Zagadnienia do egzaminu z historii języka polskiego

1. Powstanie państwa polskiego
2. Przyjęcie chrześcijaństwa
3. Rola Kościoła w kształtowaniu się polszczyzny różnych epok
4. Dziedzictwo prasłowiańskie w zakresie słownictwa
5. Najważniejsze zabytki językowe doby staropolskiej
6. Najważniejsze czynniki sprawcze doby staropolskiej 
7. Powstanie polskiego języka literackiego
8. Najważniejsze czynniki sprawcze doby średniopolskiej
9. Reformacja i kontrreformacja - ich wpływ na kształtowanie się języka polskiego
10. Polonizacja piśmiennictwa naukowego w dobie średniopolskiej
11. Słowniki i gramatyki doby średniopolskiej
12. Troska o kulturę języka polskiego w dobie średniopolskiej
13. Najważniejsze czynniki sprawcze doby nowopolskiej
14. Przełom oświeceniowy – ludzie, instytucje, efekty
15. Polszczyzna okresu rozbiorowego
16. Najważniejsze zmiany w zakresie słownictwa doby nowopolskiej
17. Polszczyzna po odzyskaniu niepodległości
18. Słownictwo doby nowopolskiej
19. Słowniki i gramatyki doby nowopolskiej
20. Działalność kulturalno językowa doby nowopolskiej
21. Socjalno-polityczne uwarunkowania rozwoju polszczyzny po II wojnie światowej
22. Kulturalno-oświatowe czynniki sprawcze rozwoju polszczyzny po II wojnie światowej
23. Socjalno-polityczne uwarunkowania rozwoju polszczyzny po II wojnie światowej
24. Technika jako współczynnik sprawczy rozwoju języka
25. Nowomowa i językowa poprawność polityczna jako strategie komunikacyjne
26. Wulgaryzacja i barbaryzacja języka w najnowszej dobie polszczyzny
27. Wpływy obce na polszczyznę w poszczególnych okresach jej rozwoju
28. Klasyfikacja zapożyczeń językowych
29. Zapożyczenia leksykalne i strukturalne w rozwoju polszczyzny
30. Repliki słowotwórcze, frazeologiczne, semantyczne i składniowe
31. Podstawowe typy przekształceń znaczeniowych
32. Typologia historyczno-semantyczna nazwisk polskich 

1. Powstanie państwa polskiego

W IX w. 2 ośrodki państwowotwórcze: 1. na południu państwo Wiślan ze stolicą w Krakowie lub w Wiślicy + terytorium Ślężan. W 2. poł. IX w. podbici przez Państwo Wielkomorawskie, po jego upadku na pocz. X w. dostały się pod panowanie czeskie. 2. północno – zach. – Polanie. Mieszkali na obszarze Wielkopolski, nad Wartą Obrą i Prosną. Polanie – mieszkańcy pól. Gł. miasta: Kruszwica, Gniezno, Poznań. Tam powstała inicjatywa polityczna aby scalić terytoria najbliższych językowo plemion pod scentralizowanym zarządem. W skład państwa Polan weszły tereny Pomorzan, Mazowszan, Ślężan, Wiślan

przełom X/XI w. : Polanie (Wielkopolska), Mazowszanie (Mazowsze), Pomorzanie (Pomorze), Wiślanie (Małopolska), Ślężanie (Śląsk)

powst. państwa i chrzest Polski 966r. – najważniejsze czynniki wyodrębnienia się jęz. pol.

integracji państwowej towarzyszyła integracja językowa

w czasie powst. państwa polskiego różnice między dialektami zachodniosłowiańskimi były nieznaczne

pierwszy raz nazwa Polska poj. się w Żywocie Św. Wojciecha X/XI w.

2. Przyjęcie chrześcijaństwa

966 r. chrzest Polski - Mieszko I

968 – powstanie biskupstwa z siedzibą w Poznaniu, obejmującego cały kraj, zależnego od Rzymu

1000 – arcybiskupstwo w Gnieźnie, podległe mu biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu, Kołobrzegu, Poznaniu

Korzyści:

1. organizacja kościelna umocniła państwo wewnętrznie i zewnętrznie

2. przejęcie pisma (alfabet łaciński)

3. przejęcie łaciny jako uniwersalnego języka kultury chrześcijańskiej

4. w pierwszych wiekach po chrzcie powst. teksty wyłącznie w j. łacińskim, później przeważało ilościowo nad tekstami w języku ojczystym – hamowanie rozw. języka polskiego ALE

5. niezrozumiałość w szerszym kręgu odbiorców j. łac. przyczyniła się do powst. literackiego języka polskiego – łac. wymagała uzup. polszcz. w funkcji jęz. pomocniczego, np. w liturgii, modlitwach, psałterzy, Biblii, kazań, pieśni, roty przysiąg sądowych, przekłady kodeksów prawnych itp.

6. rozwój szkolnictwa (do XIII w. szkolnictwo monopolizował kościół)

7. wzbogacenie zasobu środków językowych polszczyzny (za pośrednictwem czeskim, kultury zachodu, łaciny). Z Czech napłynęła do nas główna terminologia chrześcijańska.

3. Rola Kościoła w kształtowaniu się polszczyzny różnych epok

966 r. chrzest Polski - Mieszko I

968 – powstanie biskupstwa z siedzibą w Poznaniu, obejmującego cały kraj, zależnego od Rzymu

1000 – arcybiskupstwo w Gnieźnie, podległe mu biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu, Kołobrzegu, Poznaniu

Korzyści:

1. organizacja kościelna umocniła państwo wewnętrznie i zewnętrznie

2. przejęcie pisma (alfabet łaciński)

3. przejęcie łaciny jako uniwersalnego języka kultury chrześcijańskiej

4. w pierwszych wiekach po chrzcie powst. teksty wyłącznie w j. łacińskim, później przeważało ilościowo nad tekstami w języku ojczystym – hamowanie rozw. języka polskiego ALE

5. niezrozumiałość w szerszym kręgu odbiorców j. łac. przyczyniła się do powst. literackiego języka polskiego – łac. wymagała uzup. polszcz. w funkcji jęz. pomocniczego, np. w liturgii, modlitwach, psałterzy, Biblii, kazań, pieśni, roty przysiąg sądowych, przekłady kodeksów prawnych itp.

6. rozwój szkolnictwa (do XIII w. szkolnictwo monopolizował kościół)

7. wzbogacenie zasobu środków językowych polszczyzny (za pośrednictwem czeskim, kultury zachodu, łaciny). Z Czech napłynęła do nas główna terminologia chrześcijańska.

4. Dziedzictwo prasłowiańskie w zakresie słownictwa

Wg. Tadeusza Lehra – Spławińskiego do dziś zachowało się w j. pol. około 1700 wyrazów prasłowiańskich.

• odnoszące się do duchowego życia człowieka:

duch, dusza, rozum, czucie, wola, myśl, wiedza, pamięć, chęć, wiara, nadzieja, miłość, nienawiść, gniew, strach, żal, radość, wstyd.

• pojęcia moralne i religijne:

bóg, czart, bies, grzech, grzech, błąd, prawda, kłam, wina, kara, raj, modły, cud, mara.

• podstawy poglądu na świat i życie:

byt, życie, śmierć, początek, koniec, stan, czas, postać, osoba, znak, imię, ład, cześć, chwała, sława, wieść, moc, siła, trud, twór

• właściwości duchowe człowieka:

dobry, zły, mądry, głupi, szczodry, skąpy, pilny, leń, miły, luby, szczery, chytry, łagodny, srogi.

• ukształtowania powierzchni ziemi:

ziemia, góra, dół, , brzeg, jar, jama, jaskinia, łan, pole.

• kopaliny:

kamień, głaz, skała, krzemień, glina, żelazo, ołów, srebro, złoto, miedź, sól, siarka.

• nawodnienia:

woda, morze, rzeka, jezioro, potok, strumień, bagno, błoto, struga, wir, prąd, bród, lód, kra.

• pojęcia astronomiczne i meteorologiczne:

dzień, noc, świt, brzask, wieczór, południe, północ, wiosna, lato, jesień, zima, miesiąc, doba, godzina, skwar, chłód, mróz, słota, deszcz, rosa, śnieg, szron, grad, łuna, blask, mrok, cień, obłok, mgła, tęcza, chmura, wiatr, wicher, burza, grom, piorun, promień, światło, słońce, gwiazda, niebo.

• roślinności:

dąb, buk, grab, jawor, lipa, topola, cis, jodła, sosna, jabłoń, śliwa, orzech, brzoza, olcha, wierzba, głóg, jałowiec, bez, żołądź, dynia, bluszcz, grzyb.

• świat zwierzęcy:

niedźwiedź, tur, lis, wilk, jeleń, zając, bocian, czapla, dzięcioł, wrona, wilga, chrząszcz, komar, mucha, pająk, ryba, wąż, jaszczur.

• budowa ciała ludzkiego i zwierzęcego:

głowa, ręka, noga, czoło, broda, ramię, bark, łokieć, gęba, bok, żebro, plecy, płuca, piersi, serce, wątroba, żołądek, brzuch, biodro, łono, ucho, oko, pięta, dłoń, pięść, garść, palec, stopa, udo.

• życie rodzinne:

ojciec, matka, stryj, wuj, brat, siostra, dziad, babka, ciotka, macocha, teść, zięć, syn, córka, wdowa, wznuk.

• życie społeczne:

czeladź, sługa, chłop, kmieć, sąsiad, gość, wróg, przyjaciel, towarzysz, gromada, ród, plemię, karczma, wiec, sejm, poseł, sąd, sędzia, wódz, wojsko, wojewoda, pułk, broń, twierdza, obóz, zawada.

• życie gospodarcze:

gospodarz, pasterz, stróż, rataj, rola, radło, pług, brona, kosa, sierp, żyto, pszenica, jęczmień, owies, proso, len, konopie, izba, stodoła, obora, komora, ściana, węgiel, okno, próg, wrota, ława, łoże.

• określenia właściwości fizycznych ludzi, zwierząt, przedmiotów:

chudy, tłusty, wysoki, niski, zdrowy, chory, łysy, czarny, biały, żółty, modry, blady, mały, wielki, żywy, martwy, prosty, krzywy, niemy.

• nazwy najważniejszych czynności i stanów:

być, mieć, chcieć, lubić, móc, rzec, pić, jeść, piec, brać, dać, nieść, wieźć, słyszeć, bić, czuć, iść, jechać, wrócić, dźwignąć, płakać, śmiać się, leżeć, spać, siedzieć, stać, bać się.

• podstawowe zaimki, liczebniki, przysłówki, przyimki, spójniki.

5. Najważniejsze zabytki językowe doby staropolskiej

1. Bulla gnieźnieńska (1136 r.) – bulla protekcyjna papieża Innocentego II, wystawiona w Pizie na prośbę arcybiskupa gnieźnieńskiego. Bulla wymienia liczne grody i wsie należące do arcybiskupstwa, imiona osadników, poddanych arcybiskupa. Zawiera 410 polskich nazw miejscowych i osobowych. Przechowywana w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie. Początek epoki piśmiennej.

2. Bulla wrocławska (1155 r.) – zawiera około 80 nazw osobowych i miejscowych Śląska.

3. Przywilej trzebnicki (1204 r.) – zawiera 230 nazw osobowych, wydany przez Henryka Brodatego dla klasztoru w Trzebnicy.

4. Kroniki Galla Anonima i Wincentego Kadłubka – za czasów Bolesława Krzywoustego i Kazimierza Sprawiedliwego. Nazwy geograficzne i osobowe.

5. Nekrologi klasztorne z XII i XIII w. – nazwy osobowe.

6. Księga henrykowska (1270 r.) – opisuje dzieje klasztoru cysterskiego w Henrykowie, zawiera 120 nazw miejscowych i kilka osobowych, pierwsze zdanie po polsku „daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”. Przechowywana we Wrocławiu.

7. Bogurodzica (X-XIVw.) – najstarszy tekst polski (jej dwie pierwsze zwrotki). Przechowywana w Krakowie w Bibliotece Jagiellońskiej.

8. Kazania świętokrzyskie (2. poł. XIV w.) – najdawniejszy zabytek prozaiczny. W 1890 r. odnalazł je Aleksander Bruckner w Cesarskiej Bibliotece publicznej w Petersburgu w postaci 18 pergaminowych pasków na których zapisane jest 6 kazań. Przechowywane w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

9. Psałterz Dawidowy (koniec XIV w.)

10. Psałterz floriański (XIV/XV w.) – rękopis, kodeks pergaminowy, odnaleziony w 1825 r. w bibliotece opactwa laterańskich w Sankt Florian w Austrii, dziś jest przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Zawiera tekst psałterza w języku łacińskim, polskim i niemieckim. Księga była przeznaczona dla królowej Jadwigi.

11. Roty przysiąg sądowych (koniec XIV w.) – ściśle datowane i zlokalizowane, zapis z rozpraw sądowych, świadkowie z niższych sfer wypowiadali się po polsku, zapisywane były bez modyfikacji, język potoczny, mówiony.

12. Kazania gnieźnieńskie (pocz. XV w.) – 10 polskich kazań, 103 łacińskich, przechowywane w Bibliotece Katedralnej w Gnieźnie.

13. Żywot świętego Błażeja (XV w.) – w postaci pergaminowej karty, przechowywany w Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu.

14. Z XV w. pochodzą najstarsze przekłady statutów prawnych

15. Pierwszy polski przekład Biblii (poł. XV w.) – Biblia Królowej Zofii, pozostałości przechowywane są w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu i w Muzeum Narodowym w Pradze.

16. Legenda o świętym Aleksym (poł. XV w.) – przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.

6. Najważniejsze czynniki sprawcze doby staropolskiej (od poł. XII do XV.XVI w.)

1. Epoka przedpiśmienna – do poł. XII w.

• Rozkład wspólnoty prasłowiańskiej

• Powstanie państwa polskiego

• Chrystianizacja

1. Doba staropolska – od poł. XII w. do XV/XVI w.

• Powstanie ogólnego języka narodowościowego

• Scalanie się narodowości – ewolucja od struktury plemiennej do państwowej

• Wzrost zawartości terytorialnej

• Rozwój stosunków gospodarczych

• Zacieśnianie więzów administracyjnych

• Budzenie się świadomości narodowej

• Organizacje: dynastia i Kościół

• Rozbicie dzielnicowe

• Kościół – potrzeba porozumiewania się z wiernymi (np. kazania po polsku)

• Akademia Krakowska

7. Powstanie polskiego języka literackiego

Powstał on pod koniec XIV w., niewykluczone że wcześniej. Składa się gł. z dialektu wielkopolskiego (najstarsze i najważniejsze formy), w mniejszym stopniu z dialektu małopolskiego.

Z dialektu wielkopolskiego wywodzi się wymowa niemazurząca, wąska artykulacja przedniej samogłoski nosowej, wymowa typu: chwała, formy typu: twardy, swatać, śrzoda, źrzodło, (obowiązuje jako norma do pocz. XIX w.), zachowanie wygłosowego –ch, spójnik –iż(e), biernik go zamiast ji.

Z dialektu małopolskiego wywodzi się –ov- po spółgł. miękkiej, formy ściągnięte typu: bać się, stać, gra, zna, końcówka –och, formy typu bylech (do końca XVI wieku), odróżnianie mię, cię, się w połączeniu z przyimkiem i mie, cie, się w połączeniu z czasownikiem itp.

Pogłębiające się z każdym wiekiem różnice terytorialne stworzyło potrzebę polskiego języka ogólnego. Jego istotą jest ogólnopolska norma językowa, której świadomie starają się przestrzegać użytkownicy polszczyzny.

Polski język ogólny ukształtował się jako język literacki, pisany, więc ogólnopolska norma językowa ukształtowała się w piśmie.

Im bardziej staranny pod względem językowym zabytek, tym mniej w nim cech dialektalnych – i odwrotnie: im mniej staranny, mniej „literacki”, a bardziej praktyczno – użytkowy tekst, tym więcej w nim cech dialektalnych.

Norma językowa ukształtowała się najpierw w piśmie, potem w mowie.

Z językiem literackim mamy do czynienia od momentu pojawienia się pierwszej szczegółowej normy językowej. Można ją wskazać w zabytkach z końca XIV wieku. Np. Psałterz Floriański (chwała a nie fala), Kazania gnieźnieńskie – przyrostki –ek, -ec, zamiast –k, -c, jak było zapisane w rotach.

Dzięki rotom sądowym możemy porównać tekst „literacki” z tekstem mówionym – i na podstawie tych różnic ustalić obowiązującą normę językową, do której stosowali się autorzy ówczesnych zabytków.

8. Najważniejsze czynniki sprawcze doby średniopolskiej

Doba średniopolska – od przełomu XV i XVI wieku do połowy XVIII wieku)

• rozkwit i polonizacja miast (do XVI/XVII w.)

Kraków, Wrocław, Gdańsk u progu XV/XVI w. liczyły ponad 20 tys. mieszkańców, Poznań 15 tys., Warszawa i Lublin po 10 tys.

po XVI w. nastąpił ich upadek wskutek polityki państwa wobec miast (ubożenie patrycjuszy), zniszczenia wskutek wojny w XVII w., głód i epidemia, w XVIII w. wojna północna. Szlachta jako jedyny stan w pełni uprawniony politycznie, kierował nimi głód wiedzy, chęć wykształcenia, dlatego dalsze pokolenia pisarzy renesansowych byli pochodzenia szlacheckiego.

• rozwój demokracji szlacheckiej, a zwłaszcza walka o egzekucję praw (do XVII w.)

Sformułowany został program naprawy państwa: skarbu i wojska, sądownictwa i prawodawstwa, oświaty itp., walka o egzekucję praw – powstanie stylu publicystycznego polemiki polityczno – społecznej (broszury, polemiki, przemówienia na sali rozpraw, traktaty i dialogi. Polszczyzna wyparła z wolna łacinę z funkcji języka państwowego w piśmie. 1543 r. – pierwszy raz konstytucja (zbiór uchwał) sejmu krakowskiego została opublikowana w języku polskim.

• reformacja i kontrreformacja (XVI w.)

Polemika religijna między obozem różnowierczym a kościołem – społeczny i funkcjonalny charakter języka, obie strony walczyły ze sobą po polsku. W tej polemice język polski zyskiwał publicystyczną sprawność i bogacił się w słownictwo abstrakcyjne. Artystyczna odmiana języka – rywalizacja przy przekładzie Pisma Świętego.

Po wygranej kościoła, z powodu braku rywalizacji, język polski w XVII w. osłabł na obszarze kościelno – religijnym.

• szerzenie się renesansowej kultury humanizmu

Kult człowieka trójjęzycznego (łacina, greka i język ojczysty).

• rozwój nauki i oświaty

Głównym językiem nauki wciąż była łacina, ale pojawiły się pierwsze dzieła naukowe w języku polskim z zakresu historii – Marcin Bielski – Kronika wszystkiego świata 1551 r., Macieja Stryjkowskiego, Stanisława Żółkiewskiego, Łukasza Górnickiego, prawa – Bartłomiej Groicki, Paweł Szczerbic, Paweł Kuszewic, myśli społecznej – Andrzej Frycz Modrzewski, Cyprian Bazylik, pedagogiki – Erazm Gliczner, filozofii - Sebastian Petryc, geometrii – Stanisław Grzebski, geografii, nauk przyrodniczych, medycyny, architektury i mechaniki, techniki wojskowej, metalurgii, myślistwa. Dzięki tym dziełom kształtowały się zręby polskiej terminologii naukowej i technicznej.

Powstanie Jezuickiej Akademii Wileńskiej (1579) i Akademii Zamojskiej (1595).

Liczne szkoły katolickie i różnowiercze – rywalizacja = wysoki poziom.

Język polski jako obcy dla Niemców na Śląsku i Pomorzu – powstanie słowniczków niemiecko – polskich i polsko – niemieckich, gramatyki języka polskiego, podręczniki i rozmówki służące do nauki polszczyzny.

• rozkwit literatury w języku ojczystym

Poeci i pisarze piszący w jęz. polskim: Mikołaj Rej, Marcin Kromer, Jan Kochanowski. Rozwój literatury w języku polskim przyczynił się do rozrostu zasobu wyrazowego polszczyzny, rozwoju synonimiki. Stały wzrost ilościowy produkcji literatury w języku ojczystym ugruntował pozycję polszczyzny jako narzędzia najważniejszej dziedziny kultury duchowej narodu.

• rozwój drukarstwa i oddziaływanie językowe polskiej książki drukowanej

Rękopis istniał w kilku egzemplarzach, był bardzo drogi i dla większości ludzi niedostępny.

Początki drukarstwa w Polsce: koniec XV w. Powstały wtedy drukarnie Kacpra Elyana we Wrocławiu, Kaspra Straubego, Jana Turzona i Świętopełka Fiola w Krakowie, Konrada Baumgartena w Gdańsku.

Pomyslny rozwój drukarstwa polskiego – początki XVI w., główny ośrodek – Kraków.

1503 – pierwsza drukarnia szesnastowieczna Jana Hallera

oficyny Floriana Unglera i Hieronima Wietora (prowadzona potem przez łazarza Andrysowicza, potem syna Jana Januszewskiego – najwybitniejszego wydawcę przełomu XVI i XVII wieku).

Marek i Maciej Szarffenbergowie

Mateusz Siebeneicher

Maciej Wirzbięta

polskie druki niesamoistne – krótkie teksty polskie w księgach łacińskich.

*1475 pierwsze teksty polskie drukowane u Kaspra Elyana we Wrocławiu - modlitwy: Ojcze Nasz, Zdrowaś Mario, Wierzę w Boga

*1506 u Jana Hallera wydana Bogurodzica

1514 pierwsza książka w całości wydana po polsku u Floriana Unglera „Raj duszny”.

drugi traktat o ortografii autorstwa Stanisława Zaborowskiego, wydany u Unglera

oficyna Hieronima Wietora – największe zasługi

rywalizacja krakowskich oficyn przyczyniła się do ustalenia pisowni i ogólnopolskiej normy językowej

inne drukarnie (przeważnie różnowiercze) powstawały w Królewcu (traktat ortograficzny Stanisława Muszynowskiego, słownik Jana Mączyńskiego), Brześciu nad Bugiem (biblia brzeska), Pińczowie, Rakowie, Nieświeżu, Zamościu, Łosku, Poznaniu, Lesznie, Szamotułach, Lwowie, a na Pomorzu i Śląsku: w Gdańsku, Wrocławiu, Brzegu, Oleśnicy.

własną sieć drukarń stworzyli jezuici

Doba średniopolska – od XVI w. do lat 80. XVIII w.

• Społeczno-polityczne:

- miasto ośrodkiem życia umysłowego, rozkwit i polonizacja miast; później upadek miast;

- wzrost demokracji szlacheckiej

• Kościelno-wyznaniowe:

- ruch reformacyjny i załamanie się polskiej reformacji (-> użycie języka narodowego)

- kontrreformacja

• Kulturalno-oświatowe:

- renesansowy humanizm;

- Jezuicki uniwersytet w Wilnie od r. 1579, akademia zamojska 1595.;

- rozwój szkolnictwa – przygotowanie młodego człowieka do samodzielnego życia

- traktaty o ortografii

• Od II poł. XVII w.: wojny domowe i zewnętrzne, głód, choroby, pożary, rabunki, osłabienie sił moralnych

• Polska książka drukowana, drukarnie

• Walka o równouprawnienie języka narodowego

• Rozwój literatury w języku polskim

• Rozwój nauki i oświaty

• Pierwsze dzieła naukowe w j. polskim

• Odkrycia geograficzne i podróże

• Żołądek i podniebienie – rozszerzenie zakresu poznania (nowe produkty) [wg Żarskiego bardzo ważny czynnik!]

9. Reformacja i kontrreformacja - ich wpływ na kształtowanie się języka polskiego

Polemika religijna między obozem różnowierczym a kościołem – społeczny i funkcjonalny charakter języka, obie strony walczyły ze sobą po polsku. W tej polemice język polski zyskiwał publicystyczną sprawność i bogacił się w słownictwo abstrakcyjne. Artystyczna odmiana języka – rywalizacja przy przekładzie Pisma Świętego.

Po wygranej kościoła, z powodu braku rywalizacji, język polski w XVII w. osłabł na obszarze kościelno – religijnym.

10. Polonizacja piśmiennictwa naukowego w dobie średniopolskiej

Głównym językiem nauki wciąż była łacina, ale pojawiły się pierwsze dzieła naukowe w języku polskim z zakresu historii – Marcin Bielski – Kronika wszystkiego świata 1551 r., Macieja Stryjkowskiego, Stanisława Żółkiewskiego, Łukasza Górnickiego, prawa – Bartłomiej Groicki, Paweł Szczerbic, Paweł Kuszewic, myśli społecznej – Andrzej Frycz Modrzewski, Cyprian Bazylik, pedagogiki – Erazm Gliczner, filozofii - Sebastian Petryc, geometrii – Stanisław Grzebski, geografii, nauk przyrodniczych, medycyny, architektury i mechaniki, techniki wojskowej, metalurgii, myślistwa. Dzięki tym dziełom kształtowały się zręby polskiej terminologii naukowej i technicznej.

Powstanie Jezuickiej Akademii Wileńskiej (1579) i Akademii Zamojskiej (1595).

Liczne szkoły katolickie i różnowiercze – rywalizacja = wysoki poziom.

Język polski jako obcy dla Niemców na Śląsku i Pomorzu – powstanie słowniczków niemiecko – polskich i polsko – niemieckich, gramatyki języka polskiego, podręczniki i rozmówki służące do nauki polszczyzny.

11. Słowniki i gramatyki doby średniopolskiej

SŁOWNIKI:

• 1526 – słownik łacińsko – niemiecki Murmeliusza – pierwszy słownik z dołączoną częścią polską

• 1564, Lexicon Latino – polonicum, Jana Mączyńskiego, Królewiec. Zastosował nowoczesny układ alfabetyczny, - 20 tys. haseł polskich

• 1574 słownik Ambrożego Calepina, w wersji jedenastojęzycznej znalazł się rozdział z językiem polskim

• 1596 – łacińsko – polsko – niemiecki słownik Mikołaja Volckmara, Gdańsk.

• pocz. XVIII w. polsko – niemiecki słownik Antoniego Fabera, Brzeg.

• XVII w. – Thesaurus polono-latino-graceus, Grzegorz Knapiusz – bardzo ważny słownik! Jezuita, opracował słownik który mógłby być wykorzystywany w szkołach jezuickich. Pierwszy wielki słownik, który podaje wyrazy polskie, a potem ich odpowiedniki łacińskie i greckie, 50 tys. haseł, unikał zapożyczeń i wulgaryzmów. Oparł się na źródłach literackich, naukowych. Następnym słownikiem, który zdobył taką sławę był Lindego.

• 1743 i 1745 – Nowy wielki dykcyjonarz – Franciszek Kola. Słownik francusko – łacińsko – polski. 50 tys. haseł, Warszawa.

• 1744 i 1747 – słownik francusko – niemiecko – polski, Michał Abraham Trotz, Lipsk. Wprowadził numerowanie znaczeń (od najważniejszego do rzadkich i drugorzędnych).

• 1807 – 1814– Słownik języka polskiego, Samuel Bogumił Linde, Warszawa. 60 tys. haseł, pierwszy słownik w całości poświęcony językowi polskiemu.

GRAMATYKI:

• 1568 – Polonicae grammatices institutio, Piotr Statorius - Stojeński, Kraków. – pierwsza gramatyka języka polskiego.

• 1594 – Compendium lingua polonica, Mikołaj Volckmar, Gdańsk.

• 1616 – Klucz do polskiego i niemieckiego języka, Jeremiasz Roter, Wrocław.

• 1646 – Przewodnik do języka polskiego, Michał Kuschius, Wrocław.

• 1649 – Grammatica seu institutio polonica linguae, Franciszek Mesgnien – Meniński, Gdańsk.

• 1668 – Goniec gramatyki polskiej, Maciej Dobracki, Oleśnica.

• 1690 – Compendiosa lingua polonica institutio, Jan Karol Woyna, Gdańsk.

• 1699 – Bartłomiej Kazimierz Malicki, Kraków.

• 1717 – Polnishe gramatica, Jan Ernest Mullenheim, Brzeg.

• 1720 – Enchiridion Polonicum, Jerzy Moneta, Gdańsk.

• 1734 – Jerzy Schlag, Wrocław.

• 1750 – Polnische grammatik – Karol Fryderyk Muller, Królewiec.

12. Troska o kulturę języka polskiego w dobie średniopolskiej

• Polemika poprawnościowa między Janem Sandeckim – Maleckim (konserwatysta, zwolennik wzorów czeskich), a Janem Seklucjanem i Stanisławem Murzynowskim (podejście nowatorskie).

• Łukasz Górnicki – Dworzanin polski, 1566 r. - stworzył pierwszą całościową teorię kultury języka. Składają się na nią uwagi o miejscu polszczyzny wśród innych języków słowiańskich i o dziejach piśmiennictwa słowiańskiego, zasady wzbogacania zasobu wyrazowego języka polskiego, rozważania o snobizmie i modzie językowej, uwagi o zróżnicowaniu stylistycznym XVI – wiecznej polszczyzny (różnice między językiem mówionym a pisanym), o roli piśmiennictwa w rozwoju języka, projekt ortografii.

• pierwszeństwo przyznaje rodzimym źródłom nowych wyrazów: ożywianiu archaizmów, zapożyczeniom z gwar, tworzeniu neologizmów na gruncie rodzimego systemu słowotwórczego. Na drugim miejscu – zapożyczenia (gdy nie ma odpowiedników w języku rodzimym), najlepiej pożyczki słowiańskie, łacińskie, germańskie. Piętnuje zapożyczenia spowodowane modą językową (wówczas makaronizowanie).

13. Najważniejsze czynniki sprawcze doby nowopolskiej

Doba nowopolska – od końca XVIII w. do 1939 r.

• 1747 – pierwsza w Polsce biblioteka publiczna

• Konarski – reforma szkolnictwa pijarskiego

• Collegium Nobilium 1740 – ograniczenie roli łaciny

• Bohomolec – reformy u jezuitów

• Stanisław August – Szkoła Rycerska

• KEN - 1773

• Ukształtowany styl nowoczesnej publicystyki

• Okres niewoli narodowej -> język spajał naród

• 1920 – Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego

• Rozwój pisowni <- 1934 – Komitet Ortograficzny

Doba najnowsza – od 1939 do dziś

• Socjalno-polityczne:

- masowe przesiedlenia ludności ze wsi do miast i z Kresów, zredukowanie liczby ludności podczas wojny, emigracje

- do władzy dochodziły warstwy niewykształcone niemające w pełni opanowanej normy językowej (klasa robotnicza, chłopi) -> obniżenie stanu kulturalnego

- powstawanie specyficznych tworów językowych – języki miejskich subkultur, grup zawodowych i towarzyskich

• Kulturalno-oświatowe

- rewolucja kulturalna – upowszechnienie kultury, a co za tym idzie -> manipulacja, wpajanie ideologii marksistowskiej.

- demokratyzacja wydawnictw – wydawanie literatury zagranicznej i pozytywistycznej

- laicyzacja kultury – odsuwanie religii na boczny tor, a następnie jej powrót i pokładanie nadziei (Kościoły – miejsca, w których można było swobodnie rozmawiać).

- dwa obiegi literackie – oficjalny i podziemny

• Techniczne

- rozwój telewizji i radia

- rozwój komunikacji samochodowej, kolejowej (napływanie polszczyzny miejskiej do wsi)

- nowe wynalazki – video, ksero, komputer, Internet

• Po ‘89 – otwarcie granic – nieograniczona wymiana kulturalna między Polską a światem (m. in. wpływ amerykańskiej kultury masowej).

• Przyrost słownictwa i frazeologii (40 tys. wyrazów od 1945 r.)

a) na skutek derywacji i kompozycji (koparka, ładowarka, kościuszkowiec, wykańczalnia,autostopowicz, plażowicz)

b) zapożyczenia z rosyjskiego, angielskiego i (rzadziej) z francuskiego

c) zapożyczenia sztuczne (greka i łacina): kserokopia, dyktafon, informatyka

d) neosemantyzacja: maluch (Fiat 126p), kanał (droga przekazywania informacji), poślizg (przesunięcie terminu)

14. Przełom oświeceniowy – ludzie, instytucje, efekty

• biskupi: Andrzej Stanisław Załuski, kanclerz wielki koronny i biskup krakowski oraz jego brat, biskup kijowski Józef Andrzej Załuski. W 1747 w Warszawie założyli pierwszą bibliotekę publiczną, nazwaną ich imieniem.

• ksiądz Stanisław Konarski – reforma szkolnictwa pijarskiego. W Warszawie w 1740 zorganizował Collegium Nobilium – wzorową, elitarną szkołę pijarską, w programie było: ograniczenie roli łaciny, wprowadzenie na szerszą skalę nauczania w języku ojczystym, nauka nowożytnych języków obcych (francuski, niemiecki, angielski), zerwanie ze zwyrodniałą barokową tradycją sasko – sarmacką nauczania wymowy.

Według wzoru Collegium Nobilium zreformował Konarski pozostałe kolegia pijarskie.

• jezuici nie chcąc pozostać w tyle za pijarami, w tym samym duchu zreformowali swoje szkolnictwo.

• ksiądz Franciszek Bohomolec – przedstawiciel jezuitów, który reformował szkolnictwo. Jezuci posiadali większą sieć szkół, przez co trafiali do większej części odbiorców – głównie szlachty.

• właściwy przełom oświeceniowy nastąpił wraz z wstąpieniem na tron króla Stanisława Augusta.

• powstała Szkoła Rycerska, teatr narodowy, nowoczesne czasopiśmiennictwo („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”.

• 1773 r. - Komisja Edukacji Narodowej. Zadania: zapewnienie językowi narodowemu przodującego miejsca w życiu społecznym i kulturalnym oraz wykształcenie nowego modelu języka literackiego, odpowiadającego nowym potrzebom społecznym.

• Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki, Kajetan Węgierski, Franciszek Zabłocki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Franciszek Karpiński, Julian Ursyn Niemcewicz – realizowali naczelne ideały stylistyczne epoki: jasności, naturalności i stosowności.

• zorganizowanie dla całego kraju systemu szkolnictwa świeckiego i państwowego, obejmującego szkoły wszystkich szczebli, z polskim – w miejscu dotąd panującej łaciny – językiem wykładowym i z polszczyzną jako obowiązkowym przedmiotem nauczania.

• Grzegorz Piramowicz – Towarzystwo Ksiąg Elementarnych – nowe podręczniki szkolne, lektura najlepszych dzieł literackich i publicystycznych.

• podręczniki Szylarskiego i Kopczyńskiego.

• efekty: powstanie polskiej terminologii naukowej, ukształtował się język i styl nowoczesnej publicystyki, zwłaszcza społeczno – politycznej, język prawno – ustrojowy. Ukształtował się nowoczesny polski język literacki, jego system gramatyczny został ujednolicony i skodyfikowany w gramatyce Kopczyńskiego, a słownictwo odnowione i ustalone w praktyce pisarskiej. polszczyzna rozwinęła pełny profil odmian funkcjonalno – stylistycznych.

• Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Franciszek Salezy Jezierski.

15. Polszczyzna okresu rozbiorowego

• pod zaborem rosyjskim znalazły się kresy (Wielkie Księstwo Litewskie i południowo – wschodnie województwa koronne).

• car Aleksander I podjął się reformy oświaty na wzór reformy Komisji Edukacji Narodowej, cały zabór rosyjski (za wyjątkiem Wołynia) stanowił jeden okręg szkolny pod nadzorem Uniwersytetu Wileńskiego i zarządem kuratora, którym został książę Adam Jerzy Czartoryski. Językiem wykładowym była polszczyzna – uczono jej z elementarzy Komisji Edukacji Narodowej i gramatyki Kopczyńskiego. Nauczycieli przygotowywał Uniwersytet Wileński, przeżywający okres świetnego rozwoju, będącym jedynym ośrodkiem uprawy języka polskiego na szczeblu wyższym.

• szkolnictwo Wołynia zostało wyodrębnione i zorganizowane wg. propozycji Hugona Kołłątaja.

• W Księstwie Warszawskim na krótko odzyskano wszelkie prawa języka państwowego. Powstało ono z części ziem zaboru pruskiego i austriackiego, które po upadku Napoleona przeszły pod zabór rosyjski. W Księstwie polszczyzna wróciła do urzędów, sądownictwa i szkół.

• W Warszawie funkcjonowało Towarzystwo Przyjaciół Nauk

• dobre warunki dla utrzymywania polskości i uprawy języka narodowego trwały także w pierwszych latach istnienia Królestwa Kongresowego, gdy funkcję ministra oświaty pełnił Stanisław Kostka Potocki. Rozbudowano szkolnictwo elementarne i zawodowe, objęto opieką państwową prywatne pensje dla dziewcząt.

• 1816 r. powstał Uniwersytet Warszawski. Po dymisji Potockiego szkolnictwo w Królestwie upadły.

• 1862 r. – projekt reorganizacji szkolnictwa opracowany przez Józefa Korzeniowskiego. Projekt przewidywał wzrost liczby szkół powiatowych oraz język polski jako wykładowy na wszystkich szczeblach nauczania.

• 1862 r. – powołany został uniwersytet w Warszawie pod nazwą Szkoły Głównej.

• 1872 r. – zabroniono używania j. polskiego nawet w miejscach publicznych – rozpoczął się najcięższy okres dla polskości.

• 1905 r. w prywatnych szkołach średnich dopuszczono polszczyznę

• zabór austriacki: szkolnictwo stało najgorzej – Galicja nie przeżyła okresu Komisji Edukacji Narodowej, gdyż wcześniej została wcielona do monarchii habsburskiej.

• 1848 r. w Galicji sytuacja zaczęła się zmieniać – Polacy powoli odzyskiwali w szkołach podstawowych i średnich język polski jako wykładowy, ale nadal brakowało wykształconych nauczycieli.

• 1870 r. – Uniwersytet Jagielloński został spolszczony

• 1871 – 1874 r. Uniwersytet we Lwowie został spolszczony

• 1873 r. Powstała w Krakowie Akademia Umiejętności

• 1877 r. – Politechnika we Lwowie

• 1869 r. wprowadzono język polski do administracji (Galicja)

• jedynie w Galicji rosły szeregi polskiej inteligencji, zwłaszcza humanistycznej.

• walka o zachowanie polskości przejawiała się w:

- upowszechnianiu literatury polskiej (w tym zakazanych dzieł romantyków),

- organizowanie czytelnictwa w języku ojczystym (Towarzystwo Czytelni Ludowych na Śląsku i w Poznańskiem,

- rozwijanie polskiej prasy i czasopiśmiennictwa,

- patriotyczne wychowanie,

- oświata domowa,

- tajny ruch samokształceniowy,

- tajne szkolnictwo polskie,

- organizowanie instytucji wspierających i finansujących oświatę polską (Towarzystwo Naukowej Pomocy w Poznańskiem, fundujące stypendia dla uboższej kształcącej się młodzieży polskiej, Towarzystwo Szkoły Ludowej w Galicji, Macierz Szkolna w zaborze rosyjskim),

- strajki szkolne w Królestwie i w Poznańskiem

• obrońcy polskości:

Jerzy Samuel Bandtkie, Józef Lompa i Karol Miarka na Śląsku, Hieronim Derdowski i Florian Ceynowa na Kaszubach, Krzysztof Mrongowiusz, Gustaw Gizewiusz i Wojciech Kętrzyński na Warmii i Mazurach.

16. Najważniejsze zmiany w zakresie słownictwa doby nowopolskiej

1. najważniejsze zmiany w zakresie słownictwa:

• wyraźny wzrost ilościowy

• najbardziej dynamicznie rozwijającym się słownictwem była terminologia specjalistyczna – naukowa, techniczna i zawodowa. (Jan Śniadecki: iloczyn, iloraz, cięciwa, średnica, odcinek, Trentowski: jaźń, )

• 1923 r. – powstała w Warszawie Komisja Polskiego Słownictwa Technicznego Akademii Nauk Technicznych

• przykłady słów ze Słownika synonimów polskich Adama Krasińskiego z 1885 r. gniew, złość, pasja, furia, oburzenie, obruszenie, waśń, zapalczywość, zajadłość, zawziętość; bojaźń, strach, przestrach, obawa, trwoga, popłoch, przelęknienie, przerażenie, bojaźliwość, pewny, niezawodny, niewątpliwy, niezaprzeczony, przyjemny, słodki, krasny, odstąpić, zaspać.

• część wyrazów wyszła z użycia: abszyt (zwolnienie obowiązków), ambaje (brednie), aprehensja (niepokój), holsztuk (rodzaj krawata), kibitny (smukły), kłamny (kłamliwy), kapieć (marnieć)

• część wyrazów zmieniła swoje znaczenie: zabawa (zajęcie), odmęt (mętna woda), przepych (współzawodnictwo), nikczemnieć (marnieć)

1. wpływy obce:

• czasy stanisławowskie (XVIII w.): francuszczyzna: amant, kulisy, romans, afront, bilet, bal, bukiet, kaprys, rywal, wizyta, aleja, apartament, butonierka, krawat, pawilon, bulion, gofry, konfitura, szampan, atak, batalijon, dezerter, furgon, parada, patrol, petarda, pikieta, pluton, ponton, rekonesans, uniform, loża, mason, wolnomularstwo

• w XIX w. nasilenie francuszczyzny: etykieta, galanteria, impertynencja, konwenans, kurtuazja, nonszalancja, polonez, biżuteria, dekolt, gaza, kostium, negliż, pasmanteria, peleryna, perfumeria, szal, baleron, beza, deser, koniak, korniszon, krem, likier, lemoniada, menu, omlet, armia, defilada, eskorta, kantyna, manewry, saper, żandarm, atelier, gobelin, pejzaż, plener, wernisaż, winieta, balkon, fasada, ballada, felieton, pastisz, renesans, reportaż, romantyzm, ekran, estrada, farsa, festiwal, kabaret, konferansjer, kurtyna, marionetka, premiera, rampa, repertuar, rewia, reżyser, rola, seans, spektakl, sufler, tournee, akompaniować, akord, etiuda, klawesyn, piruet, refren, afera, ankieta, barykada, biuro, biuletyn, debata, departament, etat, kontrola, premier, raport, trybuna, żurnal, asortyment, bankrut, bilon, finanse, kapitał, kapitalista, komercjalny, renta, busola, impregnować, inżynier, klisza, monter, retusz, rezerwuar, sonda, szofer, adres, awans, awantura, bagaż, grupa, hotel, kretyn, notes, parter, peron, plaża, portfel, poza, szansa, szantaż, szosa, teren, waliza, awionetka, dywizjon, pilotaż, planować.

• po II wojnie światowej – rusycyzmy: łakomy, odstąpić, kalki frazeologiczne: iść w odstawkę, okazywać pomoc, przyjmować udział, wyrządzać szkody, wziąć fortecę.

• germanizmy (pod zaborami) – wykorzystać, zdradzać, zapoznać, kalki wyrazowe i frazeologiczne: czasokres, czasopismo, duszpasterz, językoznawstwo, krwiobieg, listonosz, miarodajny, odszkodowanie, parostatek, przedłożyć, rzeczoznawca, światopogląd, wypośrodkować, wyciągnąć wniosek, mieć miejsce.

• germanizmy – głównie w języku urzędowym (do dziś): w odpowiedzi na coś, w załatwieniu czegoś, w posiadaniu czegoś

• wpływy angielskie (XIX w.): befsztyk, bokser, boksować, brystol, buldog, dog, dżentelmen, dżokej, jacht, koks, komfort, partner, poncz, rewolwer, rum, trener, tunel, wagon, rower, futbol, start, weekend, sport, spiker, stop, strajk, lider, lunch, mecz.

17. Polszczyzna po odzyskaniu niepodległości

• praktycznie się nie zmieniła

• od podstaw zorganizowano szkolnictwo powszechne – ustawowo obowiązkowa 7-letnia szkoła podstawowa, opracowany został program nauczania języka polskiego na wszystkich szczeblach nauki, zapewniający temu przedmiotowi czołowe miejsce w szkole, zorganizowano system kształcenia nauczycieli szkół powszechnych, nauczycieli szkół średnich kształciły przejęte przez państwo polskie galicyjskie uniwersytety w Krakowie i we Lwowie, a także odrodzone lub na nowo powstałe uniwersytety w Warszawie, Poznaniu, Wilnie, Lublinie.

• po zaborach analfabetyzm wynosił 59%

• po zaborach język urzędowy (z czasem udało się osiągnąć pewne ujednolicenie, ale do dziś ta odmiana języka kuleje) i naukowy stał na bardzo niskim poziomie

• nowe dziedziny wymagające nowej terminologii: prawo, wojsko, handel, kolejnictwo, marynarka, nowsze gałęzie przemysłu i rzemiosła, terminologia naukowa i techniczna.

• język potoczny był bardzo zróżnicowany

• dążność do spolszczenia terminologii przejawiała się w stopniu umiarkowanym, a czasem skrajnym – odrzucano wszelkie zapożyczenia; rusycyzmy, germanizmy, nawet jeżeli funkcjonowały one w języku międzynarodowym (np. w medycynie: katar, reumatyzm, malaria, szkarlatyna, tyfus, organizm zastąpiono zimnica, rwa, ustrój itp.)

• 1920 r. – powstało do dziś działające Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego w Krakowie. Przejęło wychodzące od 1913 r. czasopismo „Język Polski”

• 1930 r. w Warszawie powstało Towarzystwo Krzewienia Poprawności i Kultury Języka Polskiego. Jego organem stało się czasopismo „Poradnik Językowy”

• ukazały się liczne podręczniki gramatyczne, słowniki i słowniczki poprawnościowe, poradniki, książki popularyzujące wiedzę o języku, jego uprawie i pięknie ojczystego słowa.

• 1933 r. – powstanie Akademii Literatury Polskiej (inicjatorem był Stefan Żeromski)

• środki masowego przekazu przyczyniły się do upowszechniania normy polszczyzny literackiej

18. Słownictwo doby nowopolskiej

19. Słowniki i gramatyki doby nowopolskiej

Słowniki ogólne języka polskiego:

• 1807 – 1814 – Słownik języka polskiego, Warszawa, Samuel Bogumił Linde. Jego słownik stanowi największy przełom w całych dziejach naszej leksykografii. Zestaw źródeł słownika obejmuje około 800 druków – od poł. XVI do pocz. XIX w. – nasz pierwszy słownik historyczny, 60 tys. haseł, wydany w 6 tomach.

• 1861 – Słownik wileński, Wilno, słownik podręczny, 110 tys. haseł, nie był tak szczegółowo opracowany jak słownik Lindego, ale również bardzo cenny – dużo nowych wyrazów.

• 1900 (1 tom) – 1927 (8 tom) Słownik warszawski, Warszawa, Jan Karłowicz, Adam Antoni, Kryński, Władysław Niedźwiecki, jedyny słownik typu theseurusa (skarbca), czyli słownika rejestrującego całe słownictwo języka narodowego, 270 tys. haseł – po dziś najobfitszy w wyrazy słownik języka polskiego. Jest to ostatni wielki słownik doby nowopolskiej w zakresie słowników ogólnych języka polskiego.

• 1916 – Słownik ilustrowany języka polskiego, Michał Arct, słownik podręczny, 70 tys. haseł

• 1938 – Nowy słownik języka polskiego, Tadeusz Lehr – Spławiński. Bardzo dobry słownik podręczny, wydawnictwo przerwała wojna.

Słowniki innego typu:

• 1885 – Słownik synonimów polskich, Kraków, Adam Stanisław Krasiński – pierwszy słowiański słownik synonimiczny.

• 1898 – Słownik frazeologiczny, Warszawa, Henryk Gall, Antoni Krasnowolski,

• 1900 – 1911 – Słownik gwar polskich, Kraków, Jan Karłowicz, pierwszy słowiański słownik gwarowy

• 1926 – Dobór wyrazów, Kraków, Roman Zawiliński – nowszy słownik synonimiczny.

• 1927 – Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków, Aleksander Bruckner, pierwszy słownik etymologiczny pojedynczego języka słowiańskiego

• 1939 – Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych, Warszawa, pod red. Stanisława Lama, najobfitszy w wyrazy spośród powstałych, 60 tys. haseł

Gramatyki:

• 1770, Lwów – Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego – Walenty Szylarski. Pierwsza gramatyka pisana po polsku, przeznaczona dla Polaków. Nie zdobyła uznania i popularności

• 1778 – 1783, Warszawa – Gramatyka dla szkół narodowych – Onufry Kopczyński. Napisany na polecenie Towarzystwa Ksiąg Elementarnych, przeznaczony do zreformowanych szkół Komisji Edukacji Narodowej. Składa się z 3 części dla klas 1 – 3.

• 1817, Warszawa – Gramatyka języka polskiego. Dzieło pozgonne – Onufry Kopczyński – gramatyka przeznaczona „dla narodu”. Gramatyka „taka sobie”, zawierała błędy, nie odróżniał głoski od litery, próbował przywrócić i narzucić pewne archaiczne formy

• 1822 – 1844 – rozprawy gramatyczne (Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego) Józefa Mrozińskiego. Za punkt wyjścia wziął język współczesny mówiony, rozróżniał głoskę od litery, rozumiał i potrafił opisać mechanizm fleksji j. polskiego, okazał się prekursorem nowoczesnego językoznawstwa polskiego. Niestety jego następcy poszli w ślady Kopczyńskiego a nie Mrozińskiego.

• nastały czasy romantyzmu, i gramatyka przestała być traktowana jako byt wynikający z logicznego rozumowania, ale stał się tworem przeczuć i intuicji.

• językoznawcy „natchnieni” to: Mickiewicz, Słowacki, Norwid, Jan Nepomucen Kamiński, Feliks Jezierski, Kasper Ciechoniewski.

• 1852, Poznań – O słowie polskim – Hipolit Cegielski

• Jan Baudouin de Courtnenay i Lucjan Malinowski, Antoni Kalina, Adam Antoni Kryński, Antoni Krasnowolski Władysław Nehring, Aleksander Bruckner, Jan Rozwadowski, Kazimierz Nitsch, Jan Łoś, Stanisław Szober – NAJBARDZIEJ ZASŁŻENI JĘZYKOZNAWCY PRZED ROKIEM 1939

• Pierwsza wielka synteza całego dorobku językoznawstwa polskiego sprzed odzyskania niepodległości stanowią II i III tom Encyklopedii polskiej Polskiej Akademii Umiejętności, złożone z 25 rozpraw zatytułowanych łącznie Język polski i jego historia (Kraków 1915)

20. Działalność kulturalno językowa doby nowopolskiej

Pierwsza zasady uprawy języka ojczystego sformułował Łukasz Górnicki w XVI w.

Polityka Oświecenia (XVII – XVIII w.) działała przeciwko modzie łacińskiej i francuskiej, dawała pierwszeństwo w języku elementom rodzimym. Aprobowano zapożyczenia dawne, utarte i przyswojone przez język polski, a z nowszych te, które były potrzebne i uzasadnione. Zwalczano pożyczki niepotrzebne, podyktowane modą, snobizmem, sasko – sarmackim gustem politycznym.

21. Socjalno-polityczne uwarunkowania rozwoju polszczyzny po II wojnie światowej
22. Kulturalno-oświatowe czynniki sprawcze rozwoju polszczyzny po II wojnie światowej
23. Socjalno-polityczne uwarunkowania rozwoju polszczyzny po II wojnie światowej
24. Technika jako współczynnik sprawczy rozwoju języka
25. Nowomowa i językowa poprawność polityczna jako strategie komunikacyjne
26. Wulgaryzacja i barbaryzacja języka w najnowszej dobie polszczyzny
27. Wpływy obce na polszczyznę w poszczególnych okresach jej rozwoju
28. Klasyfikacja zapożyczeń językowych
29. Zapożyczenia leksykalne i strukturalne w rozwoju polszczyzny
30. Repliki słowotwórcze, frazeologiczne, semantyczne i składniowe
31. Podstawowe typy przekształceń znaczeniowych
32. Typologia historyczno-semantyczna nazwisk polskich