ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE Z HISTORII POWSZECHNEJ ZIEM POLSKICH


ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE Z HISTORII POWSZECHNEJ ZIEM POLSKICH.

1.Metody badawcze archeologii.

Archeologiczne metody badawcze, ogół metod umożliwiających rekonstrukcję rzeczywistości pradziejowej. Największe znaczenie ma dokumentacja prowadzona w czasie wykopalisk, zmierzająca do pełnej rejestracji zarówno źródeł archeologicznych, jak i przestrzennych układów pomiędzy nimi, a także danych o towarzyszących im warstwach naturalnych. Prawidłowo prowadzona dokumentacja jest ważna ze względu na to, że w czasie badań stanowisko archeologiczne ulega bezpowrotnemu zniszczeniu. Odkrycie stanowiska może nastąpić przypadkowo lub w wyniku badań powierzchniowych, w czasie których poszukuje się zabytków, najczęściej wyoranych na powierzchni ziemi.

Metody badawcze:- wykopaliskowa-pozwala na wydobycie z ziemi zabytków, poznanie powiązań pomiędzy zabytkami. Przedmiotem wykopalisk mogą być obiekty nieruchome (osady, domy) jak i ruchome.- geofizyczne-pomiary w oporze elektrycznym (inny stawia naruszona warstwa ziemi inny natomiast nienaruszona), anomalia w polu magnetycznym (badanie tego pola), ponieważ przedmioty z wypalonej gliny zaburzają to pole. -za pomocą urządzeń radarowych-zdjęć lotniczych

2. Źródła archeologiczne- specyfika, podział, stosunek do źródeł historycznych.

Źródła archeologiczne: Źródła archeologiczne różnią się od źródeł historycznych swoją anonimowością ale zarazem pośrednim i niepełnym charakterem przekazu (stanowią tylko ślady różnorodnych ludzkich działań. Nawet w dziedzinie kultury materialnej są one tylko częścią kultury „żywej”, którą tworzył człowiek prehistoryczny. Jedynie w warunkach katastrof całość materiałów jakimi posługiwał się człowiek została zachowana. Same źródła archeologiczne jako materialne ślady ludzkich zachowań, najczęściej odzwierciedlają różne dziedziny kultury materialnej i gospodarki (znacznie trudniej wnioskować na ich podstawie o sferze duchowej)

Podział źródeł historycznych:-

Nieruchome ogólnie podzielić można je na osadnicze i grobowe. Osadnicze to ślady konstrukcji mieszkalnych, inne obiekty związane z zamieszkaniem (piece, ogniska, spichlerze),fortyfikacje (mury, palisady), komunikacją(drogi ,mosty, groble). Specjalne obiekty związane z użytkowaniem terytorium w czasach prehistorycznych należą ślady wydobywania surowców (np. kopalnie kamienia, rudy),pracownie (obróbki kamienia),systemy pól uprawnych, ślady orki. Wyodrębnić można także miejsca kultowe te naturalne (jaskinie) jak i stworzone przez człowieka (świątynie).Grobowe-rozróżniamy grobowy ciałopalne i szkieletowe, groby mogą być jednostkowe bądź zbiorowe, megalityczne, podziemne bądź naziemne.-ruchome: Są to przedmioty będące narzędziami pracy, sprzętami domowymi i gospodarskimi, szczątkami pożywienia, bronią, częściami i ozdobami stroju, środkami komunikacji lub przedmiotami kultu. Pojedyncze zabytki ruchome nabierają znaczenia archeologicznego jedynie dzięki kontekstowi wykopaliskowemu. Na ich podstawie możemy wnioskować o formach budownictwa, zajęciach ludności, gospodarce, sztuce wojennej, handlu, i innych dziedzinach życia.

3. Metody datowania archeologicznego.

Chronologia względna-określa jedynie co jest starsze bez podawania dokładnych dat-metoda stratygraficzna opiera się ona na zasadzie, że warstwy leżące niżej są starsze od warstw leżących wyżej-kartograficzna (zonograficzna)-polega na wydzielaniu stref danego zjawiska i zabytku-fluorowa i kolagenowa-pozwala na określenie które z kości są starsze, na podstawie przemian chemicznych zachodzących w nich (mineralizacja kości)-typologiczna (zastosowana przez Tommsena ok.1826) polega na wydzieleniu określonych typów (np. narzędzia kamienne, brązowe, czy żelazne. Chronologia bezwzględna- tzw. Datowanie absolutne (określanie wieku w jednostkach czasu, które można przeliczyć na lata kalendarzowe.

-historyczna-wiązanie zjawiska zabytków z wydarzeniami historii powszechnej-metoda importów-występowanie pojedynczych zabytków wytworzonych na terenach, które weszły już w orbitę historii pisanej, poza tymi obszarami- tefrochronologiczna- ustalanie datowania na podstawie identyfikacji warstw popiołów wulkanicznych pochodzących z wybuchów wulkanów o znanej chronologii -dendrochronologiczna-analiza sekwencji słojów w elementach drewnianych pochodzących z wykopalisk i porównywanie ich ze skalami dendrochronologicznymi -paleomagnetyczna-stosowana przy wyrobach wypalanych z gliny bądź w miejscach gdzie była wypalana-radiowęglowa- to metoda badania wieku przedmiotów oparta na pomiarze proporcji między izotopem promieniotwórczym węgla 14C a izotopami trwałymi 12C i 13C. Kalibracja C14- Wiek próbki obliczony na podstawie rozkładu izotopu promieniotwórczego nie jest dokładny, dlatego że zawartość atmosferycznego 14C nie była stała, lecz zmieniała się w wyniku zmian aktywności słonecznej. Potencjalnie koncentracje 14C zwiększają odległe zjawiska astrofizyczne, jak wybuchy supernovych czy wybuchów gamma . Ilość trwałych izotopów węgla ulega rozcieńczaniu w wyniku uwolnienia węgla z naturalnych starych źródeł na Ziemi np: z osadów oceanicznych, bagiennych, erozji CaCO3, wybuchów wulkanów itp. Na niektóre procesy uwalniania ma wpływ klimat, a niektóre procesy związane z uwalnianiem wpływają na klimat. Na podstawie licznych pomiarów metodą radiowęglową oraz innymi metodami opracowano krzywą

kalibracyjną datowania radiowęglowego, umożliwiającą określanie daty kalendarzowej próbki. -termoluminescencyjna-metoda określania wieku używana w archeologii do datowania przede wszystkim ceramiki. W ceramice znajdują się drobne ziarna minerałów o własnościach termoluminescencyjnych. Minerały te są pobudzane promieniowaniem tła, a pobudzone po podgrzaniu świecą. Ilość wydzielonego światła jest proporcjonalna do pochłoniętego promieniowania jonizującego. Podgrzanie kasuje centra pobudzenia. -metoda argonowo-potasowa

4. Kultura archeologiczna- pojęcie, rodzaje, zakres znaczeniowy.

ARCHEOLOGICZNA KULTURA, zbiór zbadanych, podobnych do siebie zespołów źródeł archeologicznych umożliwiający rekonstrukcję zdarzeń bytowania, sporządzenie inwentarza powszechnie używanych wytworów i określenie umiejętności grupy ludzkiej zasiedlającej określony obszar w możliwym do oznaczenia czasie; kultury archeologiczne są podstawowymi jednostkami podziałów archeol., za pomocą których bada się pradzieje grup ludzkich; dzieli się je na fazy rozwojowe i grupy lokalne; czasami łączy się kilka kultur w krąg kulturowy danego środowiska geogr. w miejsce terminu kultura archeologiczna stosuje się także określenie technokompleks lub cykl kulturowy. Kultury archeologiczne nazywa sięd przedmiotu (motywu przewodniego)-typu naczynia-sposobu zdobienia -stanowiska-na bazie regionów (np. kultura łużycka)-od sposobu pochówku zmarłych

Grupa regionalna-jeżeli na danym obszarze występują lokalne odrębności mówi się o grupie regionalnej.Krąg kulturowy-zespół kultur archeologicznych, które mają wspólne cechy

KULTURA LUDZKA NIE MA NIC WSPÓLNEGO Z KULTURĄ ARCHEOLOGCZNĄ

5. Metoda etniczna w archeologii.

Metoda etniczna:

Próby identyfikowania kultury archeologicznej z jednostkami etnicznymi (językowymi) posługując się rekonstrukcją rozwoju i różnicowania języków w powiązaniu z odtwarzaną przez archeologów ciągłością rozwoju kulturowego i zaludnienia badanych obszarów. Metodę tą nazywamy etniczną. Przyjąć należy przy tej metodzie,że szczególne grup ludzkie identyfikowane z kulturami archeologicznymi mówiły odrębnymi językami lub dialektami. Założenie takie jednak prawdziwe tylko dla niektórych przypadków. Innym utrudnieniem w stosowaniu metody etnicznej jest datowanie poszczególnych etapów rozwoju i różnicowanie języków, przede wszystkim w czasach poprzedzających pojawienie się źródłem pisanych.

Sama metoda została wprowadzona przez niemieckiego archeologa Gustawa Kossinę na początku XX wieku i została ona wykorzystywana do różnych nacjonalistycznych celów.

6. Podstawy periodyzacji pradziejów.

Pradzieje podzielił niejaki Jurgensen Christian Thomsen, organizując wystawę w kopenhaskim muzeum starożytności. Podzielił pradzieje stwarzając tz. „system trzech epok”, jego podział obowiązuje do dziś(epoka kamienia, brązu i żelaza) i ustanowił go na podstawie odnalezionych narzędzi, kamienne przedstawił on jako najstarsze, następnie brązowe, a na końcu żelazne.

Drugim ważnym kryterium do podziału pradziejów jest sposób zdobywania pożywienia, wyróżnia się dwa okresy:

1. Gospodarki przyswajającej (zbieracko- łowiecko-rybackiej)

2. Gospodarki wytwórczej (rolniczo -hodowlanej)

Korzystano także z wewnętrznego podziału epok i te podstawy stanowiły np.:

1. Pojawienie się ceramiki i pierwszego metalu-miedzi

2. Kryteria związane ze zmianami środowiska naturalnego(epoka lodowa)

3. Ważne wydarzenia z historii, znane z p[pisemnych przekazów(oddziaływanie Cesarstwa Rzymskiego na ziemie polskie)

4. W przypadku paleolitu na biologicznej ewolucji człowieka.

Trzeba pamiętać, że niektóre kryteria podziały(system trzech epok i gosp.) mają znaczenie uniwersalne, a niektóre(metale i ceramika) mają znaczenie regionalne.

Ziemie polskie:

Paleolit

1. Dolny: przybycie Homo erectus do terenów dzisiejszej polski. Pierwsze okazy okryto w Trzebnicy oraz w Rusku koło Strzegomia. Homo erectus przywędrował z Afryki do południowo-zachodniej Europy już 1,2 miliona lat temu, a najwcześniejsze znaleziska w środkowej Europie (m. in. na Ukrainie zakarpackiej) datowane są począwszy od ok. 800 tys. lat temu.

2. Środkowy: rozpoczyna się wraz z ewolucja form pre neandertalskich i pojawieniem się neandertalczyka, tutaj granica jest płynna i trudna do wyznaczenia, dlatego są duże sprzeczności z dokładną datacją.

3. Górny: Odpowiada okresowi rozwoju człowieka współczesnego

4. Schyłkowy: po wycofaniu się lodoludu, ponowne wkroczenia osadnictwa na tereny polski.

Mezolit:

Etap typowy dla umiarkowanej części Europy, obejmuje okres dalszego rozwoju społeczności zbieracko-łowieckich, kont. Gosp. Przyswajającą w czasie postglacjalnego ocieplenia(holocenu).

Neolit:

Wyznacza go pojawienie się na ziemiach polskich ceramiki i nowej gospodarki wytwórczej(na Bliski wchód ceramika pojawiła się później niż nowa forma gosp. , ale na ziemie polskie docierają już wsolnie.

Eneolit:

Głównym wyznacznikiem do wydzielenia tej epoki jest pojawienie się na ziemiach polskich narzędzi miedzianych, które wymuszały zmiany w gospodarce, osadnictwie i życiu codziennym, te dość duże zmiany wymagają wydzielenie nowej epoki.

Epoka brązu:

Epoka brązu, wiąże się oczywiście z pojawieniem stopu miedzi i cyny, początek wyznacza się na 2200/2100 r. choć na naszych terenach i tak używano go rzadko, a materiałem wiodącym był kamień, epoki dzieli się na podstawie przemian kulturowych.

Epoka żelaza: oczywiście pojawienie się żelaza, choć sytuacja była podobna jak w przypadku epoki brązu.

1. Okres halsztacki: Intensywne kontakty z ośrodkiem metalurgicznym wschodzioalpejskim i ośrodkiem produkcji soli.

2. Okres Lateński: Epoka ekspansji Celtów, nazwa wywodzi się od ośrodka kultury Celtów.

3. Okres rzymski: okres oddziaływania Cesarstwa na Barbaricum

4. Okres Wędrówek Ludów: zapoczątkowany najazdem Hunów, a konczy go dominacja elementu słowiańskiego w środkowej Europie.

7. Współczesne koncepcje pochodzenia gatunku Homo .

Dla antropologów, przodkiem człowieka jest australopitek, którego wyróżniał dwunożny chód. Gatunek ten wykształtował się w skutek powstania rowu tektonicznego wzdłuż Afryki i późniejszych zmian klimatycznych, rów oddzielał wschodnią sawannę, od zachodnich lasów równikowych, w których wyewoluowały małpy człekokształtne, a na wschodzie Zycie wymagało od małp znacznie więcej i powstał całkowicie inny - odrębny gatunek - Australopitek, z grupy homonidów. Oczywiście gatunków australopiteka było wiele, nie tylko jeden i nie wiadomo dokładnie z którego podgatunku powstał człowiek.

8.Koncepcje pochodzenia Homo sapiens sapiens: teorie multiregionalna i „Out of Współczesne Eden”

Archeologia nie może nam dać pełnej odpowiedzi na temat pochodzenia gatunku homo sapiens sapiens, ponieważ nie wiemy, czy zróżnicowanie kulturowe odpowiadało biologicznemu. Po homo erectus rozwój ludzi budzi wiele kontrowersji, są obecnie dwie wersje. Pierwsza z nich starsza - ewolucja multiregionalna, a druga to tz. teoria „Out of Eden”:

Teoria multiregionalna mówi, że zróżnicowanie rasowe jest spowodowane rozpowszechnieniem się homo erectus na różne regiony świata i tam ich rozwój izolacyjny, kształtowany przez lokalne warunki środowiska. Za tą teorią jest M. Wolpoff i A. Thorne.

Teoria ”Out of Eden”(Arki Noego lub afrykański exodus) teorię popularnie nazywaną "afrykańskim exodusem”, według której gatunek Homo sapiens powstał około 200 tys. lat w Afryce z miejscowych populacji wcześniejszych hominidów, podczas gdy wszystkie linie rozwojowe innych gatunków hominidów, które opuściły Afrykę i zasiedliły Azję lub Europę wymarły. Dopiero po ukształtowaniu się gatunku Homo sapiens w Afryce, gatunek ten zaczął rozprzestrzeniać się na inne kontynenty, nie krzyżując się z innymi hominidami. Teorię tę autorzy przeciwstawiają multiregionalnej koncepcji pochodzenia człowieka współczesnego, według której obecne rasy powstały przynajmniej w części z krzyżowania się miejscowych populacji innych gatunków hominidów (np. Homo erectus, neandertalczyk) z Homo sapiens. Na poparcie teorii afrykańskiego exodusu przytaczają szereg dowodów od znalezisk paleontologicznych po analizy genetyczne, wykazujące genetyczne podobieństwo wszystkich współczesnych ludzi, którzy prawdopodobnie wywodzą się od jednej matki.

9.Teorie naukowe o wymarciu Homo sapiens neanderthalensis.

Kres osadnictwu neandertalczyków na ziemiach polskich kładzie pierwsze maximum(I postglacjał) ostatniego zlodowacenia. Kiedy ląd lud dotarł do basenu dolnej Wisły.

Na temat wymarcia neandertalczyka trudno cokolwiek powiedzieć, po przeczytaniu kilku artykułów na ten temat sam nie wiem, co właściwie mam powiedzieć, jest kilka przyczyn, które pojawiają się w niemal każdej publikacji na ten temat, są to:

* Brak własnej mowy: Początkowo sądzono, że nie potrafili wydobywać tzw. dźwięków artykułowanych, a co za tym idzie, nie stworzyli własnego języka. Obecnie zespół Roberta McCarthy'ego dzięki symulatorowi potrafi odtworzyć dźwięki, wydobywane z gardła neandertalczyka. Naukowiec ten, choć podtrzymuje, że krtań naszego kuzyna nie pozwalała na różnicowanie samogłosek, nie wyklucza ograniczonej zdolności tworzenia neandertalskiej mowy. Może to potwierdzać także fakt, że tylko u nich i u homo sapiens występuje gen FO XP2, związany z zaburzeniami wymowy i rozumienia języka.

* Zmiany klimatyczne: Bardzo często pisze się o tym, że neandertalczyk wymarł, ponieważ był zbyt wyspecjalizowany do przetrwania w tych warunkach w których się rozwijał i zmiany klimatyczne, które zaburzałyby to środowisko, powodowały na tyle idące zmiany, że neandertalczyk nie potrafił sobie z nimi w ogóle poradzic.

* Zbyt wysoka śmiertelność i mały Pn: wielu badaczy opowiada się za teorią, w której mówi się, że neandertalczyk miał zbyt wysoką śmiertelność, aby przetrwać, spotkałem się z szacunkiem, że gdyby ich śmiertelność była o 2% niższa niż w rzeczywistości, to być może do dziś obcowałby obok nas.

* Wyparcie przez homo sapiens sapiens: Według niej neandertalczycy zniknęli, bo nie wytrzymali konkurencji ze strony naszych przodków, którzy przybyli do Europy trochę ponad 40 tysięcy lat temu.

Naukowcy zebrali dane dotyczące klimatu od ok. 43 do 36,5 tys. lat temu, a także informacje o stanowiskach archeologicznych z tego okresu, na których znaleziono ślady neandertalczyków i Homo sapiens. Te dane pozwoliły uczonym ustalić jakie tereny były dogodne dla obu populacji w wybranym okresie. Wykorzystali do tego algorytmy służące do przewidywania różnorodności ekosystemów.

Na początku badanego okresu neandertalczycy zamieszkiwali prawie całą Europę. Pod jego koniec już tylko Iberię. Tymczasem symulacje komputerowe wykazały, że dogodne dla neandertalczyków warunki panowały wówczas w zasadzie na całym kontynencie. Na ilustracji poniżej kolorem czerwonym zaznaczono obszary, które wedle wszystkich 10 zastosowanych modeli były korzystne dla neandertalczyków w okresie 38,6-36,5 tys. lat temu. Kółkami oznaczono zaś stanowiska archeologiczne z tego okresu wiązane z naszymi kuzynami.

Zdaniem naukowców tym, co zepchnęło neandertalczyków do Iberii, nie był więc klimat, ale zajmujący coraz większe terytorium Homo sapiens. Dane archeologiczne wskazują, że do tej części Europy nasi przodkowie wkroczyli później. Możliwe, że powstrzymał ich krótkotrwały okres surowszego klimatu.

Zepchnięci do Hiszpanii neandertalczycy żyli tam jeszcze przez około 10 tysięcy lat, ale w końcu wymarli. Wedle badań opublikowanych w Nature w 2007 roku także za ten ostateczny cios nie można winić klimatu

Ostatni punk to całkiem fajny znaleziony przeze mnie artykuł, był moim zdaniem warty przeczytania i każdy może odebrać go inaczej więc macie tu wszystko.

10. Paleolit dolny na ziemiach polskich

Paleolit dolny - to okres ok. 4 mln lat, od 4,5-4 mln lat temu do ok. 120 tys. lat p.n.e. Charakteryzuje się rozwojem społeczności ludzkiej, powstaniem pierwszych kultur pradziejowych i rodzaju Homo.

Ślady najstarszego obozowiska ludzkiego, na ziemiach polskich, datowanego na 500 tys.lat, odkryto w Trzebnicy pod Wrocławiem. Najprawdopodobniej było to obozowisko łowców reniferów, usytuowane nad jeziorem lub zatoką rzeczną. Obok drobnych, prymitywnych narzędzi wykonanych z otoczaków, znaleziono kości upolowanych zwierząt, miedzy innymi: łosia, jelenia, dzika, nosorożca, a także zęby szczupaka. Narzędzia te obecnie znajdują się w Muzeum we Wrocławiu.

Kolejne ślady obozowisk znaleziono, w Rusku na Dolnym Śląsku i w okolicach Strzegomia, w znajdującej się tam kopalni kaolinu. Znalezione narzędzia pochodzą sprzed 350 tys. lat.

Kultury dolnego paleolitu:

* Kultura Olduvai najstarsza kultura paleolitu, jej nazwa pochodzi od wąwozu w północno-zachodniej Tanzanii, przy granicy parku narodowego Serengeti, w prowincji Arusha. W 1959 Louis i Mary Leakey odkryli w tym miejscu szczątki pierwszych człowiekowatych obok prymitywnych narzędzi. Dalsze badania ewolucji człowieka wykazały, że zdolność wytwarzania narzędzi posiadały już australopiteki.... \

* kultura abwilska: dolnopaleolityczna, najstarsza z wyróżnionych do dziś europejskich kultur człowieka, pojawiła się na obszarze Europy około 700 tys. lat temu; typowym narzędziem tej kultury jest pięściak. Jej szerzycielem był człowiek wyprostowany Homo erectus. Ustąpiła kulturze aszelskiej....

* Kultura aszelska - jedna z najstarszych kultur paleolitu. Rozpoczęła się około 350 tys. lat temu i na niektórych terenach trwała aż do mniej więcej 50 tys. lat temu. Nazwa pochodzi od francuskiej miejscowości Saint-Acheul położonej nieopodal Amiens. Artefakty kultury aszelskiej mogą być dziełem trzech gatunków: australopiteka, człowieka zręcznego (Homo habilis) i człowieka wyprostowanego.

17. Chronologia zlodowaceń na ziemiach polskich

Chronologia zlodowaceń na ziemiach polskich

1. Zlodowacenie podlaskie (Narwi)

2. Interglacjał Przasnysza

3. Zlodowacenie południowopolskie (Sanu)

1. San I

2. Interstadiał ferdynandowski

3. San II

4. Interglacjał mazowiecki

5. Zlodowacenie środkowopolskie (Odry)

1. Odra I

2. Interstadiał Podlaski

3. Odra II

4. Warty

6. Interglacjał eemski

7. Wczesny Vistulian (fala wstępująca)

8. Zlodowacenie północnopolskie (Wisły)

1. I pleniglacjał

2. Interpleniglacjał

3. II pleniglacjał

9. Fala zstępująca

10. Schyłkowy glacjał

1. Pre Bolling

2. Dryas Ia

3. Dryas Ib

4. Bolling

5. Dryas II

6. Allerod

7. Dryas III

18.Mezolit - podstawy gospodarki i kultury archeologiczne

MEZOLIT (środkowa epoka kamienia) - regionalna forma gospodarczo - społeczna wykształcona w umiarkowanej strefie Eurazji w wyniku przystosowania się paleolitycznych myśliwych do ocieplenia postglacjalnego (holocenu) i zalesiania się byłych obszarów tundrowych

*podstawy gospodarki: polowania, zbieractwo, rybołówstwo (łodzie, sieci, wiosła), mikrolityzacja narzędzi - zbrojniki kamienne, narzędzia rogowe, drewniane i kościane (małe zasoby krzemienia), udomowienie psa

*współwystępowanie kultur neolitycznych i mezolitycznych

*kultury mezolityczne - kontynuacja zachodnich jednostek z tylczakami łukowatymi

*małe, osiadłe grupy ludzkie, mikroterytoria

*różnice między grupami zawarte są w zasadzie tylko w różnicach techniki obróbki krzemienia

*poprawa warunków klimatycznych

*odejście myśliwych paleolitycznych na północ (za reniferami)

*słabe gleby polodowcowe

*stosunki matrylinearne, macierzysta linia pochodzenia

*tworzenie się totemistycznego systemu wierzeń

*indywidualne traperskie techniki łowieckie

KULTURA KOMORNICKA

stanowiska: Komornica k. Nowego Dworu Mazowieckiego, Smolno Wielkie, Pobiel, Całowanie

Czas

7500 - 3500 p.n.e.

Miejsce

doliny rzeczne Niżu Polskiego, międzyrzecze Wisły i Odry, Pradolina Warszawsko-Berlińska

Cechy charakterystyczne

cykl narwiański

Grupy kulturowe

 

Gospodarka

łowiecko-zbieracka

Osadnictwo

obozowiska na terasach rzecznych, jamy ziemne

Narzędzia

wiórowo - odłupkowa technika obróbki kamienia, drapacze, skrobacze, mikrolityczne zbrojniki

Broń

Łuk

Ozdoby

 

Ceramika

...............

Religia

ciałopalny obrządek pogrzebowy, ludożerstwo

KULTURA JANISŁAWICKA

stanowiska: Janisławów, Giżycko

Czas

6000 - 3700 p.n.e.

Miejsce

Pradolina Warszawsko-Berlińska na odcinku warszawsko-łęczyckim, dolina Bugu i górnej Narwi, Pojezierze Mazurskie, Niecka Nidziańska

Cechy charakterystyczne

nawiązania do wschodnioeuropejskich kultur naddnieprzańskich

Grupy kulturowe

 

Gospodarka

kopalnie krzemienia czekoladowego, łowiecko-zbieracka

Osadnictwo

ziemianki mieszkalne

Narzędzia

regularne duże wióry, wykorzystanie krzemienia czekoladowego

Broń

kościane sztylety, łuk

Ozdoby

naszyjnik z zębów zwierzęcych

Ceramika

...............

Religia

pochówek w pozycji wyprostowanej, później siedzącej, zwłoki posypane ochrą - czerwonym barwnikiem, narzędzia i ozdoby

KULTURA CHOJNICKO - PIEŃKOWSKA

stanowiska: Szczecin

Czas

6000 - 3700 p.n.e.

Miejsce

dorzecze Wisły, dorzecze środkowej Warty, Mazowsze, Pomorze Gdańskie, dolina Baryczy

Cechy charakterystyczne

kompleks Maglemose + kultura komornicka

Grupy kulturowe

grupa Juhnsdorf

Gospodarka

łowiecko-zbieracka, rybołówstwo

Osadnictwo

Ziemianki

Narzędzia

harpuny kościane, haczyki do wędek, ciosaki - prasiekiery, motyczki

Broń

trapezowate groty strzał

Ozdoby

bursztynowa plastyka figuralna - zwierzęta

Ceramika

 .............

Religia

ornamenty geometryczne, ryty antropo- i zoomorficzne, pojedyncze groby, zawieszki, figurki

+ KULTURA KUNDAJSKA - postpaleolityczna grupa ludności, występująca na terenie Polski północno-wschodniej, wpływy estońskie, ostrza trzoneczkowate, harpuny, ostrza ze zbrojnikami

19.Rewolucja neolityczna: pojęcie i przebieg

Rewolucja neolityczna: Wprowadzenie uprawy i hodowli zwierząt, zastąpienie przyswajania gotowych produktów natury poprzez produkcję, wytworzenie się gospodarki wytwórczej

Wyznaczniki neolitu:

Inne nazwy neolitu: neolit leśny, mezolit ceramiczny, paraneolit, neolit nordyczny, bałkański lub nadmorski

9000 - Syria, Palestyna, Irak

8200 - Anatolia

6500 - wschodnia Grecja, Północne Bałkany- (pierwsza ceramika)

Mechanizmy rozprzestrzeniania się i kierunki rozwoju neolitu:

  1. Basen Środkowego Dunaju: Zachodnia Słowacja, Węgry, Siedmiogród, Austria kultury, które docierają na teren Polski

  2. Za pomocą rozpowszechniania się gospodarki dotarcie do Anatolii, Grecji, Bułgarii

  3. Pojawienie się kultury starczewsko- kriskiej: Północne Bałkany, Belgrad, Bukareszt, charakterystyka: dominacja kozy i owcy, dominacja trzciny do budowy osad, myślistwo, zbieractwo, hodowla bydła

  4. Migracje ludności z terenów Północnej Turcji: 8-6 tysięcy lat p.n.e. doszło do przelania się wód z Morza Słodkowodnego(dzisiejsze Morze Czarne) i zalania obszarów zasiedlanych

  5. Migracje ludności związane z rolniczo- hodowlanym trybem życia by poszukiwać nowych obszarów pod uprawę

  6. Rozprzestrzenianie się kultury dzięki przejmowaniu dorobku kulturowego (dyfuzja kulturowa)

ROLNICTWO

HODOWLA

Modele gospodarki wytwórczej:

  1. Model kopieniaczy: rolnictwo ogródkowe, intensywne, metody ręczne

  2. Model wypaleniskowo- sprzężajny: uprawa ekstensywna dużych areałów, odlesianie, krótki czas uprawy

  3. Model hodowlano- rolniczy: podstawą hodowla rolnictwo jedynie uzupełnieniem

  4. Model koczowniczego pasterstwa: hodowla, mały udział rolnictwa, obok siebie pojawiają się różne typy gospodarcze, przystawanie uprawy do środowiska

  5. Model rolniczo- hodowlany: duże znaczenie zbieractwa i rybołówstwa, polowanie na ssaki wodne(foki)

Geneza neolitu na ziemiach polskich

poszukiwanie „luksusowych” dóbr takich jak surowce do produkcji narzędzi i ozdób

Kultury archeologiczne neolitu na ziemiach polskich

KULTURA CERAMIKI WSTĘGOWEJ RYTEJ

Czas

5500 - 4500 p.n.e.

Miejsce

pn. cz. Kotliny Karpackiej, Nadrenia, Holandia, Belgia, zachodnia Ukraina, Mołdawia, Niż Środkowoeuropejski, Dolny Śląsk, Górny Śląsk, Małopolska, Kujawy, Wielkopolska, ziemia pyrzycka

Cechy charakterystyczne

zachodnia kultura ceramiki linearnej, więzi międzyregionalne, brak kontaktów z ludnością mezolityczną, INDOEUROPEJCZYCY!!!

Grupy kulturowe

prąd vinczański, faza szarecka

Gospodarka

rolnictwo na terasach rzek - pszenica, jęczmień, żyto, proso, groch, soczewica, mak, len, hodowla bydła, owiec, kóz, świń, mniejsza rola zbieractwa i łowiectwa, odlesianie, małe areały rolnicze - technika kopieniacza, udomowienie psa, tkactwo

Osadnictwo

warunki zwartego lasu, wyżyny lessowe, budownictwo drewniane, długie domy na planie prostokąta lub trapezu (35 - 50m), palisadowa konstrukcja ścian, podłużne jamy wzdłuż ścian - do wybierania gliny, palenisko lub piec kopulasty, ściany wylepiane gliniana polepą, malowane w czerwone wzory, rodziny wielopokoleniowe, pomieszczenie dla zwierząt i magazyn ziarna, 2-3 domy, solidne ogromne domy 8-10 lub 40-60 metrów, jedno wejście w kierunku wschodnim

Narzędzia

ze skał krystalicznych, narzędzia gładzone - siekierki, motyki, narzędzia łupane - skrobacze, strugacze, noże, zbrojniki, wykorzystanie skał osadowych z Sudetów, głazów morenowych, krzemienia czekoladowego i importowanego ze Słowacji obsydianu, naczynia sitowate

Broń

Ozdoby

Ozdoby z muszli i marmuru

Ceramika

naczynia a gładkiej szarej lub czarnej powierzchni, lepione ręcznie z wałków lub taśm, formy kuliste, naśladujące kształt dyni lub tykwy czyli naczyń naturalnych, niewykształcone dno, brak wylewu, proste zakończenie, ornamentyka ryta, plastyczne lub wykonywane paznokciem wzory

Religia

figurki kobiece - kult płodności, przedstawienia zwierzęce, rzadkie pochowki: groby szkieletowe, płytkie jamy, pozycja skurczona, pojedyncze przedmioty, sporadyczne groby ciałopalne

KULTURA LENDZIELSKO - POLGARSKA

Czas

4500 - 3000 p.n.e.

Miejsce

Węgry

Cechy charakterystyczne

Wpływ kultur wstęgowych

Grupy kulturowe

kultura polgarska (nadcisańska), kultura lendzielska, cykl kultur nadcisańskich, małopolska, dolnośląska, brzesko-kujawska, samborzecko-opatowska, pleszowska, ocicka, modlnicka, górowska, wyciąsko-złotnicka, południowolubelska

Gospodarka

większy areał upraw - powyżej dolin rzecznych, rozwój orki sprzężajnej, trzebież lasów

Osadnictwo

długie domy na planie trapezowatym, rondele - rów, palisada, kraale - zagrody dla zwierząt hodowlanych, wzrost liczebności i długotrwałości osad

Narzędzia

Radło, dysze i tygielki gliniane

Broń

Czekany, sztylety

Ozdoby

Półwytwory miedziane, paciorki wycinane z muszli, ozdoby z bursztynu, kości i kłów zwierzęcych, naramienniki i bransolety zdobione liniami zygzakowatymi

Ceramika

puchary na nóżce, czarki, wyodrębnione dno, czarny malowany ornament, zdobnictwo kłute, bogate wzory, ceramiczne figurki ludzkie, prosty wylew, figurki kobiet puste w środku

Religia

przedmioty ceremonialne - ołtarzyki i figurki, przedstawienia antropomorficzne, różnorodność grobów - pojedyncze naczynia lub zestawy naczyń, skurczona pozycja szkieletu, kobiety chowane na prawym boku, mężczyźni - na lewym

KULTURA MALICKA

Czas

4500 - 3000 p.n.e.

Miejsce

Wyżyna Krakowska, Sandomierska, Miechowska

Cechy charakterystyczne

mozaika kulturowa

Grupy kulturowe

Gospodarka

trzebież i wypalanie lasów pod uprawę, jamy - spichlerze, przewaga bydła w hodowli, eksploatacja krzemienia jurajskiego, kopalnie odkrywkowe - otoczone wielkimi pracowniami (Jerzmanowice, Sąspów), eksploatacja soli w rejonie Wieliczki (odparowywanie)

Osadnictwo

refugia, rondele - umocnienia wokół osad, długie domy na planie trapezowatym

Narzędzia

Broń

Ozdoby

Ceramika

Religia

centra ceremonialne o znaczeniu kultowym, stosunkowo liczne pochówki

+ KULTURA CERAMIKI WSTĘGOWEJ KŁUTEJ - epigon kultury ceramiki wstęgowej, Dolny Śląsk i Czechy, nakłucia na naczyniach wykonywane grzebieniem lub radełkiem, większy udział hodowli, szczególnie bydła, myślistwo, wielkie domostwa drewniane, dachy dwuspadowe, poddasze, słupy na zewnątrz domostwa dzięki temu podcienia i możliwość przenoszenia zajęć gospodarczych przed dom, domy oklejane gliną, konstrukcja plecionkowa, malowane w czerwone pasy i wzory, domy na 20 osób

20. Geneza neolitu na ziemiach polskich

Kryterium dla wyróżnienia epoki neolitu jest typ gospodarki wytwórczej. Na terenie Bliskiego Wschodu, Anatolii i Bałkanów występował neolit preceramiczny, który rozpoczął się na Bliskim Wschodzie jeszcze w XI tys. p.n.e., w Anatolii-w VIII tys. p.n.e., na Bałkanach w VII tys. p.n.e. na ziemiach polskich neolit zaczyna się w V tys. p.n.e. wraz z pojawieniem się ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. Podstawowe znaczenie dla zasiedlania ziem polskich we wczesnym neolicie miał basen środkowego Dunaju, a więc tereny Węgier, Słowacji i Moraw. Stąd wywodzą się pierwsi rolnicy i hodowcy przynoszący na ziemie polskie znajomość ceramiki. Zasiedlili oni żyzne tereny lessowe z Małopolski i Górnego Śląska. Kultury te pozostawały w kontaktach z krajami bałkańskimi, Anatolią i Bliskim Wschodem. Drugi ośrodek Kultur neolitycznych-na terenie Europy Północnej na podłożu mezolitycznych kultur północnej części Niemiec, a także Danii. Wykształcenie kręgu północnego kultur neolitycznych jest związane z okresem przypadającym na IV tys. p.n.e. Rolnictwo i hodowla zostają przeniesione na te tereny z zewnątrz (Bliski Wschód, wyjątek mogą stanowić rośliny strączkowe), natomiast ceramika rozwinęła się prawdopodobnie autochtonicznie, jeszcze u miejscowych społeczeństw mezolitycznych. Na naszym terenie w młodszej części neolitu pojawiają się wpływy kręgu północnego w postaci tzw. kultury pucharów lejkowatych. Na terenie Europy Północno-Wschodniej przez długi czas pozostają we władaniu plemiona uprawiające gospodarkę zbieracko-łowiecką, które jednak wytwarzają ceramikę. W późniejszych okresach neolitu i w epoce brązu dochodzi, pod wpływem Południa, do częściowego przyswojenia przez te plemiona zdobyczy gospodarki neolitycznej. Społeczeństwa tych kultur zaliczamy do kręgu północno-wschodniego. Na naszych ziemiach wpływy tego kręgu pojawiają się w postaci kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej.
Na terenie Europy Zachodniej tworzy się odrębny krąg kultur neolitycznych, pozostający częściowo pod wpływem kultur bałkańsko-dunajskich. Krąg zachodnioeuropejski nie odegrał większej roli w neolicie ziem polskich. Jego wpływy pojawiają się dopiero w eneolicie (kultura Michelsberg, kultura pucharów dzwonowatych). Odrębne początki miał jeszcze krąg starych neolitycznych cywilizacji nadczarnomorskich, gdzie bardzo wcześnie pojawiają się początki rolnictwa i hodowli. Kultury tego kręgu oddziaływały na nasze ziemie we wczesnym neolicie (kultura bugo-dniestrowska) oraz w eneolicie (kultura trypolska).

Wyznaczniki neolitu:

- osiadły tryb życia (pojawienie się osiedli ludzkich),

- pojawienie się techniki gładzenia - nowe narzędzia (m. in. siekiera),

- produkcja i użytkowanie ceramiki,

- ślady zajęć rolniczo-hodowlanych,

21. Pierwsi rolnicy i hodowcy na ziemiach polskich

Pierwsi rolnicy docierali na tereny Polski z Moraw i Czech dwiema drogami: Bramą Morawską i przez Kotlinę Kłodzką. Przyczyną przemieszczania były poszukiwania surowców do produkcji narzędzi i ozdób, a nie szukanie nowych terenów rolniczych, choć np. kilka lat nieurodzajów mogło skłonić do takiego działania. Główną kulturą była k. ceramiki wstęgowej rytej. W Polsce - przede wszystkim na urodzajnych glebach lessowych południowej Polski. Najstarsza fala ekspansji (około 5400/5300 - 4700 lat p.n.e.) objęła przede wszystkim lessowe tereny na Dolnym i Górnym Śląsku i w Małopolsce -> później Rzeszów, Kujawy, Wielkopolska. Model gospodarki rolniczej i hodowlanej był wykształcony w basenie środkowego Dunaju. Uprawa zbóż: pszenica, rzadziej jęczmień i proso. Inne rośliny: groch, soczewica, mak, len. Konieczność odlesiania terenów na pola i wypalania drzew. System raczej przemienno-odłogowy. Hodowla zwierząt: owce, kozy, bydło, trzoda chlewna. Wypas w lasach obrzeżnych. Myślistwo i zbieractwo odgrywało tu rolę znikomą, choć jest znana wielka liczba dziko rosnących roślin.

Domostwa długie, prostokątne (30-50 m) o słupkowej konstrukcji ścian odlepionych gliną. Zamieszkiwany przez 14-20 osób (rodzina), w osadzie 2-3 domy. Na zach. mogły być większe osiedla. Narzędzia w większości kamienne, mniej z rogów i kości. Wykonywane techniką gładzenia ze skał osadowych, magmowych i metamorficznych (płaskie siekiery, motyki) z Sudetów, jak i łupania z krzemienia (skrobacze, strugacze, noże) z wyż. Krakowsko-Częstochowskiej i Gór Świętokrzyskich. Import obsydianu z wsch. Słowacji.

Ceramika wytwarzana z lokalnych glin, kształt głownie kulisty wypalana w ogniskach. Ornamentyka ryta, 1) faza rzadkie linie proste, faliste i półkoliste, 2) dołki na poziomych i półkolistych liniach, 3) linie przecięte poprzecznymi, krótkimi nacięciami.

Występowały figurki antropomorficzne (kobiet) i zoomorficzne. Pochówek - groby szkieletowe, ciała w pozycji skurczonej najczęściej na lewym boku z niewielką ilością darów w niezbyt głębokich jamach.

22. Kultury cyklu naddunajskiego

określenie wprowadzone w latach 20. XX w. przez archeologa Vere Gordona Childe'a, oznaczające krąg kultur neolitu występujących w środkowej Europie, głównie w dorzeczu środkowego i częściowo dolnego Dunaju, charakteryzujących się prowadzeniem gospodarki rolniczo-hodowlanej.

Pojawiały się sukcesywnie na ziemiach polskich przez cały okres neolitu przenikając z południa poprzez Bramę Morawską i przełęcze Karpat i Sudetów. Pierwsza fala nowego typu osadnictwa nastąpiła w połowie V tys. p.n.e. Reprezentowana była przez kulturę ceramiki wstęgowej rytej. Kultura ta wywarła decydujący wpływ na inne kultury neolityczne Środkowej Europy. Przede wszystkim na krąg kultur lendzielskich i krąg kultur nadcisańskich (polgarskie). Wszystkie kultury z kręgu naddunajskiego pozostawały pod silnym wpływem kultur przenikających na tereny środkowego dorzecza Dunaju z basenu Morza Śródziemnego. W kilku falach kultury naddunajskie rozprzestrzeniały się na tereny Środkowej Europy, z których dwie miały największy zasięg. Są to już wcześniej wspomniane fale związane z ekspansją kultury ceramiki wstęgowej rytej oraz kultur lendzielskiej i nadcisańskiej. Wpływy ich trwały prawie dwa tysiące lat poczynając od około 5300 p.n.e. , nie można mówić o ich dużej jednorodności. Wyjątkiem jest obrządek pogrzebowy - prawie całkowicie szkieletowy.  Najważniejszym wkładem KKLd było wprowadzenie, a następnie rozwój rolnictwa, hodowli zwierząt domowych oraz ceramiki. Grupy ludności zasiedlały niewielkie obszary o bardzo dobrych glebach. Spotyka się osady różnego typu poczynając od otwartych, krótkotrwałych, do osad obronnych długotrwałych. W początkowej fazie budowano pojedyncze niewielkie domy drewniane, które z czasem zaczęły zastępować wielkie budynki dochodzące do kilkudziesięciu metrów długości, składające się z kilku izb prawdopodobnie zamieszkiwanych przez różne rodziny. Na terenach południowych stwierdzono ślady malowania domów. Późniejsze kultury kręgu naddunajskiego wprowadziły tylko niewielki zmiany do technik  rolnictwa zapoczątkowanych przez kultury ceramiki wstęgowej rytej. Uważa się, że stosowano wysiew ozimy i jary. Do hodowli wprowadzono nowe typy roślin: bób, wykę, winorośl i orzech włoski. W hodowli zwierząt domowych nie nastąpiły istotne zmiany. Rozwijające się początkowo odrębnie grupy nawiązywały z czasem bardziej ożywione kontakty. Zwiększyła się wymiana pomiędzy nimi. Szczególnie widoczne jest to na przykładzie wyrobów kamiennych (różnego typu skały krystaliczne, służące do wyrobu toporów, cioseł i siekier, rozprzestrzeniały się na bardzo duże odległości), a w końcowej fazie miedzi. Ludność kultur naddunajskich eksploatowała odkrywkowo złoża krzemienia czekoladowego z rejonu Gór Świętokrzyskich, krzemienia jurajskiego z okolic Krakowa oraz święciechowskiego znad Wisły (okolice Zawichostu i Święciechowa). Miedź rozprzestrzeniała się z kręgu nadcisańskiego gdzie występowały jej samorodki oraz rudy. W początkowej fazie miedzi używano tylko do wyrobu ozdób. Jednak z czasem pojawiają się także toporki i siekierki miedziane. Podobna sytuacja ma się ze złotem, z którego wyrabiano niewielkie ozdoby. Istnieją dowody wydobywania soli (Barycz k. Krakowa). W całym kręgu k. naddunajskich przeważają groby szkieletowe. W fazie początkowej przeważały pochówki  w pozycji skurczonej na boku. W fazie późniejszej nastąpiła zmiana orientacji przestrzennej w stosunku do kultury ceramiki wstęgowej rytej : zmarłych zaczęto chować z głową na południe. W niektórych regionach (np. Kujaw)  mężczyzn układano na prawym boku, a kobiety na lewym. Wyposażenie grobów męskich jest na niektórych stanowiskach bogatsze niż kobiecych. Zdarzają się także przypadki pochówków dwóch lub trzech osób w jednym grobie. Pochówki ciałopalne, które zdarzały się już u ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej, w czasach późniejszych ulegają zwiększeniu. W obrządku tym spalone kości wkładano bezpośrednio do grobów lub jam odpadkowych. Groby ciałopalne występują (poza jednym przypadkiem - Praga, Czechy) osobno. Z czasem powoli wzrasta wyposażenie grobów. W zależności od regionu do grobu wkładano od jednego do kilku (np. na Węgrzech nieraz kilkunastu) naczyń. Zmarłych grzebano w pełnym stroju. W grobach zachowały się kolie, wisiorki, zawieszki czasami pierścionki kościane i miedziane. W grobach męskich spotyka się grociki strzał, siekiery, topory, dłuta z kamienia i rogu, kamienne głowice maczug oraz kły dzika. Znajdowane są również różne przedmioty kultowe. Należą do nich przede wszystkim gliniane figurki ludzi i zwierząt, ołtarzyki z gliny, modele domków.

23. Kultura pucharów lejkowatych (KPL)

W drugiej połowie 4 tysiąclecia rozprzestrzenia się w Europie Środkowej ludność kultury pucharów lejkowatych tworząc kilka grup terytorialnych. Ziemie polskie znalazły się w orbicie oddziaływania grupy wschodniej i południowej. Podstawy gospodarcze grupy wschodniej ludności kultury pucharów lejkowatych istotnie różnią się od kultur kręgu naddunajskiego. Wyraźnie widoczna jest tutaj przewaga chowu nad uprawą roli oraz rozwinięte łowiectwo i rybołówstwo. Osady lokowane są na glebach lekkich w pobliżu rzek. Składają się na nie naziemne budowle słupowe i ziemiankowe. Charakterystyczne dla kultury pucharów lejkowatych są potężne konstrukcje grobowe złożone z dużych głazów tzw. grobowce kujawskie. Wewnętrzna konstrukcja kamienna tych grobów, wzmacniana niekiedy skrzyniami drewnianymi, zawierała zazwyczaj męskie pochówki szkieletowe i przykrywana była nasypami ziemnymi o długości 60 -130 metrów. Zanik grupy wschodniej przypada na połowę 3 tysiąclecia. W grupie południowej kultury pucharów lejkowatych zaznacza się w porównaniu ze wschodnią znaczny wzrost roli uprawy zbóż i hodowli bydła. Mamy już w tym czasie do czynienia z orką za pomocą radła ciągnionego przez zaprzęg wołów. Osady zakładane są na wzniesieniach i wiąże się to z eksploatacją rolną terenów wysoczyznowych. Z kulturą pucharów lejkowatych związane są również kopalnie krzemienia (Krzemionki Opatowskie, Świeciechów) i wyspecjalizowane warsztaty produkcji narzędzi kamiennych.

24. Kultura amfor kulistych

W połowie 3 tysiąclecia pojawiają się na ziemiach polskich z obszaru dorzecza środkowej i dolnej Łaby nowe grupy ludzkie związane z kulturą amfor kulistych. Znana jest ona w głównej mierze z niewielkich cmentarzysk o kilku do kilkunastu grobach, przykrywanych niekiedy nasypem kurhanowym. Ludność kultury amfor kulistych prowadziła gospodarkę pasterską opartą głównie o chów bydła i konia leśnego. Musiała ona odgrywać szczególną rolę w kulturze duchowej, gdyż nierzadko spotykane są w tej kulturze pochówki krów. Z Mazowsza pochodzi najstarszy w Europie intencjonalny pochówek konia. O osadach wiadomo niewiele. Zasiedlała głównie nizinne osady, niewielkich rozmiarów, często z zagrodami. Tylko w Czechach i Morawach spotyka się obronne osady wyżynne. Budownictwo zróżnicowane od niewielkich budynków słupowych do wydłużonych budynków stawianych nad nieckowatymi zagłębieniami o długości kilkunastu, a nawet 20 m (np. Brześć Kujawski). Budowano także domy o konstrukcji słupowej o kształcie trapezowatym. Z wyrobów kamiennych na szczególną uwagę zasługują siekiery z krzemienia pasiastego wydobywanego w Krzemionkach Opatowskich, w kopalni eksploatowanej wcześniej przez ludność kultury pucharów lejkowatych - są one bardzo dokładnie wykończone. Dosyć pospolitymi formami były amfory o kulistym dnie, od których wywodzi się nazwa całej kultury. W ceramice widać wyraźne wpływy KPL oraz z kręgu różnych kultur zachodnioeuropejskich. Jednak uderza duża odrębność w zdobnictwie i recepturze gliny z jakiej wykonywano naczynia. W  początkowej fazie naczynia zdobiono różnego typu odciskami stempelkowymi w kształcie słupków, kółek, kropek, kącików układających się w szerokie pasma rombów, zygzaków, jodełek, trójkątów itp. W fazie późniejszej zaczęto stosować odciski sznura. Na ceramice niekiedy pojawia się motyw swastyki raczej jako symbol kultowy niż forma zdobnicza. Świadczy o tym jej umieszczanie na niewidocznych częściach naczyń (np. wewnątrz amfory z wąską szyjką - Rębków-Parcele k. Garwolina).

  1. Koncepcja pochodzenia ludów indoeuropejskich

    1. Pojawienie się ludów indoeuropejskich ma związek z neolitem, kiedy zaczęła się kształtować wspólnota europejska

    2. Ludy indoeuropejskie to nazwa ludów, które wywodzą się od wspólnego języka, inne nazwy: indogermanie, arianie

    3. Czas występowania wspólnoty indoeuropejskiej początek II tysiąclecia p.n.e. w Azji Mniejszej byli to Hetyci

Języki indoeuropejskie: jedna z najwcześniejszych odkrytych rodzin języków, najbardziej popularne to angielski z grupy germańskiej, hindi z grupy indoaryjskiej, hiszpański z grupy romańskiej, francuski z grupy romańskiej, rosyjski z grupy słowiańskiej, portugalski z grupy romańskiej, bengalski z grupy indoaryjskiej, niemiecki z grupy germańskiej, urdu z grupy indoaryjskiej, perski z grupy irańskiej, jako pierwszy odkryto język hetycki

Indoeuropejska rodzina językowa:

Pochodzenie ludów indoeuropejskich:

Chronologia zmian językowych: poszukiwanie 100 podstawowych słów w języku indoeuropejskim, w zależności od zróżnicowania tych słów ustalano średnią zmianę czasu, w którym zanikają dane słowa(glottochronologia, metoda przybliżonego określania czasu rozpadu prajęzyka danej rodziny na odrębne język)

Języki kentum i satem: pierwotny podział języków indoerupejskich(satemowe przejście k w miękkie k ć cz ś sz lub s- języki wschodnie, kentumowe jednolite k- języki zachodnie)

Tocharowie: zaginione plemię indoeuropejskie, posługiwali się jednym z najwcześniejszych języków(tocharskim, grupa kentum), dali początek cywilizacji chińskiej, cechy z rasą białą(jasne włosy i skóra, niebieskie oczy), posługiwanie się symboliką solarną(swastyka), pasterstwo, uprawa roli, rzemiosło, handel

25. Kultury archeologiczne neolitu na ziemiach polskich

KULTURA CERAMIKI WSTĘGOWEJ RYTEJ

czas

5500 - 4500 pne

miejsce

pn. cz. Kotliny Karpackiej, Nadrenia, Holandia, Belgia, zachodnia Ukraina, Mołdawia, Niż Środkowoeuropejski, Dolny Śląsk, Górny Śląsk, Małopolska, Kujawy, Wielkopolska, ziemia pyrzycka

cechy charakterystyczne

zachodnia kultura ceramiki linearnej, więzi międzyregionalne, brak kontaktów z ludnością mezolityczną, INDOEUROPEJCZYCY!!!

grupy kulturowe

prąd vinczański, faza szarecka

gospodarka

rolnictwo na terasach rzek - pszenica, jęczmień, żyto, proso, groch, soczewica, mak, len, hodowla bydła, owiec, kóz, świń, mniejsza rola zbieractwa i łowiectwa, odlesianie, małe areały rolnicze - technika kopieniacza, udomowienie psa, tkactwo

osadnictwo

warunki zwartego lasu, wyżyny lessowe, budownictwo drewniane, długie domy na planie prostokąta lub trapezu (35 - 50m), palisadowa konstrukcja ścian, podłużne jamy wzdłuż ścian - do wybierania gliny, palenisko lub piec kopulasty, ściany wylepiane gliniana polepą, malowane w czerwone wzory, rodziny wielopokoleniowe, pomieszczenie dla zwierząt i magazyn ziarna, 2-3 domy

narzędzia

ze skał krystalicznych, narzędzia gładzone - siekierki, motyki, narzędzia łupane - skrobacze, strugacze, noże, zbrojniki, wykorzystanie skał osadowych z Sudetów, głazów morenowych, krzemienia czekoladowego i importowanego ze Słowacji obsydianu, naczynia sitowate - produkcja sera?

broń

ozdoby

Ozdoby z muszli i marmuru

ceramika

naczynia a gładkiej szarej lub czarnej powierzchni, lepione ręcznie z wałków lub taśm, formy kuliste, naśladujące kształt dyni lub tykwy, niewykształcone dno, brak wylewu, proste zakończenie, ornamentyka ryta, plastyczne lub wykonywane paznokciem wzory

religia

figurki kobiece - kult płodności, przedstawienia zwierzęce, rzadkie pochowki: groby szkieletowe, płytkie jamy, pozycja skurczona, pojedyncze przedmioty, sporadyczne groby ciałopalne

KULTURA LENDZIELSKO - POLGARSKA

Czas

4500 - 3000 pne

Miejsce

Węgry

cechy charakterystyczne

Wpływ kultur wstęgowych

grupy kulturowe

kultura polgarska (nadcisańska), kultura lendzielska, cykl kultur nadcisańskich, małopolska, dolnośląska, brzesko-kujawska, samborzecko-opatowska, pleszowska, ocicka, modlnicka, górowska, wyciąsko-złotnicka, południowolubelska

gospodarka

większy areał upraw - powyżej dolin rzecznych, rozwój orki sprzężajnej, trzebież lasów

osadnictwo

długie domy na planie trapezowatym, rondele - rów, palisada, kraale - zagrody dla zwierząt hodowlanych, wzrost liczebności i długotrwałości osad

narzędzia

Radło, dysze i tygielki gliniane

Broń

Czekany, sztylety

Ozdoby

Półwytwory miedziane, paciorki wycinane z muszli, ozdoby z bursztynu, kości i kłów zwierzęcych, naramienniki i bransolety zdobione liniami zygzakowatymi

ceramika

puchary na nóżce, czarki, wyodrębnione dno, czarny malowany ornament, zdobnictwo kłute, bogate wzory, ceramiczne figurki ludzkie

Religia

przedmioty ceremonialne - ołtarzyki i figurki, przedstawienia antropomorficzne, różnorodność grobów - pojedyncze naczynia lub zestawy naczyń, skurczona pozycja szkieletu, kobiety chowane na prawym boku, mężczyźni - na lewym

KULTURA MALICKA

Czas

4500 - 3000 pne

Miejsce

Wyżyna Krakowska, Sandomierska, Miechowska

cechy charakterystyczne

mozaika kulturowa

grupy kulturowe

gospodarka

trzebież i wypalanie lasów pod uprawę, jamy - spichlerze, przewaga bydła w hodowli, eksploatacja krzemienia jurajskiego, kopalnie odkrywkowe - otoczone wielkimi pracowniami (Jerzmanowice, Sąspów), eksploatacja soli w rejonie Wieliczki (odparowywanie)

osadnictwo

refugia, rondele - umocnienia wokół osad, długie domy na planie trapezowatym

narzędzia

Broń

Ozdoby

ceramika

Religia

centra ceremonialne o znaczeniu kultowym, stosunkowo liczne pochówki

+ KULTURA CERAMIKI WSTĘGOWEJ KŁUTEJ - epigon kultury ceramiki wstęgowej, Dolny Śląsk i Czechy, nakłucia na naczyniach wykonywane grzebieniem lub radełkiem, większy udział hodowli, szczególnie bydła, myślistwo, wielkie domostwa drewniane

26. Eneolit - pojęcie i podstawy wydzielania

ENEOLIT (CHALKOLIT) - okres wyodrębniony z neolitu, charakteryzujący się początkami eksploatacji miedzi i występowaniem pierwszych wyrobów miedzianych

a)Bałkany - 4400 - 4300 pne

MŁODSZY ENEOLIT

b)ziemie polskie 4100 - 3800 pne

MŁODSZY ENEOLIT

27. Kultury archeologiczne eneolitu

KULTURA PUCHARÓW LEJKOWATYCH

stanowiska: Kraków, Bronocice, Złota

czas

4000 - 2900 pne

miejsce

Niż Polski

cechy charakterystyczne

1 - faza sarnowska, 2- faza wiórecka, 3 - faza lubońska, stopniowe przechodzenie w kulturę pasterską, pierwszy patriarchat

grupy kulturowe

wschodnia (Niż), południowo-wschodnia (Małopolska), północno-zachodnia (Niemcy, Dania), śląsko-morawska, łupawska, ustowska

gospodarka

rolnictwo sprzężajne - rozszerzenie areałów pól na tereny wyżynne, gospodarka wypaleniskowa, wzrost znaczenia hodowli bydła i trzody, wydobycie krzemienia pasiastego (Krzemionki) i czekoladowego (Tomaszów, Wierzbica), słaba frekwencja importowanej miedzi, przejawy metalurgii - Gawroniec, Kamienna

osadnictwo

zwiększenie liczby osad, domy o długości 10-15m lub jeszcze mniejsze, półziemiankowe, piece kopulaste, jamy na ziarno, hierarchizacja osadnictwa: centra władzy - duże osady obronne, średnie osady rezydencjonalne, małe osady - eksploatacja i produkcja, władza polityczna i ośrodki administracyjne

narzędzia

wóz czterokołowy, siekiery krzemienne

broń

topory kamienne, maczugi

ozdoby

 

ceramika

puchary typu A i B, kulisty brzusiec, słabo wyodrębniona szyjka, wylew - rozszerzający się ku górze lej, uchwyty, jednorodność stylu, ornamentyka odciskanego stempla, sznura

religia

różnice w wyposażeniu i konstrukcji grobów, zróżnicowanie społeczne - kujawskie grobowce megalityczne (na planie wydłużonego trójkąta 130x15m, 3m wys., niewielkie wewnętrzne budowle drewniane, groby bezkomorowe, groby płaskie, pochówki szkieletowe i całopalne, pozycja wyprostowana, groby w jamach ziemnych, kamienne pokrywy i obstawy, rola owiec i baranów w obrzędowości, praktykowanie magii - odcinanie głów, krępowanie zwłok, pochówki cząstkowe, kanibalizm, ślady styp grobowych

KULTURA GUMELNITA-CUCUTENI-TRIPOLJE - 4400 - 3500 pne, Bułgaria, Rumunia, Mołdawia, zach. Ukraina, trzebież i wypalanie lasów pod uprawę, jamy - spichlerze, przewaga bydła w hodowli, eksploatacja krzemienia jurajskiego, kopalnie odkrywkowe - otoczone wielkimi pracowniami (Jerzmanowice, Sąspów), eksploatacja soli w rejonie Wieliczki (odparowywanie), refugia, rondele - umocnienia wokół osad, długie domy na planie trapezowatym, centra ceremonialne o znaczeniu kultowym, stosunkowo liczne pochówki

MŁODSZY ENEOLIT

KULTURA AMFOR KULISTYCH

 

czas

3000 - 2400 pne

miejsce

od Meklemburgii po Kujawy, Wołyń, Ukraina

cechy charakterystyczne

tradycja naddunajska

grupy kulturowe

 

gospodarka

półosiadłe pasterstwo, orka sprzężajna, intensyfikacja hodowli, hodowla konia, eksploatacja krzemienia pasiastego (Krzemionki)

osadnictwo

rzadkie osady, niewielkie domy, o kształcie czworobocznym, trapezowatym, palenisko pośrodku, konstrukcja słupowa, obszary dobrych gleb

narzędzia

płaskie siekiery, dłuta, ciosła, żłobce z polerowanego krzemienia, pierwsze przedmioty miedziane o małym stopniu utwardzenia

broń

płaskie siekiery kamienne

ozdoby

bursztyn

ceramika

kształt kulisty lub spłaszczonej kuli i zaokrąglonym dnie, uchwyty do zawieszenia nad paleniskiem, uboga ornamentyka stempelkowa i sznura

religia

małe cmentarzyska, groby megalityczne typu kujawskiego, mogiły kamienno-ziemne - komora zbudowana z głazów lub płyt kamiennych, pochówki ludzi i zwierząt, pozycja skurczona na boku, charakter grobów - zbiorowy, rodzinny, obyczaj ustawiania na grobach pionowego głazu (idea menhira), obstawa kamienna i naczynia, naszyjniki, kult zwierząt domowych, zwłaszcza bydła rogatego

KULTURA CERAMIKI PROMIENISTEJ

 

czas

 

miejsce

zach. Małopolska, Śląsk, Kujawy

cechy charakterystyczne

kultura badeńska - Dolna Austria, Morawy, Słowacja, Węgry, Brama Morawska -> ziemie polskie

grupy kulturowe

 

gospodarka

 

osadnictwo

żyzne gleby, rozległe osady, kilkaset domostw o typie półziemiankowym, rowy, palisady

narzędzia

asymetryczne ciosła ze skał krystalicznych

broń

 

ozdoby

 

ceramika

żłobkowe zdobienia w układzie promienistym lub gwieździstym

religia

szkieletowe groby niszowe, pochówki zbiorowe - silna więź rodowa, groby ludzkie z pochówkami zwierzęcymi - kult zwierząt, zwiększenie udziału grobów całopalnych

KULTURA CERAMIKI SZNUROWEJ

 

czas

3000 - 1900 pne

miejsce

Europa Środkowa, Szwajcaria, Ukraina

cechy charakterystyczne

horyzont ogólnoeuropejski

grupy kulturowe

krakowsko-sandomierska, lubaczowska, śląska, nadodrzańska, złocka, rzucewska

gospodarka

hodowla konia

osadnictwo

sezonowe siedliska lub zabudowa typu zrębowego

narzędzia

 

broń

łódkowate topory wojenne, łuk refleksyjny, rydwany bojowe

ozdoby

 

ceramika

ornamenty za pomocą sznura odciśniętego przed wypalaniem

religia

jednostkowe groby szkieletowe, jamy grobowe, pochówki w pozycji skurczonej - kobiety na lewym boku, mężczyźnie - na prawym, nasypy kurhanowe, ofiary ze zwierząt

28. Paraneolit - pojęcie i kultury archeologiczne

PARANEOLIT - neolit leśny, mezolit ceramiczny, subneolit, rozwój ludności na terenie północno-wschodniej Polski, przy słabym oddziaływaniu kultur neolitycznych, o gospodarce zbieracko-łowiecko-rybackiej, innowacja - ceramika i kamienne narzędzia gładzone, krzyżowanie się różnych tradycji mezolitycznych

KULTURA ERTEBOLLE

stanowiska: Dąbki

czas

5200 - 3300 pne

miejsce

zachodnia cz. wybrzeża Bałtyku

cechy charakterystyczne

ludność mezolityczna, kontakty z ludnością cyklu naddunajskiego

grupy kulturowe

 

gospodarka

łowiecko-rybacka gospodarka sezonowa

osadnictwo

stabilność osadnicza

narzędzia

 

broń

 

ozdoby

 

ceramika

naczynia workowate ze stożkowym dnem

religia

pochówki megalityczne - wydłużone grobowce ziemne z kamiennymi obstawami, na planie prostokąta, kamienne groby skrzynkowe, groby o charakterze przejściowym pomiędzy grobowcami kujawskimi, a pochowkami płaskimi

KULURA CERAMIKI GRZEBYKOWO - DOŁKOWEJ

stanowiska: Osjaków k. Sieradza

czas

3000 - 2000 pne

miejsce

strefa leśna Europy północno-wschodniej, po środkowy bieg Odry

cechy charakterystyczne

cechy mezolityczne

grupy kulturowe

 

gospodarka

gospodarka mezolityczna z minimalnym udziałem rolnictwa i hodowli (świnia, pies)

osadnictwo

nietrwałe obozowiska, szałasy, jurty, ziemianki na planie kwadratowym

narzędzia

asymetryczne ciosła kamienne, łodzie żłobione w pniach drzew

broń

 

ozdoby

 

ceramika

poziome rzędy dołków i nakłuć wykonywanych wielozębnym grzebieniastym narzędziami, o ostro zakończonych dnach

religia

groby szkieletowe, pozycja wyprostowana, posypywane ochrą

KULTURA NIEMIEŃSKA - 4000 - 3000 pne, tradycje postświderskie, tereny Białorusi, Litwy, północno-wschodniej Polski, prymitywna, szpiczastodenna ceramika

KULTURA NARVA - 3500 - 2900 pne, tereny Łotwy i Estonii, prostokątne domy słupowe, rzeźba w drewnie, kości i bursztynie, ceramika grzebykowa

30. Epoka brązu - chronologia i podstawy wydzielania

EPOKA BRĄZU 2200 - 750 pne

        1. I 2200 - 1500 pne - schyłek okresu wczesnohelladzkiego, warstwy IIg, III-IV, VI Troi, rozprzestrzenianie się charakterystycznych form ceramiki, metalurgia wyrobów miedzianych, złotych i brązowych, zanik osad na tellach bułgarskich

        2. II 1500 - 1300 pne - powstawanie pierwszych ośrodków władzy państwowej w Grecji i Anatolii, ośrodki minojskie, mykeńskie i hetyckie, rozpad systemów osadniczych w Europie Środkowej, pojawienie się grup ludności koczowniczej, okres wędrówek ludów, wczesna faza kultur mogiłowych - groby kurhanowe

        3. III 1300 - 1100 pne - upadek wysokorozwiniętych cywilizacji, wędrówki Dorów i tzw. „ludów morskich”, unifikacja środkowej i zachodniej Europy w kulturze pól popielnicowych, przejście do osiadłego trybu życia

        4. IV 1100 - 900 pne

        5. V 900 - 750 pne - kolonizacja fenicka, ekspansja ludów nadczarnomorskich - Kimmerów

31. Kultury archeologiczne wczesnego brązu

KULTURA GLINA III - SCHECKENBERG - 2300 - 2200 pne, Nizina Wołoska, Siedmiogród, transylwańskie złoża miedzi

KULTURA PUCHARÓW DZWONOWATYCH

 

czas

(PL) 2000 pne

miejsce

od Meklemburgii po Kujawy (Płw. Pirenejski), lessy krakowsko-sandomierskie

cechy charakterystyczne

wpływy kultury pucharów lejkowatych

grupy kulturowe

 

gospodarka

hodowla świni, bydła rogatego, owiec, koni, psów

osadnictwo

półosiadłe pasterstwo, rzadkie osady

narzędzia

 

broń

łuki refleksyjne, kamienne grociki strzał o kształcie sercowatym, gładziki do polerowania brzechw od strzał, ochronne płytki na dłonie, sztylety kościane i miedziane, oszczepy

ozdoby

bursztyn

ceramika

naczynia o kształcie dzwonu odwróconego do góry otworem, strefowy ornament, pucharki, wazy, misy

religia

tradycje grobów megalitycznych, małe osady

KULTURA OTOMANI - stanowiska: Barca k. Koszyc, Spissky Stvrtok, wschodnia Słowacja, północno-wschodnie Węgry, zachodnia Rumunia, południowo-wschodnia Polska, osady o wyraźnej hierarchizacji, centralnie położone grody, regularna zabudowa, równoległe ulice, założenia obronne, akropol, podgrodzie, monumentalne bastiony kamienne, budowle świątynne

KRĄG KULTUR EPISZNUROWYCH - ekspansja ludności kultury pucharów dzwonowatych w procesie przemian z kulturą ceramiki sznurowej, efektem transformacji powstały nowe jednostki kulturowe łączące ze sobą cechy kultury ceramiki sznurowej z zachodnioeuropejska kulturą pucharów dzwonowatych (Małopolska, Słowacja, zachodnia Ukraina)

KULTURA MIERZANOWICKA

stanowiska: Mierzanowice k. Opatowa, Iwanowice

czas

miejsce

dorzecze górnej i środkowej Wisły

cechy charakterystyczne

grupy kulturowe

gospodarka

wczesna faza - gospodarka hodowlana, wypas bydła i owiec na wysoczyznach, kopalnie krzemienia czekoladowego

osadnictwo

duże osady z towarzyszącymi im cmentarzyskami, oddzielonymi rowem

narzędzia

niewielka liczba metalowych importów

broń

kościane płytki chroniące przegub łuczników, groty liściowate

ozdoby

miedziane zausznice w kształcie liścia wierzbowego, paciorki fajansowe, barwione tlenkami miedzi

ceramika

religia

jednolite wyposażenie grobów - brak stratyfikacji społecznej, pochowki w kłodach drewnianych, zwłoki zawinięte w plecionki, rzadkie konstrukcje kamienne

KULTURA UNIETYCKA

stanowiska: Unetice, Łęki Małe, Szczepankowice

czas

1800 - 1500 pne

miejsce

prawobrzeżne dorzecze środkowej i górnej Wisły

cechy charakterystyczne

upadek - upadek czesko-niemieckich ośrodków wydobycia miedzi

grupy kulturowe

grupa płońska, kultura iwieńska, kultura grabsko-śmiardowska

gospodarka

eksport wyrobów brązowych na Pomorze, hodowla, rolnictwo, rozwój przetwórstwa spożywczego - żarna nieckowate

osadnictwo

osady otwarte, rzadziej obronne, czworoboczne drewniane budowle słupowe, rozwinięta więźba dachowa

narzędzia

płaskie siekierki, długie dłuta

broń

trójkątne sztylety, berła sztyletowe, siekierki

ozdoby

bransolety, szpile, zauszniki, naszyjniki, kolczyki brązowe

ceramika

religia

cmentarzyska szkieletowe, skromnie wyposażone groby - pozycja skurczona, kłody drewniane, obstawy kamienne, męskie groby książęce - duże kurhany z jądrami kamiennymi - wyposażenie złote, brązowe - rozwarstwienie społeczne, nasyp namiotowy - na wznak, pozycja wyprostowana

KULTURA CHŁOPICE - VESELE - I okres epoki brązu, Małopolska, Górny Śląsk, zachodnia Ukraina, kontynuacja kultury ceramiki sznurowej, kłodach drzew, w koszach wiklinowych, w matach, małe dzieci - duże naczynia zasobowe

KULTURA STRZYŻOWSKA - południowo-wschodnia Lubelszczyzna, Wołyń, kontynuacja kultury ceramiki sznurowej, miedziane ozdoby, ceramika dekorowana odciskami sznura, szerokodenna

KULTURA BAŁTYJSKA - rejon Zat. Gdańskiej, dorzecze Pasłęki, późnomezolityczne stosunki kulturowe, eksploatacja bursztynu, ciosła o poprzecznym ostrzu, koliste tarczki bursztynowe z otworem w środku, paciorki, zawieszki

KULTURA PRZEDŁUŻYCKA

stanowiska: Grabong, Kruszyńc

czas

1500-1300 pne

miejsce

ziemie Polski zachodniej

cechy charakterystyczne

śląsko-wielkopolska kultura mogiłowa, tradycja kultury unietyckiej, pierwsza w pełni brązowa cywilizacja na ziemiach polskich

grupy kulturowe

gospodarka

importy, rolnictwo, hodowla

osadnictwo

brak osad - koczowniczy tryb życia, obozowiska z lekkimi konstrukcjami szałasowymi

narzędzia

broń

sztylety, włócznie, topory, przewaga brązu

ozdoby

długie szpile z tarczowatą główką, naramienniki, bransolety mankietowe

ceramika

ostre załamania brzuśców, wypukłe guzy, żłobkowanie

religia

cmentarzyska kurhanowe o jądrze kamiennym z grobami szkieletowymi, pochówki wyposażone w przedmioty brązowe, późna faza - groby ciałopalne - prochy rozsypywane w układzie anatomicznym, birytualizm

KULTURA TRZCINIECKA

stanowiska: Trzciniec, Komarów, Sośnica

czas

1700 - 1300 pne

miejsce

Małopolska

cechy charakterystyczne

wpływy mogiłowe i eneolityczne, tradycje sznurowe

grupy kulturowe

łubieńska, opatowska, lubelska, mazowiecko-podlaska

gospodarka

lokalne ośrodki metalurgiczne oparte na imporcie, pasterstwo, rolnictwo sprzężajne, hodowla bydła rogatego, kóz, świń, rolnictwo, łowiectwo, zbieractwo

osadnictwo

trwałe osady, wyżyny lessowe, naziemne domy słupowe, półziemianki z korytarzykiem

narzędzia

kamienne, wykonywane technika łupania lub gładzenia

broń

brązowe - siekiery, groty oszczepów

ozdoby

bransolety, naramienniki, wisiory brązowe

ceramika

naczynia o esowatym profilu ze zgrubioną krawędzią, ostre załomy, guzy, naczynia sitowato perforowane

religia

kurhany, pochówki szkieletowe i ciałopalne, skurczona pozycja zwłok, groby jednostkowe i zbiorowe

33. Kultura unietycka

Chronologia geneza i zanik

Nazwa pochodzi eponimicznego stanowiska Únětice pod Pragą.Datowanie tej kultury przypada na lata 2300 - 1600 l. p.n.e (wg chronologicznego schematu Paula Reinecke są to fazy A1 i A2 dla Europy Środkowej). Wpływ na rozwój stanowisk owej kultury miały kultura pucharów dzwonowatych oraz kultura ceramiki sznurowej. W efekcie wydzielono kilka grup kultury unietyckiej z których najważniejsza znajdowała się w Úněticach. Stanowiska tej kultury datowane są na I okres epoki brązu czyli od 1800 r.p.n.e. do 1500 r.p.n.e. Po kulturze unietyckiej na obszarze Polski następuje następnie Kultura przedłużycka na zachodzie oraz Kultura trzciniecka na wschodzie.

Obszar występowania i kontekst kulturowy

Stanowiska tej kultury znane są z terenów Moraw, Czech, Słowacji, Niemiec, a na terenach Polski: Śląsk, Wielkopolskę, ziemię lubuską, Pomorze i Kujawy, a graniczyły ze stanowiskami kultur nordyjskich od północy, z kulturami strefy leśnej i przykarpackim kręgiem kulturowym od wschodu, oraz ze strefą oddziaływań anatolijsko-bałkańskich i zachodnioeuropejskimi kulturami o tradycji pucharów dzwonowatych od południa i zachodu.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Charakterystyczne dla tej kultury były sztylety, berła sztyletowe, siekierki z podniesionym brzegiem, naramienniki, naszyjniki, bransolety, nagolenniki.

Ceramika - naczynia słabo zdobione albo wcale. Wysoka szyjka, nisko połozony ostry załom brzuśca.

Ozdoby - zawieszki, łańcuchy, kolce, naszyjniki, bransolety, szpile do odziezy, naramienniki.

Osadnictwo

osadnictwo słabo rozpoznane. Osiedla duże, ulokowane w miejscach niekiedy trudno dostępnych, łatwych do obrony. Budowano domostwa drewniane o konstrukcji słupowej.

Obrządek

Dominowały groby płaskie szkieletowe. Zmarłych układano w pozycji embrionalnej, z głowami zwróconymi ku południu w kłodach drewnianych lub w obstawach kamiennych. W grobach, głównie męskich znaleziono mnóstwo ozdób wytworzonych z brązu: naszyjniki, bransolety, kolczyki i wisiorki oraz liczne odmiany szpil do spinania odzieży, zagięte przy zaostrzonym końcu. Po raz pierwszy pojawiają się także ozdoby wykonane ze złota oraz z bursztynu. Charakterystyczne są też pochówki podkurhanowe, bogato wyposażane w ceramikę oraz wyrobu z brązu tzw. groby książęce, w których chowano mężczyzn, którzy odgrywali znaczącą rolę w społeczeństwie miały charakter kurhanów o średnicy sięgającej do 42 m i wysokości 8 m. Największe takie skupisko znajduje się w Wielkopolsce w okolicach Łęk Małych, które nazywane jest aktualnie "wielkopolskimi piramidami". Jeden zbadany kurhan znajduje się w okolicach Szczepankowic na Dolnym Śląsku. W grobowcach grzebano przedstawicieli arystokracji, co świadczy o silnym zróżnicowaniu społecznym. Wielkość i ilość ozdób znajdowanych w grobach książęcych świadczy o wielkości kultury unietyckiej, która musiała wywierać znaczny wpływ na inne kultury lokalne znajdujące się w jej strefie oddziaływania.

Pochówek - w pochówkach zamoznych spotykamy groby ze złota. Większość zmarłych chowano bez spalenia, na boku z silnie podkurczonymi nogami. Kremacja była rzadkością. Dla zwykłych ludzi groby płaskie, dla bogatych kurhany o dużej konstrukcji. W środku kurhanu był zagłębiony grób i góra otoczony wałem kamiennym. Wszystko pokrywa ziemia. Spotyka się w nich berła sztyletowe i wyroby ze złota.

Społeczeństwo i gospodarka

Ludność tej kultury trudniła się rolnictwem, zamieszkując tereny o najlepszych glebach. Produkcja rolnicza była na tyle duża, że nadwyżki produkcji rolniczej były przechowywane w jamach zasobowych oraz w wielkich naczyniach. W ten sposób przechowywano głównie ziarno kilku gatunków pszenicy, prosa, jęczmienia oraz roślin strączkowych. Rozwinięte było także przetwórstwo spożywcze, świadczą o tym żarna nieckowate takie okazy odnaleziono w Szczepankowicach. Ludność ówczesna zajmowała się także hodowlą. Zwiększa się znaczenie konia, który był także spożywany (wykopaliska w Łękach Małych). Bardzo wysoko rozwinięta metalurgia bazująca na złożach z Turyngii. Istniały ośrodki w Czechach oraz w Saksonii.Wyroby metalowe bardzo szybko rozprzestrzeniły się w północnej Europie.

34. Kultura mierzanowicka

Kryterium Wydzielenia

Nazwa kultury pochodzi od epomicznego stanowiska archeologicznego w Mierzanowicach koło Opatowa (Mierzanowice, woj. świętokrzyskie).W dawniejszych opracowaniach materiał archeologiczny obecnej kultury mierzanowickiej określany był jako kultura tomaszowska (Tomaszów, woj. krakowskie). W obrębie kultury mierzanowickiej można wydzielić również jej lokalne grupy: samborzecką (woj. tarnobreskie) oraz iwanowicką (woj. krakowskie) i pleszowską (Kraków-Pleszów). Ludność kultury mierzanowickiej należała do przykarpackiego kręgu kultur episznurowych.

Chronologia, geneza i zanik

Kultura mierzanowicka wykształciła się jako bezpośrednia kontynuacja kultury chłopice - veselè. J.Machnik wyróżnia dwie fazy rozwoju kultury mierzanowickiej. Starsza datowana na brąz A1 (według chronologii naddunajskiej) oraz młodszą (schyłkową) datowaną na koniec brązu A1 i początek brązu A2.

Obszar występowania i kontekst kulturowy

Ludność kultury mierzanowickiej zajmowała obszary rozciągające się w dorzeczu górnej Wisły, położone przeważnie na lewym jej brzegu. Część wschodnia rozciągała się do Wyżyny Sandomierskiej (grupa samborzecka), a zachodnia do Wyżyny Miechowskiej. Na południu kultura przenikała wzdłuż doliny Dunajca, sięgając do Kotliny Sądeckiej. Kultura mierzanowicka sąsiadowała od północy z kulturą iwieńską oraz kulturą grobsko-śmiardowską, od wschodu z kulturą strzyżewską, a od zachodu z kulturą unietycką.

Gospodarka

Ludność kultury mierzanowickiej zajmowała się głównie hodowlą zwierząt, o czym świadczą duże ilości kości kóz, owiec i bydła rogatego. Znaczenie miała też zapewne uprawa ziemi. W dalszym ciągu dla ludności kultury mierzanowickiej duże znaczenie miał przemysł krzemienny.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Ceramika kultury mierzanowickiej wykazuje poważne zróżnicowanie lokalne. Obok tradycji kultury ceramiki sznurowej widoczne są oddziaływania wczesnobrązowych kultur naddunajskich. Najpopularniejsze formy ceramiczne odnajdywane na stanowiskach kulturowych to dwuuche amfory, naczynia garnkowate o esowatym profilu zdobione guzkami oraz poziomymi listewkami poniżej wlewu., a także naczynia o jajowatym brzuścu zaopatrzone w dwa masywne ucha umieszczone u nasady wyodrębnionej szyjki. Bardzo charakterystyczne dla omawianej kultury były również występujące w grobach kolie złożone z paciorków fajansowych kościanych czy wykonanych z muszli. Wśród wyrobów metalowych szczególnie charakterystyczne są miedziane zausznice w kształcie wierzbowego liścia, płaskie siekierki miedziane czy dłuta z podniesionymi brzegami.

Osadnictwo

Znane są głównie małe osiedla i sezonowe obozowiska. Do celów mieszkalnych wykorzystywano też jaskinie. Spotyka się także większe osiedla (np. Iwanowice) zakładane na wzniesieniach. W Iwanowicach przebadano część rowu o kilkumetrowej szerokości, ale funkcja tego obiektu nie jest jasna. W obrębie osiedli trafiano na jamy zasobowe tworzące zgrupowania być może stanowiące pozostałości poszczególnych gospodarstw.

Obrządek pogrzebowy i wierzenia

Cmentarzyska ludności kultury mierzanowickiej zakładane były w pobliżu osiedli. Cmentarzyska były różnej wielkości. Największe liczyły od 150 do 300 pochówków. Groby były szkieletowe i przeważnie płaskie. Zmarłych składano do owalnych lub prostokątnych jam grobowych albo w trumnach z kłód drewnianych albo też owiniętych w matę lub plecionkę z cienkich patyków. Układ zwłok bywa skurczony jak i wyprostowany. Wedle starszych tradycji kultury ceramiki sznurowej zmarłych mężczyzn układano na prawym, a kobiety na lewym boku. W nielicznych przypadkach składano dwóch osobników dorosłych, jak również osoby dorosłej i dziecka. W wyposażeniu grobowym spotykamy oprócz fajansowych kolii, także kamienne i kościane narzędzia czy broń (zwłaszcza krzemienne grociki strzał), szpile kościane oraz nieliczne wyroby metalowe, przeważnie ozdoby miedziane.

35. Kultura ceramiki sznurowej

Kultura ceramiki sznurowej - archeologiczna kultura epoki eneolitu z kręgu kultur naddunajskich datowana na III tysiąclecie p. n. e.

Kryteria wydzielenia

Kulturę ceramiki sznurowej wyodrębniono na podstawie charakterystycznego sposobu zdobienia ceramiki za pomocą odciśniętego sznura, od którego przyjęła nazwę. Dawniej nosiła ona nazwę kultury toporów bojowych ze względu na dużą ilość toporów znajdowanych w grobach.

Chronologia, geneza i zanik

Kultura ceramiki sznurowej rozwijała się w różnych obszarach od około 3200 r. p.n.e. / 2900 r. p.n.e. do około 2300 r. p.n.e. / 1800 r. p.n.e., najstarsze stanowiska datowane metodą 14C znane są z obszaru b.NRD i Niżu Polskiego[1]. Wczesna faza kręgu kulturowego charakteryzuje się grobami szkieletowymi, często pod kurhanami wyposażonymi w amfory i puchary oraz topory kamienne gładzone (tzw. horyzont paneuropejski ceramiki sznurowej). Groby te odpowiadają prawdopodobnie migracjom niewielkich grup ludności, wywodzących się prawdopodobnie ze wschodnich Niemiec. Opanowały one tereny zajmowane wcześniej przez kultury pucharów lejkowatych i amfor kulistych. Hipoteza ta zastąpiła powszechne dawniej przekonanie o migracji ludności z terenów stepów wschodnioeuropejskich. W wyniku procesu akulturacji ludności nastąpił rozpad wczesnej kultury ceramiki sznurowej na szereg kultur zróżnicowanych pod względem kultury materialnej, obrządku pogrzebowego i gospodarki.

Obszar występowania i kontekst kulturowy

Zjawiska charakterystyczne dla kultury ceramiki sznurowej możemy znaleźć na terenie rozciągającym się od południa Skandynawii aż po Alpy i wschodnie Karpaty pomiędzy Renem a środkową Wołgą. W Polsce największe skupiska obserwujemy na Śląsku, Pomorzu Zachodnim oraz w południowej i południwo-wschodniej Małopolsce. Kultura ta rozwijała się na terenach zajmowanych wcześniej przez kulturę pucharów lejkowatych i kulturę amfor kulistych. W wyniku dużego zróżnicowania grup lokalnych wykształciły się z niej osobne kultury m.in. kultura rzucewska i kultura złocka.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Najbardziej charakterystycznym wyróżnikiem tej kultury jest ceramika. Najczęściej występujące formy to puchary o esowatym profilu, amfory o baniastym brzuścu, dzbanki miski i kubki a w późniejszych fazach również puchary moździerzowate i doniczkowate. Naczynia zdobiono, w ich górnych partiach, poziomymi odciskami sznura lub rytymi liniami. Amfory zdobiono pionowymi liniami od szyjki do wydęcia brzuśca. Wyroby kamienne kultury ceramiki sznurowej reprezentowane są głównie przez topory bojowe ze zwisającymi ostrzami i obuchami w kształcie odwróconego czółna. Wyroby krzemienne to przede wszystkim siekierki, sztylety liściowate, groty strzał i oszczepów.

Gospodarka

Znaleziska na terenie Europy wskazują na intensywne zajmowanie się rolnictwem przez ludność kultury ceramiki sznurowej a co za tym idzie, na osiadły tryb życia. Na niektórych terenach możemy zaobserwować zagęszczenie osad na terenach ziem lessowych co sprzyjało uprawie zboża. Na terenie Niemiec, Holandii i Danii znaleziono ślady użytkowania radła. Obala to teorię, popularną do niedawna, która mówi o tym że ludność kultury ceramiki sznurowej głównie zajmowała się pasterstwem i prowadziła koczowniczy tryb życia.

Do tego cyklu kulturowego zalicza się również:

* kultura ceramiki wstęgowej rytej

* kultura badeńska

* kultura lendzielska

* kultura pucharów lejkowatych

* kultura amfor kulistych

* kultura ceramiki promienistej

* kultura pucharów dzwonowatych

Osadnictwo

Charakterystyczną cechą tej kultury jest prawie całkowity brak osad, poza południową częścią. Głównie odnajdowane są ślady krótkotrwałych obozowisk, szałasy i ziemianki.

Obrządek pogrzebowy

Wyróżnić możemy dwa typy pochówków: w grobach płaskich i kurhanach. Dominują pochówki pojedyncze. Zmarłych chowano w pozycji skurczonej na boku. Mężczyzn chowano na prawym a kobiety na lewym boku. Ciała najczęściej układano na linii wschód-zachód. Groby te charakteryzuje też obecność palisad i konstrukcji kamiennych. Obok jam grobowych, pod nasypami, występują szczątki ofiar składanych ze zwierząt (świń, psów). Groby często wyposażano w naczynia, najczęściej puchary o esowatym profilu oraz amfory z niską szeroką szyją i dwoma uchami. Ponadto w grobach mężczyzn znajdujemy broń - najczęściej topory kamienne. Rzadko spotykamy pochówki wielokrotne czy ciałopalne.

Cd.

Najstarszy etap tej kultury przypada gdzieś na schyłek IV tysiąclecia przed Chrystusem - tzw. ogólnoeuropejski horyzont kultury ceramiki sznurowej. Ta jednostka, należy do kręgu kultur schyłkowego neolitu, które rozwijały się od Wołgi po Ren i od Skandynawii po Alpy. Dalsza ewolucja doprowadziła do regionalizacji kultury, wykształceniu się różnych grup, niekiedy bardzo mocno odbiegających od pierwowzoru. Z tym procesem wiąże się - środkowoeuropejski horyzont k.ceramiki sznurowej. Tutaj ważne są następujące grupy: krakowsko-sandomierska, lubaczowska czy grupy "sznurowców" z obszaru nadbałtyckiego tj. z terenu Pomorza Zachodniego i Pojezierza Warmińsko-Mazurskiego, gdzie rozwinęła się k.rzucewska, łącząca elementy miejscowe tj. północno-wschodnio-europejskiej strefy leśnej z elementami drugiego czyli środkowoeuropejskiego horyzontu KCSz. Osadnictwo k.rzucewskiej znane jest dobrzez z terenów nad Zalewem Wiślanym i Kurońskim, ba stanowiska pojawiają się licznie na samych mierzejach, zwłaszcza Kurońskiej. Zasadniczo na terenie od Niziny Wielkopolskiej po Mazowsze KCSz nie ma! Nie licząc takiej enklawy jak część Kujaw. Nie wolno też pominąć oczywiście k.złockiej (Wyżyna Sandomierska), bardzo urozmaiconej przez różnorakie wpływy, nawet badeńskie.

Geneze kultury jest mocno skomplikowana i tutaj krążą różne hipotezy. Swego czasu na przykład próbowano doszukać się jej korzeni na wschodzie Europy, ale daty radiowęglowe jednoznacznie wykazały, iż tamtejsze odłamy (np. k.fatianowska) należące do całego kompleksu KCSz są młodsze od środkowoeuropejskich. Najbardziej trafne jest chyba przyjęcie założenia, że na wykrystalizowanie się kultury wpływ miały miejscowe i obce tradycje wzajemnie na siebie zachodzące. Ponadto z racji znajdowanych na różnych obszarach Europy tych samych narzędzi (np. toporki), datowanych na ten sam niemal okres, można wysunąc jednoznaczny wniosek o bardzo syzbkim rozprzestrzenianiu się "sznurowców". Ta mobilność wiązała się z przeorientowaniem gospodarki, które w zasadzie jest już czytelne w schyłkowej fazie KPL, a szczególnie w KAK.

Myślę, że najciekawszym jednak zagadnieniem dotyczącym omawianej kultury są oczywiście kurhany. Sypane chętnie na pogórzu, w strefie wypasu zwierząt, stanowiły w schyłkowym neolicie nie tylko sferę sacrum, ale również punkty orientacyjne. Dlatego lokowano je możliwie w jak najlepszym miejscu, dobrym do obserwacji z każdej niemal strony. Odlesione garby, wysoczyzny pokryte szeregiem łańcuchów kurhanów musiały wówczas wyglądać bardzo efektownie. Sypano je gdy ludność opuszczała dotychczasowe miejsce pobytu. Pod takimi kurhanami kryły się groby jednostkowe, otoczone rowkiem (średnica mniej więcej 10, 12 m). Pojawia się oczywiście pytanie, skąd wiadomo, że taki rowerk wyznaczał średnicę? Ano stąd, że obok blisko rowków występują na ogół jamy, z których brano ziemię do sypania i logiczne jest, że kurhany musiał być niejako ograniczony rowkiem, żeby nie zjechać do jamy. Dzisiaj oczywiście kurhany, a raczej to co po nich zostało są mocno rozjechane na każdą z możliwych stron, ale pod warstwą nasypową ślady rowków, jam są jak najbardziej czytelne. Oprócz rowka stosowano też palisady, drewniane płotki, właśnie po to by zabezpieczyć kurhan przed osuwaniem. Interesująca jest też magiczna funkcja rowka, stabowiącego jakby granicę między sferą sacrum a profanum.

Co jeszcze można dodać? Pod kurhanami pochówki mężczyzn, ale nie wszyscy jak się zdaje zasługiwali na taki rarytas cool.gif. Pewne jest, że do usypania takiego kurhanu potrzeba było naprawdę sporo osób, co potwierdzają próby rekonstrukcji takich obiektów podejmowane przez zapalonych badaczy. Ciekawe jest też zabieg tłuczenia naczyń ceramicznych i wrzucania szczątków w usypywany kurhan. To też miało wymiar magiczny, podobnie zresztą jak użycie ognia. Ślady spalania czy może ładniej mówiąc oczyszczania jamy grobowej ogniem również są widoczne. Często również ślady ognisk palonych obok kurhanów. Jako, że interesujące nas tutaj kurhany sypano dla mężczyzn do grobów wkładano obok słynnych toporów bojowych, grociki sercowate, łuk z kołczanem etc. W przypadku takich kurhanów pochówek z reguły zorientowany (tj. na lini) wschód-zachód. Abstrahując jednak w tej chwili od wyposażenia grobów wspomnieć trzeba o jednej ważnej kwestii. Nie wszędzię sypano kurhany, od Krakowa po Sandomierz gdzie rozwijała się g.krakowsko-sandomierska nikt nie tworzył takich nasypów! Tam spotykamy groby niszowe tj. z pionową jamą i boczną niszą, czy katakumbowe. Groby niszowe użytkowno niekiedy i dwukrotnie, zwyczajnie usuwano szczątki zmarłego i wkładano następnego "pacjenta". Ważny jest fakt, że niszowe groby spotykamy na odpowiednich glebach, pozwalających drążyć takie tunele (np. lessy). Skoro już przyczepiłem się do tych grobów, dodam jeszcze, że takie groby również lokowano na wypłaszczeniach, garbach czy obrzeżach dolin. Pewnie wiele pań się ucieszy teraz, bo groby niszowe także i dla nich były tongue.gif. Łatwo rozpoznać pochówek żeński i męski, nie spoglądając na wyposażenie czy na układ kostny. Wystarczy zwrócić uwagę na którym boku nasz bohater lub bohaterka leży. Mężczyźni zawsze na prawym, natomiast niewiasty na lewym boku. Tutaj podaję adresy, gdzie można sobie obejrzeć schemat pochówku w grobie płaskim, autorstwa prof. J.Machnika

36. Kultura iwieńska

Chronologia, geneza i zanik

Proces krystalizacji kultury iwieńskiej przypadł na pierwszy okres epoki brązu na podłożu istniejącej wcześniej tzw. grupy Dobre, która uformowała się na Kujawach na samym początku epoki brązu. Zanik kultury iwieńskiej związany był z rozszerzającym się horyzontem zjawisk kulturowych, wiązanych z kulturą trzciniecką.

Zajmuje ona ziemię chełmińską, południową część Pomorza Gdańskiego, Kujawy i Pałuki oraz wschodnią Wielkopolskę . Wyodrębniona została przez J.Kostrzewskiego w latach 30-tych. Nazwa pochodzi od badane na początku tego stulecia cmentarzyska Iwno, woj. kujawsko-pomorskie. Inwentarz kulturowy jest dosyć ubogi. Jednak dosyć wyraźna jest jego odrębność od inwentarza kultury unietyckiej z wyjatkiem wyrobów metalowych, które należą do typu unietyckiego. Jednak te ostatnie znane są również daleko poza zasiengiem kultury unietyckiej. Kultura iwieńska rozwinęła się w pierwszym okresie epoki brązu na podłożu istniejącej wcześniej tzw. grupy Dobre, która wytworzyła się na Kujawach na samym początku epoki brązu. W grupie Dobre widoczne są elementy fazy protomierzanowickiej (dawniej kultury Chłopice-Vesele), najwcześniejszej fazy kultury mierzanowickiej oraz najstarszej fazy kultury unietyckiej. Zanik kultury iwieńskiej został spowodowany przez rozprzestrzenianie się kultury trzcinieckiej, która przejęła pewne motywy zdobnicze tej kultury.

Gospodarka i Osadnictwo:

O gospodarce kultury iwieńskiej, podobnie jak o osadach, wiemy niewiele. Podejrzewamy, że głównym zajęciem ludności kultury iwieńskiej było rolnictwo i hodowla. Świadczyć o tym mogą tereny, które zajmowała - żyzne gleby kujawskie i nadwiślańskie. W Biskupinie zbadano stanowisko o charakterze osadowym. Na niewielkim wzgórzu odkryto ślady wąskiego rowu o głębokości do 1,6 m i szerokości od 1.4 do 2.6 m, okalajacego przestrzeń o powierzchni 39 arów. Przypuszcza się, że było to miejsce przeznaczone do trzymania bydła.

Obrządek pogrzebowy:

Cmentarzyska lokowane były przede wszystkim na pagórkach lub wzgórzach morenowych w pobliżu wody. Stwierdzono także wkopy w nasypy grobowców kujawskich. Z bardzo niewielkiej liczby przebadanych grobów wynika, że zmarłych chowano w pozycji skurczonej. Niewykluczone jest także sporadyczne ciałopalenie. Groby wyposażane były dosyć monotonnie. Zazwyczaj w 1-2 naczynia, czasami ich liczba dochodzi jednak aż do 6-7. Naczynia składano zarówno w okolicach nóg jak i klatki piersiowej. Czasami do grobów składano także szpile lub szydła kościane. Wyroby kamienne lub metalowe jako wyposażenie grobowe znajdowane są niezmiernie rzadko. Odróżnia to w sposób zasadniczy kulturę iwieńską od kultury unietyckiej.

Ceramika:

ceramika ma niepowtarzalną formę i ornamentykę. Cechą rzucającą się w oczy jest silne rozszerzenie części górnej oraz nieduże jej rozmiary (zazwyczaj 10-12 cm wys.). Wykonana jest zazwyczaj bardzo starannie. Ma cienkie ścianki, gładzone, czerwonobrunatne lub ciemnobrunatne powierzchnie. Do najbadziej typowych rodzajów naczyń należą: bezuche naczynia pucharkowate, garnki zasobowe oraz misy. Najbardziej rozpowszechnioną formą są przysadziste szerokootworowe naczynia zwane dzwonowatymi (Ryc. 1.1, 2.2, Ryc. obok), są one prawie zawsze zdobione jednym, rzadziej dwoma poziomymi pasmami potrójnych lub poczwórnych żłobków. Również częstym typem są naczynia tulipanowate (Ryc. 1.2, 2.1-2, 3.1-2). Typowe dla kultury iwieńskiej są także misy i to charakterystyczne na niskich 4 nóżkach. Występują misy płytkie bedšce wycinkiem kuli (Ryc. 2.1, obok) oraz głębsze, z wyraźnie zaznaconym załomem (Ryc. 3.3). Dla stanowisk o charakterze osadowym bardziej cahrakterystyczne są jednak stosunkowo duże (powyżej 30 cm wys.) naczynia zasobowe o esowatym profilu, z wychyloną szyjką. Ścianki tych naczyń są dosyć grube zrobione z gliny z domieszka grubego tłucznia.

Wyroby kamienne i kościane:

Wyroby kościane są bardzo rzadkie. Znamy tylko nieliczne szpile z czworoboczną, płaską, przekłutą główką oraz fragmenty igieł kościanych. Ze stanowiska w Biskupinie ząbkowane narzędzia z łopatki bydlecej.

Wyroby metalowe:

Wyroby metalowe przypisywane kulturze iwieńskiej w znacznej części pochodzą ze skarbów lub znaleziska luźnych. Pochodzą one prawie wyłącznie z unietyckiego kręgu metalurgicznego. Spotykamy typowe unietyckie siekiery z podniesionymi brzegami. Prawie zupełnie brak siekier importowanych spoza kręgu unietyckiego. Wystepują najbardziej typowe sztylety unietyckie z szerokim, zdobionym ostrzem z 8 lub 11 pseudonitami (Ryc. obok). Z ozdób najliczniejsze są lite naramienniki typu wielkopolskiego (w przekroju okrągłe lub prawie czworoboczne) ze zwężającymi się końcami, często zdobionymi poprzecznymi żłobkami (Ryc. 4). Dosyć częste są branzolety zarówno grube z taśmy brązowej jak i cienkie ze złotego drutu. Bardzo rzadkie są tak charakterystyczne dla całego środkowobrązowego kręgu kulturowego naszyjniki z końcami zwiniętymi w uszko. Nielicznie występują szpile brązowe.

Gospodarka

W kulturze iwieńskiej funkcjonował model gospodarki oparty na rolnictwie i hodowli. Stanowiska kultury iwieńskiej występują zazwyczaj na żyznych glebach kujawskich i nadwiślańskich. Na niewielkim wzgórzu w Biskupinie (województwo kujawsko-pomorskie, w powiecie żnińskim, gmina Gąsawa) odkryto ślady wąskiego rowu, okalającego przestrzeń o powierzchni 39 arów. Konstrukcja ta interpretowana jest jako kraal - zagroda otoczona rowem dla bydła. W palenisku przy rowie odnaleziono kości zwierząt hodowanych - bydła rogatego, świni, konia i psa, zwierząt dzikich - tura, jelenia, sarny i dużą ilość łusek i ości ryb - płoci, okoni, karpia i ukleji oraz muszlę szczeżui. Oznacza to, że w gospodarce tej kultury wykorzystywano wszystkie dostępne metody pozyskiwania żywności.

37. Centra wytwarzania brązu w Europie w epoce brązu

Epoka ta ma zróżnicowane ramy czasowe, zależne od terenu występowania. Najwcześniej, na Kaukazie i w obszarze Morza Egejskiego, w III tysiącleciu p.n.e., wykształciły się ośrodki, w których opanowano umiejętność obróbki metali. W Egipcie i na Bliskim Wschodzie (Dżemdet Nasr), za początek epoki brązu przyjmuje się umownie rok 3400 p.n.e., w Europie Południowej 2800 p.n.e., w Polsce 2200 p.n.e

Zatem w Europie:

· dorzecza Dunaju (np. kultury Otomani i Fiizesabony) oraz

· Łaby (kultura unietycka),

· z oddziaływaniami kultury mykeńskiej z okresu późnohelladzkiego. Datowania radiowęglowe, a szczególnie ich kalibracja, wskazują jednak, że cały wczesny okres środkowoeuropejskiej epoki brązu wyprzedza chronologicznie cywilizację mykeńską, mieszcząc się w granicach od 2300 do 1600 lat a.C.

· obszar Morza Egejskiego

· Bałkany

38. Kultury mogiłowe w okresie brązu.

Kultury mogiłowe pojawiły się w Europie środkowej równolegle do powstawania wielkich ośrodków władzy polityczne na terenach Anatolii i basenie Morza Egejskiego, a mianowicie cywilizacji minojskiej, mykeńskiej oraz hetyckiej co miało miejsce ok. 1700-1600 r p.n.e. Na terenie środkowego Dunaju dochodzi do rozpadu osadnictwa bałkańsko-anatolijskiego w wyniku przejęcia tych terenów przez ludy koczownicze, które wyróżniały się cmentarzyskami kurhanowymi. We wczesnej fazie kultura ta obejmująca tereny środkowego i górnego Dunaju aż po Odrę oraz Wisłę cechuje się wyraźną jednorodnością m.in. w budowie konstrukcji naziemnych i kamiennych nad pochówkami szkieletowymi oraz częstym chowaniem zmarłych w drewnianych kłodach.. Cechą wspólną jest również wyposażenie grobów w cenne przedmioty. W okresach późniejszych epoki brązu dochodzi do wytworzenia się różnic lokalnych, które spowodowały podział kultur mogiłowych na grupę zachodnią, wschodnią oraz także tzw. kultura przedłużycka.

Na ziemiach polskich rozkwit kultur mogiłowych następuje w okresie 1600-1300 p.n.e. Pierwszym echem kultur mogiłowych jest pojawienie się na Górnym Śląsku tzw. grupy nowocerekwiańskiej. Grupa ta jednak nie posiadała typowych cech kultur mogiłowych, a mianowicie była to grupa zakładająca osady, które były otaczane murem kamienno- ziemnym. Kolejną grupą na terenach dzisiejszej Polski jest kultura przedłużycka posiadająca wpływy na terenie Śląska i Wielkopolski, a w późniejszym czasie również na Pomorzu. Grupa ta posiada wszystkie cechy kultur mogiłowych

Zanik kultur mogiłowych został spowodowany przyjęciem przez ludy nowych wierzeń co doprowadziło do zaprzestania chowania szczątków na rzecz ciałopalenia.

39. Kultura łużycka na ziemiach polskich

Kultura łużycka jest to odmiana kultury pól popielnicowych, która wywodzi się z terenów zachodniej Słowacji i Moraw. Powstanie kultury łużyckiej ma miejsce pod koniec II fazy brązu czyli ok. 1300 r. p.n.e. Kultura ta podzielona jest na wiele grup, z których każda posiada cechy wspólne jak i indywidualne. Do cech wspólnych możemy zaliczyć gospodarkę rolniczo-hodowlaną, budownictwo drewniane, struktury osadnicze, a także jeśli mówimy o technologii produkcji wyroby brązowe oraz ceramiczne. Jeżeli natomiast mówimy o cechach lokalnych poszczególnych grup to dotyczą one szczegółów obrządku grzebalnego, form naczyń oraz pewnych typów ozdób b brązowych. Do najważniejszych grup kultury łużyckiej, w epoce brązu należą: grupa śląska, sasko - łużycka, górnośląsko-małopolska, brandenbursko-lubuska, kaszubska, warmińsko-mazurska czy grupa wschodnia kultury łużyckiej. Ważnym elementem tej kultury jest jej podział na dwa horyzonty chronologiczne, manifestujące się szeroki rozprzestrzenianiem określonych stylów produkcji ceramiki oraz wyrobów z brązu. Pierwszy horyzont ze środkowej epoki brązu przyjęty na zachodzi e to tzw. ceramika guzowa. Z kolei następny horyzont ma miejsce w późnej epoce brązu i dotyczy tzw. ceramiki ostro profilowanej.

W epoce żelaza nadal większość obszaru dzisiejszej Polski zajmuje kultura łużycka, a niektóre jej grupy zmieniają stopień rozwoju. Wpływ na to ma kultura halsztacka, a dokładniej jej wschodnia prowincja, z którą m.in. grupa śląska kultury łużyckiej utrzymywała kontakty handlowe (wymiana bursztynu w zamian za wyroby z brązu i żelaza) W tym okresie kultura łużycka zaczyna wykorzystywać w swych wyrobach styl halsztacki (naczynia, techniki zdobienia powierzchni poprzez grafitowanie, wyświecania) W wyniku wymiany handlowej nastąpiło w grupie śląskie wyodrębnienie się arystokracji plemiennej oraz wzrostu zamożności ( znajdujemy wiele elementów zdobniczych, spinki, bransolety itp.) Jeżeli natomiast mówimy o modelu gospodarczo-społecznym to pomimo ożywionych kontaktów z kulturą halsztacką nie zmienił się . W wyniku braku zmian gospodarowania oraz zmian klimatycznych kultura łużycka zaczyna powoli zanikać (część przystosowuje się do nowych warunków i zostają wchłonięci przez kulturę pomorską, a część ginie). Również ważnym elementem zaniku kultury łużyckiej są najazdy Scytów, o których świadczą m.in. pozostawione groty ze strzał. W wyniku najazdu scytyjskiego zanika grupa śląska kultury łużyckiej.

40. Budownictwo grodowe w kulturze łużyckiej.

Pierwsze osady grodowe kultury łużyckiej budowane były w późnej epoce brązu na terenie południowej oraz południowo- zachodniej Polsce. Było to związane z pojawieniem się w Kotlinie Karpackiej ludów Kimmerów, które napierając na osiadłe tam ludy np. kulturę Gava) spowodowały przemieszczanie się ich na tereny kultury łużyckiej. Grody te oprócz zastosowania obronnego pełniły funkcje centrów plemiennych, miejsc spotkań czy wymiany towarów. Były również miejscem odprawiania obrzędów religijnych. Często przypisuje się im również rolę tzw. refugiów czyli miejscem spędzania bydła. Gęsta sieć grodów obronnych rozwijana była w okresie halsztackim C, a grody te miały najprawdopodobniej spełniać rolę punktu spędzania bydła na terenach zagrożonych najazdem Kimmerów czy innych koczowniczych ludów. Część historyków przypisuje rozwój sieci grodu jako przyjecie wzorców z terenów Grecji. Co do samej lokalizacji grodów to znajdowały się na terenach korzystnych do obrony (wyspy jezior, cyple otoczone wodą czy na wzniesieniach terenu) Większość znanych odnalezionych grodów znajduje się w zachodniej części terenów zajętych przez kulturę łużycką. Najbardziej znanym grodem kultury łużyckiej jest gród w Biskupinie, którego budowa jest określana na okres halsztacki D.

41. Obrzędowość pogrzebowa w kulturze łużyckiej.

W kulturze łużyckiej najważniejszym sposobem pogrzebania zmarłego jest obrządek ciałopalenia popielnicowego .Po spaleniu zwłok umieszczano popioły w popielnicę i chowano w grobach płaskich na cmentarzach, które były wykorzystywane jeszcze przez kultury mogiłowe. Kolejnym sposobem pogrzebania zmarłego było pochowanie szkieletowe i wybudowanie na powierzchni kurhanu zgodnie z tradycją kultury mogiłowych (rzadkie przypadki). W kulturze łużyckiej ma miejsce również tzw. Birytualizm, czyli grzebanie na tym samym cmentarzu za pomocą dwóch wyżej wymienionych sposobów. Ten sposób był wykorzystywany przez grupę górnośląsko-małopolską. Kolejnym sposobem wyróżnionym przez historyków jest rozsypanie popiołów do wcześniej przygotowanego grobu, który możliwym było pogrzebanie całych, niespalonych zwłok. W kulturze łużyckiej w wyniku kontaktów z kulturą halsztacką praktykowano (niekiedy) groby o konstrukcji drewnianej zwane komorami drewnianymi oraz wypełnianie grobów dużymi naczyniami wazo podobnymi . Przyznać jednak trzeba że pomimo intensywnych kontaktów z kulturą halsztacką, grupy kultury łużyckiej nie są przesiąknięte jej stylem pogrzebowym.

42. Birytualizm w obrzędowości pogrzebowej kultury łużyckiej.

Birytualizm w obrzędowości pogrzebowej kultury łużyckiej polegał na współwystępowaniu grobów ciałopalnych z grobami szczątkowymi . Metody te stosowała jedynie grupa: górnośląsko-małopolska osiadła na terenach na wschód od grupy śląskiej. Sądzi się że stosowanie birytualizmu nastąpiło na skutek kontaktów grupy górnośląsko-małopolskiej z kulturą halsztacką (nie ma co do tego pewności ponieważ grobu szkieletowe są starsze od kultury halsztackiej).

43. Grupa górnośląsko-małopolska kultury łużyckiej

Grupa ta obejmowała swoimi wpływami tereny północnej i wschodniej części Górnego Śląska, południowo-wschodnią część Wielkopolski oraz zachodnie tereny Małopolski. Była powiązana z grupą śląską od której się odłączyła choć korzystała z jej dorobku aż do końca istnienia. Powiązanie to spowodowało również jej kontakty z kulturą halsztacką. Dzięki tym kontaktom wytworzył się m.in. charakterystyczny dla tej grupy sposób malowania naczyń oraz zaczęto korzystać z importowanych żelaznych wyrobów. Ważnym elementem tej grupy jest jej birytualizm w obrządku pogrzebowym. Grupa ta specjalizowała się również w produkcji soli ( poprzez odparowywanie solanki w specjalnych naczyniach- brykiet arkach). Grupa ta zanika w wyniku najazdu Scytów (pozostawione groty strzał, charakterystyczne dla Scytów).

48. Kryzys i katastrofa kultury łużyckiej - przyczyny.

Po rozwoju grupy śląskiej w okresie halsztackim C nastąpiło jej załamanie w okresie halsztackim D (ok. połowy VI w. p.n.e.). Główną tego przyczyną zdają się być najazdy Scytów, gdyż grupa ta była na nie najbardziej narażona. Koczownicy Ci atakowali poprzez Bramę Morawską najpierw pustosząc Wyżynę Głubczycką, później posuwali się ku północnemu zachodowi wzdłuż lewego brzegu Odry.

Przejawem kryzysu i zagrożenia kultury łużyckiej było wznoszenie grodów obronnych, które skupiały okoliczną ludność.

Przyczyny upadku

1. Zmiany klimatyczne

- wkroczenie zimnego, wilgotnego klimatu subatlantyckiego

- stepowienie terenów

- rozprzestrzenienie się lasów mieszanych

- podniesienie poziomu wód - zalanie osad, konieczność poszukiwania nowych miejsc, a w konsekwencji przenoszenie się na mniej urodzajne, ale przepuszczające wodę ziemie piaszczyste oraz przejmowanie modelu kultury wschodniopomorskiej

- kurczenie terenów naturalnego wypasu bydła oraz leśnego wypasu świń

- konieczność reorganizacji sieci osadniczej

2. Zacofanie technologiczne

- opieranie się na brązie

- rozwój metalurgii żelaza w Europie spowodował ustanie dopływu surowców do produkcji brązu

- brak dowodów rodzimej metalurgii żelaza, importowanie tych wyrobów

3. Najazdy Scytów i ekspansja kultury pomorskiej

- kurczenie się terenów rodzimych

- przejmowanie modelu kultury pomorskiej na mniej żyznych ziemiach

4. Ekspansja Celtów

- zerwanie więzi gospodarczych ziem polskich z południem Europy, zahamowanie handlu bursztynem

- wyzyskiwanie ludności

- przesunięcia ludności kultury jastoforskiej

UWAGA! Celtowie pojawiając się na ziemiach polskich mogli wkroczyć do wyludnionego już kraju, bądź też dokonać eksterminacji pozostałej ludności.

5. Konflikty wewnętrzne grup

- walki w obliczu najazdu Scytów czy też kryzysu gospodarczego

6. Depopulacja ludności

- regeneracja szaty roślinnej (dowodem jest duża liczba pyłków drzew) spowodowała zmniejszenie areału uprawnej ziemi, czego konsekwencją była śmierć wielu przedstawicieli oraz postępujący spadek liczby ludności

49. Kultura urn twarzowych i jej ekspansja na terenie ziem polskich.

Charakterystyka

Zwana także kulturą wejherowsko-krotoszyńską, kulturą pomorską, wschodniopomorską bądź też kulturą grobów skrzynkowych lub urn twarzowych.

Charakteryzuje się duża odrębnością wobec innych grup kultury łużyckiej, która była spowodowana izolacją poprzez bagna i puszcze doliny Noteci, co doprowadziło do wytworzenia się tam form lokalnych.

Są one najmocniej widoczne w obrządku pogrzebowym. Występują tu groby skrzynkowe zbudowane z kamiennych płyt, z dnem wyłożonym kamieniami, w których umieszczano urny ciałopalne. Zazwyczaj są one zbudowane na planie kwadratu lub prostokąta. Początkowo, w okresie halsztackim C, umieszczano w nich do 3 urn. W halsztackim D zaś zwiększała się ich ilość, co powodowało budowanie większych, rodzinnych grobowców. W okresie lateńskim znów zmniejsza się liczba urn, nawet do pojedynczej. Oprócz tej formy pochówku istniały również groby popielnicowe, jamowe oraz kloszowe. Często występują w mieszanej liczbie z grobami skrzynkowymi.

Trudniejsze warunki niż grupy kultury łużyckiej z południa. Rolniczo-hodowlany charakter kultury utrudniały słabe gleby, co powodowało powstawanie mniejszych osad. Dowodem są również cmentarzyska, które świadczą o braku struktur dużych wspólnot. Domostwa półziemiankowe o konstrukcji słupowej i sumikowo-łątkowej - ich odzwierciedleniem są urny domkowe. Osady były otwarte, a jedyną znaną osadą obronną jest odkryta w Charzykowach k. Bydgoszczy. Posiadała ona gliniano-ziemny wał o szerokości 5 m i wysokości 1 m. Była więc uboższa pod względem fortyfikacji niż grody łużyckie.

Uprawiano pszenicę, jęczmień. Większe znaczenie niż w kulturze łużyckiej miało żyto (powodem było pogorszenie się klimatu oraz słabsze gleby).

Biegłość w metalurgii brązu, zwłaszcza jeśli chodzi o ozdoby. Wykonywano szpile do szat z łabędzia szyjką, fibule typu certosa (zapinki agrafowate) oraz zapinki typu łutomskiego z kolistymi 4 tarczkami. Lokalnym wyrobem były napierśniki (wykonane z kilku pierścieniowatych kręgów połączonych całość odlaną, ażurową klamrą).

Zwiększona liczba narzędzi z brązu, broni oraz przyrządów toaletowych. U schyłku halsztatu pojawiła się metalurgia żelaza i wyparła brąz.

Handel bursztynem przejęty po grupie kaszubskiej kultury łużyckiej owocował importami z Jutlandii czy z Europy. Interesujące są zwłaszcza paciorki wykonane z muszli kauri pochodzącej znad Morza Czerwonego.

Wyposażenie grobów jest ubogie - zazwyczaj narzędzia, przybory toaletowe, rzadko broń.

Ekspansja

W obliczu kryzysu kultury łużyckiej kultura urn twarzowych kontynuowała ekspansją rozpoczętą w okresie halsztackim D. Objęła Wielkopolskę, Kujawy, Dolny Śląsk, dorzecze Warty, Małopolskę w górnym dorzeczu Wisły oraz duży obszar w górnym i środkowym dorzeczu Bugu. W początkach okresu przedrzymskiego opanowuje również Mazowsze i Wołyń.

Im dalej od rdzennych terenów tym mniej cech charakterystycznych dla tej kultury. Dodatkowo upodabnia się do kultury grobów kloszowych. Podważa się tezę o migracji etnicznej ludności Pomorza Wschodniego do Wielkopolski. Bardziej prawdopodobne jest współwystępowanie z kulturą grobów kloszowych na terenach łużyckiej, które stopniowo się wyludniały, ale także przejmowanie modelu wschodniopomorskiego przez kulturę łużycką, co dodatkowo przyspieszyło jej zanik.

Urny twarzowe

Występują głównie na Pomorzu Wschodnim, częściowo również w Wielkopolsce czy na Śląsku, ale na pozostałych ziemiach zaś nie. Mają szeroki, baniasty brzusiec i dość wysoką szyję (kształtem przypominają gruszkę). W górnej części wyobrażają twarz ludzką, z wymodelowanym nosem oraz uszami, wyrytą dekoracją, która wyrażała inne szczegóły twarzy, a nawet ozdoby i strój. Czasem na urny były zakładane miniaturowe napierśniki.

We wczesnej fazie można zauważyć zindywidualizowane cechy zmarłego. W urnach kobiecych spotkać można zawieszone kolczyki czy naszyjnik, zaś urny męskie są zazwyczaj większe. Przykrywki są uformowane jako nakrycia głowy (stożkowate czapki). Na brzuścach były czasem ryte przedstawienia figuralne, zwłaszcza we wczesnym halsztacie. W późniejszym okresie następuje postępująca schematyczność cech ludzkich.

Zagadką jest występowanie urn twarzowych na ziemiach polskich. Najprawdopodobniej zapożyczono tą formę obrządku z terenów Italii, ale nie wiadomo, w jaki sposób przywędrowała. Możliwa jest zarówno migracja ludności oraz wędrówka idei, ale brak źródeł na potwierdzenie tych hipotez. Najprawdopodobniej jest to wynikiem postępującym kontaktów handlowych (handel bursztynem).

Urny domkowe

Występują wyłącznie na Pomorzu Wschodnim, w mniejszej ilości niż twarzowe. Są to gliniane modele domów czworobocznych, ze spadzistym dachem, umieszczone na 4 niskich nóżkach. Dostęp do wnętrza wiódł przez otwór drzwiowy.

Ich pochodzenie jest podobne jak urn twarzowych. Istnieją ślady takich urn z X w. p.n.e. na terenie Rzymu. Powszechnie występowały w VII w. p.n.e. na terenach Etrurii.

50. Ziemie Polski północno-wschodniej w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza.

Wczesny brąz

Rejon Zatoki Gdańskiej aż po dorzecze Niemna zajęty był przez kulturę bałtyjską, tkwiącą w neolitycznych, a nawet późnomezolitycznych stosunkach cywilizacyjnych. Pełniła jednak ważną rolę - dostarczała bursztynu i jego przetwory na ziemie Europy.

Wyrabiano koliste tarczki bursztynowe z otworem w środku (prawdopodobnie symbolika dysku słonecznego), prostokątne rozdzielacze do kolii paciorków, paciorki i inne zawieszki. Występują narzędzia kamienne, np. ciosła o poprzecznym ostrzu.

Istnieją ślady pochówku rytualnego bądź ofiarnego (np. głowa 15-letniej dziewczynki)

IV okres brązu

Wykształcenie się grupy warmińsko-mazurskiej kultury łużyckiej.

Okres halsztacki C

Grupa warmińsko-mazurska

Okres halsztacki D

Zanik grupy warmińsko-mazurskiej, pojawienie się kultury kurhanów zachodniobałtyjskich.

Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

Powstała w wyniku ewolucji grupy warmińsko-mazurskiej pod wpływem kultury pomorskiej oraz kultury miłogradzkiej (wschód). Wydziela się kilka grup regionalnych: sambijską (dorzecze Pregoły i dolnego Nemna), zachodniomazurską i wschodniomazurską. Charakterystyczny jest powszechny obrządek grzebalny typu kurhanowego oraz sieć osiedli obronnych, głównie na terenach wyżynnych, współwystępowanie narzędzi kamiennych i kościanych obok brązowych i gospodarka, w której ważną rolę pełniła półdzika hodowla zwierząt.

System osad obronnych został zapożyczony od leśnych kultur północno-wschodniej Europy. Osady występowały na naturalnie obronnych terenach - wyżynach, wyspach na jeziorach czy półwyspach. Umacniano je rowami, palisadami oraz wałami kamiennymi oraz kamienno-ziemnymi. Charakterystyczne są też sztuczne wysepki tworzone z zatopionych pni umacnianych wbicie pali w dno jeziora. Takie wysepki mogły pomieścić kilka domostw.

Groby kurhanowe różniły się w zależności od regionu i okresu. Były usypywane z ziemi, ale czasem miały płaszcz kamienny. Wewnątrz znajdowała się skrzynia kamienna lub bruk z kamieni, gdzie umieszczano urny z prochami bądź spalone szczątki. Znajdowało się tam od kilku do kilkunastu pochówków.

Ludność zajmowała się rybołówstwem jeziornym oraz rzecznym i hodowlą mały koni leśnych, niskorosłych owiec (tzw. wrzosowych), w mniejszym stopniu bydła krótkorogiego i świń. Rolnictwo było typu sprzężajnego i nie miało tak dużego znaczenia.

Brak rozwiniętej produkcji rzemieślniczej.

Niewykluczone jest składanie ofiar z ludzi.

51. Celtowie w Europie.

Plemię zwane przez Rzymian Galami, przez Greków Galatami; spokrewnione z plemionami italskimi i wenetyjskimi (Zachodnioeuropejczycy). Ich językowi najbliżej do łaciny, języków italskich.

Tereny rdzenne i ekspansja

Wg źródeł (Herodot oraz Hekatajos z Miletu) w V w. p.n.e. zamieszkiwali Półwysep Iberyjski. Wynika stąd, że w VI w. p.n.e. ich siedziby znajdowały się w dorzeczach Renu i Dunaju - między wschodnią Francją, a zachodnią Austrią. Później (przełom V i IV w.) rozpoczęli ekspansję w kierunkach południowym i wschodnim. Toczyli walki z Iberami, zajęli Francję. Dotarli na Wyspy Brytyjskie. Na początku IV w. opanowali tereny nad Padem, w północnej Italii. Łupili też Półwysep Apeniński, a nawet Rzym (387/386 r. p.n.e.). W 225 r. p.n.e. Rzymianie pokonali ich w bitwie pod Telamonem. W czasie wojen punickich Celtowie byli sojusznikami Hannibala. Po zajęciu Galii Przedalpejskiej przez Rzymian przesunęli się za Alpy. Ekspansja Rzymu na Półwysep Iberyjski zakończona została zajęciem oppidium celtyckiego w Numancji (133 r. p.n.e.).

Ok. poł. IV w. uderzyli na plemiona iliryjskie, objęli Czechy, Morawy, Dolną Austrię oraz część Węgier i Siedmiogród. W IV w. p.n.e. dotarli oni do granic państwa Aleksandra Wielkiego, a w wieku III najeżdżali na Bałkany - skutkiem tego było złupienie Delf oraz założenie państwa w Tracji oraz w Anatolii nad rzeką Halys (Galacja) przez Gotów.

Kultura celtycka

Początki kultury wczesnolateńskiej (celtyckiej, okres La Tene A) związane są głównie z arystokracją plemienną. Świadczy o tym inwentarz grobowy zawierający ozdoby charakteryzujące się oddziaływaniem wpływów greckich i etruskich, motywami zoomorficznymi, ornamentyka. Poświadcza to też o dobrych kontaktach z południem Europy. Pochówki typu szkieletowego.

Stopniowo kultura ta obejmuje całą ludność celtycką, nie tylko arystokrację.

W okresie La Tene B wyróżniamy osady typu otwartego.

Osiągnięcia Celtów

Okres środkowolateński (La Tene C) - zmiany obrządku na ciałopalny, rytualne niszczenie broni, rozwój obronnych oppidiów, będących centrami życia politycznego, siedziby administracji. Na zachodzie stosowano tzw. murus gallicus - drewniany szkielet połączony gwoździami wypełniony był ziemią i kamieniami. Na przedzie układano mur z dużych głazów umocniony drewnianymi belkami. Wykształcono też charakterystyczny system bram. Wyróżnić można też czasem istnienie swego rodzaju dzielnic rzemieślniczych w oppidiach.

O stopniu rozwoju Celtów poświadcza mennictwo zapoczątkowane w połowie III w. p.n.e. Początkowo naśladowano monety Filipa II Macedońskiego i Aleksandra. Rozwój mennictwa datuje się na początek II w. Stosowano wówczas już własne wzory monet (np. statery muszlowe) opatrzone często nazwą plemienia bądź imieniem władcy.

Celtowie rozwinęli produkcją garncarską wprowadzając koło garncarskie oraz piece dwukomorowe, co spowodowało rozwój ceramiki (cienkie ściany ozdobione białą i czerwoną farbą). Rozwinęli metalurgię żelaza. Duże ośrodki hutnicze znajdowały się np. w Norricum. Rozwinięto techniki kowalskie. Spowodowało to również innowacje w rolnictwie - wprowadzono półkoski, radlice, sierpy z równoważną rękojeścią, żarna rotacyjne. Stosowano radło okute w żelazo i wyposażone w krój rozcinający korzenie i ułatwiający orkę.

Brąz służył jako metal ozdobny. Znano również produkcję szkła. Rozwijał się handel bursztynem, istniało również wiele faktorii rzymskich na terenach plemion celtyckich.

Celtowie znali również pismo, które przejęli od Rzymian. Posługiwały się nim jednak wąskie grupy ludności.

Sukcesy militarne zawdzięczali użyciu kolczugi (możliwe, że przez nich wynalezionej, a na pewno upowszechnionej), a także używaniu długich, żelaznych mieczy oraz włóczni o dużych, liściowatych ostrzach.

Ważną rolę odgrywali druidzi, którzy tworzyli zamkniętą kastę kapłanów. Odbywali oni wieloletnie studia w Anglii. Pełnili oni rolę kapłanów, wróżbiarzy, medyków czy nawet poetów.

Wierzenia Celtów nie były jednolite, co wynika z wielości plemion. Każde posiadało drobne różnice w mitologii. Miejscami praktyk były albo kamienne świątynie bądź obiekty otoczone rowami i wałami. Poświadczone jest okrucieństwo Celtów, składanie ofiar z ludzi.

Do najważniejszych plemion celtyckich należeli:

- Bojowie - w Czechach

- Kotynowie - zachodnia Słowacja

- Tauryskowie - Norricum

- Wolkowie - na północ od górnego biegu Dunaju

Utworzeniu państwowości przez wspomniane plemiona uniemożliwiła ekspansja rzymska oraz napór Germanów. Kultura celtycka stopniowo się romanizowała.

52. Celtowie na ziemiach polskich.

Ziemie polskie w IV w. p.n.e. były zajmowane przez kulturę pomorską oraz kulturę grobów kloszowych. Tylko na południu, najbliżej wpływów celtyckich da się zauważyć ich osadnictwo.

Dolny Śląsk

W początkach IV stulecia p.n.e. powstała na urodzajnych terenach niewielka enklawa, która przetrwała do początków II w. p.n.e. Celtowie przybyli tu prawdopodobnie z Czech na tereny wcześniej zajęte przez kulturę łużycką.

Osadnictwo objęło lewy brzeg Odry, od Oławy po Brzeg, od południa zaś po górę Ślężę. Związane jest z ekspansją Celtów na wschód. Jest poświadczone przez znaleziska grobowe - płaskie cmentarzyska szkieletowe, do 20 pochówków. Zmarłych układano w pozycji wyprostowanej, przeważnie wzdłuż linii północ-południe. W grobach męskich znajdujemy miecze, groty włóczni oraz tarcze. Obecne są również wyroby ceramiczne i ozdoby, zwłaszcza w grobach kobiecych (naszyjniki, paciorki, bransolety z brązu lub żelaza). Brak innych, pewnych śladów osad - znajdywane są tylko luźne fragmenty ceramiki. Jedynymi przebadanymi osiedlami są: Radłowice koło Oławy oraz Kurzątkowice. Znane są również monety z tego terenu (np. skarb w Brzezince Średzkiej) co świadczy o powiązaniach z kulturą lateńską z Czech - Bojowie.

Z grupą tą wiąże się również ślady rzekomej obecności Celtów na Ślęży. Znaleziono tam kamienne figury (niedźwiedź lub dzik, mnich, grzyb, panna z rybą) oznaczone ukośnym krzyżem. Jedynym podobieństwem okazuje się jednak analogia do przedstawień dzika w kulturze celtyberyjskiej (Półwysep Iberyjski) oraz wyobrażenie ryby, mającej znaczenie w religii Celtów. Nie jest do końca potwierdzone więc istnienie miejsca kultu celtyckiego na Ślęży.

Kres osadnictwa tej grupy to początek II stuleci p.n.e. i związany jest z przejęciem tych terenów przez ludność kultury przeworskiej.

Górny Śląsk

Enklawa ta powstała w IV w. p.n.e. na terenie Wyżyny Głubczyckiej. Przypuszcza się, Celtowie przywędrowali tu z Moraw. Świadectwem osadnictwa są w mniejszym stopniu materiały grobowe, np. z cmentarzyska w Kietrzu. Obecne są pochówki szkieletowe i ciałopalne (w tych drugich rytualne niszczenie broni) - birytualizm. Mamy za to konkretne ślady osadnictwa. Najbardziej znane osiedle to Nowa Cerekwia, założone na wyniosłym wzgórzu. Pochodzi stamtąd bogaty materiał źródłowy, ślady produkcji rzemieślniczej, kilka domostw o konstrukcji słupowej oraz importy z Moraw i Czech. Najprawdopodobniej nie było to oppidium.

Zanik osadnictwa to koniec II w. p.n.e., co wiąże się prawdopodobnie z wędrówką Cymbrów z Jutlandii.

Małopolska - grupa tyniecka

Osadnictwo nad górną Wisłą, od okolic Krakowa po Nidę oraz nad górnym Sanem. Podobnie jak pozostałe grupy zajęło dobre gleby. W młodszej fazie rozwoju widoczne jest współwystępowanie kultury przeworskiej, dlatego nazywana jest także kulturą celto-przeworską. Najlepiej przebadana jest osada w Tyńcu pod Krakowem (stąd grupa tyniecka).

Początki osadnictwa sięgają początków III w. p.n.e. ale świadczą o tym tylko pojedyncze znaleziska. W późniejszych okresach znalezisk jest więcej, np. bogate groby wojowników w Iwanowicach. O dalszym osadnictwie świadczą już tylko znaleziska osadowe. Brak grobowych wiąże się z pochówkiem przejętym od kultury przeworskiej.

We wczesnym okresie rozwoju grupy należy wyróżnić ceramikę typowo lateńską - naczynia wykonane z gliny z dużą domieszką grafitu. W późniejszym okresie (od II w.) znajdujemy ręcznie lepione naczynia o cechach charakterystycznych dla wczesnej kultury przeworskiej. Oprócz tego istnieje też ceramika celtycka - grafitowa i „siwa” (z ilastej gliny).

Ostatnia faza rozwoju to ostatnie stulecie p.n.e. - zmniejszył się zasięg osadnictwa na skutek napływu ludności kultury przeworskiej. Okres ten charakteryzuje wysokogatunkowa, cienkościenna ceramika robiona na kole i malowana. Poświadczone są miejsca produkcji tych naczyń (np. Kraków-Wyciąże) oraz metalurgii żelaza. O wysokim stopniu rozwoju świadczą ślady lokalnego mennictwa (skarb w Gorzowie koło Oświęcimia - powiązanie z Bojami) - np. gliniane formy do krążków menniczych. W okresie tym występują również liczne nawiązania kulturowe z terenami położonymi na południu, przede wszystkim poprzez kontakty handlowe (szlak bursztynowy).

Schyłek grupy to początek I w. n.e. i związany jest z zajęciem tych terenów przez ludność kultury przeworskiej oraz puchowskiej.

Poświadczone jest również osadnictwo Celtów:

- na Kujawach (znaleziska monet, ceramika robiona na kole), które wiąże się z faktoriami handlowymi na szlaku bursztynowym

- w dorzeczu górnego Sanu (pojedyncza ceramika i przedmioty metalowe charakterystyczne dla kultury lateńskiej) - III-II w. p.n.e.

- w dolinie Żywca, Nowego Targu - związane z Kotynami i kulturą puchowską; trwało do końca II w. n.e.

Osadnictwo Celtów, a przede wszystkim ich osiągnięcia pozwoliły przełamać wcześniejszy kryzys na ziemiach polskich. Wywarło to też wpływ na rodzimą kulturę przeworską, dało impuls do jej dalszego rozwoju.

55. Ludy barbarzyńskie na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich.

-Wandalowie - wchodzą w skład grupy plemion wschodniogermańskich. Ich kolebką był najprawdopodobniej Półwysep Skandynawski oraz północna część Półwyspu Jutlandzkiego (Dania). Około końca III w p.n.e. przebywali na terenie na którym występowała kultura przeworska (Dolny Śląsk, w centralnej Polsce oraz na Mazowszu a później w Małopolsce o czym świadczy źródło archeologiczne w Łętowicach.

Część Wandalów (Hasdingowie) w czasie wędrówki ludów sprzymierzyła się z ludem Alanów (lud irańskojęzyczny, plemię Sarmackie) i dotarła na obszary między Dunajem a Cisą. Przesuwając się na południe zasiedlali tereny południowo-wschodniej Polski, gdzie założyli nekropolię (z greckiego: Miasto Umarłych) w Prusieku (wieś na Podkarpaciu, w okolicach Sanoka), która jest pierwszą, którą rozpoznano w polskich Karpatach.

Z 406 na 407 rok wyżej opisani Hasdingowie przekroczyli Ren w okolicy Moguncji, co oznaczało, że znaleźli się na terytorium cesarstwa rzymskiego. W 409 roku dotarli do Hiszpanii, zaś inne odłamy Wandalów znalazły się na terytoriach Dacji i Panonii. W 416 roku doszło do zawarcia unii personalnej z Alanami, którzy nieco wcześniej przybyli do Hiszpanii. Odtąd królowie nosili tytuł król Wandalów i Alanów. Z Półwyspu Iberyjskiego Wandalowie pod wodzą Genzeryka przeprawili się przez Cieśninę Gibraltarską co Afryki Północnej w 429 roku gdzie utworzyli Państwo Wandalów i Alanów, które obejmowało Mauretanię, wyspy Morza Śródziemnego włącznie z Korsyką i Sardynią. Wandalowie trudnili się piractwem i łupieniem. W 455 roku Wandalowie złupili Rzym a skarby przywieźli do Kartaginy. W pierwszej połowie VI wieku, cesarz bizantyjski Justynian Wielki wzniecił bunt na Sardynii, zajmując tym samym Wandalów jego tłumieniem a sam wysłał wojska bizantyjskie do Afryki. Dowódca bizantyjski Balizariusz pokonał Wandalów w dwóch bitwach pod Kartaginą. Król Wandalów zamknął się w twierdzy lecz Bizantyńczycy wzięli go głodem. Został on przewieziony do Konstantynopola, gdzie zamieszkał. Wiedząc, że nie ma szans na udaną obronę Królestwa Wandalów, zezwolił na włączenie go w skład wschodniego cesarstwa. Żołnierze Wandalscy zostali wcieleni do armii cesarstwa, gdzie szybko zatracili własną odrębność.

Wandalowie byli arianami.

Burgundowie to lud wschodniogermański pochodzący najprawdopodobniej z wyspy Bornholm bądź też z zachodniej Wielkopolski. Ich nazwa dosłownie znaczy `Synowie wiatru północnego' W okresie wpływów rzymskich zamieszkiwali terytorium zachodniej Polski a odzwierciedleniem ich osadnictwa jest archeologiczna kultura luboszycka (jest to kultura późnego okresu wpływów rzymskich, od II do V wieku naszej ery; na jej rozwój wpływały kultury: przeworska i wielbarska) w międzyrzeczu Nysy Łużyckiej i Bobru w rejonie Gubina.

Prawdopodobnie brali udział w przejściu przez zamarznięty Ren razem z innymi grupami ludów germańskich, w okolicy Moguncji wkroczyli do rzymskiej Galii w noc sylwestrową 406 roku. W 436 roku Burgundowie zostali pobici przez Rzymian i Hunów co w rezultacie zmusiło ich do wycofania się z terenów Wormacji (południowo-zachodnia część Niemiec). Osiedlili się na ziemiach, które później nazwano Burgundią. W 472 roku część Burgundów za przyzwoleniem wodza rzymskiego Rycymera złupiła Rzym. Burgundowie stworzyli dwa państwa, pierwsze z nich w Wormacji i Moguncji datuje się na lata 413-436 zaś drugie na lata 443-534 w Sabaudii. Katami Burgundów okazali się Frankowie, którzy ich podbili w 534 roku.

Goci to jedno z najważniejszych a zarazem największych plemion wschodniogermańskich. Ich językiem jest język gocki. Trudno jest wskazać prasiedzibę Gotów. Pewnym jest natomiast to, że w pewnym początkowym momencie Goci zajmowali południową część Półwyspu Skandynawskiego. Czasami wskazuje się wyspę Gotlandię jako prasiedzibę, lecz świadectwa archeologiczne wykluczają tę opcję wskazując na odmienność inwentarza w wyposażeniu grobów na Gotlandii i grobów występujących na Pomorzu, które prawidłowo definiujemy jako gockie. Najwięcej zwolenników ma hipoteza, która na praojczyznę Gotów typuje prowincje szwedzką Gotaland. Innym problemem jest zlokalizowanie Gothiskandzy, czyli miejsca w którym według mnicha gockiego pochodzenia - Jordanesa wylądowali Goci pod wodzą Beriga. Gerard Labuda twierdził na podstawie tekstu Jordanesa, że Gothiskandza leżała w rejonie ujścia Odry a Goci jakiś czas później mieli skierować się w kierunku Pomorza Gdańskiego i Pomorza Wschodniego. Inni badacze Gothiskandzę sytuowali w ujściu Łaby (K. Tymieniecki) lub w okolicach jeziora Ilmen w Rosji (S. Kujot). Migracje Gotów są datowane na początki I wieku po Chrystusie. Ryszard Wołągiewicz wskazał, na pojawienie się w rejonie Pomorza Nadwiślańskiego nowej kultury archeologicznej, która wyparła wcześniej rozwijającą się tu kulturę oksywską. Tą nową kulturą była kultura wielbarska, której nazwa wzięła się od cmentarzyska w Wielbarku pod Malborkiem. Według literatury pewne jest, że kulturę wielbarską stworzyli Goci, więc Gothskandzę możemy umiejscowić w rejonach Pomorza Nadwiślańskiego.

Dla kultury wielbarskiej I i II wiek n.e. charakteryzuje się dynamiczną ekspansją terytorialną. Goci i Gepidowie (inne plemię germańskie spokrewnione z Gotami) zajęli Pomorze Środkowe, Krajnę (nieco na południowy zachód względem Pomorza Gdańskiego) oraz północną Wielkopolskę i zachodnią część Pojezierza Mazurskiego. W III wieku Goci pojawiają się na terenach północnego Mazowsza, na Podlasiu, Polesiu oraz na Lubelszczyźnie. Według Gąssowskiego archeologowie są zdania, że Goci wędrując wzdłuż Wisły i Bugu zasiedlali jedynie tereny niezajęte dotąd respektując tym samym posiadanie terenów przez ludność tam zamieszkałą.

Najbardziej charakterystyczną cechą kultury wielbarskiej był jej birytualny obrządek pogrzebowy. Zmarłych poddawano kremacji zaś ich prochy wsypywano do popielnic lub bezpośrednio do jamy grobowej albo też grzebano w trumnach kłodowych w ziemi. Innym wyjątkowym zwyczajem było układanie kręgów kamiennych wokół grobów, bruków kamiennych między zespołami grobów a także budowanie kamiennych kurhanów (np cmentarze w Odrach i w Węsiorach). Goci i inne ludy autochtoniczne, które w procesie akulturacji przyjęły gocki system wierzeń, zrezygnowali z wkładania do grobów żelaznych narzędzi i broni. Na terenie Mazowsza znajdujemy cmentarzyska, na których występują wyłącznie pochówki o typowo kobiecym wyposażeniu grobowym. Cmentarzyska od otwartych osad najczęściej oddzielał ciek wodny. Jordanes twierdził, że liczebność gockiej ludności w szybkim tempie rosła co zmusiło Gotów za panowania 5 po Berigu króla do wyruszenia w dalszą wędrówkę, której celem miało być znalezienie żyznych ziem leżących bardziej na południowym wschodzie. Migracje te datuje się na III wiek n.e. Archeologicznym śladem tejże wędrówki jest kultura czerniachowska, która powstała na ziemiach dzisiejszej Ukrainy a także kultura Sintana Mures, która to powstała w Mołdawii i Rumunii. Są one wraz z kulturą wielbarską elementami wielkiego kręgu kultury gockiej. W połowie wieku trzeciego goccy wojownicy dotarli nad Morze Czarne w okolice ujścia Dniestru i Bohu. Spowodowało to zauważenie Gotów przez antycznych kronikarzy i geografów. W 239 roku Goci po raz pierwszy napadli cesarstwo rzymskie. Innym, niż zachodni kierunek ataków były tereny okolic Morza Czarnego. Tam też Goci zdecydowanie lepiej sobie radzili uzależniając od siebie niejedno greckie miasto.

Gepidowie to wschodniogermański lud blisko spokrewniony z Gotami. Na południowe wybrzeża Bałtyku przybyli Gepidowie po Gotach. Według Jordanesa przez długi czas zamieszkiwali krainę Specis, niedaleko ujścia Wisły. Najprawdopodobniej tę krainę możemy umiejscowić na Wyżynie Elbląskiej. Po tym jak Goci migrowali nad Morze Czarne, Gepidowie rozszerzyli swoje posiadłości na Pomorzu. W III wieku przybyli do Dacji, zaś od IV do V wieku znajdowali się pod zwierzchnictwem Hunów. Gdy umarł Attyla, Gepidowie przenieśli się do Panonii, gdzie w bitwie nad rzeką Nadeo pokonali Hunów w efekcie czego wywalczyli sobie miejsce do zamieszkania na wschód od rzeki Cisy. W Panonii toczyli nieustanne walki z Longobardami, którzy zamieszkiwali ziemie na zachód od południowego odcinka Dunaju. W 567 roku Gepidzi zostali pokonani przez sprzymierzonych ze sobą Awarów i Longobardów, którzy to rozbili ich państwo.

56. Sytuacja kulturowa na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich

-Okres wczesnorzymski (I wiek n.e. - połowa drugiego wieku drugiego)

Północno-środkowa część ziem polskich to tereny rosnącej w siłę kultury wielbarskiej. Na wschód od tych ziem sytuuje się krąg zachodniobałtyjski. Największe tereny zajmować miała w okresie wczesnorzymskim kultura przeworska. Zajmowała ona tereny zarówno środkowej jak i południowej Polski (tereny Śląska, części Wielkopolski, Mazowsza, Podlasia, Podkarpacia). Ponadto w okresie wczesnorzymskim na ziemiach polskich możemy mówić o grupie gustowskiej (Wyspa Wolin, tereny północno-zachodnie Polski oraz nieco na południe wzdłuż rzeki Odry na południe od Szczecina) a także zajmującą tereny na południe od grupy gustowskiej, oraz ograniczoną od zachodu i południa rzeką Odrą, a od północy rzeką Wartą grupę lubuską. W rejonie połączenia się Nysy Łużyckiej z Odrą możemy umiejscowić grupę luboszycką.

-Młodszy okres rzymski (druga połowa II wieku - początek trzeciego wieku)

Kultura wielbarska zajęła część terenów, które dotąd zasiedlała kultura przeworska. Ekspansje tę możemy umiejscowić na prawym brzegu Wisły od Mazowsza do okolic na północ od rzeki San (idąc z północy na południe). Kultura wielbarska zajęła również tereny oddzielające od siebie grupę gustowską. Krag zachodniobałtyjski rozszerzył swoje posiadłości ziemskie w bardzo niewielkim stopniu. Ostatnią kulturą, która zmieniła nieco swoje posiadłości była kultura luboszycka. Kultura ta zajęła ziemie wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej (gdzie w okresie wczesnorzymskim się wykształciła), a na południe od grupy gutowskiej.

-Późne fazy okresu rzymskiego (III wiek - druga połowa IV wieku)

Grupa wielbarska straciła tereny na lewym brzegu Wisły Kultura przeworska zajęła niewielkie tereny na północ od dotychczasowych. Na Pomorzu Zachodnim w miejsce grupy gutowskiej pojawiła się grupa dębczyńska. Kultura luboszycka rozwinęła się terytorialnie zajmując tereny zarówno na lewym (po niemieckiej stronie) jak i na prawym brzegu Odry i Nysy Łużyckiej. Krąg zachodniebałtyjski stracił nieco terenów na północnym wschodzie.

Dodatkowo:

-na terenie kręgu zachodniobałtyjskiego stwierdzono istnienie w okresie rzymskim kilku lokalnych grup kulturowych takich jak np. kultura bogaczewska. Zasięg tejże kultury w czasie największego rozkwitu, który przypadał na schyłek wczesnego i początek młodszego okresu rzymskiego obejmował: Pojezierze Mrągowskiego, Krainę Wielkich Jezior Mazurskich, Pojezierze Ełckiego oraz część Pojezierza Suwalskiego.

-na terenie Suwalszczyzny, konkretniej w dorzeczu Czarnej Hańczy, wykrystalizowała się odrębna jednostka kulturowa - kultura sudowska. Genezę tejże kultury możemy łączyć z wpływami kulturowymi z obszarów bałtyjskich położonych na wschód od Niemna.

-na terenie Sambii (kraina historyczna w Prusach, obecnie w Obwodzie Kaliningradzkim) i przyległych do niej obszarach rozwijała się grupa sambijsko-natangijska, określana jako kultura Dollkeim-Kovrovo. Odznaczała się ona zróżnicowanym i bogatym zestawem inwentarzy zabytków, co możemy połączyć z zamożnością miejscowej ludności wynikającej z prowadzenia handlu bursztynem, którego największe złoża znajdowały się na Sambii. Występowały tam również birytualne cmentarzyska, na którym pochówkom wojowników towarzyszą często szkielety koni. W młodszym okresie rzymskim licznie występują w grobach monety rzymskie.

-teoretycznie można wymienić jeszcze w okresie rzymskim takie kultury jak:

kultura puchowska, występująca na terenie północnej i górzystej części Słowacji, której upadek nastąpił w II wieku a zajmowane przez nią tereny zostały częściowo zajęte przez osadnictwo związane z Kwadami.

kultura czerniachowska, która ukształtowała się w III wieku na rozległych obszarach Dniepru sięgających aż po Desnę i Doniec w północno-wschodniej strefie stepowej, wybrzeża Morza Czarnego na południu oraz Mołdawię na zachodzie. Ponadto objęła swoim zasięgiem tereny wschodniego Siedmiogrodu i Besarabię. Na powstanie tejże kultury złożyło się kilka elementów. Mianowicie, elementy wywodzące się z kręgu dackiego i leśno-stepowej strefy. Kolejnymi elementami były impulsy z ośrodków cywilizacji antycznej. Dla ujednolicenia tego zróżnicowanego podłoża i wykrystalizowania się nowej jakości kulturowej na wspomnianych obszarach zasadnicze znaczenie miał mieć wpływ kultury wielbarskiej, który był związany z ekspansją plemion gockich. Charakterystyczny dla kultury czernichowskiej był birytualizm. Obok grobów ciałopalnych jamowych występują również liczne groby szkieletowe. Pochówki niszowe należy interpretować jako wpływ podłoża sarmackiego. W grobach tej kultury rzadko natrafiamy na broń, za to występują w grobach części stroju, a także ozdoby. Ludność tej kultury rozwinęła na szeroką skalę rolnictwo, garncarstwo oraz metalurgię. Upadek kultury czerniachowskiej sowodowany był ekspansją plemion Huńskich.

Jednakże te kultury nie występowały na ziemiach polskich.

57. Sytuacja etniczna na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich

Sytuacja etniczna na ziemiach polskich w okresie I-II wieku naszej ery kształtowała się następująco. Pomorze Zachodnie zajmowali Rugiowie oraz Lemowiowie. Goci zajmowali tereny Pomorza Nadwiślańskiego, lecz w III wieku rozpoczęli wędrówkę w poszukiwaniu lepszych, bardziej żyznych gleb w kierunku południowo-wschodnim wzdłuż Wisły zaś Wenedowie ziemie na prawym brzegu Wisły (okolice Warmii). Na północnym wschodzie względem obecnych granic Polski siedziby mieli Estiowie. W centralnej Polsce na lewym brzegu Wisły swe siedziby mieli Lugiowie. Na zachodzie, a konkretniej okolice Warty, Odry i Nysy Łużyckiej zamieszkiwali Burgundowie. Małopolskę zamieszkiwali Wandalowie zaś Śląsk prawdopodobnie zamieszkiwany był przez Silingów.

Rugiowie to plemię germańskie mające swe najdawniejsze siedziby prawdopodobnie w zachodniej Norwegii (Rogiland). Na Pomorzu Zachodnim istniała lokalna grupa kultury jastforskiej. W I wieku przed Chrystusem miały miejsce migracje z Pomorza Zachodniego na Pomorze Środkowe, dotąd słabo zaludnione. Do tych migracji dołączyli również członkowie z ziemi chełmińskiej. Integracja tych grup była przyczyną powstania kultury oksywskiej. Owa integracja jest najprawdopodobniej spowodowana wynikiem owych migracji plemion wczesnorugijskich w kierunku wschodnim. W początkach naszej ery tereny Pomorza Zaodrzańskiego i Rugii powoli zostały ponownie zasiedlone. W procesie zasiedlenia decydującą rolę miała odegrać ludność rugijska aczkolwiek niewykluczony jest w nim udział pierwszej fali migracji Gotów. W wyniku tych procesów powstała grupa Gustowska, która obejmowała obszar wybrzeża od Półwyspu Dars aż po wschodni kres Niziny Szczecińskiej. Ośrodek władzy (Lubieszowo) na tym terytorium był jednym z najbardziej stabilnych w tej części Europy. Przybycie Gotów na Pomorze w I wieku mogło spowodować pewnego rodzaju uzależnienie polityczne Rugów, dotąd wolnych. Najprawdopodobniej chodzi tu o wschodni odłam Rugów - Ulmerugiów, których lokalizujemy na terenie występowania kultury wielbarskiej (powstała na podłożu kultury oksywskiej w początkach naszej ery). Rugiowie, o czym pisze Tacyt, posługiwali się krótkimi, jednosiecznymi mieczami oraz okrągłymi tarczami. Potwierdzają ten fakt znaleziska archeologiczne datowane już od pierwszej połowy I-ego stulecia przed Chrystusem. Po migracjach Gotów w kierunku południowo-wschodnim ludność Pomorza Zachodniego związała się bardziej ze swymi zachodnimi i północnymi odłamami. Spowodowane to było bliskością etniczną tych plemion. Początkiem V wieku część Rugiów wędruje nieznanym szlakiem na południe, nad środkowy Dunaj, gdzie stają się zależni od państwa Hunów. Ostatecznie klęskę Rugiom zadał Odoaker, który końcem piątego wieku zebrał wojska Turcylingów, Herulów, części Rugiów (możliwy rozłam w plemieniu) oraz wojska italskie i pobił wojowników króla Rugiów - Feletusa, którego to później zabił, zaś mieszkańców wziął do niewoli. Prawdopodobnie jednak niewielka część Rugiów pozostała na Pomorzu (prawdopodobnie nie dłużej niż do końca V wieku) by później przekazać swą nazwę plemionom słowiańskim.

Lugiowie, lud indoeuropejski, którego skład etniczny nie jest pewny. Najprawdopodobniej w skład tego ludu wchodziły różne plemiona, które jeszcze przed Chrystusem miały zamieszkiwać górne dorzecza Wisły i Odry, czyli tereny południowej i centralnej Polski. Prawdopodobnym jest, że Lugiowie zamieszkiwali również tereny podkarpackie zachodniej Ukrainy. Lokalne plemiona tworzące lud Lugiów, posługiwały się językami staroeuropejskimi bądź też indoeuropejskimi (jak na przykład społeczność kultury łużyckiej czy pomorskiej). Miały one ulec wpływom kultury celtyckiej. Większość archeologów utożsamia Lugiów z mieszkańcami kultury przeworskiej. Nazwa `Lugiowie' miała oznaczać plęmię `świetlistych' bądź też `plemię Lugha' (Lugh to celtycki bóg słońca). Słynni historycy starożytni (Tacyt i Klaudiusz Ptolemeusz) dzielą Lugiów na kilka plemion. Tacyt wymienia m.in. Hariów, Helwekonów, Manimów, Helizjów, Nahanarwalów zaś Ptolemeusz dzieli Lugiów na Lugiów-Omanów, Lugiów-Didunów i Lugiów-Burów.

Prawdopodobnie około IV wieku p.n.e. Celtowie osiedlili się na Górnym Śląsku nad Odrą oraz w okolicach Wrocławia, Legnicy i Góry Ślęży na Dolnym Śląsku, zaś w II wieku p.n.e. Celtowie osiedlili się w okolicach Krakowa, a także w mniejszych grupach na Kujawach. To właśnie oni (Celtowie) po zmieszaniu się z lokalną ludnością mieli odegrać znaczącą rolę w procesie tworzenia kultury przeworskiej. Lugiowie mieli podlegać władcy markomańskiemu - Marbodowi. Ponadto Lugiowie mogli przyczynić się do upadku Kwadzkiego państwa . Pewnym natomiast jest, że rozwinęli na wielką skalę hutnictwo żelaza co spowodowało, że mogli bogacić się na handlu bronią. Pewną rolę w ożywionym handlu mógł również odgrywać szlak bursztynowy.

Silingowie, plemię germańskie związane z Dolnym Śląskiem. Prawdopodobnie pojawili się w drugim wieku naszej ery. Silingowie najprawdopodobniej zdominowali obszary południowo-zachodniej Polski aż do czasu wędrówek ludów. Silingowie na pewien czas znikają ze źródeł ale w IV wieku w okolicach Wrocławia wykształcił się sporych rozmiarów ośrodek władzy, po którym pozostały nam ślady w postaci `grobowców królewskich' w Zakrzowie. Początkiem V wieku większość Silingów najprawdopodobniej przyłączyła się do koalicji Alanów, Swebów i Hasdingów, która to w noc sylwestrową 406 roku przekroczyła skuty lodem Ren, atakując tym samym Cesarstwo.

Poźny okres wpływów rzymskich to gwałtowne przemieszczanie ludnościowe w obrębie Barbaricum (Goci i Wandalowie). Świadczą o tym zmiany zasięgu kultur archeologicznych a także walki międzyplemienne. Wykształciły się również nowe kultury. Jednakże na terenach dzisiejszego Państwa Polskiego dalej rezydowały ludy wcześniej wymienione. Kultura wielbarska była zamieszkiwana przede wszystkim przez Gotów natomiast społeczność kultury przeworskiej to przede wszystkim Lugiowie. Ponadto nie należy zapominać o Wandalach, w których wielu kronikarzy średniowiecznych widzi przodków ludów zachodniosłowiańskich. Ziemie polskie zamieszkiwane były również przez Burgundów a także Wenedów (ziemie nad Bałtykiem, dzisiejsza Zatoka Gdańska oraz ziemie na prawym brzegu Wisły.)

58. Źródła historyczne o ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich

-Jordanes - Gotica

-Tacyt - Germania

-Strabon - Geographika VII, 1

-Kasjusz Dion - Historia rzymska LXVII

-Monety rzymskie odnajdywane w skarbach

-Szczątki naczyń, uzbrojenia

-Cmentarzyska, groby

-źródła archeologiczne

59. Kultura Kurhanów Zachodniobałtyjskich

KULTURA KURHANÓW ZACHODNIOBAŁTYJSKICH

 

Czas

od 600 p.n.e.

Miejsce

północno-wschodnia Polska

Cechy charakterystyczne

 

Grupy kulturowe

sambijska, zachodniomazurska, wschodniomazurska

Gospodarka

niewielka rola rzemiosła, import przedmiotów metalowych, hodowla podstawą gospodarki, mniejsza rola rolnictwa sprzężajnego, rybołówstwo, zbieractwo, łowiectwo

Osadnictwo

niewielkie osady obronne, sztuczne wyspy utworzone z zatopionych pni układanych warstwami i umacnianych za pomocą pali wbijanych do jeziora, chronione palisadą pomosty

Narzędzia

kościane, kamienne, brązowe

Broń

 

Ozdoby

 

Ceramika

naczynia o kulistych dnach

Religia

groby popielnicowe, groby kamienne z nasypem kurhanowym

60. KULTURA LUBOSZYCKA

Czas występowania

II w. n.e. - do końca okresu Rzymskiego (450 rok n.e.)

Miejsce

Peryferyczne ziemie Polski na obszarach Dolnego Śląska, i Ziemi lubuskiej - Luboszyce

Cechy charakterystyczne

Występowanie cmentarzysk zbliżonych do kultury przeworskiej, ślady tylko pochówku kobiet i dzieci.

Gospodarka

Podstawowym źródłem utrzymania, był chów zwierząt, przewaga hodowli bydła, również świnie, owce, kozy, konie. Wprowadzenie systemu dwupolowego.

Narzędzia

Zróżnicowany zestaw narzędzi do pracy w polu, narzędzia drewniane z elementami żelaznymi.

Broń

Miecze dwusieczne, jednosieczne, sporadycznie miecze dziwerowane, włócznie, tarcze, żelazne groty,

Religia

Groby ciałopalne oraz groby jamowe wyposażone w broń i narzędzia. Prawdopodobne stosowanie innego pochowku dla mężczyzn (nie pozostawiającego śladu)

Ceramika

Ceramika robiona na kole, następnie wypalana w piecach dwukomorowych

61. Importy rzymskie na ziemiach polskich

-Monety rzymskie (w większości srebrne, ale zdarzały się i złote)

-Ozdoby (ze złota)

-Szklane naczynia (z wyobrażeniami figuralnymi)

-Złote naszyjniki

-Naszyjniki składające się z zawieszek w kształcie półksiężyca a zdobione granulacją

-Zapinki emaliowe

-Szklane paciorki

-Wiadra

-Kotły brązowe

-Misy, rondle, dzbany, puchary, pierścienie, naramienniki, zawieszki, łyżki, drewniany szkatułki

-Nieliczne okazy broni (miecze długie i krótkie)

-Berło bursztynowe

63. Funkcje monet rzymskich na terenie Barbaricum.

-pierwsze rzymskie emisje,głównie republikańskie denary znalezione na ziemiach polskich pochodzą z II-I w.pne

--monety rzymskie emitowane przez panowaniem Flawiuszów (69 r.) - rzadkie znaleziska skarb w Połańcu - 148 denarów

- chętniej przyjmowano przydatniejsze w wymianie monety srebrne niż złote

-rzadki napływ monet brązowych

-skarby na ziemiach Polskich: Nietulisko Małe,Grodków, Drzewicz Nowy

-III w. zahamowanie napływu zdewaluowanych monet

FUNKCJE:

-ułatwienie wymiany towarów - transakcje wyższego rzędu

-żołd barbarzyńskich żołnierzy

-rola surowca kruszcowego

-środek wymiany starszyzny plemiennej

-depozyty o charakterze kultowym - koncentracja i tezauryzacja

- w wymianie handlowej

64. Groby „książęce” w okresie wpływów rzymskich na ziemiach polskich

Przedstawicieli elit społecznych chowano w dużych grobach kurhanowych, znane są mogiły wielopochówkowe np. Gronów. Zachowały się na nim szczątki ubrań w których pochowano zmarłych np. cholewa buta zdobionego frędzlami. Występują również grobowce ciałopalne, na podstawie analiz wcześniejszych okresów domniemać można że pochówkowi towarzyszyły uczty oraz igrzyska. Wyposażenie zmarłych jest odbiciem ich majętności. Występowanie przedmiotów importowanych z prowincji rzymskich. Przykłady takich grobów mamy na stanowiskach na Śląsku, w Wielkopolsce czy też na Pomorzu. Na terenie Polski (Rządza k. Grudziądza) w „grobach książęcych” znaleziono następujące przedmioty: brązowy dzban z wysokim uchwytem, zdobioną paterę, brązowe i srebrne wisiorki, złote breloki, czy też amulety z muszli. Ciekawym znaleziskiem są groby z Wrocławia - Zakrzowa, gdzie znaleziono kilka pochówków mężczyzn i kobiet, a między nimi brązową szkatułkę wypełnioną złotymi monetami rzymskimi, złote i srebrne zapinki, wisiorki półksiężycowate, komplet toaletowy czy też łyżeczki ze srebra. Grupy kulturowe przeworska i oksywska różniły się swoim wyposażeniem grobów książęcych nieznacznie. Grupa oksywska nie uzupełniała grobowców bronią, w grobach kultury przeworskiej znajdujemy miecze, zdobione włócznie, tarcze czy też hełmy rzymskie.

65. Struktury społeczne i polityczne na terenie ziem polskich w okresie wpływów rzymskich.

Gospodarka rolna:

Hodowla:

Łowiectwo i rybołówstwo odgrywało rolę zupełnie drugorzędną.

Polowano głownie na sarny, jelenie, rzadziej dziki.

Rzemiosło:

Metalurgia :

Kowalstwo

Struktura demograficzna

Osadnictwo

Struktura społeczna

Pochówki:

Ustrój rodowo-plemienny

Wierzenia

66. Obrzędowość pogrzebowa w kulturze przeworskiej.

67.Ośrodki metalurgiczne na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich.

Początek epoki żelaza na ok.700 r.p.n.e.

68. KULTURA PUCHOWSKA NA Z.POLSKICH

KULTURA PUCHOWSKA NA Z.POLSKICH

2. poł. II w. p.n.e.-II w. n.e

Miejsce

Północna Słowacja, północno-wschodnie Morawy, południowo-zachodnia Małopolska

Cechy charakterystyczne

po wcześniejszej kulturze łużyckiej jako kontynuatorka zespołu zachodniohalsztackich i lateńskich grup kulturowych w odmianie celtycko-trackiej, brak informacji na temat obrządku pogrzebowego

nosicielem tej kultury była ludność utożsamiana z celtyckim plemieniem Kotynów

Grupy kulturowe, lokalne zróżnicowanie, geneza

Nazwa od Púchov nad Wagiem na Słowacji

gospodarka

Lokalne monety, wysoki poziom gosp.

osadnictwo

Osady ufortyfikowane o konstrukcji ziemno-drewniano-kamiennej

Struktura społeczna

--------

narzędzia

narzędzia rolnicze i kowalskie

militaria

--------

ozdoby

szklane bransolety

ceramika

Ceramika grafitowa

religia

-------

69. Goci na ziemiach polskich.

Goci są plemieniem germańskim, znanym z wędrówek po niemalże całej Europie, jak również Persji. Za ich kolebkę uważano Gotlandię, teoria upadła, ponieważ w toku badań udowodniono, że na wyspie tej nie wykształcono władzy królewskiej; przyjęto więc uznawać zań szwedzki Goteland, gdzie istnieją pewne ślady wskazujące na działalność plemion gockich.

Goci pojawili się na ziemiach polskich ok.. 70 r. n.e. (Pomorze Wschodnie), a powędrowali nad Morze Czarne ok. roku 200 n.e.

Na terenie Pomorza Kaszubskiego i Krajeńskiego odnaleziono cmentarzyska z kręgami i kurhanami. Oddziaływaniom kultury gockiej należy przypisać pomijanie broni w wyposażeniu kultury wielbarskiej.

Jednocześnie nie może być mowy o podbiciu ludności miejscowej przez gockich przybyszów. Wskazuje na to zajęcie najmniej urodzajnych ziem w rejonie ujścia Wisły, mimo że Goci byli ludem rolniczym. Przesuwanie się ludności gockiej na południowy wschód ku Ukrainie nastąpiło wtedy, gdy z niewyjaśnionych przyczyn ludność kultury przeworskiej wyludniła obszary na wschód od środkowej Wisły i linii rzeki Wieprz.

W II wieku dotarli nad Morze Czarne, skąd najechali z innymi plemionami Dację i Mezję, docierając przez Bałkany do Azji Mniejszej. Za Hermanaryka w IV w. powstało ich silne państwo, rozbite przez Hunów w roku 375. Część Gotów pozostała wówczas na Krymie, gdzie przetrwała do XV w.

Najbardziej charakterystyczną cechą kultury wielbarskiej był jej birytualny obrządek pogrzebowy. Zmarłych poddawano kremacji, a prochy wsypywano do popielnic lub bezpośrednio do jamy grobowej, lub też grzebano w trumnach kłodowych w ziemi. Innym wyjątkowym zwyczajem było układanie kręgów kamiennych wokół grobów, bruków kamiennych między zespołami grobów oraz budowanie kamiennych kurhanów (np. cmentarzyska w Odrach i Węsiorach). Goci i inne ludy autochtoniczne, które w procesie akulturacji przyjęły gocki system wierzeń, zrezygnowali z wkładania do grobów żelaznych narzędzi i broni. Na terenie Mazowsza znajdujemy cmentarzyska, na których występują wyłącznie pochówki o typowo kobiecym wyposażeniu grobowym (w starszej literaturze przedmiotu pisano nawet o mazowieckich Amazonkach). Cmentarzyska od otwartych osad najczęściej rozdzielał ciek wodny. Według przekazu Jordanesa liczebność ludności gockiej szybko urosła i za panowania Filimera, piątego króla po Berigu, Goci wraz ze sprzymierzeńcami wyruszyli w dalszą wędrówkę w poszukiwaniu żyznych ziem leżących bardziej na południowym - wschodzie, krainy Oium. Ten nowy etap migracji rozpoczął się na początku III wieku. Archeologicznym śladem tej wędrówki jest kultura czerniachowska, która powstała na ziemiach dzisiejszej Ukrainy oraz kultura Sîntana Mureş, powstała w Mołdawii i Rumunii, które wraz z kulturą wielbarską są elementami wielkiego kręgu kultury gockiej. Oczywiście, te trzy kultury, najprawdopodobniej nie były wytworami wyłącznie gockimi, zapewne dużą rolę odgrywała również ludność autochtoniczna, która przyjmowała wierzenia i sposób życia Gotów.

W IV wieku nastąpił podział na Ostrogotów i Wizygotów (wschodni i zachodni).

70. Hunowie i ich wpływ na wydarzenia okresu wędrówek ludów

Hunowie którzy pojawili się pod koniec IV wieku w Europie doprowadzili do przesunięć ludów, wywołanych swoją ekspansją.

Powstawały strefy pustek osadniczych, gdzie osadnictwo było niewielkie. Ludy zamieszkujące Europę zaczęły szukać nowych, bezpieczniejszych oraz atrakcyjniejszych terenów.

Można się doszukiwać również powiązań między upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego spowodowanego nota bene wędrówkami ludów, w tym ludów wypędzonych z dawnych siedlisk przez Hunów.

Można więc stwierdzić, że Hunowie i ich wędrówka miała znaczący wpływ na wydarzenia okresu wędrówek ludów.

71. „Calisia” Ptolemeusza i możliwości jej lokalizacji

Ptolemeusz nadaje dwuczłonowe nazwy lokalizacji np. Lugiów Burów. Pierwszy człon nazwy wywodzi się ze słownika Słowiańskiego, natomiast drugi to słowo obce możliwie germańskie. Możliwe jest przyjęcie hipotezy że pod nazwą „Helisi” lub „Halisi” kryje się „Calisia” lub „Calisiones”, są to najprawdopodobniej „resztki” Celtów na ziemiach Polski. Badacz K. Moszyński sugeruje że Kalisz ma rodowód celtycki tłumacząc jego nazwę jako kal - twardy, mocny oraz że polskie słowo twierdza zawiera ten sam człon co twardy.

Pojawia się również teoria T. Mielewskiego, który w trakcie swoich badań, nie natrafił na żadne ślady archeologiczne w okolicach Kalisza z okresu Tacyta. W. Hensel uważa że nie możemy mieć żadnych wątpliwości co do Celtyckiego pochodzenia mieszkańców Kalisza, którzy z czasem mogli ulec wpływom słowiańskim. Wysuwano również teorię na temat iliryjskich migracji na te tereny. Ptolemeusz mógł sam nadać nazwę miejscowości Kalisz od nazwy plemienia Halisi, które zamieszkiwało te obszary. Pojawiają się również pomysły, wyprowadzenia nazwy Kalisza od słowiańskiego słowa oznaczającego błoto, ze względu na charakterystyczny obszar otaczający ten ośrodek. Wiadomo jedynie że ośrodek ten występował na szlaku bursztynowym, pojawia się propozycja lokalizacji Calisii na terenie dzisiejszej Słowacji.

81) Archeologia o początkach państwa polskiego - badania nad powstawaniem grodow piastowskich

1) Na ziemiach Polskich na przestrzeni VIII i IX w. możemy prześledzić kilka stref kulturowych, układających się właściwie równoleżnikowo (podział na strefy: północną i południową). Są też obszary o cechach pośredich i mieszanych. Podlegały one rozmaitym wpływom i odziaływaniom.

a) Strefa północna miała najwięcej cech samorodnego rozwoju na obszarach:

- ziemi lubuskiej

- Wielkopolski

- Kujaw

- ziemi chełmińskiej

- Mazowsza płockiego

Doniosłą rolę odegrało też pogranicze śląsko- wielkopolskie, wschodniołużyckie, Dolnego i Środkowego Śląska.

Na tych obszarach obserwujemy bujny rozwój kultury opartej na istniejącej gęstej sieci grodów obronnych, które ulegały postępującym przekształceniom-> powstawanie podgrodzi, też wieloczłonowych np. tereny Gniezna (VIIIw)

b)Drugi istotny obszar to tereny:

- Małopolski

- Górnego Śląska

- południowej Lubelszyzny

tam kształtowała się odmienna kultura. w VIw. pojawiają się jednoczłonowe grody obronne np. Chodlik.

c) Obszary środkowej Polski:

- ziemia sieradzka i łęczycka

- Mazowsze wschodnie

- pół. strefy Małopolski

tu grody występują w większym rozproszeniu i niektóre odznaczają się większymi obszarami

2) W VII i VIII w. zwiększyła się liczba grodów. Wśród nich znajdują się największe grody na naszych ziemiach: Stradów(woj. kieleckie , pow 25ha), Naszacowice (woj. nowosądeckie, pow. 10ha) Są większe, ale tworzą rzadszą w porównaniu do terenów północnopolskich sieć osadniczą.- tam max.

3) Wczesnośredniowieczne włości biskupińskie.

a)W VIw. powstaje na terenie półwyspu Jeziora Biskupińskiego (tam gzie w okresie halsztackim istniała osada obronna) rozległy, jednoczłonowy gród, zajmujący obszar całego półwyspu. Posiadał system obronny w postaci palisady, co odcinało go od stałego lądu.

b)W VIIIw. msc. palisady zajmuje wał obronny- drewniano ziemny z przylegaącym do niego podkowiast ym grodem- tez obwiedziony wałem.

c) Xw. gród ten ulega zniszczeniu, a na jego miejscu wybudowano o połowe mniejszej powierzchni- mały ale lepiej obronny gródek.

d) kolejne etapy, to podwiększające się podgrodzie i osadnictwo na ladzie stałym. Kilka osad w sąsiedztwie( wykryto w nich jamy do wędzenia ryb, ślady pędzenia dziegciu)

e) w ostatniej fazie zarządzał włodarz książęcy, zarządzał przy pomocy zbrojnej drużynnikówa gród przynalerzał do dynastii piastów.Ostatni gród biskupiński dotrwał do lat 40tych XIw (zniszczony prawdopodobnie w wyniku ataku rewolty ludowej- pogan, lub najazdu Brzetysława .

f) Dzieje tego systemu odzwierciedlają rozwój samowystarczalnej jednostki gospodarczej z początków średniowiecza. Pierwotnie to nierozczłonkowany gród obronny wspólnoty gminnej, rolniczo- hodowlanej. W czasie VIII-IX w. gródek ten stał się z pewnością siedzibą rodu sprawującego władze nad obszarem dawnej wspólnoty plemiennej. Później w 1136r. po śmierci Mieszka II przechodzi do własności arcybiskupstwa gnieźniejskiego

Ten typ włości stanowił podstawę kształtowania się wczesnofeudalnej wielkiej własności ziemskiej,, której uzależnienie stało u podstaw majątku książęcego, równoważnego z majątkiem państwowym.

4) Najwcześniejsze wiadomości o wczesnopaństwowych organizacjach terytorialnych na naszych ziemiach zawdzięczamy opisowi zawartemu w anonimowym źródle „Geograf Bawarski“ . Wymienia na terenie Polski szereg nazw określające pewne łacińskimi słowami nie określającymi miasta, lecz jako grody, stanowiące czoła pierwotnych okręgów administracyjnych.

82. Struktura społeczna u Słowian we wczesnym średniowieczu.

-Najczęściej odkrywane budynki mieszkalne osadach słowiańskich to ziemianki lub półziemianki, obiektom tym towarzysza zwykle różnego rodzaju jamy zasobowe.

-Obrządek grzebania: kurhany z pochówkiem umieszczonym na szczycie

-Gospodarka Słowian opiera się głownie na rolnictwie (proso, pszenica) przy dużym udziale hodowli (głownie bydło). Duże znaczenie odgrywało też rybołówstwo, łowiectwo i zbieractwo.

-W VII w. powstają pierwsze osady obronne.

- W przeciągu VII- X w. zagęszcza się siec osad i na dobre rozpowszechnia się zwyczaj umieszczania spalonych szczątków zmarłych na kurhanach oraz produkcja naczyń przy pomocy koła garncarskiego.

-W wyniku dalszych przemian ok. VIII wieku zaczynają pojawiać się pierwsze grody.

-Upada znaczenia dużej rodziny patriarchalnej, co umożliwia powstanie wspólnoty terytorialnej, którą rządzi wiec.

-Coraz silniej zarysowuje się społeczny podział prac na zajęcia rolnicze i rzemieślnicze.

-Powstawanie pierwszych małych organizmów państwowych, rozwój techniki wytwórczej, powstawanie zalążków miast (czyli osad gdzie ludność w większej części zajmuje się rzemiosłem)

83. budownictwo grodowe u Słowian we wczesnym średniowieczu

Gród- prehistoryczna lub średniowieczna osada obronna, otoczona wałem, na terenie Polski najczęściej drewniano- ziemnym. Grody wznoszone były w różnych okresach; na terenie dzisiejszej Polski w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza (kultura łużycka) oraz w czasach wczesnego średniowiecza.

We wczesnym średniowieczu miejsce zamieszkiwania przystosowane do obrony będące uprzednio centrami plemiennymi i ośrodkami kultu pogańskiego.

Lokalizowane były one na ogół w miejscach charakteryzujących się trudna dostępnością; w międzyrzeczach, na cyplach otoczonych mokradłami, naturalnych wzniesieniach. Oprócz samej lokalizacji dodatkowymi założeniami obronnymi były fosy, wały ziemne, wały o konstrukcji drewniano- ziemnej lub kamiennej.

W IX/X w. zaczęto budować siedziby rycerskie lub feudalne tzw. gródki lub grody stożkowe. Budowano je na ogół w dolinach na niewielkich wzniesieniach, otaczano rowem lub fosą. Z wybieranej ziemi usypywano kolisty kopiec. Po wyrównaniu i otoczeniu wałem ziemnym, na którym wznoszono palisady, stawiano wewnątrz budynki na planie prostokąta. Gródek taki spełniał funkcje obronno- mieszkalne. Grody budowano w celu zapewnienia bezpieczeństwa jego mieszkańcom i posiadanemu dobytkowi wykorzystując naturalną budowę terenu (rzeki, wzgórza, wąwozy, itp.) oraz wznoszono umocnienia- wały, fosy, palisady, częstokoły. Na terenie wokół grodu pojawiały się podgrodzia.

Grody z jednej strony spełniały funkcję sprawowania władzy księcia (króla) na posiadanym terytorium, a także często były to obronne grody graniczne. Kolejnym etapem w życiu grodu mogło być miasto. Pozostałości po grodach przyjmujące formy wałów ziemnych nazywa się grodziskami.

84. Funkcje grodów słowiańskich.

Gród- prehistoryczna (epoka brązu i wczesna epoka żelaza; kultura łużycka) lub wczesnośredniowieczna osada obronna, otoczona wałem, na terenie Polski najczęściej drewniano- ziemna; podstawowa osadnicza Słowian.

Funkcje:

* Militarna, obronna- miejsce zamieszkiwania przystosowane do obrony w razie najazdu,

* Magazynowa- przechowywanie zboża, mięsa, cennych przedmiotów, itp.

* Administracyjna i polityczna- c centrum władzy księcia nad danym terytorium,

* Ośrodek życia plemiennych wspólnot i terytorialnych- ważne ceremonie, wiece, narady,

* Kultowa- miejsce odprawiania obrzędów religijnych, siedziby bóstwa opiekuńczego plemienia

* Refugium- ostatnie miejsce schronienia ludności wraz z dobytkiem w wypadku zagrożenia militarnego.

* 85. Religia plemion prapolskich.

* Religia Słowian, o ile wzięła początek we wspólnej religii ludów aryjskich, okazuje niewątpliwe podobieństwo do indyjskiej i perskiej. Była ona, jak u Indów, kultem światła i sił natury; rozróżniano także bogów dobrych i złych. Ludy słowiańskie czciły najwyższe bóstwo pod rozmaitymi nazwami; znaczenie jednak tych bóstw niewiele się od siebie różniło. Stąd tez kult bogów był jednym z najsilniejszych węzłów, łączących ze sobą rozdzielone ludy słowiańskie.

* Najpowszechniejszej czci doznawał u Słowian Świętowit (Indra) bóg bogów, pan świata, władca piorunów. Głównym ogniskiem czci jego była Arkona na wyspie Rugii; czczono go wszakże i w innych miejscach, jak tego dowodzi posąg jego, wydobyty z rzeki Zbrucz. Wyobrażano go sobie z czterema głowami, a więc wszystko widzącym, z rogiem obfitości w prawej, a mieczem w lewej ręce, objeżdżającym co noc przestrzenie świata. W Szczecinie czczony był Trygław; w Retrze u Lutyków Radegast; w Starogrodzie tajemniczy Prowe, mający za symbol dąb, któremu wcale nie stawiano posągów. We wschodniej Słowiańszczyźnie czczono Swaroga i Peruna, pokrewnego z litewskim Perkunasem.

* Najmniej wiadomości mamy o Polonach nadwarteńskich; dopiero Długosz i późniejsi podają nazwiska ich bóstw; Jesse (Jasny), Nija, bóstwo zniszczenia, w którego świątyni płonął wieczny ogień, Lada, bogini ładu i piękności; Marzanna, bogini śmierci; Dziewanna, bogini wiosny itd. Czczono także u Słowian przodków czyli dziadów jako bogi opiekuńcze domu.

* Wiara ich w Wiły (Nimfy), Jedze, Rusałi, Topielce, Wilkołaki itp. Utrzymała się po dziś dzień w zabobonach ludu.

* Słowianie wierzyli w nieśmiertelność duszy, w karę i nagrodę po śmierci. Dusza wg. Nich jest czymś zmysłowym, dlatego wyszedłszy z ciała potrzebuje jeszcze pamięci i opieki żyjących, którzy jej zastawiają pokarmy i napoje. Ciała zmarłych grzebali lub tez palili, a popioły chowali w urnach grobów (żalów, mogił). Jeszcze w IX i X wieku u Słowian panował obyczaj, że żona po śmierci męża w jego stos się rzucała. Powszechna była wiara możliwość przynajmniej częściowego pozostania duszy na ziemi. Doprowadzało to do powstawania wyżej opisanych demonów. Aby zapobiec przekształceniu się duszy w wieprza czy upiora stosowano skomplikowane obrządki pogrzebowe- np. otwierano wszystkie okna domu by dusza mogła swobodnie ulecieć lub zacierano ślady za pogrzebowym orszakiem.

* Cześć oddawali bóstwom przez ofiary (objaty), złożone ze zwierząt, płodów ziemnych, a niekiedy z jeńców. Niektórym wznosili posągi, obrazy, świątynie (kontyny); innym poświęcali góry, rzeki, gaje. Najsłynniejszą była świątynia Świętowita w Arkonie na Rugii, „główne gniazdo bałwochwalstwa”; słynęły także świątynie w Retrze, Starogrodzie, wspominają o takowych i w Gnieźnie, Krakowie, Kołobrzegu. Świątynie te, ozdobione posągami, rzeźbami i pokostami rozmaitej barwy, były zarazem ogniskami życia społecznego: do nich zewsząd odprawiano pielgrzymki, tam zbierały się na wyprawę zbrojne zastępy, tam odbywano wielkie wiece. Kapłanów, którzy byli zarazem wieszczbiarzami i stróżami praw, zwano księżmi, tj. książętami i wyżej królów poczytywano.

* Słowianie za święte uznawali miejsca spełniające odpowiednie warunki przyrodnicze -najczęściej była to góra ze starym drzewem na szczycie. Znaczenia też miała bliskość wody w postaci źródła, studni bądź strumienia. Czcią otaczano także uznane za święte głazy, często pełniące rolę ołtarzy ofiarnych.

* Na cześć bogów odprawiano igrzyska i obchodzono święta narodowe, które utrzymały się do czasów późniejszych, a po części aż do dni dzisiejszych; tak np. święto marzanny obchodzono jeszcze w XV i XVI wieku u Polaków, Czechów i wschodnich Słowian; święto Światowida utrzymało się po dziś dzień jako Sobótki (Kupały); podobnie jak powszechne dotąd Słowian zwyczaje, jedzenie wielkanocne, kolędy itp., są podobno zabytkami pogańskim, zastosowanymi do uroczystości chrześcijańskich.

* WCZESNE ŚREDNIOWIECZE ( VI- XIII w.)

* Źródła materialne o wierzeniach i obrzędach słowiańskich:

* Zabytki nieruchome- cmentarzyska, mogiły, kurhany, ołtarze, domniemane świątynie

* Zabytki ruchome- posągi bóstw, przedmioty rytualne, amulety, symboliczne ryty, wyposażenie grobowe

* Miejsca kultu, oparte na zjawiskach przyrodniczych- źródła, święte gaje, lasy, drzewa.

* -występują dwa typy pochówków: ciałopalny i szkieletowy (zmiana na szkieletowy następuje w miarę przyjmowania chrześcijaństwa)

* 1. Pochówki ciałopalne- płaskie cmentarzyska (urny), czasami kurhany (cmentarzysku kurhanowe w Trzebiesławicach); pas kurhanów na terenach od Wisły na półn. Wsch. (także Śląsk- Racibórz); ubogie wyposażenie grobów- urny z gliny, małe naczynia na żywność.

* 2. Cmentarzyska szkieletowe płaskie bez obudowy grobu, tzw. Typ małopolski i z obudową kamienną, tzw. Typ pólnocnomazowiecki ( IX/X w.); zmarłych grzebano w odzieży, ozdoby, przedmioty codziennego użytku (mężczyźni- noże, miecze; kobiety- igły itp.), czasem do ust monetę.

* -kręgi kultowe- zakładano głównie u wysokich wzgórz (400- 700 m.n.p.m):

* -Ślęża (od czasów kultury łużyckiej ok. 1300 p.n.e. do czasów chrześcijaństwa),

* -Raduń,

* -Góra Kościuszki,

* -Łysa Góra (krąg kulturowy założony we wczesnym średniowieczu VIII/IX w.)

* -ośrodek kultowy na Pomorzu Zach. tzw, Wzgórze Dawida (na planie trójkąta)

* -czczenie bóstw w świątyniach (źródła Kroniki Thietmara, Herborda) -posągi, malowidła, bogactwo- wszystko poświęcone Trzygłowemu

* -rzeźby pokryte bogatymi płaskorzeźbami, tzw. Światowid.

* -miniaturowe posążki trzymane w domach, szczególnie na północy ziem polskich

* -kamienie z rytami postaci ludzkich lub boskich (np. jako prymitywna płyta nagrobna- Słupsk)

* - ołtarze, miejsca składania ofiar (brak jednoznacznych stanowisk) -ołtarze budowane z głazów, mogły również służyć za nie głazy narzutowe (Kamień, Rawa Mazowiecka, Strzelno)

* -święte gaje, drzewa, źródła (Helmond pisze o dębie poświęconym bogu Prowemu)

* -dziecięce zabawki (drewniane koniki, koziołki, itp.) służyły również do odganiania złych duchów; większość przedmiotów łączyła w sobie funkcję codzienne i rytualne

* -amulety z kości chroniące od nieszczęść.

* -składano ofiary ze zwierząt (wykopaliska czaszek, tzw. Ofiary zakładzinowe)

86. Chrystianizacja i jej odbicie w źródłach archeologicznych

87. Awarowie i ich wpływ na dzieje ludów słowiańskich.

-oddziaływania ze środowiska koczowniczego - awarskiego

kultowe stele kamienne typu środkowoazjatyckiego,zwane babami kamiennymi

-568 r. - klęska Gepidów i odejście Longobardów do Italii - fala awarskiej migracji nad tereny panońskie i nadcisańskie(koniec okresu wędrówek ludów)

-narzucenie zwierzchności ugrupowaniom słowiańskim przenikającym na Bałkany

-wspólne wyprawy w głąb Bizancjum, wyzysk ekonomiczny

-sztuka użytkowania nomadów o elementach nadczarnomorskich i środkowo azjatyckich

-przejęcie przez Słowian od Awarów zaprzęgu w którym 1 lub 2 zwierzęta ciągnęły ciężar za pomocą szlei lub chomąta

-inhumacja u Słowian południowych i na Morawach

-bogata ornamentyka metalowych okuć pasa - srebrnych.brązowych, motywy zwierzęce, roślinne,postacie ludzkie,geometryzacja

-sposób łowów przy użyciu sokołów

-ok 620 r. doszło do powstania Słowian pod wodzą frankońskiego kupca Samona i zrzucenia dominacji awarskiej

-model silnej i scentralizowanej władzy autokratycznej- wpływ na powstanie Państwa Wielkomorawskiego i Państwa Bułgarskiego

-ok 800 r. likwidacja państwa awarskiego przez Karola Wielkiego.

89. Pierwsze państwa u Słowian Zachodnich

1. Państwo Samona - uważane za najstarsze z organizmów państwowych stworzonych na ziemiach zamieszkiwanych przez Słowian Zachodnich. Według podań założone w I połowie VII wieku (623 lub 626r.) przez kupca frankijskiego Samona, który zjednoczył część plemion słowiańskich i dzięki pomocy Bizancjum zrzucił zwierzchnictwo Awarów. Państwo to zajmowało Morawy i kotlinę Czeską, tereny Austrii oraz Słowacji. Samon musiał walczyć również z nacierającymi od zachodu Frankami, których to pokonał. Państwo rozpadło się po śmierci Samona, około 660 roku

2. Państwo wielkomorawskie - powstałe w IX wieku na gruzach państwa Samona, na terenie Moraw po ostatecznym zniszczeniu przez Karola Wielkiego kaganatu Awarskiego. Na początku lat 20. IX wieku przyjęli chrzest z rąk Franków, a w latach 60. działali na terenie państwa Cyryl i Metody, mnisi z Bizancjum. Państwo obejmowało tereny Czech, Łużyc i Moraw, Słowacji, Węgier oraz ziemie Śląska i Małopolski. Upadło na początku X wieku po najazdach koczowniczych Madziarów.

90. Miejsce i rola wiecu w strukturze społeczno- politycznej Słowian Zachodnich.

-demokratyczne formy władzy w obrębie mniejszych wspólnot

-archaiczna forma ludowładztwa

-ograniczanie i kontrolowanie władzy królewskiej na etapie późno plemiennym przez oligarchiczne rady arystokracji plemiennej, lub przez wiec ogółu wolnych współplemieńców

-decydowanie o sprawach wojny i pokoju

-ogół wolnych mężczyzn należących do plemienia, ale głos decydujący miała starszyzna rodowa

-władza gminna - organizacja wiecu

-stopniowa uzależnianie i ograniczanie roli wiecu przez starszyznę plemienną

- odwoływanie się władcy do porad starszyzny plemiennej

-funkcje publiczne: ściganie przestępcy,straż granic posiadłości ziemskich,kształtowanie systemu skarbowego organizacja siły zbrojnej

92. Organizacja gospodarcza państwa wczesnopiastowskiego

    1. rozwój elementów gospodarki towarowej - wymiana dóbr między rolniczą wsią, a rzemieślniczo-kupieckimi podgrodziami

    2. upowszechnienie nowych technik produkcyjnych

    3. uprawa sprzężajna za pomocą radeł i płużyc z żelaznymi lemieszami, zboża jare i ozime, żarna pełnoobrotowe, zastosowanie młynów wodnych

    4. postęp w dziedzinie upraw ogrodowych, sadownictwie, bartnictwie

    5. wzrost zainteresowania łowiectwem - regale

    6. rozwój warzelnictwa - ujście Parsęty, okolice Wieliczki i Bochni - regale

    7. wytwórczość metalurgiczna - narzędzia, broń, ozdoby, części stroju

    8. technika całkowitego silnego obtaczania naczyń na kole garncarskim - ujednolicenie form i zdobnictwa ceramiki

    9. występowanie monety arabskiej, skandynawskiej, niemieckiej

    10. zainteresowanie feudalnych wielmoży handlem dalekosiężnym dla podkreślenia swojego prestiżu i jako jednego ze źródeł dochodu, a także rozwojem samowystarczalnych form gospodarki, takich jak wsie służebne

    11. drogą handlu pozyskiwano: sól, śledzie, ołów, sukno

    12. produkcja rzemieślników na potrzeby rodzimej elity, na eksport - strefa nadbałtycka

    13. X/XI w. - rozwój górnictwa, uzupełnienie masy kruszcowej

    14. budowa grobli, mostów, dróg, karczmy co kilkanaście km, główny środek transportu - wozy o kołach szprychowych, ciągnięte przez woły lub konie

    15. kontrola ważniejszych przejść, myta

    16. trzebież i wypalanie lasów

    17. rozwój rynków lokalnych

    18. wprowadzenie na rynek pieniądza, zamiana danin w naturze i posług na opłaty pieniężne

    19. skupienie handlu niewolnikami i lichwy przez Żydów

    20. standaryzacja wyrobów, uproszczenie ich zdobnictwa

    21. sieć cotygodniowych targów, dorocznych jarmarków

    22. targi, karczmy i drogi publiczne pod specjalną opieką monarszą - „ręką pańską”

przy niskiej w sumie wydajności gospodarki nawet wahnięcia klimatyczne decydowały o dostatku lub głodzie.

93. Pieniądz u Słowian.

-napływ monety bizantyjskiej i skandynawskiej - VI w - dowód sporadycznego handlu dalekosiężnego

-pieniądz przedmiotowy - żelazne misy,zespoły narzędzi żelaznych,gromadne znaleziska na Śląsku i Morawach

-VIII-IX - okres przełomu,napływ obcej monety

-przejęcie za podstawę jednostki wagowej ciężaru srebrnego arabskiego dirhema odważana na wagach

-niewolnicy

-eksport bursztynu, futer , koni, miodu, wosku, drewna,soli

-żelazne płacidła - "zdegenerowane siekiery" grzywny, lub inne narzędzia żelazne charakterystyczne dla Wielkich Moraw - południe

-IX w. - moneta arabska, srebro X w - monety niemieckie,angielskie i duńskie -północ

-drobne transakcje - lniane chusteczki, kruszce soli, skórki zwierzęce , ułamki srebrnych monet

-2 poł X w -bicie monety przez władcę Czech, Bolesława II - denary na wzór bawarskich i angielskich

-w Polsce działalność menniczą zapoczątkował najprawdopodobniej już Mieszko I

-1002 - zaniechanie bicie monety w Polsce na ok 50 lat

94. „Państwo” Wiślan

Państwo Wiślan, jest państwem bardzo specyficznym, gdyż wymyślonym w XIX wieku. Najprawdopodobniej Wiślanie byli mieszkańcami terenów dorzecza górnej Wisły.

Stworzyli oni drobne państwo plemienne mająca stałe spięcia ze znajdującym się na południe państwem Wielkomorawskim, Węgrami którzy podbili zajęte wcześniej przez Ruś Kijowską ziemię Lędzian. Pierwsze wspomnienie o plemieniu Wiślan znajduje się w Żywocie Świętego Metodego, który to mówi nam, że najeżdżali oni Wielkie Morawy paląc i mordując.

Innym źródłem mówiącym o tym plemieniu jest Geograf Bawarski, wspominający o plemieniu Vuislane.

Wiślanie jako jedno z dwóch plemion było w stanie stworzyć pierwsze państwo na ziemiach polskich, lecz trudne sąsiedztwo sprawiło że pierwszeństwo przypadło Polanom.

11


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Turystyka historyczna - zagadnienia do egzaminu z historii powszechnej, turystyka
Zagadnienia egzaminacyjne Historia Polski XX wieku do 1989 roku
Bardzo obszerny zestaw zagadnień egzaminacyjnych z wyczerpującymi odpowiedziami, prawoznawstwo, pols
Zagadnienia egzaminacyjne z historii administracji (1), Studia
Zagadnienia egzaminacyjne z historii mysli
Zagadnienia egzaminacyjne historia ustrojow szkolnych
PYTANIA EGZAMIN HISTORIA POWSZECHNA
ZESTAW PYTAN NA EGZAMIN Z HISTORI POWSZECHNEJ
Zagadnienia egzaminacyjne Historia wychowania
Historia starożytna ziem polskich (PRAHISTORIA)
Historia ustroju Polski na tle powszechnym, pyt bialystok 011119, ZAGADNIENIA NA EGZAMIN Z HISTORII
Zagadnienia do egzaminu z historii języka polskiego
Pytania na egzamin z historii ziem polskich w XIX w, XIX wiek
Przykładowe zagadnienia na egzamin z historii politycznej Polski XXw sciaga
opracowane Zagadnienia do egzaminu z historii języka polskiego
Zagadnienia do egzaminu z historii Polski 1795
Historia Polski zagadnienia egzaminacyjne

więcej podobnych podstron