczość dwu poetów, tłumaczonych i naśladowanych. Byli to Giambattista Marino i Torquato Tasso, a w życiu teatralnym przejmowane z Włoch wzory komedii dell' arte i opery, która jako gatunek ukształtowała się ok. 1600 (pierwszy, wybitnym jej twórcą jest Claudio Monteverdi). Obok Włoch ważnym ośrodkiem stała się Hiszpania. Już w XVI w. powstawały i przenikały do Europy dzieła mistyków hiszpańskich (Jana od Krzyża) prezentujących humanizm teocentryczny. Tendencje te wiązano z tradycja rodzimą, ludową, co najpełniej ujawniało się w rozwoju dramaturgii (Lope de Vega, Calderón de la Barca). W przemianach stylistycznych wielką rolę odegrał Luis de Góngora y Argote. Charakterystyczne jest zróżnicowanie narodowe literatury: rozkwit piśmiennictwa w językach ojczystych, zwrot zainteresowań ku własnej historii, tradycjom etnicznym, poszukiwaniu rodowodów. Wzmocnienie prestiżu państwa sprawiło, że dwory odgrywały kulturotwórczą role. Wzrosło znaczenie Francji. W 1635 r. Akademia Francuska stała się ośrodkiem kształtowania gustów, norm, ocen w duchu klasycystycznym. Z tej tradycji wyrosła twórczość: Pierre Corneille' a. Molié re' a, Jeana de La Fontaine' a, Nicolasa Boileau.

Konceptyzm - pierwszy chronologicznie i podstawowy dla całego prądu kierunek kładący nacisk na wymyślną doskonałość języka poetyckiego i zarazem subtelność. Zakładał umiejętność stosowania złożonych technik wypowiedzi poetyckiej dla oddania złożonych prawd poznawanego życia i artystycznych doznań wypowiadającego się podmiotu; uwydatniał zarówno tak harmonijne jak i sprzeczne związki pomiędzy rozmaitymi zjawiskami; sprawiał, że poezja stawała się intelektualną i zarazem zmysłową. Jednym z pierwszych teoretyków kierunku był jezuita Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640) zaliczany do najsławniejszych poetów łacińskich, wykładowca i autor rozprawy “O puencie i dowcipie”. W niej to właśnie zdefiniował pojęcie zasadnicze dla konceptyzmu: “acutum”, tj. puentę jako “zgodną niezgodność lub niezgodną zgodność” (powiedzenie celne i lapidarne, skupiające znaczenia pozornie sprzeczne, a przecież znakomicie się uzupełniające”). Konceptyzm w czystej postaci uprawiało niewielu poetów, z których najwybitniejszym był Jan Andrzej Morsztyn. Styl ten, powszechnie w Europie występujące, na gruncie polskim nie tylko wzbudził zainteresowanie pisarzy eksperymentami stylistycznymi, ale połączywszy się z miejscowymi upodobnieniami estetycznymi, utworzył najpowszechniejszy, najszerszy nurt i styl w polskim baroku - sarmatyzm, o piśmiennictwie bardzo zróżnicowanym, od prawdziwego mistrzostwa (jak w twórczości Wacława Potockiego) po osobliwe skojarzenia nie w najlepszym guście.

Sarmatyzm - formacja kulturowa wykształcona w końcu XVI w. i trwająca do połowy XVIII w., obejmująca ideologie, obyczajowość, sztukę i literaturę szlachty polskiej. Wiąże się z tzw. mitem sarmackim o pochodzeniu Polaków od starożytnego plemienia Sarmatów, niezwykle “uczenie” uzasadnianym w łacińskich dziełach m.in. Aleksandra Gwagnina (1578), Macieja Stryjkowskiego (“Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi” 1518), Stanisława Sarnickiego (1587) . Niezależnie od uczonych wywodów w tej mierze ukształtowały się wspólne dla świadomości barokowej przekonania:

• pojęcie narodu ogranicza się właściwie do szlachty,

• naród sarmacko-szlachecki wywodzi się od rodów starożytnych (stąd spekulacje rodowe w herbarzach),

• wartości człowieka decyduje przede wszystkim dawność rodu, bo właśnie rody dziedziczą i podtrzymują stare wzory kultury (stąd kult dziedzictwa i tradycjonalizm, a z czasem niechęć do wszelkich nowinek)

Marinizm - nazwa nurtu od imienia jego twórcy Giambattisto Marino (poeta włoski XVI/XVII w.) poezji światowych rozkoszy (opis urody życia). Marino choć pisywał i utwory religijne, był przede wszystkim poeta zmysłowej rozkoszy. Za szczególne tworzywo poezji uważał doznania zmysłowe; wrażliwość zmysłów była dla niego doświadczeniem duszy, składała się na wizję świata, sensualistyczną (doświadczalną, wynikającą z doznać zmysłowych) materię fikcji literackiej. Uznawał, że poezja winna zaskakiwać czytelnika niezwykłymi operacjami językowymi: metafor, szokujących paradoksów, zestawień antytetycznych, oryginalnych epitetów, śmiałych porównań.

Gongoryzm (kultyzm) - podstawowy kierunek poezji baroku hiszpańskiego reprezentowany przede wszystkim przez Luisa de Gongora y Argote (1561-1627), stąd nazwa. Charakteryzuje się niezwykłym słownictwem, powstającym często z przekształcenia słów greckich i łacińskich, kładł główny nacisk na szeroko rozbudowane konstrukcje metaforyczne, pełne niezwykłości i zaskakujących niespodzianek Ulubionym środkiem wyrazu były ciemne aluzje, z trudem dające się rozszyfrować.

Manieryzm - kierunek ukształtowany w literaturze włoskiej wieku XVI stanowiący etap pośredni pomiędzy renesansem a barokiem. Dążył do wyrafinowania formalnego, dekoracyjności, wprowadzał wątki fantastyczne, kładł nacisk na ekspresyjność. W zakresie literatury reprezentowała go epika T. Tassa

Pré ciosité (wykwintność) - tendencja w literaturze francuskiej 1 poł. XVII w., odmiana baroku, bliska konceptyzmowi i marinizmowi., a związana ze środowiskiem dworskim. Głównymi jej wyznacznikami była: elegancja, wykwintność, subtelność, wirtuozeria formalna. Utwory poetyckie miały głównie charakter okolicznościowy i wiązały się z konkretnymi wydarzeniami towarzyskimi.

Klasycyzm - prąd literacki, którego pierwsze objawy wystąpiły w XVI w. we Włoszech, zaś okres największego rozkwitu przypada na XVII w, szczególnie we Francji. Kierunek programowo nawiązujący do antycznej teorii poezji, co w dramaturgii związane było z powrotem do zasady trzech jedności i koniecznością jasnego i precyzyjnego sformułowania tematu. Ten zaś winien podejmować kwestie przeżyć człowieka ukazanych zgodnie z Arystotelesowskim mimesis I dobrego tonu. Bohaterowie dramatu winni wywodzić się z elitarnych kręgów społecznych a doniosłym zdarzeniom musi odpowiadać wysoki styl.

Twórcy klasycyzmu ukazując wzruszenia i namiętności starali się je przeanalizować i wytłumaczyć zgodnie z zasadami racjonalizmu.

W kulturze polskiej wyróżniamy:

• wczesny barok (prebarok) od roku 1580 po 1620

schyłek panowania Stefana Batorego (1576-1586) i większa część panowania Zygmunta III Wazy (1587 - 1632); jest to czas poszukiwań i zróżnicowania kierunków poezji.

w 1581 r (jeszcze a życia Kochanowskiego) umiera Mikołaj Sęp-Szarzyński, w którego twórczość świadczy o zetknięciu się z estetyką i problematyka baroku;

inspiracje trydenckie zaważyły na odnowieniu tradycji średniowiecznych (np. “Żywoty świętych” P. Skargi);

w 1612 umiera Piotr Skarga;

w 1618 ukazuje się drukiem przekład utworu włoskiego poety Torquata Tassa “Gofred abo Jeruzalem wyzwolona”, dzieło bratanka mistrza z Czarnolasu, Piotra Kochanowskiego (zmarł w 1620 r.)

• pełny barok 1620 - 1670.

Na czasy następcy Zygmunta, jego syna Władysława IV, przypadł krótki rozkwit kultury barokowej

rozwija się proza a z nią romans;

“Merkuriusz Polski” zapoczątkowuje dzieje prasy polskiej.

na dworze króla Władysława IV powstaje i utrzymuje się teatr;

W połowie wieku następuje kryzys będący wynikiem wojen toczonych w latach 1648-1660, które zachwiały podstawami państwa i osłabiły pozycje międzynarodową Polski, dochodzi do walk bratobójczych (rokosz Lubomirskiego). Wszystkie te okoliczności nadały barokowi polskiemu cech “kultury sarmackiej”, której szczytowy rozkwit nastąpił w 2 poł. XVII w, zwłaszcza w czasach panowania Jana III Sobieskiego (1647-1696)

• późny barok obejmujący lata 1670 - 1730

Okres zamykający polski barok to tzw. “czasy saskie” (nazwa od panowania Augusta II Mocnego i Augusta III z saskiej dynastii Wettynów). Jest to epoka kryzysu i zamierania dawnych wzorów i instytucji, a także powstawania nowych idei (tu szczególnie ciekawa postawa i twórczość króla Stanisława Leszczyńskiego, panującego w l. 1704 - 1710 i powtórnie w l. 1733 - 1734, piszącego zaś i czynem urzeczywistniającego swe myśli głównie wtedy, gdy rządził Lotaryngią oraz nowych wzorów estetycznych jak np. rokoko za Augusta III.

Zmierzch baroku przypada mniej więcej na lata trzydzieste XVIII wieku, jednak żywotność tego prądu widoczna jest przez całe stulecie.

Po roku 1700, gdy zmarli najwybitniejsi poeci, doszło do ogólnego obniżenia rangi i społecznej funkcji literatury, natomiast rozwinął się społeczny popyt na publicystykę Z tego nurtu zrodzą się początki ruchu oświeceniowego w latach trzydziestych XVIII.

Pierre Corneille - (1606-1684) przedstawiciel XVII-wiecznego klasycyzmu francuskiego, zwany ojcem teatru francuskiego. Młodość i najbardziej twórcze lata Corneille' a przypadły na okres rządów “szarych eminencji” kardynałów: Richelieu i Mazariniego, a zarazem poczynań frondy, co bez wątpienia maiło wpływ zarówno na osobowość poety, jak i jego późniejszą działalność literacka. Twórczość dramaturga zamyka się w trzech okresach:

• pierwsze komedie (1629-37) - obyczajowe obrazki współczesnego życia Paryża,

• wielkie tragedie (1637-52): “Cyd”, “Medea”, “Śmierć Pompejusza”, “Kłamca”, “Cynna”, “Herakliusz”, gdzie po mistrzowsku ukazuje głębokie konflikty psychologiczne i moralne bohaterów, którzy musza dokonywać wyborów pomiędzy obowiązkiem a uczuciem, obrażona ambicja i miłością własna, racją stanu a uczuciem, a także problemy moralne związane ze zdobywaniem władzy za cenę honoru, drogą podstępu i przemocy,

• ostatnie tragedie (1652-74) - dramaty o tematyce zaczerpniętej z historii Rzymu i Grecji.

Do najwybitniejszych dzieł francuskiego dramaturga należy “Cyd”. Jego historyczny pierwowzór, Ray Diaz de Bivar (nazywany przez Arabów Cydem), bohater narodowy Hiszpanii żył w XI w. Był wodzem naczelnym króla Kastylii. Popadłszy w niełaskę zorganizował prywatna armię i na własną rękę prowadził wojny nie tylko z Maurami, ale i swymi rodakami. Na pewien czas przyjął nawet służbę u emira w Saragossie. Pod koniec życia zdobył Walencję, którą rządził do śmierci Biografie tego bohatera obrosły legendy, m.in. mówiąca o dramatycznych okolicznościach jego małżeństwa, którą wykorzystał Corneille Cyd ucieleśniał rycerski honor, a francuski klasyk nadał mu cechy ideału, którym żyli ludzie XVII w.: rozum, nieugięta wolę i bezgraniczną odwagę.

Tytułowy bohater dramatu jest młodzieńcem o ujmującej urodzie, znakomitym pochodzeniu i wyjątkowych zaletach charakteru. Ojca darzy wyjątkowym szacunkiem, a honor stanowi dla niego wartość najwyższą. Obowiązek zemsty za śmierć własnego ojca nakazuje mu zabicie ojca ukochanej Chimeny. Przezywa chwile rozpaczy, bólu i rozgoryczenia, ale podejmuje z pełną determinacją decyzją, przekonany o jej słuszności.

Molier (1622-1673)a raczej Jan Baptysta Poquelin, bo tak brzmiało jego prawdziwe nazwisko obok Boileau, La Fontaine' a i Racine' a należy do najwybitniejszych twórców europejskiej literatury i teatru wieku XVII. Mówi się, iż Molier “...odkrył w teatrze nową potęgę, jedną z największych jakie istnieją, mianowicie możliwość zabijania śmiechem, śmiechem brzmiącym ze sceny. W ręku Moliera komedia staje się satyrą, jedną z najgwałtowniejszych, najcelniejszych jakie istnieją”

Stworzył typ komedii klasycznej; komedii charakterów wyposażonej w głęboką prawdę psychologiczna i obyczajową. Takim utworem jest “Świętoszek” - mistrzowskie studium postaci, które mimo iż wpisane w klimat i scenerię XVII w., stanowią typy uniwersalne dla każdej czasoprzestrzeni.

Akcje umieścił w środowisku mieszczańskim i to ono właśnie stało się przedmiotem wnikliwej analizy, sama zaś intryga - dość prosta, chociaż nie pozbawiona swoistej dramaturgii, jest jedynie pretekstem do ukazania ułomności ludzkiej natury Centralna postacią utworu jest Tartuffe -s szalbierz i hipokryta, który podstępem wkradła się do domu Orgona, ujmując go woja fałszywą religijnością. Autor nie od razu zapoznaje czytelnika z tą postacią, buduje wiedzę o nim stopniowo, najpierw za pośrednictwem wypowiedzi poszczególnych domowników. Kreślą one dość karykaturalny, satyryczno-humorystyczny wizerunek Tartuffe' a - wielkiego próżniaka i obłudnika, któremu bliższe są ziemskie przyjemności niż deklarowane wartości religijne Sam bohater do akcji wkracza dopiero w III akcie. Świętoszek wprowadza konflikt pomiędzy Orgonem a resztą rodziny. Naiwny i prostoduszny mieszanin staje się przedmiotem manipulacji przybysza Nie zauważa, że ten próbuje uwieść mu żonę i chce ożenić się z córką, aby zawładnąć majątkiem. Dopiero sprytny fortel Elmiry odsłania przed nim prawdziwe oblicze “świętoszka”. Pełnej demistyfikacji dokonuje król, który ujawnia, że Tartuffe jest od dawna poszukiwanym przestępcą

Autor zrezygnował z przesadnego komizmu, wypełniając nim przede wszystkim dwa pierwsze akty. Mamy więc tu: — komizm słowa (cięte, ironiczne wypowiedzi Doryny; często powtarzane przez Orgona słowo “Biedaczek” określające Tartuff' a i powiedzenie “Co niebo nakaże” ujawniające jego ślepą ufność w Boże wyroki); — komizm postaci (spotęgowane głównie w osobie Tartuffe' a i Orgona wskutek zabiegu hiperbolizacji cech charakteru), —

komizm sytuacji (scena, w której ukryty pod stołem Orgon obserwuje, jak “świętoszek” próbuje uwieść Elmirę).

Niemniej jednak autor wzmacnia nastrój grozy, co służy przesłaniu utworu, który przede wszystkim ma przestrzegać przed bezgraniczna ufnością, nawet wobec osoby, która zdaje się być uosobieniem żarliwej wiary. Utwór ponadto obnaża zakłamanie i bigoterię, ostrzem satyry dotyka ludzi naiwnych, łatwowiernych i po prostu głupich.

Nazwa “oświecenie” wywodzi się od prastarej i rozpowszechnionej w różnych kulturach metafory światła. Nazwa powstała w Niemczech i już od XVIII wieku rozpowszechniła się w całej Europie. W Anglii używano nazwy “wiek rozumu”, we Francji - “wiek filozofów”.

Kultura oświecenia rozwijała się w Europie w XVIII i na początku XIX stulecia.

W Polsce zwykło się datować na pocz. XVIII w. - panowanie Augusta III, poprzez czasy Stanisława Augusta i pierwsze ćwierćwiecze po utracie niepodległości).

wczesne oświecenie (1730 - 1764), okres przedstanisławowski, ostatnie przejawy baroku współegzystują z nowymi tendencjami. Zaczątki myśli oświeceniowej pojawiają się w stolicy, gdzie docierają za pośrednictwem pisarzy kształconych na uniwersytetach zagranicznych. Do polski przenikają echa klasycyzmu. W tym czasie powstają pierwsze instytucje będące zapowiedzią przemian reformatorskich:

Collegium Nobilium (w 1740 r. uczelnię zakłada pijar, Stanisław Konarski. Zadaniem instytucji było kształcenie nowego pokolenia Polaków, przygotowanego do przeprowadzenia przebudowy państwa. Konarski dobrał wykształconą kadrę nauczycielską, wprowadził nowe metody nauczania, rozszerzył program m.in. o historię, prawo, ekonomię, nauki ścisłe oraz ograniczył łacinę na rzecz języka polskiego. Działalność szkoły utorowała drogę późniejszemu powstaniu Komisji Edukacji Narodowej.)

Biblioteka Rzeczypospolitej (pierwsza biblioteka przeznaczona do uzytku publicznego, a założona w 1747 r. z inicjatywy braci Załuskich, Józefa, Andrzeja i Andrzeja Stanisława. Biblioteka spełniała role ośrodka umysłowego, a także stanowiła warsztat pracy dla wybitnych twórców epoki oświecenia)

klasycyzm stanisławowski (1765-1787) - czas rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego

W tym czasie tworzą najwybitniejsi twórcy epoki, a działania zmierzające do reformy ustroju państwa polskiego przybierają na sile, owocując m.in. utworzeniem licznych instytucji życia społecznego i kulturowego:

czasopismo “Monitor” (redagowane na wzór angielskiego “Spectatora” ukazywało się w Warszawie w l. 1765-85. Obok przekładów drukowano w nim eseje, felietony, artykuły pisane przez Krasickiego i Bohomolca. Na łamach pisma walczono o religijną tolerancję i postulowano hasła europejskiego racjonalizmu)

Szkoła Rycerska (gen. Adam Kazimierz Czartoryski w 1765 zakłada szkołę zwana również Korpusem kadetów, której celem było kształcenie kadry oficerskiej, Zbiór zasad, które miały przyświecać wychowaniu młodzieży, zawarty został w “Katechizmie kadeckim”)

teatr publiczny 19 listopada 1765 r w Operalni zainaugurowano premierą sztuki J. Bielawskiego “Natręci” (pzreróbka z Moliera) otwarcie sceny polskiej.

Klasycyzm stanisławowski dzieli się na:

1765 - 1773 (konfederacja barska, I rozbiór Polski): w publicystyce, literaturze i teatrze daje się zauważyć wzrost optymizmu oraz nadziei na uzdrowienie państwa;

ukazują się “Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, nieoficjalny organ prasowy “obiadów czwartkowych”. Redaktorem był A. Naruszewicz, który wraz ze swymi współpracownikami starał się sformułować model oświeceniowej literatury polskiej

1774 - 1787: naznaczona została poczuciem rosnącego zagrożenia całkowita utratą niepodległości

kontynuowane są jednak niektóre reformy, m.in. szkolnictwa. W 1773 r. z inicjatywy króla zostaje utworzona Komisja Edukacji Narodowej, rodzaj ministerstwa oświaty. Powstanie tej instytucji było możliwe dzięki likwidacji zakonu jezuickiego. Komisja podjęła trud kształcenia kadry nauczycielskiej, unowocześniania programów nauczania i wydawania podręczników (powstało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych). Do szkół parafialnych, wydziałowych oraz uniwersytetów (Akademia Krakowska i Wileńska) wprowadzono język polski, zreformowano nauczanie retoryki i poetyki.

w 1779 przeniesiono teatr polski do budynku przy pl. Krasińskiego i tam, w Teatrze Narodowym, swoje sztuki wystawiali m.in. A. Czartoryski i Franciszek Zabłocki (“Fircyk w zalotach”)

1787 - 1795 jest to przede wszystkim okres obrad Sejmu Czteroletniego, insurekcji kościuszkowskiej oraz trzeci rozbiór Polski oznaczający upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej.

szczególnie intensywnie rozwija się teatr, którego najwybitniejszym twórcą był wówczas Wojciech Bogusławski, od 1790 dyrektor Teatru Narodowego. Wówczas maiły miejsce premiery takich sztuk jak “Powrót posła” J. U. Niemcewicza i Bogusławskiego “Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale”.

formułuje się w pismach politycznych nowy model państwa szlachecko-mieszczańskiego, rozwijają się ruchy republikańskie i jakobińskie, a poziom życia literackiego wyznacza działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej.

schyłek oświecenia (1795 - 1822)

W tym okresie klasycyzm współwystępuje z sentymentalizmem i pierwszymi przejawami romantyzmu. Charakter tego okresu wyznaczony jest świadomością utraty przez Polskę niepodległości oraz kształtowaniem się nowych prądów myślowych i literackich.

Już po trzecim rozbiorze Polski powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, którego członkowie, pozostając na stanowiskach konserwatywno-ugodowych i nie angażując się w politykę, dbali o zachowanie ciągłości tradycji narodowej. Z czasem działalność towarzystwa, które wykształciło dwa działy: Umiejętności (nauki przyrodnicze i technika) oraz Nauk (przedmioty humanistyczne i literatura) zaowocowała licznymi sesjami i publikacjami.

Nowe tendencje pojawiające się najpierw w Anglii końca XVII w., widoczne są przede wszystkim w rozkwicie nauk eksperymentalnych, przyrodniczych, w licznych odkryciach w tej dziedzinie, np. teorie rozszczepienia światła i przyciągania ciał Newtona.

W połowie stulecia centralnym ośrodkiem nowych trendów stała się Francja. Rozkwit klasycyzmu przypada na okres rządów Ludwika XIV (1660-80), zwanego Królem-Słońcem, który wsławił się powiedzeniem “Państwo to ja”. Kryzys zapoczątkowany jego rządami pogłębił się w latach następnych Kolejny król, Ludwik XV, znajdujący się pod przemożnym wpływem faworyt: Madame de Pompadour i Madame du Barry, nie zdołał uzdrowić państwa. Podobnie rzecz się miała za rządów Ludwika XVI. Nowe idee przybrały najpierw formy walki ideologicznej z absolutyzmem królewskim, dominująca rolą kościoła i ustrojem feudalnym, a potem przekształciły w przygotowania do przewrotu społecznego zakończonego wybuchem Rewolucji francuskiej 27 sierpnia 1789.

Główne idee

Wiara w możliwości naukowe poznania, kult “oświeconego rozumu” oraz wyzwolenie się spod dominacji Kościoła przyczyniły się w wieku XVIII do powstania wielu nurtów i prądów filozoficznych, określających nową świadomość człowieka, kształtujacych rozwój kulturalno-społeczny. Przy wielosci formujacych się wówczas idei daje się zauwazyć charakterystyczne dla nich nastawienie krytyczne (krytycyzm) wobec dotychczasowych dogmatów i wzorców oraz sposobów poznania. Celem nowej myśli filozoficznej było oswobodzenie człowieka z pęt svhematycznego, uwarunkowanego społecznie i historycznie myślenia nowatorskich koncepcji życia społecznego, opartego na porządku natury. Do najważniejszych nurtów należą:

racjonalizm

termin pochodzi od łacińskiego “ratio” - rozum. Za twórcę kierunku uważa się René Descartesa, zwanego Kartezjuszem, którego koncepcja wyłożona w słynnym studium “Rozprawa o metodzie” zapoczątkowała nowy okres w filozofii. Punktem wyjścia rozważań filozofa był sceptycyzm (zwątpienie wobec dotychczasowych metod poznania). Doprowadziło ono do znalezienia oparcia w ludzkiej myśli (“Cogito ergo sum” - parafraza augustiańskiego “Wątpię, więc jestem”) Poszukując nowej metody doskonałego poznania, filozof odwołał się do nauk matematycznych i stosowanej w nich analizy.

W ten sposób Kartezjusz uznał rozum za najwyższą instancję poznania rzeczywistości.

W 2 poł. XVII w. metodologia kartezjańska stała się niezwykle popularna, a do upowszechnienia jej przyczyniła się teoria Barucha Spinozy. Odchodząc od prezentowanego przez Kartezjusza dualizmu (rozdzielenie pierwiastka duchowego od materialnego) stał na stanowisku panteizmu, utożsamiającego Boga z przyrodą Według Spinozy rzeczywistość, nie mająca charakteru ani czysto materialnego, ani duchowego (monizm) poddana jest wiecznym prawom, wywodzącym się z natury Boga. Pogląd ten, wykluczający istnienie przypadku i wolnej woli nosi nazwę determinizmu.

Znaczącą role w umacnianiu filozofii racjonalistycznej odegrała również działalność Izaaka Newtona, fizyka, matematyka i astronoma, odkrywcy prawa powszechnego ciążenia, trzech zasad dynamiki i wynalazcy rachunku różniczkowego. Newton bowiem głosił teorię, że zasady matematyczne maja znaczenie dla nauk filozoficznych.

ateizm i deizm

Rozwój filozofii racjonalistycznej miał wpływ na zmianę poglądów dotyczących religii.

Deiści uznawali istnienie Boga, ale zakładali, i stworzył on świat, ale w jego sprawy nie integruje. Przyjmowali więc zasadność pewnych nakazów moralnych, wypływających z religia ale krytykowali fanatyzm i negowali objawienie. (D. Diderot, Wolter)

Ateiści czerpiąc z filozofii materialistycznych negowali istnienie Boga (P. Holbach)

empiryzm

Nurt, początkowo przeciwstawny wobec racjonalizmu, bo uznający, iż prawdziwe poznanie możliwe jest jedynie za pomocą obserwacji i doświadczenia, zapoczątkował w kulturze nowożytnej w XVII w. Franciszek Bacon. Odrzucił zasadność uprawiania nauki “czystej”, wskazywał na pragmatyczny (możliwy do wykorzystania) charakter wiedzy, którą należy zdobywać poprzez eksperymenty. Za najdoskonalszą metodę badawczą uznał indukcję (na podstawie danych doświadczalnych formułuje się ogólne wnioski). Teoria Bacona praktycznie zapomniana po jego śmierci, odżyła w wieku XVIII, stanowiąc przeciwwagę dla racjonalizmu, a w niektórych wypadkach ją uzupełniając.

Podstawy oświeceniowego empiryzmu stworzył Anglik, John Lock. Ten filozof uznał, ze każde poznanie, zarówno prawdziwe jak i błędne, ma charakter empiryczny, Umysł ludzki pojmował jako czysta, nie zapisaną tablicę (tabula rasa), którą wypełnia zdobywane w trakcie życia doświadczenie W ten sposób odrzucił kartezjańską teorię idei zrodzonych. Wiedza, twierdził, jest zawsze zdobywana, wrodzone są tylko władze umysłu. Zasługą Locke' a było to, iż położył nacisk na konieczność właściwego rozwoju człowieka i kształtowania jego umysłu w sposób jak najbardziej korzystny dla niego samego i całego społeczeństwa.

Empiryzm Locke' a znacząco wpłynął na rozwój myśli filozoficznej w Anglii. Jego następcami byli m.in. Berkley i Hume. We Francji nurt ten rozpowszechnił się dzięki Wolterowi.

sensualizm

U podstawa sensualizmu leży przekonanie, że jedynym źródłem wiedzy są zmysły. Nurt ten wywodzi się z filozofii Locke' a, a ugruntował się w pismach George' a Berkleya, twierdzącego, że istnieją tylko te rzeczy, których doświadczamy. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli skrajnego sensualizmu był Etion Bonneo de Condillac. Zakładał istnienie jedynie doświadczeń zewnętrznych, zaś rozumowi przyznawał jedynie bierną rolę w procesie poznania. W tym ujęciu filozofia zbliżała się do psychologii.

utylitaryzm

Utylitaryzm jest ideą, według której gwarantem szczęścia jest pożyteczność tego, co robimy. D. Hume zasadę tę sformułował, a przyjęła ją większość angielskich etyków. W XVIII wieku powszechnie uważano, że człowiek, dążąc do zaspokojenia interesu prywatnego, powinien równocześnie przyczynić się dla dobra ogółu. Etykę rozumiano jako “sztukę kierowania czynnościami ludzkimi tak, aby wytwarzały możliwie najwięcej szczęścia', szczęście pojmowano w kategoriach przyjemności, a to z kolei utożsamiano z korzyścią.

Utylitaryzm stworzył własną teorię ekonomiczną, polityczną i prawna. Zwolennicy “pozyteczności” znaczna rolę w oświecaniu umysłów ludzkich i wychowaniu przypisywali literaturze.

humanitaryzm

Wyrazem humanitaryzmu jest dbałość o zachowanie godności jednostki i poszanowanie jej prawa do wolności i równości. Idea ta korespondowała z szerzącą się krytyką ustroju absolutystycznego oraz żądaniem powszechnej tolerancji religijnej.

libertynizm

ruch umysłowy, nawiązujący do tradycji humanizmu renesansowego. Ukształtował się w XVII w. we Francji i silnie oddziaływał na kulturę Oświecenia Libertyni odrzucali wszelkie dogmaty, reprezentowali postawę laicką i wolnomyślicielską, charakteryzowali się swobodnym podejściem do norm obyczajowych, przyznając każdemu prawo wyboru odpowiadających muz zasad etycznych. Bliskie im były nastroje hedonistyczne.

idea powrotu do natury

Przeciwwagą dla utylitaryzmu i racjonalizmu, zakładających optymistyczną wizję człowieka i świata, była filozofia Jana Jakuba Rousseau. Autor m.in. “Umowy społecznej”, przeciwstawiał cywilizacji i kulturze, które zabiły w człowieku pierwotną naturalność, naturę. Według francuskiego myśliciela tylko w otoczeniu natury człowiek może być prawdziwie dobry, wolny i szczęśliwy. Rozwój cywilizacji zaś spowodował upadek moralności, zanik prawdziwych więzi międzyludzkich oraz powstanie nierówności społecznych. W związku z tym Rousseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie człowieka, które odbudowałoby w nim pierwotne, utracone zdolności i przygotowanie do życia w społeczeństwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy. Russoizm stał się podstawą rozwoju sentymentalizmu.

irracjonalizm

W końcowej fazie oświecenia pojawił się nurt przeciwny racjonalizmowi Zwolennicy irracjonalizmu zakładali możliwość pozarozumowego poznania rzeczywistości, a decydującą rolę przypisali: intuicji, natchnieniu, wierze, uczuciu i instynktowi

Nurty estetyczne

Klasycyzm

prąd kulturalny nawiązujący do dziedzictwa renesansu i tradycji kultury starożytnej i literatury francuskiej XVII w., którego pełny rozkwit przypadł na wiek XVII we Francji, czyli na czasy panowania Ludwika XIV. Po raz pierwszy tendencje charakteryzujące go pojawiły się już we Włoszech w XIV oraz w okresie renesansu we Francji w twórczości poetów grupy Plejada.

Termin “klasycyzm” pochodzi od łacińskiego przymiotnika oznaczającego “szkolny, uczniowski”. Pojęcie to stosować poczęto jako określenie wartościujące, dla nazwania najdoskonalszych poetów i artystów oraz w odniesieniu do twórców starożytnych. Klasyczną nazywano także sztukę i literaturę opartą na wzorach antycznych, cechującą się umiarem, harmonią, równowagą, spokojem i przeciwstawną wobec tendencji romantycznych.

Francuski klasycyzm wieku XVII wyrósł z zainteresowania sztuką antyczną i był związany z założeniami filozofii kartezjańskiej. Próby określenia reguł nowego kierunku zaowocowało powstaniem dzieł - zbiorów zasad sztuki poetyckiej, spośród których największą sławę zyskała “Poetyka” N. Boileau. Za najważniejszy cel sztuki uznane zostało dążenie do prawdy, czyli piękna poprzez korzystanie z wzorów antycznych i odtwarzanie natury. Postulat ten, znany jako arystotelesowskie mimesis (łacińskie imitatio), wyklucza w procesie twórczym rolę natchnienia i działania nie skrępowanej niczym wyobraźni. Ukazana w sztuce rzeczywistość winna cechować się harmonią, symetrią, ładem, umiarem i spokojem właściwym dla procesów intelektualnych.

Sztuce przypisano cele dydaktyczne i utylitarne, miała ona służyć edukacji społeczeństwa, jego wychowaniu i ogólnemu pożytkowi Autor ponosił wewnętrzną odpowiedzialność za swoje dzieło i nie mógł lekceważyć skutków moralnych własnej twórczości.

Obowiązująca poetyka normatywna przyjmowała zasadę trzech stylów w których ściśle określono hierarchię gatunków i obowiązujące w nich środki artystyczne:

wysokiego: bogactwo figur retorycznych, obrazowy, patetyczny język, duży ładunek emocjonalny. Oda, epos rycerski, tragedia;

niskiego: skromność środków obrazowania, prosty język. Satyra, bajka, poemat heroikomiczny, komedia)

średniego: umiarkowane ozdoby. Elegia, sielanka, poemat opisowy).

W tragedii powrócono do zasada trzech jedności.

Sentymentalizm:

nazwa tego prądu literackiego wywodzi się od tytułu powieści Laurenca Sterna “Podróż sentymentalna”. Filozoficznym podłożem kierunku były sensualizm i empiryzm. W obydwu kierunkach filozoficznych zainteresowania myślicieli kierowały się w stronę psychologii, co wpłynęło na zainteresowanie twórców literatury wnętrzem człowieka i jego przeżyciami osobistymi. Do upowszechnienia się nowego kierunku przyczyniły się poglądy i twórczość J. J. Rousseau Twórcy literatury sentymentalnej poddawali krytyce ówczesny feudalno-absolutystyczny ustrój, bohaterem utworów czyniąc przedstawicieli mieszczaństwa czy ludu. Przedmiotem zainteresowania pisarzy stało się życie wewnętrzne człowieka, analiza uczuć, ukazywanie prawdziwych więzi międzyludzkich: miłości, przyjaźni, relacji rodzinnych. Dogłębnej analizie psychologicznej towarzyszyło wprowadzanie realiów obyczajowych epoki oraz postulaty prostoty i czułości. Najwybitniejszymi realizacjami sentymentalizmu były m.in. “Nowa Heloiza”, “Emila” i “Wyznania” J. J. Rousseau

Rokoko

termin oznaczający “muszlę” pojawił się początkowo w sztukach plastycznych na określenie tendencji rozwijających się w Europie w latach 1720-1780, a następnie stosowany był w odniesieniu do zjawisk literackich, charakterystycznych zwłaszcza dla twórczości pisarzy francuskich za czasów panowania Ludwika XV. Okres ten odznaczał się porzuceniem dworskiego ceremoniału na rzecz kameralności, swobody życia towarzyskiego, przejawiającego się w atmosferze erotyzmu, słownego flirtu i zmysłowości. Filozoficznymi podstawami tego nurtu był epikureizm.

Twórcy rokoka traktowali literaturę jako grę, zabawę, nadrzędną rolę przypisując kategoriom dobrego smaku, wdzięku i elegancji. Nastrojowość i uczuciowość sentymentalizmu łączyli z motywami pasterskimi, co m.in. doprowadziło do powstania nowej odmiany sielanki., a motywy mitologiczne wykorzystywali w celach dekoracyjnych.

Na twórczość rokokową składały się głównie małe formy poetyckie: anakreontyk i epigramaty.

Pierwiastki rokoka można odnaleźć w twórczości pisarzy angielskich, włoskich, niemieckich i polskich.

Wolter - naprawdę nazywał się Franç ois Maria Arouet (1694-1778) i choć ukończył gimnazjum jezuickie to zasłynął jako niestrudzony propagator idei oświecenia, tolerancji religijnej, postępu cywilizacyjnego i technicznego, a także postulatu niezależności jednostki ludzkiej.

Pozostawił po sobie bogatą spuściznę literacką, w której poczesne miejsce znajduje powiastka filozoficzna.

Był współtwórca “Encyklopedii”, autorem “Słownika filozoficznego” i “Listów filozoficznych”.

“Kandyd, czyli optymizm. Dzieło przełożone z niemieckiego rękopisu doktora Ralfa” - ten przydługi tytuł stwarzał pewną mistyfikację, którą posłużył się autor, by uniknąć represji. Utwór wymierzony był przeciwko optymistycznemu nurtowi filozofii oświecenia, który reprezentowali Rousseau i Leibniz. Tytułowy bohater, o znaczącym imieniu (“candide” oznacza : uczciwy, poczciwy) i jego mistrz Pangloss są zwolennikami tej filozofii. Jednak perypetie bohaterów stają się konfrontacją ich poglądów w przykra rzeczywistością, w wyniku czego obydwaj raz po raz narażeni są nie tylko na śmieszność, ale i poważne niebezpieczeństwa.

Fabuła jest parodią opowieści podróżniczo-przygodowej, której znaczący zakończenie (Kandyd odnajduje ukochaną Kunegundę i postanawia ograniczyć swe życie do “uprawy własnego ogródka”) z całą bezwzględności podsumowuje niedorzeczności wyznawanych wcześniej poglądów.

Denis Diderot (1713-1784) był jedna z najbardziej znanych osobistości europejskiego oświecenia Za swe poglądy był wielokrotnie prześladowany i nawet oskarżany przed parlamentem. Jest autorem “Mysli filozoficznych” oraz niezwykle popularnej powiastki filozoficznej, zat. “Kubuś fatalista i jego pan” Jako redaktor naczelny (współpracownikami dzieła byli: Wolter, Montesquieu, d' Alambert, Buffon, Condillac, Marmontel, Helwecjusz, Turgot a przez pewien czas Rousseau) “Encyklopedii, albo słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł” najwolniej przyczynił się do powstania tego niezwykłego dzieła. “Encyklopedia” wydawana w latach 1751 - 1772, liczyła 28 tomów, nie licząc późniejszych uzupełnień. Znalazło się w niej wiele haseł będących świadectwem oświeceniowego racjonalnego spojrzenia na świat, władzę, politykę, stosunki społeczne. Stała się triumfem rozumu ludzkiego i najwymowniejszym symbolem epoki.

Jan Jakub Rousseau (172-1778) głosił postulaty ucieczki od degradującej człowikea cywilizacji i powrót do natury. W “Rozprawie o naukach i sztukach” przekonująco dowiódł, iż cywilizacja jest niemoralna, a nauka i sztuka skaziły obyczaje. Twierdził, iż najważniejszą cnotą człowieka jest prostota, panujący system społeczno-polityczny jest korzystny tylko dla uprzywilejowanej, zdemoralizowanej klasy rządzącej. Takie postawienie problemu sprawiło, że Rousseau stał się prekursorem ideałów rewolucji francuskiej. Konsekwentnie swoje poglądy potwierdził “Umowie społecznej - wizji nowego porządku, wypowiadając się bardzo krytycznie o monarchii, a z wielkim entuzjazmem o demokracji.

Powszechnie uważa się go za twórcę sentymentalizmu. Ogromne znaczenie w tej mierze ma opublikowana w 1761 r. “Julia, czyli Nowa Heloiza”. Utwór jest romansem napisanym w postaci listów (powieść epistolarna), dwojga kochanków: Julii i Saint-Preux, w którym na plan pierwszy wysuwają się uczucia, a pierwiastek emocjonalny wyraźnie góruje nad intelektualnym. Tekst nawiązuje do romansu średniowiecznego o mieszczance Heloizie i uczonym Abelardzie.

111) Francja pod rządami kardynała Mazariniego.

Politykę Richelieu kontynuował godny następca na stanowisku pierwszego ministra, Włoch z pochodzenia, kardynał Jules Mazarin (Julius Mazarini). Zręczny dyplomata, który doprowadził do zwycięskiego końca wojny z Hiszpanią (1658), stanął wobec najgroźniejszego w XVII w. wewnętrznego kryzysu we Francji. Niezadowolenie społeczne z polityki podatkowej rządu, opozycja szlachty wobec absolutystycznych ambicji obu kardynałów zaowocowały szeregiem buntów. Najpoważniejszy z nich w latach 1648-1653 objął uprzywilejowane grupy, które pociągnęły za sobą warstwy niższe. Tzw. fronda stanowiła zarazem ostatnią już próbę oporu przeciw rządom absolutnym. Hasło do rewolty rzucił parlament paryski, instytucja sądowa, do której zadań należała m.in. rejestracja edyktów królewskich i rozporządzeń rządu. Parlament paryski nie tylko że nie przyjął nowych rozporządzeń podatkowych kardynała Mazarina, lecz odpowiedział długim memoriałem, w którym domagał się poważnych zmian ustrojowych we Francji.

Sformułowane przez opozycję żądania godziły w takie filary absolutyzmu, jak nakładanie podatków bez aprobaty parlamentu paryskiego, działalność intendentów królewskich, aresztowania poddanych bez wyroku sądowego. W świetle tych postulatów aresztowanie na rozkaz Mazarina jednego z przywódców opozycji było jawnym wyzwaniem, które też opozycja podjęła. W sierpniu 1648 r. lud Paryża chwycił za broń i zamknął ulic miast barykadami. Parlament paryski przyznał sobie kompetencje przedstawicielstwa stanowego, tj. Stanów Generalnych, nie zwoływanych we Francji od 1614 r.

Fronda paryska zbiegła się z wojną domową w Anglii i straceniem Karola I Stuarta, króla Anglii. Przykład Anglików, którzy ustanowili w swym kraju republikę, mógł być zaraźliwy. Przestraszyło to parlament i szlachecką część opozycji. Parlament paryski skapitulował wobec żądań dworu (marzec 1649), ale wówczas hasło rewolty podjęła arystokracja. Tzw. fronda książąt, długotrwała i krwawa (rzeź urzędników miejskich w Paryżu, dokonana przez lud), zmusiła Mazarina do ucieczki z Francji. Dwór wraz z królową i młodocianym królem, Ludwikiem XIV, już wcześniej ewakuował się z Paryża. Mazarin nie poddał się jednak i zza granicy kierował nieprzerwanie walką z rebelią książąt.

Konflikty w łonie arystokracji, a zwłaszcza niepohamowane ambicje zwycięskiego wodza z czasów wojny trzydziestoletniej, księcia Conde (Kondeusza), ułatwiły kardynałowi zadanie. Wkrótce rozbity wewnętrznie obóz frondy poniósł klęskę i za cenę prestiżowych korzyści pogodził się z rządem.

112. RZESZA NIEMIECKA W XVIII WIEKU

Ludwik XIV kwestionując pierwszeństwo cesarza w Europie mawiał, że nie jest on suwerenem, lecz jedynie "kapitanem" republiki niemieckiej. Fryderyk II nazwał Rzeszę "republiką książąt". W istocie rzeczy niemiecki konglomerat pojmowany jako całość miał ustrój republikański, tak jak w wypadku wszystkich republik starego ładu tkwiący swymi korzeniami w średniowieczu. Dożywotnim zwierzchnikiem Rzeszy był elekcyjny cesarz. Habsburgowie byli tradycyjnie wybierani na to stanowisko, ale nie na zasadzie praw dynastycznych. Prawo wolnej elekcji dało o sobie znać w 1740 r. W zasadzie jednak owa elekcyjność, tak jak w ogóle funkcjonowanie naczelnych władz Rzeszy, stawała się coraz bardziej fikcyjnym przeżytkiem przeszłości.

W Ratyzbonie obradował permanentnie Sejm Rzeszy (Reichstag) składający się z trzech kolegiów: elektorów (3 duchownych i 6 świeckich), książąt (ok. 90 książąt świeckich i duchownych z głosami wirylnymi oraz ok. 140 prałatów, hrabiów i baronów, mających łącznie 6 głosów kurialnych) oraz miast wolnych (ok. 50). Kiedy tematem obrad stawały się sprawy religijne, nie głosowano w kolegiach, ale przedstawiciele członków Rzeszy dzieli się na dwa wyznaniowe zespoły ponadkolegialne: Corpus catholicorum i Corpus evangelicorum. Wykonaw­cą uchwał sejmowych był cesarz, ale ponieważ jego władza była nikła, więc i uchwały nie tyczyły spraw ważnych: podobnie było z najwyższym sądem Rzeszy (Reichskammergericht) urzędują­cym w Wetzlarze. Procesowano się wprawdzie dość chętnie, z tym jednak skutkiem, że zalegały tysiące nie rozstrzygniętych spraw. Historycy może jednak na ogół zbyt lekceważą fakt imienia owej ogólnoniemieckiej republiki, traktując ją niemal per non est. Ratyzbona była przecież terenem ciągłych kontaktów pełnomocników i "ucierania" różnych spraw, a strukturę Rzeszy wykorzystywano do akcji politycznych, jak to czynił pod koniec swojego panowania Fryde­ryk II, oczywiście w duchu antycesarskim. Ludzie starego ładu poświęcali dużo uwagi formalnościom prawnym. W kancelariach Rzeszy gromadziła się ogromna pisanina, a ustrój niemieckiej "republiki" był w XVIII w. przedmiotem wielu analiz historyczno-prawnych, w których bynajmniej nie zawsze lekceważono "to bezkształtne ciało podobne do potwora"

(określenie Samuela Pufendorfa). Istniały wreszcie w bezwładnej strukturze Rzeszy istotnie republikańskie enklawy, którymi były wolne miasta.

Jak wiemy, tendencją nowożytnego państwa było rozprzestrzenianie instytucji policyjnych i łamanie samorządów municypalnych (por. s. 105), które były ciałami mikrorepublikańskimi. W mniej lub bardziej autonomicznej postaci istniały one niemal wszędzie w Europie, np. w miastach królewskich w Polsce. Analogii z wolnymi miastami Rzeszy wypada jednak szukać nie w Krakowie czy Poznaniu, ale w Gdańsku. Niezależność wolnych miast Rzeszy była jeszcze większa. Podlegały one jedynie anemicznemu sejmowi w Ratyzbonie i dalekiemu cesarzowi, sąsiadujący zaś z nimi książęta byli równorzędnymi suwerenami. W obrębie swego władztwa terytorialnego książęta dążyli do podporządkowania sobie miast, tak jak wszyscy monarchowie ówczesnej Europy. Jednakże wolne miasta Rzeszy znajdowały się poza zasięgiem tych dążeń. Ponad pięćdziesiąt małych republik miejskich władało niewielkimi przyległymi do nich terytoriami (tak jak Gdańsk Żuławami) i kultywowało swoje średniowieczne wolności. Owe wolności były przeważnie obracane na korzyść staromiejskich oligarchii. Stosunki wewnątrz tych miast układały się jednak różnie, w zależności od ich społeczno-gospodarczego rozwoju.

Najważniejsze miasta wolne można podzielić na dwie grupy: południową i północną. Na południu były to: Kolonia (niezależna od elektoratu-arcybiskupstwa kolońskiego), Norymber­ga i Frankfurt nad Menem. Kolonia i Norymberga raczej wegetowały w cieniu swej dawnej świetności i podtrzymywały przeżytą strukturę cechową. Frankfurt był rozwijającym się emporium handlowym. Południowoniemiecki stan municypalny wyróżniał się kulturą prawną i przywiązaniem do obywatelskich wolności. Z takiego środowiska wyszedł Johann Wolfgang Goethe, syn miejskiego jurysty z Frankfurtu nad Menem.

Na północy pierwsze miejsce zajmowały trzy miasta hanzeatyckie: Hamburg, Lubeka i Brema (niezależna od księstwa Bremy). Dwa ostatnie najpomyślniejsze czasy miały już za sobą, natomiast Hamburg rozwinął się w XVIII w. w najludniejsze niemieckie miasto, w największy po Amsterdamie port handlowy kontynentu europejskiego i w ważny ośrodek giełdowo-bankowy. Hamburg miał swoich konsulów i komisantów we wszystkich głównych centrach handlowych Europy, rozporządzał bardzo dobrymi źródłami informacji i publikował swobodną prasę o europejskim obiegu. Mając za sobą zaplecze połączonego unią z Anglią Hanoweru, republika hamburska nie okazywała jakichś własnych ambicji politycznych, ale jej potencjał gospodarczy i intelektualny ważył w tym rejonie Europy. Mieszczaństwo hamburskie osiągnęło w XVIII w. wysoki stopień kultury, zwłaszcza muzycznej i teatralnej. Miasto to było siedzibą pierwszej w Niemczech stałej opery i pierwszych koncertów publicznych (por. s. 313). Oświecony patrycjat miast hanzeatyckich miał swój trwały wkład w dzieje kultury niemieckiej. Z senatorskiej rodziny lubeckiej wywodzi się Tomasz Mann, autor Buddenbrooków.

Małe republiki miejskie niknęły rozsiane na wielkich obszarach książęcej Rzeszy. Gdyby je zebrać razem, otrzymałoby się coś na kształt Szwajcarii.

Polityka kościelna Kaunitza i Józefa II czerpała wiele inspiracji z tego, co działo się wówczas w nadreńskich księstwach duchownych. Na podłożu odwiecznych sporów książąt-biskupów z Rzymem i nuncjuszami wykształciła się doktryna episkopalizmu, którą rozwinął biskup sufragan Trewiru, Nicolaus von Hontheim, znany pod pseudonimem Febroniusa. Jego dzieło De statu Ecclesiae et legitima potestate Romani pontificis (1763) łączyło episkopalizm z dążnoś­ciami ekumenicznymi. Zdaniem Hontheima "przywłaszczenia" papieskie utrudniają przy­wrócenie jedności w chrześcijaństwie. Biskupowi rzymskiemu przysługuje jedynie "pierwszeń­stwo honorowe", ale nie jest on nieomylny i nie ma monarchicznej władzy nad Kościołem, którego zarząd powinien należeć do soborów i synodów krajowych. Praktyczną konsekwencją febronianizmu była suwerenność niemieckich książąt-biskupów, z których wielu ulegało zgoła świeckim skłonnościom do rządów absolutnych, niekiedy oświeconych. Wśród duchowieństwa Nadrenii przyjmowało się "szerokie" pojmowanie religii chrześcijańskiej jako systemu etycz­nego. Ośrodkiem tych tendencji był nowo założony uniwersytet w Bonn.

Mimo potępienia febronianizmu przez Rzym popierali tę doktrynę elektorzy arcybiskupi: Kolonii (Maksymilian Franciszek, brat Józefa II), Trewiru (Klemens książę saski) i Moguncji (Fryderyk baron Erthal) oraz książę arcybiskup salzburski (Hieronim Colloredo). Zachęceni przez Józefa II książęta ci zorganizowali w 1786 r. kongres w Ems, na którym ułożono głośną "punktację emską", zawierającą program utworzenia niezależnego praktycznie od Rzymu niemieckiego kościoła narodowego. Autorzy punktacji wzywali cesarza, aby w ciągu dwóch lat zwołał sobór narodowy. Sprawa napotkała jednak trudności. Nuncjusze zręcznie odwołali się do niższego duchowieństwa wykazując, że postulaty emskie wyjdą jedynie na korzyść metropolitom. Józef II okazał się powściągliwy, miał bowiem inne kłopoty, zwłaszcza źe na terenie Rzeszy dość niespodziewanie jako obrońca papiestwa wystąpił król pruski. Chodziło mu oczywiście o powstrzymanie imprezy mogącej przynieść wzrost autorytetu cesarskiego. Rozwianie się emskiej inicjatywy miało jednak i szersze tło. Książęta Rzeszy dochodzili wówczas do przekonania, że nie trzeba zbytnio potrząsać instytucjami starego ładu i ulegać "duchowi nowości".

Poza Prusami i Austrią dnia połowa XVIII w. to w Niemczech bardziej czasy Oświecenia niż oświeconego absolutyzmu. Przykładowym księciem-filozofem był margrabia badeński Karol Fryderyk (1746-1811), który drogą spadkobrania połączył Dolną i Górną Badenię (1771) w spore państwo. Karol Fryderyk był fizjokratą (napisał traktat o ekonomii politycznej), który teorię wcielał w życie. Zniósł poddaństwo chłopów i większość świadczeń feudalnych oraz zaprowadził fizjokratyczny, , jedyny" podatek gruntowo-dochodowy. Margrabia praktykował tolerancję religijną, popierał naukę i oświatę oraz rozbudował Karlsruhe w piękne miasto rezydencjonalne.

Saksonia za regencji księcia Ksawerego ( 1763-1768) i rządów elektora Fryderyka Augusta I1I (1768-1827) była dobrze administrowanym i bogacącym się państwem. Zyskało ono na zerwaniu unii personalnej z Polską i usunięcia się od wielkiej polityki europejskiej. Kraj szybko dźwignął się z ciężkich zniszczeń, które przyniosła wojna siedmioletnia. Książę Ksawery ustanowił Radę Rolniczą i założył we Freibergu pierwszą w Europie wyższą szkołę górniczą (1765). Saksonia stała się jednym z najważniejszych ośrodków przemysłu tekstylnego. Rząd zniósł tortury, ogłosił kodeks cywilny i popierał rozwój szkolnictwa.

Większość książąt niemieckich troszczyła się jednak o wzrost swoich dochodów nie uciekając się do oświeceniowych reform. Charakterystyczne były postacie małych militarystów, jak: książęta hescy, brunszwiccy i wirtemberscy, którzy starali się naśladować Fryderyka II, Nie mogli oni oczywiście użyć swoich nadmiernie rozbudowanych, ale przecież miniaturowych wojsk jako narzędzia zaborczej polityki. Wynajmowali więc swoje pułki mocarstwom i sami zaciągali się w obcą służbę.

W czasach długotrwałego pokoju i rosnącego dobrobytu różnorodne niemiec­kie państwa i państewka stały się terenem wielkiego odrodzenia kulturalnego i rozkwitu życia umysłowego. Niemcy Winckelmanna, Lessinga, Herdera, Klopstocka, Kanta i Goe­thego stały się obok Francji i Anglii jednym z głównych warsztatów myśli europejskiej. Niemieccy intelektualiści w mniejszym stopniu niż włoscy wiązali się z praktyką reform państwowych, śmielej natomiast podejmowali wielkie zagadnienia teoretyczne. Centralną postacią niemieckiego Oświecenia był Lessing, który w swej krytyce religii posunął się do ne­gacji wszystkich religii objawionych i postawienia na ich miejsce "religii rozumu" (1780).Lessing działał w Hamburgu, który stał się siedzibą niemieckiej myśli liberalnej (por. s. 373). Myśl ta szerzyła się w całej Rzeszy w uniwersytetach, wśród luterańskich pastorów-racjona­listów, w kręgach oświeconego mieszczaństwa. Rozgałęziała się działalność masonerii i po­krewnych jej tajnych związków. Ten duch krytycyzmu i intelektualnego fermentu zaczął niepokoić książąt.

W katolickiej części Niemiec antyoświeceniową reakcję poprowadził rząd bawarski za panowania Karoia Teodora (1777-1799). Jego poprzednik na monachijskim tronie, Mak­symilian Józef, należał do najbardziej oświeconych książąt Rzeszy (por. s. 362). Zreformowany przez Maksymiliana Józefa uniwersytet w Ingolstadt stał się siedzibą "zakonu iluminatów" założonego w 1776 r. przez profesora prawa kanonicznego Adama Weishaupta pod hasłem "rozproszenia ciemności klerykalnego oszustwa". Działalność "zakonu" zatoczyła szerokie księgi poza granicami Bawarii. Karol Teodor, kierując się radami swego spowiednika eks-jezuity Franciszka, podjął energiczne kroki w celu przywrócenia w Bawarii zachwianej ortodoksji katolickiej. W 1785 r. działalność "iluminatów" została zakazana i na głowy wolnomyślicieli spadły represje. W tymże roku Karol Teodor wystarał się o utworzenie w Monachium nuncjatury papieskiej. Ów sukces ultramontanizmu stał się bezpośrednią przyczyną znanej nam "punktacji emskiej", ale dążności febroniańskie zostały powściągnięte przy współdziałaniu elektora bawarskiego z nowym królem pruskim.

W protestanckich Niemczech hasło do odwrotu wyszło z Berlina. Śmierć starego wol­terianina z Sanssouci jest tu datą graniczną w dziejach oświeconego absolutyzmu. Bratanek i następca Fryderyka II, Fryderyk Wilhelm II (1786-1797), pofolgował swoim osobistym upodobaniom i rozluźnił napiętą pruską machinę państwową. Nowy król nieco osłabił centralizację władz, zniósł niektóre monopole, wstrzymał działalność komisji regulujących obciążenia chłopskie, rozszerzył przywileje szlachty w Prusach Wschodnich i Zachodnich, usunął mieszczan z władz lokalnych we Fryzji i podniósł pensje oficerom. Arystokracja i szlachta, która za czasów Fryderyka II była stanem uprzywilejowanym, ale i służebnym, uzyskała większą swobodę. Topniały zgromadzone przez starego króla oszczędności i zmienił się styl życia dworskiego. Nastała era faworyt i faworytów oraz zapanowała szczególna atmosfera, w której rozwiązłość łączyła się z obskuranckim mistycyzmem.

Jeszcze jako następca tronu Fryderyk Wilhelm związał się z mistyczno-okultystycznym tajnym bractwem różokrzyżowców. Dwóch członków tego bractwa, Bischoffwerder i Wóllner, zyskało decydujący wpływ na króla i politykę Prus. Bischoffwerder zajmował się polityką zagraniczną i sprawami wojskowymi, Wóllner sprawami wewnętrznymi. Królewscy faworyci wprowadzili wiele zamieszania, dyletantyzmu i wizjonerskiej fantazji w tak bardzo zra­cjonalizowaną machinę państwa pruskiego. Oficerska i urzędnicza rutynowana kadra frydery­cjańska amortyzowała jednak te wstrząsy i utrzymywała powagę mocarstwa mającego 200 tys. żołnierzy. Antyoświeceniowa zaś reakcja była w zasadzie zjawiskiem "na czasie".

Wielokrotny bigamista Frydryk Wilhelm II i syn ubogiego pastora róźokrzyźowiec-pietysta Wóllner postanowili "odnowić religię chrześcijańską w jej pierwotnej czystości, wierności dogmatom i praktykom". Wóllner zredagował edykt o religii (Religionsedikt), który został ogłoszony w lipcu 1788 r. Edykt nakazywał wszystkim pastorom, profesorom uniwersytetów i nauczycielom trzymać się ściśle ortodoksji luterańskiej, grożąc opornym usunięciem ze stanowisk. Spotkawszy się z silną krytyką rząd wydał w grudniu 1788 r. dekret o cenzu­rze, na mocy którego wszelkie dyskusje na tematy religijne zostały zakazane. Wóllner wy­dał wojnę niemieckiemu racjonalizmowi. Represje dotknęły pastorów, prasę, literatów, uczonych. Zakazano np. Kantowi poruszania w swych pismach i wykładach zagadnień religijnych (1794). Oczywiście rozwój rewolucji francuskiej spowodował zaostrzenie kursu. Jest jednak rzeczą znamienną, Religionsedikt ukazał się na rok przed zburzeniem Bastylii, a pruski dekret o cenzurze posłużył za wzór dla analogicznego dekretu wydanego w styczniu 1790 r. przez Józefa II.

113) Rządy ambasadorskie w Polsce w XVIII wieku.

Okres pomiędzy sejmem rozbiorowym (1773-1775) a Sejmem Czteroletnim (1788-1792) nazywany jest często okresem współrządów królewsko-ambasadorskich. Podkreśla się w ten sposób rolę, jaką odgrywał rosyjski ambasador w Warszawie, Otto von Stackelberg ( poprzedni Nikołaj Replin). Wszystkie ważniejsze, a także mniej ważne decyzje podejmowane w Polsce były wynikiem uzgodnień pomiędzy królem i rosyjskim „prokonsulem”.

Pragnąc zagwarantować Rzeczypospolitej spokój i porządek, Katarzyna II zdecydowała się powrócić do koncepcji umiarkowanych reform. Uchwały sejmu 1776 r. przyniosły kilka poprawek do konstytucji zatwierdzonej przez sejm rozbiorowy. Rada Nieustająca z wydziału sejmowego, który ograniczał kompetencje monarchy, została przekształcona w sprawną władzę centralną. Stanisław August utworzył prywatny Gabinet Królewski z wyspecjalizowanymi kancelariami, prowadzącymi kontrolę nad niektórymi organami rządowymi. Do minimum zredukowano prerogatywy hetmańskie i wprowadzono administrację skarbową. Umożliwiło to modernizację niewielkiej armii (18 tys.), m.in. dzięki rozbudowie artylerii. Nowością był Departament Policji, który kontrolował porządek w miastach, szpitalnictwo i służbę zdrowia. Komisja Edukacji Narodowej podjęła szeroko zakrojoną reformę szkolnictwa.

W kraju nastąpiło polityczne uspokojenie, możliwe dzięki pojednaniu między królem i znaczną częścią konfederatów barskich. Światlejsza część szlacheckiego społeczeństwa zaczęła rozumieć, że droga do silnego i suwerennego państwa wiedzie nie poprzez wyniszczające rokosze i konfederacje, lecz reformy ustroju i administracji, podniesienie poziomu gospodarki i oświaty.

114) Szwecja w okresie rządów Gustawa III.

Dokonawszy w 1772 r. monarchicznego zamachu stanu Gustaw III zapewnił Riksdag, iż uszanuje dawne „prawa i wolności”. Gustaw III dokonał zamachu stanu opierając się na szlacheckim korpusie oficerskim. Wywdzięczył się swoim poplecznikom nadaniami i nominacjami. Ku szlachcie skłaniały się rycerskie upodobania króla i jego historyczny romantyzm. Arystokracja i szlachta stanowiły jednak najbardziej republikański i konserwatywny żywioł w Szwecji, Gustaw III zaś zdążał do owej budzącej odrazę „absolutnej suwerenności” i miał rozległe plany reformatorskie, które podpowiadali francuscy filozofowie i których wzór stanowiła monarchia jego wuja Fryderyka II.

Schyłek „ery wolności” pozostawił po sobie fatalny stan finansów państwowych, a następujące po 1771 r. kilka lat nieurodzaju spowodowały głód, nędzę i masowe żebractwo. Wybitny minister skarbu J. Liljencranz uzdrowił finanse i umiejętnie przeprowadził w latach 1776-1777 dewaluację pieniądza, wycofał bilety skarbowe i oparł walutę na srebrze. W XVIII w. Szwecję, podobnie jak Polskę i Anglię, opanowała plaga pijaństwa. Chłopi wielkie ilości zboża obracali na pędzenie wódki, co było szczególnie niepokojące w latach nieurodzaju i głodu. W 1775 r. wprowadzono państwowy monopol gorzelniczy. Motywacja reformy była piękna, ale w gruncie rzeczy skarb państwowy chciał się wzbogacić na „koronnym pijaństwie”. Dla poprawienia sytuacji żywnościowej istotne znaczenie miało natomiast wprowadzenie w latach 1775-1780 wolnego handlu zbożem w całym królestwie. Tendencje liberalizmu gospodarczego przejawiały się również w rozluźnieniu organizacji cechowych, mnożeniu miast targowych.

Król coraz bardziej skłaniał się do autorytatywnych rządów osobistych. Pierwszy Riskdag zwołany przez Gustawa III w 1778 r. ujawnił niezbyt jeszcze sprecyzowaną opozycję. Zaostrzył jednak cenzurę i przez kilka lat rządził bez Riksdagu. Do otwartego starcia doszło w 1786 r.

W Szwecji znów nastały lata nieurodzaju, a król potrzebował pieniędzy. Gustaw III był monarchą bardzo rozrzutnym. Wielkie sumy wydawał na budowle i splendory dworskie, teatr, operę. Najwięcej jednak łożył na rozbudowę armii i floty wojennej. W polityce zagranicznej zmienny: to okazujący wrogość Rosji, to znów szukający z nią zbliżenia, marzył o podboju Norwegii i utrzymywał kraj w stałym pogotowiu wojennym. Od 1785 r. najważniejszą osobą w otoczeniu króla był minister wojny Toll. Kiedy na Riksdagu 1786 r. Gustaw III przedstawił potrzeby skarbowe, spotkał się ze stanowczą opozycją wszystkich stanów, które odrzuciły jego propozycje i atakowały nadużycia władzy. Odżył stary „duch wolności”, podsycany również zakulisowo przez Katarzynę II.

Ażeby opanować wewnętrzny ferment, Gustaw III w lecie 1788 r. wciągnął Szwecję w wojnę z Rosją. Był to krok niekonstytucyjny, podjęty bowiem bez wiedzy i zgody Riksdagu. Na terenie Finlandii od kilku lat działał kierowany przez Spregtporatena ruch separatystyczny, dążący do utworzenia niepodległego państwa pod protektoratem Rosji. Separatyści pozyskali wielu szwedzkich oficerów, którzy zawiązali Ligę w Anjala i zwrócili się do Katarzyny II jako gwarantki dawnej „wolności konstytucji” Szwecji. W obliczu buntu oficerów, arystokratycznych spiskowców i wojny na dwa fronty (przeciwko Szwecji wystąpiła i Dania) sytuacja Gustawa III była krytyczna, ale tak jak w 1772 r. znów król zadziałał niezwykle energicznie i skutecznie. Aresztował spiskowców, rozniecił rojalistyczne nastroje wśród stanów niższych i przystąpił do radykalnej rozprawy ze szlachtą.

Na zwołanym w lutym 1789 r. Riksdagu Gustaw III nakazał opozycyjnej Izbie Panów opuścić obrad i powołał dziewięcioosobową delegację trzech stanów niższych (duchowieństwa, mieszczaństwa i chłopów), z którą ułożył nową konstytucję pod nazwą Akt o Unii i Bezpieczeństwie. Król otrzymał prawo określania liczby członków Rady, mianowania i odwoływania urzędników, wypowiadania wojny i zawierania pokoju oraz szeroką władzę w zakresie „spraw o znaczeniu państwowym”. Stany niższe zostały dopuszczone do piastowania większości urzędów i posiadania ziemi na niemal równych prawach ze szlachtą. Chłopi otrzymali prawo nabywania ziemi od Korony i swobodę rozporządzania swym gruntami.

Potulny Riksdag udzielił królowi żądanych przezeń podatków i Gustaw III mógł zakończyć wojnę z Rosją honorowym pokojem. Król szwedzki znów zbliżył się do Katarzyny II i popuszczając cugle fantazji marzył o tym, aby uzyskać polski tron lub stanąć na czele krucjaty przeciw rewolucyjnej Francji. Chociaż Gustaw III unikał stosowania terroru, skutecznie zmusił do milczenia arystokratyczną opozycję i był znienawidzony przez szlachtę. W czasie Riksdagu w 1792 r. opozycjoniści na tajnych schadzkach przygotowywali plan wojskowego zamachu stanu i nowej konstytucji. Jeden ze spiskowców, był kapitanem gwardii królewskiej Anckarstrom, na maskaradzie w operze 16 III 1792 r. strzelił do króla. Na skutek odniesionej rany Gustaw III zmarł po dwóch tygodniach, pozostawiając małoletniego syna, Gustawa Adolfa.

115) Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej - charakterystyka.

Stany Zjednoczone jest jednym państwem o silnej władzy wykonawczej, wspólnym skarbie i armii oraz strukturze stanowej. Jeżeli chodzi o organizację władzy, to zdecydowano się na wprowadzenie koncepcji Monteskiusza, czyli trójpodziału władz na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. Uznano, że te trzy władze powinny być „odrębne i niezależne”. Najwięcej problemów mino z władzą wykonawczą .pod sam koniec obrad zdecydowano się na jednoosobowego prezydenta oraz niełączenie mandatu poselskiego ze stanowiskiem w aparacie wykonawczym. Starano się wprowadzić taki system władz, aby żadna nie osiągnęła przewagi. Prezydenta wyposażono w prawo veta w stosunku do ustaw Kongresu. Z kolei parlament został wyposażony w impeachment, czyli prawo wszczęcia procedury usunięcia prezydenta z urzędu. Jeżeli chodzi o Kongres, to składał się on z dwóch izb. W senacie zasiadło po 2 przedstawicieli każdego stanu, bez względu na liczbę ludności, obszar i znaczenie. W izbie Reprezentantów mieli zasiadać przedstawiciele każdego z 13 stanów, proporcjonalnie do liczby ludności. Senatorowie byli wybierani na okres 6 lat, natomiast posłowie (1 na 30 tys. mieszkańców) na 2 lata.

116) Kanada wobec powstania USA.

W obawie, aby przykład Stanów Zjednoczonych nie był zaraźliwy oraz żeby nie doszło do konfliktów między francuską a anglosaską ludnością Kanady, rząd Pitta, przeprowadził w 1792 r. Canada Act.. Prowincja Quebec została podzielona na Dolną Kanadę ( o ludności przeważnie francuskiej, dla której utrzymano ustrój senioralny z czasów Nowej Francji ) i Górną Kanadę, czyli Ontario ( o ludności anglosaskiej ). Prowincje otrzymały wzorowany na konstytucji angielskiej samorząd. Obok obieralnych zgromadzeń narodowych wprowadzano obsadzane z nominacji gubernatorów wyższe izby ustawodawcze. Ten arystokratyczny czynnik miał powściągać demokratyczne skłonności. Ponad gubernatorami prowincji stał generalny gubernator całej Kanady.

117) Rządy cara Piotra III w Rosji.

Piotr III nowy car kontynuował wprawdzie politykę ustępstw na rzecz szlachty, wydając „Manifest o wolności szlacheckiej”, z drugiej jednak strony zanosił się na powrót „bironwszczyzny”. Piotr III otoczył się Niemcami, których faworyzował zwłaszcza w wojsku, przywołał też z wygnania Munnicha i Birona. Oburzenie wywołały pijackie błazeństwa i kapralska brutalność Piotra, w wielkie napięcie spowodował ukaz o sekularyzacji dóbr kościelnych i decyzja o rozwiązaniu pułków gwardyjskich. Swą żonę traktował Piotr ze wzrastającą wrogością i chciał ją zamknąć w klasztorze. Wokół Katarzyny powstał spisek, na którego czele stali: faworyt cesarzowej Grigorij Orłow i jego bracia oraz wytrawny polityk Nikita Panin, preceptor carewicza Pawła. Spiskowcy pozyskali sobie oczywiście oficerów gwardyjskich pułków i utartą rzeczy koleją ci pretorianie petersburskiej Rosji dokonali 28 VI 1762 r. zamachu stanu. W czasie nieobecności Piotra w stolicy opanowali pałac i ogłosili Katarzynę II imperatorową Wszechrosji. Nie słuchając rad Munnicha zastraszony Piotr III abdykował, mimo to jednak w czasie pijatyki z Orłowami został zamordowany. Pogrążona w oficjalnej żałobie Katarzyna ogłosiła, że jej mąż zmarł na kolkę hemoroidalną.

118) Sztuka i kultura baroku - ogólna charakterystyka.

Zmierzch sztuki renesansowej, widoczny u schyłku XVI w., wiązał się nie tyle z nowymi teoriami estetycznymi, ile z nowym rozumieniem społecznej roli sztuki. Dotyczyło to zarówno sztuk plastycznych - architektury, malarstwa i rzeźby - jak i muzyki, literatury, teatru. W krajach katolickich zreformowany i umocniony Kościół stał się największym mecenasem sztuki, wprzęgając ją silniej niż w poprzednim okresie w służbę swojej propagandy. Sztuka miała głosić wielkość i siłę religii oraz Kościoła, potęgować uczucia wiernych.

Stąd w nowej sztuce odnajdujemy wiele realizmu w przedstawieniu postaci świętych, często ukazywanych jako ludzie prości, zniszczeni pracą fizyczną. Odchodząc od renesansowego ideału piękna, artyści epoki Baroku doprowadzili do mistrzostwa także realizm w oddaniu psychiki i uczuć postaci.

W sztuce barokowej konkurowały ze sobą dwie tendencje: klasycyzująca oraz przeciwstawia jej tendencja do komplikowania form architektonicznych rzeźbiarskich, do mnożenia elementów dekoracyjnych.

Najwybitniejszymi przedstawicielami katolickiego baroku byli artyści włoscy, Giovanni Bernini i jego rywal, Francesco Borromini.

Rezydencje barokowe, których twórcy kładli nacisk na reprezentację, a nie wygodę, posiadały umieszczone na pierwszym piętrze ciągi szczególnie okazałych pomieszczeń, do których z wielkich przedsionków na parterze prowadziły monumentalne, bogato zdobione schody. Gospodarze funkcje pałaców (kuchnie, spiżarnie, stajnie itp.) były skrywane przed okiem gości, podobnie jak prywatne apartamenty gospodarzy.

119) Hiszpania pod panowaniem Burbonów I połowa XVIII wieku.

Mocarstwo jakim była Hiszpania jeszcze w XVII w. zaczęło upadać. Wielkie kwoty uzyskiwane z kolonii nie były inwestowane w gospodarkę lecz przejadane, lub wydawane na mocarstwowe wojny. Hiszpania płaciła swym sojusznikom ogromne sumy pieniędzy. Tego molocha na glinianych nogach integrowała święta inkwizycja i osoba panującego.

Filip V sprowadził z Francji francuskich eksporterów i rozpoczął reformy administracji i skarbowości. Filip starał się naśladować Ludwika XIV. Popierał biurokratyczny centralizm. Od 1714 politykę wewnętrzną prowadził Alberoni. Zniósł on cła wewnętrzne, odbudował arsenały i flotę wojenną. Riperde założył Bank Hiszpański. Patio w latach 1727-1736 reformuje handel kolonialny.

120) Wojna siedmioletnia.

Na początku 1756 r. Prusy zawarły z Anglią traktat wymierzony w Austrię i Francję. 1 maja 1756 r. został podpisany w Paryżu sojusz francusko-austriacki (tzw. I traktat wersalski). Rok 1756 jest kojarzony z „przewrotem przymierzy” w Europie. Powstały dwa bloki: pierwszy stanowiła Anglia i Prusy, drugi ich przeciwnicy, blok złożony z takich państw, jak: Francja, Rosja i Saksonia. Austria, której polityką zagraniczną kierował kanclerz Wenzel von Kaunitz, dążyła do rozbioru Prus. Uprzedzając te plany, w sierpniu 1756 r. Prusy bez wypowiedzenia wojny uderzyły na Saksonię i zmusiły ją do bezwarunkowej kapitulacji. Wznowione zostały także walk o Śląsk (bitwą pod Lutynią w 1757 r.). jednakże sytuacja militarna rozwijała się niepomyślnie dla Prus. 1 maja 1757 r. Francja i Austria zawarły przymierze wojenne (tzw. II traktat wersalski). Za główny cel postawiono rozbiór posiadłości pruskich i sprowadzenie ich do roli drugorzędnego państwa Rzeszy Niemieckiej. Austriacy i Rosjanie pokonali w 1759 r. wojska pruskie pod Kunowicami (Kunersdorf). W 1761 r. Prusy utraciły Śląsk i Pomorze. Groziło to nieuchronną klęską Fryderyka II. W styczniu 1762 r. zmarła cesarzowa rosyjska Elżbieta, śmiertelny wróg Prus. Jej następca Piotr III wydał rozkaz wycofania się z Pomorza i Prus Wschodnich. Rosja podpisała traktat pokojowy z Prusami i zawarła sojusz wymierzony w Austrię. Był to tzw. „cud domu brandenburskiego”. Kiedy w lipcu 1762 r. do władzy doszła Katarzyna II, Prusy musiały podporządkować się Rosji, która zrezygnowała z sojuszu. Na polu walki pozostawała Austria, która została zmuszona do podpisania pokoju z Prusami. W lutym 1763 r. został zawarty pokój w Hubertusburgu, który potwierdzał przynależność Śląska do Prus. August III odzyskał Saksonię, która jednak przestała się liczyć w polityce europejskiej.

121) Tomasz More.

Był on przedstawicielem angielskiej myśli renesansowej. W 1516 r. opublikował „Złotą książeczkę o najlepszym ustroju państwa i o nowej wyspie Utopii”. Przedstawił on w niej idealny wzorzec ustroju. Była to wizja utopijnego komunizmu. Wszyscy pracowali na wyspie po 6 godzin dla dobra powszechnego. Ze wszystkich dóbr korzystali oni z umiarem oraz skromnością. Władzę na niej sprawowali urzędnicy pochodzący z wyboru oraz zgromadzenie ludowe. Wyspa Utopia prowadziła pokojową politykę. Wojny miały charakter obronny lub były prowadzone w celu obalenia tyranów. Panuje tam wolność religijna, a duchowni pochodzą z wyborów ludu oraz nie znają celibatu. Wszelkie obrzędy religijne są proste i zrozumiałe. More, obserwując przemiany zachodzące w Anglii na początku XVI w., widział złe rządy arystokracji, które doprowadziły do zrujnowania najsłabszych. Chodziło o zagwarantowanie ziemi chłopskiej przez landlordów oraz wzrost cen żywności.

^* Hugenoci odegrali dużą rolę w rozwoju franc. gospodarki, np. doradca królewski B. Laf­femas przyczynił się do rozwoju farbiarstwa i jedwabnictwa, O. de Serres, autor znako­mitego przewodnika rolniczego i franc. mi­nister finansów, książę M. Sully, który pod­stawę dobrobytu widział w rolnictwie i ho­dowli, doprowadzili do podniesienia gospo­darki rolnej. Również spośród h. rekruto­wało się wielu dobrych rzemieślników i ku­pców (kalwinizm miał wielu zwolenników wśród mieszczan).

^** Henryk IV, ur. 1553, zm. 1610 król Na­warry od 1562 (jako Henryk I1I), król Fran­cji od 1589, z dynastii Burbonów. Tron Na­warry (małe pirenejskie królestwo na pogra­niczu Francji i Hiszpanii) odziedziczył po ojcu, Antonim.

---