Rozdział 1
Nauka zajmująca się odkrywaniem, opisywaniem, klasyfikowaniem i interpretacja zabytków. Ma ona znaczenie dla badań nad okresami, z których nie są znane źródła pisane. Dzieje tych czasów są przedmiotem badań prehistorii. Prahistoria w sposób obiektywny odtwarza najbardziej istotne elementy procesu historycznego związane przede wszystkim z materialnymi podstawami bytu dawnych społeczeństw. Społeczeństwa prahistoryczne nie rozwijały się w tym samym tempie.
Prahistoria- okres, gdzie źródła pisane o danym terenie występują w zapiskach z innego terytorium. Archeologia odgrywa istotną rolę w badaniu życia codziennego dawnych społeczeństw. Najstarsze przekazy pisane dotyczące ziem polskich pojawiają się w historiografii rzymskiej u schyłku I w. p.n.e.
Typy źródeł archeologicznych:
źródła nieruchome- obiekty tj. grodziska kurhany i kopce ziemne, ślady konstrukcji kamiennych itp. Widoczne niekiedy na powierzchni ziemi. Jednak najczęściej są one ukryte w ziemi i odsłaniane poprzez wykopaliska są to:
-Jamy
- ślady budowli
Dzielimy je na obiekty osadnicze tj.:
1) Jaskinie i nawisy skalne, formy naturalne zasiedlone przez człowieka
2) Ślady osad złożonych z jam wykopywanych w ziemi pod budowle typu ziemiankowego.
3) Ślady fortyfikacji w postaci wałów ziemnych drewnianych lub kamiennych fos i murów.
4) Drogi ulice mosty, groble, których ślady mogą występować w obrębie osad lub wzdłuż szlaków komunikacyjnych
5) Ślady pracowni wytwarzających narzędzia kamienne, pieców do wytopu metali, pracowni hutniczych i ceramicznych
6) Ślady orki na polach
7) Miejsca kultowe zachowane w postaci drewnianych lub kamiennych
Źródła te pozwalają nie tylko odtworzyć formy budownictwa i surowce, ale dostarczają materiałów dot.: gospodarki, form ustroju, sztuki wojennej, handlu itp.
Grobowce:
Groby ciałopalne
Groby płaskie i kurhanowe
Groby z obstawami kamiennymi lub innymi konstrukcjami wyróżniającymi miejsce złożenia szczątków- Groby przykrywane konstrukcją kamienną naziemną lub w skrzyniach kamiennych nazywamy Grobami Megalitycznymi.
Groby ciałopalne dzielimy na
a) popielnicowe- szczątki składane do urny
b) Jamowe- Szczątki składane do jam
c) Warstwowe- Szczątki, gdzieś rozsypane.
Groby- zarówno w pojedynczych, jak i na cmentarzyska występują dary grobowe.
Źródła ruchome występują one w zespołach zwartych (osady) lub luźnych.
Badając źródła ruchome zajmujemy się :
-> Surowcem, z jakiego zostały wykonane. Najczęściej spotykane surowce to: Kamień, glina, metal, Drewom, kości róg.
->Sposobem ich wykonania
-> Formą i funkcją, jaką mogły spełniać u swych prahistorycznych przodków.
Według surowców wydziela się podstawowe trzy epoki.
Typologia- Badania formy przedmiotów ich rozwoju i ich klasyfikacja. W zakresie klasyfikacji zabytków masowych pomaga cybernetyka.
Pod względem funkcji zabytki dzielą się na:
1) Narzędzia pracy
2) Sprzęt domowy i gospodarski
3) Szczątki pożywienia
Naczynia gliniane
Broń
Części ozdób i przedmioty zbytu
Środki komunikacji
Przedmioty kultu
„Skarby”- Specjalna grupa znalezisk niezaliczająca się do innych. Są to nagromadzenie przedmiotów stanowiących dużą wartość dla ich właśćciela powstają
a) Jako miejsce ukrywania cennych przedmiotów nagromadzonych przez właśćciela
b) Jako miejsce ukrycia przedmiotów przewożonych przez kupców tzw. Skarby kupieckie
c) Jako dary składane w miejscach kultowych tzw. Skarby wotywne.
Metody badań archeologicznych
Wykrywanie i badanie stanowiska archeologicznych
- Wykopaliska najczęściej są znajdowane przypadkowe
- Do niedawna stanowiska archeologiczne wybierano poprzez obserwacje zmiany na gruntach lub odnajdywanie przypadkowej ceramiki
- Obecnie doskonalsze metody np. fotografia lotnicza
- Pomiar różnic w oporze elektrycznych, jaki stawia gleba nie naruszając ziemi w porównaniu do tej naruszonej- tzw. Metoda elektrooporowa
- Pomiar anomalii pola magnetycznego wywołany istnienie pewnych obiektów utworzonych z wypalonej gliny
- Metoda fosfotowa polegająca na pomiarze zawartości fosforu w glebie
- Metoda wykopaliskowa.
Przedmiotem wykopalisk są układy obiektów nieruchomych i przedmiotów ruchomych znajdujące się pod ziemią w sedymentach antropologicznych lub przyrodniczych, które w archeologii określa się mianem warstw kulturowych.
Datowanie zabytków archeologicznych
1) Najpewniejszą metodą datowania jest metoda stratygraficzna- możliwa do zastosowania na stanowiskach „ wielo kulturowych”. Metoda ta opiera się na założeniu, że warstwy pod nią są starsze a wyżej młodsze.
2) Metoda kartograficzna lub zonograficzna - polega na badaniu zasięgu przestrzennym pewnych przedmitów
3) W ustalaniu chronologi absolutnej pomaga metdoa historyczna tzw. Metoda imoprtów . Opiera się ona na powstniu na bliskim wschodzie wcześniej pisma. Jednak promieniowanie kultury z tych terenów spowodowały wepchnięcie obszarów sąsiednich w „cywilizacje pisma”
4) Metody zaporzyczone z nauk przyrodniczych
5) Metoda węgla 14C lub radiowęgla jednak daty oznaczone węglem nie odpowiadają datą kalendarzowym. -> Dopiero kombinacja metody Radiowęglowej z metodą dendrochronologiczną przez datowanie izotopowe słojów przyrostu drzewpozwala ustalić właściwą relację między datami radio węglowymi i kalendarzowymi. Tą metode stosujemy tylko dla zabytków w przedziale miedzy 1840 r. n.e. do 4750r p.n.e. dla wcześniejszych okresów stosujemy datowanie oparte na rozpadzie innych izotopów tj. tor, uran, argon i potas.
6) Metoda termoluminescencyjna, która jest pochodną metody izotopowej stosuje się do datowania materiał masowy jakim jest ceramika. Metdoa ta polega na badaniu światła.
7) Metoda paleomagnetyczna datowania absolutnego.
8) Metoda etniczna archeologi odnosi się do metody rekonstrukcji stosunków kulturowcych, gospodarczych i społecznych.
Rozdział 2
Periodyzacja i chronologia starożytnych dziejów ziem polskich
Najważniejszym kryterium jest podstawowy surowiec do wyrobu narzędzi, ważnym czynnikiem są również stosunki gospodarcze, zmiany stosunków społecznych przemiany ustrojowe i wydarzenia polityczne.
Podstawowy zarys perdiodyzacji pra-dziejów.
EPOKA KAMIENIA
Okres starszy (paleolit) - ostatni okres epoki lodowcowej plejstocen
-który razem z okresem wilfranku obejmuje 3 mln lat okres od 250- 180 tys. lat p.n.e. do 8000 lat p.n.e.
Okres środkowy ( mezolit).
- wiąże się z nim starszy okres holocenu. Trwał do IV tys.p.n.e. kończy on okres społeczeństw koczowniczych.
Okres młodszy (neolit)
- okres ten na ziemiach polskich zaczyna się ok. 6 tys. p.n.e.
neolit właściwy 5200- 3700
eneolit 3600- 1900- pierwsze wyroby z metali
EPOKA BRĄZU 1900 r p.n.e.- 700 r. p.n.e.
Wytwarza się pierwsze społeczeństwa podzielone na siły wytwórcze i starszyzne plemienną.
EPOKA ŻELAZA
Wczesna epoka żelazna tzw. Okres halsztacki 700- 400r. p.n.e.
Okes przedrzymski, lateński 400 r. p.n.e. do poczatków n.e.
Okres rzymski zwany okresem wpływów kultury prowincjonalno- rzymskiej. Rozwój Imperium aż do 375 r. n.e.
Okres wędrówek ludów 375r. n.e.- IV w. n.e.
Okres wczesnośredniowieczny VI- IX
Rozdział 3
Epoka Kamienia
Zmiany klimatyczne, które doprowadziły do zwiększenia zasięgu lodowców. Okres rozprzestrzeniania się lodowców i ochładzenia klimatu nazwyamy glacjałami. Ich zanik intreglacjałami. Możemy wyróżnić:
1) Zlodowacenie szczecińskie lub Gunz od ok. 800 tys. lat do 590tys. lat p.n.e.
2) Interglacjał Gunz-Mindel od 590- 530
3) Zlodowacenie krakowskie zwane tez mindelskim 530- 430
4) Interglacjał Mindel-Riss zwany też wielkim ze względu na dlugi okres trwania 430- 240
5) Zlodowacenie środkowo polskie 240- 120
6) Interglacjał Riss- wurum 120-90
7) Zlodowacenie Bałtyckie 90-8 tys. p.n.e. w obrębie tego zlodowaceniapotrafimy wyróxnić inne podokresy
a) od 90 do 75 tys. lat- okres pierwszych słabszych ochłodzeń podzielony okresami cieplejszymi
b) od 75 tys. lat- 44 tys. lat- pierwsza transgresja lądolodu sięgająca maksymalnie połódniowych wybrzerzy bałtyku.
c) 44 tys. lat do 20 tys. lat p.n.e.- okres interpleniglacjany na tereni Polski
d) 20 tys. lat do 12 tys. lat p.n.e.- drugi pleniglacjal związany z maksymalną transgresją lądolodu oraz ze szczególnie suchym i chłodny klimatem.
e) 12 tys. lat do 8 tys. lat p.n.e.- okres późnego glacjału charakteryzujący się wycofanie lodowców z ziem polskich na obszar dzisiejszego Bałtyku, a następnie połódniowej skandynawi. W ten sposób niż europejskich znostał znów otwarty dla osadnictwa prahistorycznego.
W ostatnim interglacjale panowały na naszych ziemiach warunki klimatyczne zbliożone do dzisiejszych. Dopiero później następuje stopniowe pogarszanie klimatu, zanik zbiorowisk leśnych, rozwój stepów , który prowadził do powstania stepotundry. W wyniku zmian środowiska geograficznego następowały też zmiany fauny. Powstał mamut, nosorożec włochaty, renifery. Typowe są ssaki jaskiniowe ( niedźwiedź). W okresach cieplejszych pojawił się jeleń
Antropogeneza
Antropogeneza jest to proces, w wyniku którego powstał gatunek - Człowiek rozumny (Homo sapiens sapiens). Formy reprezentujące główne etapy ewolucji człowieka to m.in.:
Driopiteki (pramałpy)
Występowały ok. 20-30 mln lat temu, żywiły się liśćmi i owocami, niektóre preferowały nadrzewny sposób życia (kończyny przednie miały dłuższe, a tylne krótsze) dając linię rozwojową prowadzącą do dzisiejszych małp człekokształtnych (szympans, goryl, orangutan, gibbon). Inne pramałpy wybrały naziemny tryb życia i te dały linię rozwojową prowadzącą do człowieka. Pramałpy znane są ze znalezisk z terenu Afryki środkowej, Europy, Azji. Najdokładniej poznano driopiteki afrykańskie (Proconsul).
Ramapiteki
Występowały ok. 14 mln lat temu. Charakteryzowały się pionową postawą ciała, miały stosunkowo zręczne ręce. Czaszki miały typowo małpie, ale zauważalna była redukcja wielkości zębów. Znaleziska pochodzą z Kenii, Europy płd. i Azji.
Australopiteki (dwunożne małpy stepowe)
Występowały ok. 3-0,6 mln lat temu. Osiągnęły pełną dwunożność. Polowały w hordach. Prawdopodobne początki mowy. Posługiwały się prymitywnymi narzędziami z kości i kamienia. Najwięcej znalezisk pochodzi z Tanzanii.
Pitekantrop (człowiek wyprostowany)
Występował od 2,5 do 0,3 mln lat temu. Rozszerzył swój zasięg poza strefę tropikalną, polował, wykorzystywał ogień, odżywiał się mięsem, produkował doskonalsze narzędzia (np. tłuki pięściowe). Pojemność czaszki 750-1300 cm3. Najwięcej znalezisk pochodzi z Azji (Jawa, Chiny).
Neandertalczyk
Człowiek rozumny z Neandertalu. Występował 35000-100000 p.n.e. Polował na duże zwierzęta, grzebał zmarłych, wytwarzał doskonalsze narzędzia z kości, kamienia i drewna (skrobacze, groty, strzały). Posługiwał się dzidami i oszczepami. Pojemność czaszki 1200-1700 cm3. Znaleziska pochodzą z Europy zachodniej, Afryki południowej i Azji zachodniej. Nie jest uważany za bezpośredniego przodka człowieka współczesnego.
Człowiek współczesny (Homo sapiens sapiens)
Pojawił się ok. 0,2 mln lat temu. Pojemność czaszki do 2000 cm3. Silny rozwój kory mózgowej, rozwój i zróżnicowanie mowy, wytwory artystyczne, rozwój zachowań społecznych i kulturowych, stworzenie cywilizacji.
Człowiek — początkowe etapy rozwoju
CZŁOWIEK — POCZĄTKOWE ETAPY ROZWOJU |
|||||
Epoka datowanie |
Typy człowiekowatych |
Ważniejsze stanowiska antropologiczne |
Pojemność mózgoczaszki w cm3 |
Inne ważniejsze cechy szkieletu |
Kultura i podstawowe elementy trybu życia |
HOLOCEN 11-12 tys. lat temu |
CZŁOWIEK ROZUMNY od ok. 35 tys. lat temu, wcześniejsze datowania niepewne |
liczne stanowiska w Europie, Azji i Afryce, a datujące się od ok. 15 tys. lat również w Ameryce i Australii |
średnio 1350- 1400 (indywidualna zmienność 1050-2000) |
zmniejszenie rozmiarów zębów; wydelikacenie szczęk; zanik prognatyzmu; na żuchwie wyraźna bródka; mózgoczaszka kulista: zanik wałów nadoczodołowych |
kultury górnopaleolityczne (m.in. oryniacka, magdaleńska, solutrejska); urozmaicone i starannie obrobione narzędzia kamienne i kościane (groty strzał i oszczepów, igły); malowidła naskalne; wysoko rozwinięte łowiectwo; ok. 8-10 tys. lat temu zaczątki rolnictwa i hodowli; początki zróżnicowania społecznego |
PLEJSTOCEN GÓRNY 250 tys. lat temu |
|
|
|
|
|
|
NEANDER- TALSKI CZŁOWIEK 250-40 tys. lat temu |
Swanscombe (W. Brytania) Steinheim (Niemcy) Ngandong (Jawa) Montmaurin (Francja) Mapa (Chiny) kilkadziesiąt stanowisk w zach. i pd. Europie, w Izraelu, Iraku i Maroku Rodezja |
ok. 1200 do 1700 |
stosunkowo masywne zęby przednie; na ogół silny prognatyzm; u niektórych form na żuchwie zaczątkowa bródka; bardziej zaawansowane wysklepienie mózgoczaszki; wydatne wały nadoczodołowe |
kultury środkowopaleoityczne: mustierska i pokrewne: kamienne tłuki, skroobcze, rylce; pierwsze próby obróbki kości; wysoko rozwinięte łowiectwo; pierwsze ślady obrzędowego pochówku zmarłych |
PLEJSTOCEN ŚRODKOWY ok. 1 mln lat temu |
PITEKANTROP 1,5 mln-250 tys. lat temu |
Mauer (Niemcy) Jawa (kilka stanowisk) Czoukoutine (pn. Chiny) Olduvai (Tanzania) Ternifine (Algieria) Vertessöllos (Węgry) Bilzingsleben (Niemcy) |
ok. 800 do 1200 |
nieco zmniejszowe szczęki oraz zęby trzonowe i przedtrzonowe; żuchwa bez bródki; silny prognatyzm; u niektórych form obecna w uzębieniu diastema; mózgoczaszka wyżej wysklepiona; wydatne wały nadoczodołowe |
kultury dolnopaleolityczne: abewilska, klaktońska, aszelska: kamienne tłuki pięściowe, noże i skrobacze o nieregularnych kształtach; wynalezienie ognia; rozwinięte łowiectwo |
PLEJSTOCEN DOLNY ok. 1,8 mln lat temu |
|
|
|
|
|
|
AUSTRALOPITEKI 3,7-1,3 mln lat temu |
Omo (pd. Etiopia) Jez. Rudolfa (Kenia) Odoway (Tanzania) 5 miejscowości w RPA |
ok. 450 do 650 |
b. masywne szczęki oraz zęby trzonowe i przedtrzonowe; żuchwa bez bródki; silny prognatyzm; mózgoczaszka słabo wysklepiona (jakby spłaszczona), u niektórych form na czaszce grzebień strzałkowy; zakrzywione kości dłoni |
pierwsze obrobione narzędzia kamienne, tzw. otoczakowe (kultura Odoway); brak śladów ognisk; zaczątki łowiectwa; organizacja społ. nie znana |
PLIOCEN 5 mln lat temu |
|
|
|
|
|
Powstawanie człowieka
Problemem antropogenezy zajmowaliśmy się już na łamach "Res Humana". W numerach: drugim i czwartym z 1998 roku ukazał się dwuczęściowy wywiad z Tadeuszem Bielickim "Od praczłowieka do człowieka", a w numerze piątym z 1997 roku ukazał się tekst mojego autorstwa "Pochodzenie człowieka: nowe fakty i hipotezy".
Dlatego niniejszy szkic - czwarty w cyklu popularnonaukowym - z konieczności będzie do tych publikacji nawiązywał. Porównanie zaprezentowanych tu tez z tymi sprzed paru lat pozwoli także na uzmysłowienie sobie, z jak dynamicznie rozwijającą się nauką mamy do czynienia. Choć nasze pochodzenie cały czas spowija mgła tajemnicy, to jednak coraz więcej kształtów jesteśmy w stanie w niej rozpoznać, a coraz więcej też uzyskuje status powszechnie podzielanych w środowisku naukowców prawd.
Człowiek i metoda
Celem teorii antropogenezy jest nie tylko wyjaśnienie, w jaki sposób z kolejnych form hominidów ( człowiekowatych) powstał współczesny nam pod względem anatomicznym Homo sapiens, ale także, a może przede wszystkim, określenie kolejnych przemian ewolucyjnych, które doprowadziły do wykształcenia się człowieczeństwa. Do specyficznie ludzkich cech zalicza się bowiem nie tylko duży mózg, dwunożny i naziemny chód czy szczególne uzębienie ale również samoświadomość, poczucie moralne, mowę artykułowaną, zdolność do tworzenia kultury i formowania złożonych struktur społecznych. W związku z tym, ze względu na różnice w metodologii i materiale badawczym, można wyróżnić trzy płaszczyzny poszukiwań naukowych.
Pierwsza dotyczy zmian anatomicznych; zajmuje się nimi np. antropologia fizyczna.
Druga obejmuje utrwalone materialnie zmiany technologiczne i przemiany kulturowe; jest to dziedzina badań archeologii i antropologii kultury.
Wreszcie trzecia zdefiniowana została wraz ze, stosunkowo niedawnym, pojawieniem się genetyki molekularnej, a skupia się na analizie i porównaniach materiału genetycznego człowieka i innych hominidów (w przypadku tych ostatnich jest to ocalały w szczątkach kopalnych zapis DNA).
Wszystkie trzy płaszczyzny dotyczą tego samego procesu, choć ujmują go z różnych perspektyw. Dlatego powinna między nimi zachodzić pełna korespondencja. Tak jednak nie jest. Hipotezy adekwatne z punktu widzenia jednej nauki są falsyfikowane przez wyniki drugiej. Jak to określił Richard Leakey, znany paleontolog, "są punkty wspólne, ale nie ma consensusu" (Leakey 1995, s.114).
Podstawową trudność w stawianiu hipotez na temat pochodzenia człowieka stanowi ubóstwo materiału badawczego pochodzącego z najbardziej kontrowersyjnych okresów rozwoju.
Dlatego do dziś nie ma hipotezy pochodzenia człowieka, która obejmowałaby globalnie proces antropogenezy i była akceptowana przez większość naukowców.
Zgoda dotyczy przeważnie najpóźniejszych okresów ewolucji, bogato reprezentowanych w materiale kopalnym.
Sama interpretacja materiału badawczego jest także złożoną sztuką. Dowody na poparcie hipotez są przy tym pośrednie i trudno aby było inaczej, gdy nie dysponujemy wehikułem czasu. Analiza fragmentów zachowanych kości jest prawdziwą sztuką. Aby uzmysłowić sobie, jak wiele informacji zawierają odkopane, nawet nadpalone kości warto przejrzeć podręcznik antropologii historycznej(por. Piontek 1999).
Prostota i złożoność ewolucji
Nowożytny paradygmat ewolucji ma wielu ojców, ale najwybitniejszym jest bez wątpienia Karol Darwin. Pokazał on, że złożoność organizmów żywych może być wynikiem procesu historycznego, rządzącego się prostymi prawami.
W swej klasycznej pracy z 1859 roku O pochodzeniu gatunków Darwin mechanizm ewolucji ograniczył jednak tylko do zwierząt. Obawa przed krytyką jego koncepcji ze względu na zbrukanie "świętej istoty ludzkiej" spowodowała, że nie rozszerzył on w tym traktacie mechanizmów ewolucji wprost na człowieka. Dokonał tego dopiero w 1871 roku w pracy O pochodzeniu człowieka. Czynnik decydujący o tym, czy dany organizm jest "dostatecznie dobry", stanowi sukces reprodukcyjny.
Selekcja naturalna działa bowiem na dwa główne sposoby: poprzez różnicową płodność (niektórzy członkowie populacji mają większą płodność niż inni, a więc pozostawiają więcej potomstwa) oraz przez różnicową przeżywalność (pewne cechy - mające podstawy genetyczne -są premiowane dłuższym życiem). Zatem podstawową zależność Darwinowską; można wyrazić następująco: ".[...] ze zbioru populacji zasiedlających obszar o danych warunkach utrzymuje się ta frakcja, która maksymalizuje kryterium adaptacji do tych warunków" (Łastowski 1987, s. 36). Upraszczając można powiedzieć, że na Ziemi panują potomkowie tych, którym konstrukcja biologiczna umożliwiała przeżycie w walce o byt i wychowanie potomstwa w danych warunkach środowiskowych.
Na marginesie warto zaznaczyć, że ewolucjonizm jest dziś akceptowany przez Kościół katolicki. Jak napisał ks. Bernard Hałaczek: "Osobiście jestem przeświadczony o tym, że proponowane w ramach teorii ewolucji wyjaśnienie przeszłości człowieka bynajmniej nie pomniejsza ani ludzkiej godności, ani wielkości Stwórcy" (Hałaczek 1991, s. 3). Przeciwników teorii ewolucji, która opisuje i nasze pochodzenie, jednak nie brakuje. Szczególnie wpływowy jest ruch kreacjonistów, który swe triumfy święci w Stanach Zjednoczonych. Mimo to, ewolucjonizm uznawany jest przez większość uczonych za teorię, która najłepiej objaśnia zebrany materiał badawczy, a spory naukowe dotyczą co najwyżej szczegółów czy interpretacji metodologicznej.
Teoria Darwina jest dziś jednak niewystarczająca. Dlatego, aby odpowiedzieć na fundamentalne pytania antropogenezy (ktore często są.pytaniami filozofii) należy odnieść się do teorii współczesnych, wśród których przodują te, które bazują na analizie i porównaniach materiału człowieka i hominidów.
Oddzielenie się linii ewolucyjnej człowieka od swych małpich przodków i rozpoczęcie samodzielnej ewolucji nastąpiło około siedem milionów lat temu. Jesteśmy dziś w stanie dokładnie to określić dzięki odkryciu dokonanym przez dwóch biochemików: Allana Wilsona i Vincenta Saricha. Opracowali oni nową metodę chronologiczną, zwaną "zegarem molekularnym".
Poprzez porównanie pewnych związków białka we krwi współczesnego człowieka i innych naczelnych, określili, że nasze DNA różni się w 1,6 procent od DNA szympansa pospolitego i szympansa bonobo. Po dodatkowych skalowaniach okazało się. że oznacza to, iż oddzieliliśmy się od wspólnego przodka obu szympansów właśnie około siedmiu milionów lat temu. Wcześniej od wspólnej nam z szympansami linii ewolucyjnej oddzielił się goryl ( około dziesięć milionów lat temu).
To molekułarne odkrycie (zasługujące na miano rewolucji antropologicznej) ma również istotny wymiar filozoficzny.
Z szympansami mamy wspólne 98,4 procent DNA. Sprowokowało to Jaresa Diamonda do nazwania człowieka "trzecim szympansem" (obok szympansów: pospolitego i bonobo).
Ta wspólnota genów pokazuje, że człowiek nie jest w istocie cudem wyrastającym ponad przyrodę, lecz szympansem (czy też - "praszympansem"), który dokonał "skoku" ewolucyjnego w granicach pewnego przyrodniczego paradygmatu.
Świadomość tej genetycznej wspólnoty i jednocześnie znajomość osiągnięć człowieczeństwa rodzi dodatkowe pytania: na ile korzenie naszej kultury tkwią w zwierzęcej przeszłości? Jest to jednak problem bardzo złożony, przekraczający ramy tego artykułu.
Impuls ewolucji hominidów
Początek ewolucji hominidów/ człowiekowatych/ wiązał się z koniecznością adaptacji do nowych warunków. Taka sytuacja zaistniała w Afryce rozdzielonej Wielkim Rowem Wschodnioafrykańskim. Na zachód od Rowu rozciągały się lasy, na wschód jałowe stepy. Mnogość habitatów przekształciła ten kontynent w prawdziwy ewolucyjny "tygiel". Zmiana środowiska spowodowana tym wypiętrzeniem zmusiła zamieszkujące Afrykę stworzenia do przystosowania się do nowych nisz ekologicznych. Nowe warunki oznaczają nowe mechanizmy selekcji. Taki los spotkał także małpy bezogoniaste.
Pierwszym "wynalazkiem" hominidów była dwunożność. Nie jest ona, z punktu widzenia biologii - najważniejszą transformacją, ale stanowiła istotną cechę adaptacyjną. Jej generalne dla ewolucji znaczenie, wbrew pozorom, jest jednak dyskusyjne. Owen Lovejoy twierdzi, że poruszanie się na dolnych kończynach uwolniło dwie kończyny przednie, które były potrzebne do chwytania przedmiotów. Peter Rodnian i Henry McHenry natomiast uważają, że znaczenie dwunożności wiąże się przede wszystkim z tym, że stanowiło ono mniej energochłonny środek lokomocji. Nowy środek lokomocji zwiększył na pewno mobilność naszych przodków. Umożliwiło im to przemierzanie większych odległości, zwłaszcza na przestrzeniach otwartych. W późniejszym okresie ewolucji wpłynęło także na naszą zwinność.
Mówimy o naszych przodkach, ale tak naprawdę nie potrafimy ze wszystkimi detalami wyrysować drzewa genealogicznego naszej "rodziny". Bo to, że jest to drzewo, którego wiele gałęzi kończy się ślepo, a nie jedna linia rozwojowa, jest już dziś bezdyskusyjne.
Choć jeszcze w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych bardzo popularna była "hipoteza jednego gatunku" głosząca, iż na danym etapie ewolucji nisza ekologiczna na naszej planecie była w stanie pomieścić tylko jeden gatunek hominida, co sugerowało stopniowe zastępowanie jednych form człowiekowatych przez drugie - coraz bardziej doskonalsze. Generalnie można wyróżnić dwie konkurujące ze sobą hipotezy na temat pochodzenia człowieka. Pierwsza to hipoteza "ciągłości regionalnej", a druga - "jednego początku".
Model "ciągłości regionalnej" zakłada, że wszystkie współczesne populacje ludzkie wywodzą się z Homo erectus. Ich zróżnicowanie wynika ze specyficznego rozwoju we własnym regionie, a podobieństwa - ze stałej wymiany genów pomiędzy populacjami (i oczywiście wspólnego przodka). Wymiana genów pozwoliła zachować wspólnotę gatunkową i ostatecznie doprowadzić wszystkie populacje do Homo sapiens.
Konkurencyjna hipoteza głosi, że to dopiero Homo sapiens, który powstał z jednej założycielskiej populacji, zróżnicował się jako gatunek.
Szala przechyliła się ostatnio na rzecz hipotezy pochodzenia Homo sapiens od jednej grupy mieszkańców Afryki, którzy opuścili ją i dotarli do wszystkich miejsc zamieszkanych przez człowieka.Z tej perspektywy różnice rasowe nie mają głębokiego, istotnościowego charakteru. Jak ujął to Christopher Stringer, brytyjski antropolog i jeden z twórców tej hipotezy: " Wyszliśmy z Afryki jako rozwinięty już gatunek, a ci, którzy pozostali, zachowali to udoskonalenie, tak jak reszta Homo sapiens wykorzystała je do podbicia świata. Nie oznacza to oczywiście, że nie ma absolutnie żadnych różnic międzypopulacjarni" (Stringer,McKie 1999, s. 238). Hipoteza ta ma nadal wielu wpływowych krytyków.
W każdym razie Afrykę należy uznać za kolebkę człowieczeństwa.
Próby dokładnego wskazania kolejnych form hominidów, określenia ślepych gałęzi ewolucyjnego drzewa, napotykają na poważną przeszkodę, ponieważ brakuje wystarczającej ilości materiału kostnego. Dla przykładu - gatunek Homo erectus pierwotnie opisano na podstawie sklepienia czaszki i kości udowej, znalezionej ponad 100 lat temu na Jawie. Dlatego każda propozycja jest jedynie hipotezą, a bezsporne wydają się tylko nieliczne części tej układanki. Ostatnio dokonano jednak wielu ważnych znalezisk, które posunęły teorię antropogenezy naprzód.
Propozycji rozrysowania naszego "drzewa rodowego" jest wiele. Jared Diamond dla przykładu referuje następujący model (por. Diamond 1996): człowiekowate wyprostowane (hominidy) zaistniały jako gałąź około 6 mln lat temu. Po około 3 mln lat z tej gałęzi wyewoluowały dwa wyraźne gatunki: małpolud o tęgiej czaszce i potężnych zębach trzonowych, zwany Australopithecus robustus ("południowa małpa krzepka") oraz małpolud o delikatnej budowie czaszki i mniejszych zębach; zwany Australopithecus africanus ("południowa małpa afrykańska"). Według tej koncepcji jesteśmy potomkami tego drugiego hominida. Dał on początek gatunkowi Homo habilis, który ewolucyjnie przeszedł w gatunek Homo erectus (którego początek datuje się na 1, 7 mln lat temu).
Kolejna forma w tej łinii ewołucyjnej, na końcu której jesteśmy pojawił się około pól miliona lat temu Homo sapiens. Powstanie anatomicznie współczesnych Afrykanów szacuje się na sto tysięcy lat temu. "Ślepymi" gałęziami ewolucji są: Homo sapiens neanderthalensis, który wykształcił się prawdopodobnie 135 tys. lat temu, a zniknął (w tragicznych okolicznościach) około 34 tys. lat temu; oraz hipotetyczna gałąź Azjatów, która oddzieliła się od naszej gałęzi mniej więcej w czasach Neandertalczyka.
Ian Tattersall opisał niedawno drzewo jeszcze bardziej rozgałęzione i niejednoznaczne niż to powyżej (por. Tattersall 2000). Jak wynika z jego propozycji, powstanie człowieka rozumnego było częścią złożonej, meandrującej ewolucji. W swoim artykule Nie zawsze byliśmy sami podaje dla przykładu, że na terenach dzisiejszej północnej Kenii około 1,8 mln lat temu żyły obok siebie cztery gatunki hominidów: Paranthropus boisei, Homo rudolfensis, H. habilis i H. ergaster. Wszystko to jeszcze bardziej oddala nas od prostej, liniowej ewolucji, która jeszcze niedawno dominowała w podręcznikach szkolnych.
Ewolucja mózgu
Przejdę teraz do omówienia zmian organu kluczowego dla ewolucji człowieka: mózgu. Mimo jego niezwykłości nie stanowił on sam w sobie głównego celu ewolucji. Po prostu posiadanie dużego mózgu okazało się korzystne z punktu widzenia przetrwania gatunku. O tym, że jego wielkość nie jest decydująca niech przekona nas z kolei fakt, że Neandertalczyk miał o 10 procent większy mózg od naszego! Mimo to ta gałąź rodu ludzkiego wymarła. Prawdopodobnie - nie bez naszego udziału.
Duży mózg stawia organizmowi większe wymagania. Dlatego wśród przyczyn, które doprowadziły do jego wzrostu, wymienia się lepszą dietę hominidów, dostarczającą energię niezbędną do pracy złożonego mózgu, oraz zmianę systemu naczyń krwionośnych, które zapewniły mózgowi należyte chłodzenie. Ta druga koncepcja nazywana jest "hipotezą chłodnicy". Jako pierwotną przyczynę wymienia się natomiast towarzyskość naczelnych, ich złożone życie społeczne. Aby kontrolować zmiany aliansów w grupie, systemu zależności i hierarchii, trzeba dysponować wyspecjalizowanym "urządzeniem" do przetwarzania i magazynowania danych. Jest nim mózg. Tak więc człowiek jedynie udoskonalił organ, jakim dysponują inne naczelne.
Systematyczny proces encefalizacji jaskrawo zaznacza się od czasów Homo habilis, którego.mózg u dorosłych osobników miał objętość około 800 cm3. Tak znaczny wzrost mózgu wiązał się z poważną trudnością, którą ewolucja musiała rozwiązać. Otóż maksymalna wielkość, jaką może osiągnąć kanał rodny kobiety, jest ograniczona przez funkcje motoryczne miednicy. Dlatego objętość mózgu noworodka może wynosić maksymalnie 385 cm3. U małp wynosi ona 200 cm3 i stanowi połowę objętości mózgu dorosłego osobnika. Dlatego tempo wzrostu małpiego dziecka jest stosunkowo szybkie. Prosty rachunek wskazuje, że przy tym stosunku objętości mózgu noworodka do osobnika dorosłego, hominidy mogłyby co najwyżej wykształcić mózg o objętości 770 cm3. Dalszy proces encefalizacji wymagał więc zmiany tego stosunku. Dorosły osobnik Homo erectus posiadał mózg o objętości przekraczającej 900 cm3. Objętość mózgu noworodka wynosiła około 275 cm3, co w przybliżeniu stanowi trzecią część mózgu dojrzałego.
Ta zmiana stosunku objętości mózgu pozwoliła na dalszy jego wzrost (współczesny dojrzały czlowiek posiada mózg o objętości 1350 cm3).
Stosunek ten nie jest tylko abstrakcyjnym wskaźnikiem, lecz przekłada się na życie społeczne hominidów. Tak mała objętość mózgu noworodka oznacza jego długi wzrost, czyli powolne tempo rozwoju osobniczego. Dziecko było więc dłużej nieporadne i zdane na opiekę rodziców. Musiała się więc wykształcić instytucja "rodziny", która zapewni potomkom bezpieczeństwo, pożywienie i opiekę. I oczywiście wiedzę. Tak długie przebywanie potomka z doświadczonymi rodzicami pozwala mu na naukę zdobywanie praktycznych wiadomości, które posiedli rodzice, często dzięki narażaniu się na wielkie niebezpieczeństwa.
Język i kultura
To właśnie jest ogromną zdobyczą człowieka - zdolność kumulowania wiedzy w kolejnych pokoleniach. Oczywiście warunkiem koniecznym przekazywania złożonej wiedzy jest wykształcenie języka. U wczesnych łudzi wiązało się to z wykształceniem mowy przed 40-35 tysiącami lat. To osiągnięcie ewolucyjne, które trudno przecenić. Jared Diamond swoją koncepcję " Wielkiego Skoku" ( czyli powstania kultury, sztuki itp. przed ok. 40 tys. lat) uzależnia wręcz od powstania mowy (Diamond 1996, s. 196 i n.). Twierdzi on także, że prymitywne języki ludzkie można wywieźć ze złożonych "języków" zwierzęcych. głównych, o ile nie najważniejszych, przyczyn specyficznego cyklu życiowego człowieka. Specyficznego na tle życia naszych zwierzęcych krewniaków.
Zaliczyć tu należy: intymne życie seksualne (a nie publiczne, jak u innych społecznych naczelnych), łączenie się w nominalnie monogamiczne pary (abstrahując od "zdrady małżeńskiej" jako strategii rozrodczej) oraz swoistą anatomię seksualną.
Równolegle z ewolucją biologiczą Homo rozwijała się jego kultura.
W pewnym zakresie zdeterminowana jest ona potrzebami biologicznymi, jak w przypadku opisanego powyżej specyficznego cyklu życiowego człowieka. Z czasem jednak sama kultura staje się czynnikiem selekcjonującym: zdolność do przekazywania wiedzy praktycznej promuje osobniki bardziej doświadczone i lepiej zorganizowane społecznie.
Oczywiście słowo "kultura" w potocznej opinii może wydawać się nieodpowiednie dla opisania zespołu technologii najstarszych Homo.
Kultura we współczesnym sensie tego słowa pojawia się dopiero na skutek rewolucji górnego paleolitu, kiedy to rozwija się sztuka i religia. Ubóstwo wcześniejszych form kultury wynikać może jednak z małej ilości materialnych jej nośników. O ile bowiem kamienne narzędzia łatwo odnaleźć i przeanalizować, o tyle bardzo trudno jest odtworzyć obrzędy i wierzenia.
Na koniec wspomnę jeszcze o fenomenie samoświadomości. Trzeba oczywiście odróżnić ewolucję mózgu i jego funkcji od problematyki świadomości. Takie "dobrodziejstwa" mózgu jak: symulacje przyszłości, rozwiązywanie problemów zwjązanych z wyrobem narzędzi czy polowaniem nie wymagają od osobnika samoświadomości. Każdy zgodzi się, że ta cecha zbędna dla "superkomputera" - jakim jest nasz mózg - jest swoistą differentia specifika rodzaju ludzkiego. Wyjaśnienie jej ewolucyjnych determinantów jest bardzo trudne, choć oczywiście powstało wiele takich hipotez. Ten węzeł gordyjski antropogenezy jest też wielkim problemem filozofii.
Początki kultury ludzkiej
Najstarsze narzedzia pochodza z Afryki środkowo- wschodniej. Narzędzia otoczkowe 1mln- 700 tys. do 500 tys. Pojawiają się głównie w Keni i Tanzani. Pojawiają się na wybrzeżu francji. Człowiek pierwotny w okresie plejstocenu docierał aż do środkowej europy: czechy, słowacja, węgry.
Austropitek posługiwał się narzędziami drewnianymi i zdobywał pożywienie droga zbierania płodów roślin i polowaniem z biegiem czsu naczynia itoczkowe uzyskują nowy kształt, wydłużony kończasty. Tak powstał pięściak
Kultury pięściakowate 800 000- 120 000
Twórcy to pitekantropy. Razem z ich produkcją nastąpiła produkcja odłupków. Narzędzia te służyły do obróbki skór i ddrzewa, pięściaki były uniwersalne. Gospodarka i jej rozwójbył zależny od klimatu. Nad morzem również występują pięściacki. Są one powiązane z kulturą aszelską i abwilską.
Paleolit dolny i środkowy na ziemiach polskich.
Najstarsze znaleziska archeologiczne na ziemiach polskich pochodzą ze schylku przedstawionego interglacjału oraz z okresu przedostatniego zlodowacenia. W okresach ciepłych docierała do nas ludność. Pod koniec przedostatniego zlodowacenia pojawiają się pierwszi mieszkańcy. W jaskiniach jury krakowsko- wieleńskiej. Ludność ta znała wyżej rozwiniętom technikę lupania krzzemienia polegającej na umiejętności przygotowania rdzenia cele uzyskania odłupków o porządanym kształ. Nazywamy tę technikę lewaluaską. W okresie ostatniego interglacjału pojawiają się na naszym terenie grupy ludności środkowopaleolitycznej. Mało o nich wiemy. W krakowie odkryto piec typu kopułkowego, który służył do wędzenia miesa. Odnajdujemy ślady techniki lewaluaskiej.
Kultura prądnicka( rzeka prądnik) - należy do wielkich grup środkowopaleolitycznych kultur mustierskich. Charakteryzuje się formami narzędzi zbliżonych do pięściakow
- Obustronnie obrobiony nóż z ostrym wierzchołkiem
- Zgrzebła i pięściaki
- Jej ślady odnajdujemy na wawelu.
- jej rozwój trwał do ostatniego interglacjału
- Widać wyraźne analogie do kultur zachodnio europejskich
Kultura Szarnecka ( jaskinia raj koło kielc)
- wyroby z krzemienia pochodzące z okolic zawichostanu w stanowiskach paleolitycznych
- Zgrzebła ze specjalnymi retuszami.
Uważano, że pierwszy pleniglacjał spowodował zanik osadnictwa na naszych ziemiach. Następna ludność pojawił a się dopiero w górnym paleolicie.
Kultury górnego paleolitu Polski.
Przejście od środkowego paleolitu do dolnego można obserwować tylko w europie zachodniej. Kultura górnego paleolitu jest związana z człowiekiem współczesnym. Był twórca trzech kultur na ziemi Polskiej w tym okresie:
Kultura Ornicka
- Kościane groty
- Narzędzia wykonywane z wiórów
- Mieszkali w jakiniach i stanowiskach otwartych
Kultura Jarzmanowicka (Jaskinia nietoperzowa)
- Kamienne groty oszepów w formie liściowatej
Kultura Szelecka ( Górny śląsk i małopolska)
- Charakteryzuje się wieloma elementami przeżytkowymi kultury ornickiej i kultur mustierskich
Istnieje też prawdopodobieństwo istnieniaczwartej kultury
Kultura Szatelperońskiej ( Kraków- Zwierzyniec).
- Ostrza tylcowe, które będą charakterystyczne dla późnej fazy górnego paleolitu kiedy ulegają rozpowszechnianiu- kultura graweckich
- Wyspecjalizowany inwentarz narzędzi z kości i kamieni
- silnie rozwinięta plastyka figuralna
- Wypalanie masy ceramicznej
- Gładzenie narzędzi kamiennych
13 tys. lat p.n.e.
Kultura Magdaleńska( Jaskinia maszycka)
- Wyroby z kości
- Narzędzia zdobione motywami geometrycznymi.
Do tej pory rozwój tej kultury przedstawiano jako kilka etapów teraz mówi się o szeregu równoległych kultur. Równolegle do niej rozwijała się kultura hamburska
Kultury schyłkowatego paleolitu.
12 tys. lat p.n.e. następuje recesja lądolodu związana z jego wytapianiem. Bałtyk łączy się z morzem i oceanem północnym. W wyniku migracji na niż w warunkach zmiennych wytwarzają się na tym obszarze dwa podstawowe modele adaptacyjne.
Kultury ostrzy tylcowych powiązane z kulturą magdaleńską
- Kultury Federmesser
-> grupa tarnowska
Kultura ostrzy trzoneczkowatych
- kultura Lyngbijska
dwa typy łowców reniferów
-> zachód kultura ahrenburska
-> wschód kultura świderska
Wynaleźli łuk, który zwiększył efektywność łowów.
Ludność schyłkowopaleolityczna rozpoczeła systematyczną eksploatację surowców mineralnych np. Krzemienia
GOSPODARKA, STOSUNKI SPOŁECZNE I KULTURA DUCHOWA W PALEOLICIE NA ZIEMIACH POLSKICH.
Podstawą gospodarki łowiectwo i zbieractwo. Pierwsza broń łowiecka balasa dopiero poetm wynaleziono łuk i oszczep. Następuje specjalizacja w polowaniu na poszczególe gatunki zwierząt np.
- Niedźwiedzie
- Renifery
Wraz z udoskonaleniem broni ( paleolit górny) powstają sezonowe budowle mieszkalne konstruowane z drzewa lub kości. Polska w okresie paleolitu nie była tlumnie zamieszkiwana. Nie ma ciągłości zaludnienia. Czynnikiem przyciągającym ludność paleolityczną były dobre łowiska i kopalnie krzemienia. Ludność składała się z hord 15- 20 osobowych łączyły je więzy rodzinne. Rola kobiety w społeczeństwie niezwykle ważna. W paleolicie schyłkowym zmiana w strukturze najważniejsza stała się rodzina 4-6 osób małe osady i szalasy. Ważną rolę odgrywa mężczyzna.Początki wierzeń paleolit środkowy: chowanie zmarłych, malowanie na ścianach.
MEZOLIT NA ZIEMIACH POLSKICH.
Przełom 9-8 tys. p.n.e. ostateczne utrwalenie warunków
okres holocenu => dokładniej pre borealny
Z powodu tej zmiany ludność kultury świderskiej wywędrowała. Początki kultury kundajskiej. Jednak pojawienie się nowej ludności nie sprawiło zmiany w gospodarce, jedynie zaczynają polować na jelenie. Większy udział rybołostwa. Duża ilość narzędzi kościanych, rogowych i drewnianych. Z kości wytwarzano harpuny, natomiast z łodzi wykonywano łodzie dłubanki i wiosła
Kultura komornicka ( komornica woj. Mazowieckie) miała cechy schyłkowopaleolityczne.
- Noże i ostrza tylcowe wykonywane na wiórach krzemiennych
Kultura Janisławicka ( janisławice obok skierniewic)
-Ludność typu Laponidalnego
- Groby bogato wyposażone w narzędzia z kamienia i krzemienia.
- Narzędzia rogowe i kościane i z kła dzika.
Polska północno- zachodnia wyraźne oddziaływanie społeczeństw Mezolitycznych .
Kultura chojnicko- pieńkowska
- Grupy ludności kundejskiej z Niżu rosyjskiego
- Chowali swcyh zmarłych w grobach posypując ich ochrą (czerwony barwnik).
Kultura Narwa
- Ceramika z północno-wschodniej polski z połowy 4 tys.
- Możliwe, że wywodzi się z kultury dniepro-donieckiej-> ceramika typu sokołowieckiego.
NEOLIT
Początki Neolitu i pojawienia się rolnictwa i hodowli na ziemiach polskich.
Kryterium wyróżniania epoki neolitu jest typ gospodarki wytwórczej.
Kultury ceramiki wstęgowej rytej.
Na obszarze starego świata jest kilka ośrodków, w których najwcześniej rozpoczeto uprawę roślin i hodowli zwierząt np.:
- Północno wschodnia afryka
- Pogranicze rgiptu i sudanu.
Rozpoczeta tam zbieranie ziarenek traw a potem ich wysiewanie i uprawę jęczmienia.
11 tys. p.n.e.- udomowienie owcy
Żyto wysiewano w polsce już we wczesnym neolicie, goroch, soczewice i len. Na samym poczatku przeważała uprawa typu ogrodowego. Dopiero później wynaleziono radło co pozwoliło na uprawę zbóż na szeroką skalę (enolit).
10-9 tys.- Na bliskim wschodzie udomowiono świnie, psa, kozy, owce.
środkowa europa: Krowy, kozy, owce i świnie
na północy: Świnie, owce i kozy.
Najważniejsze znaczenie dla ziem polskich i ich zasiedlenia miał środkowy dunaj skąd przybyli pierwsi rolnicy. Zasiedlili oni małopolskię i górny śląsk. W młodszej części eneolitu pojawia się tzw. Kultura pucharków lejkowatych.
Europa północno -wschodnia przez długi czas pozostaje pod wpływem ludności, która utrzymywała się z zbieractwa i łowiectwa. Wytwarzający ceramikę z czasem się asymilowali. Na ziemiach polskich są twórcami Kultury Ceramiki dołkowo-grzebykowej. Kultury dniepru i Bohem oddziaływały na polskę.
CYKL KULTUR NADDUNAJSKICH.
Przez cały okres neolitu i eneolitu polska pod silnym wpływem ziem środkowego i dolnego dunaju. Pojawiaja się sukcesywnie w polsce. Przepływały przez bramę morawską, przełęcze karpat i sudetów.
poł 5 tys. p.n.e.- Migracje etniczne rolników i hodowców.
Kultura ceramiki wstęgowej rytej:
- Kulista forma naczyń, ornament ryty w postaci wstęg spiralnych.
Kultura kryszańska
Morawy i zachodnia słowacja.
- Stanowiska na urodzajnych glebach lesowych
- Osady na brzegach dolin rzek, wielkie domy
- Ludność uprawiała zboże, hodowla, myślistwo odgrywało małą rolę.
Kultura Lendzielskich 4 tys. p.n.e.-> obserwujemy podzial polski na dwie części
Zachodnia: Ceramika kłuta zero zmian kontakty z czechami
Wschodnia: Wisła lędzińska
- Ceramika malowana czarną i czerwoną farbą.
- Naczynia gruszkowate lub dwustożkowe zdobione ornamentem kłutym
- Importowali obsydian
- Pojawienie się kultury malickiej, która wskazuje na powiązania z dorzeczem cisy.Jej biało malowany ornament, naczynia na nóżkach wanienkowatych misek i amforek nawiązuje do ceramiki nadcisańskiej. 4 tys. p.n.e. zanik ornamentyki malowanej do połowy 3 tys. p.n.e.- eneolit. Z niej wykształcają się 3 grupy.
- Górny śląsk: ocicka
- Małopolska : Modlicak
- Kraków: Brzesko-kujawska
Naczynia na pustej nóżce, amforki i miski. Osady rozlełe w kształcie trapezowatym i ziemianki na planie owalnym. Rozwój gospodarki i uprawa roślin. Rozpoczęto uprawiać ziemie na wysoczyznach. Zmarłych chowano w grobach szkieletowych w pozycji skurczonej obdarowywano ich ceramikią i wyrobami z kamienia. Wraz z ceramiką typu morawskiego pojawiają się na ziemiach polskich pierwsze ozdoby z miedzi. W późnej fazie kultur kręgu lendzielskiego I poł. 3 tys. możemy zauważyć wpływ ośrodka nadcisańskiego i kultury polgarskiej. Pojawiają się grupy:
- Lubelsko-wołyńska
- Jordanowska
- Wyciąsko- Złotnicka
Naczynia amforowate ze zwężającą się ku górze szyjką oraz dwoma uszkami. Osady budowlane i ziemiankowe. Pochówki szkieletowe. Środkowa faza eneolitu II poł 3 tys. p.n.e. występuje ostatnia kultura:
Ceramiki Promienistej lub badeńska
- Wykształcona z kultur późnolendzielskich i kultury pucharków lejkowatych.
- Morawy, zachodnia słowacja, północne węgry.
- Polska okolice krakowa, lessy górnośląskie
- Mały zasięg spowodowany rozwojem innych kultur.
- Ceramika-> ornamenty pionowe lub ukośne żłobkowania. Rozwijala się do czasu powstania ceramki żłobkowania.
- Gospodarka-> rolniczo-hodowlana
Kultura Pucharków Lejkowatych.
Baniasty brzusiec i szeroko rozchylony kołnierz. Jej kolebki szukano w dani, jednak niektórrzy badacze uważa, że jej rozwój rozpoczął się na kujawach.
Pierwsza fala w europie środkowej sięga aż do niemiec. W polsce jej wczesna faza to faza sarnowska. Wschód rozwija się do 3 tys. p.n.e. charakteryzuje się przewagą hodowli występuje łowiectwo.
Osady:
- Gleby lekkie w bliskości dolin rzecznych, budowle na ziemi i ziemianki
- Na zachodzie zaczęto wznosić megality
- Połódniowa grupa dynamiczny rozwoj gospodarczy. Uprawa zboża pojawia się radło.
- eksploatowano doliny rzeczne i wysoczyzny
- Specjalizowano się w wydobyciu i obróbce krzemienia
- Krzemień szedł np. na siekierki.
Kultura Amfor kulistych.
połowa 3 tys. plemiona za odrzańskie na ziemiach polskich. Dolna łaba-> amfory kuliste. Zajmuje tereny Nizu. Mało znalezisk tej kultury.
Ludność:
- Zajmowała się głównie hodowlą. Odnajduje się specjalne pochówki dla zwierząt- Opatownice, włocławek.
- Hodowla bydła rogatego w lasach
- Zbieractwo i łowiectwo
- Brak nowego modelu gospodarki
- Hodowla konia leśnego.
KULTURY PÓŁNOCNO- WSCHODNIE.
Europa północno-wschodnia przez okres neolitu i eneoltu zajęta przez plemiona rozwinięte w mezolicie. Uprawiają one gospodarke zbieracką.
Ceramika dołkowo - Grzebykowa
- dołki palcowe i odciski grzebienia.
- Odnajdujemy wpływy kultury Narwa.
W 3 tys. p.n.e. kolejne wpływy rozprzestrzeniające tą kulturę. Wynik napływów fal myśliwych i koczowników z ukrainy.
-Obozowiska- brak stałych osad
- Prymitywne naczynia
- Grociki strzał ciosła
Kultury ceramiki sznurowej
3 tys.lat p.n.e. ludy odciskujące sznury opanowały na przełomie 3 i 2 tys. obszar niżu europejskiego. Ludy te wywodziły się z paneuropejskiego horyzontu ceramiki sznurowej= kultura toporów bojowych-> nie wiadomo skąd się wzięła. W polsce niż śląski i Malopolski. Z czasem ludy te asymilują się z tubylcami. Powstaje zróżnocowanie lokalne. Zachód występowanie grup nadodrzeńskich, połódnie: krakowsko-sandomierska.
Kultura rzuczeweska ( rzuczewo niedaleko gdańska).
- Przejmuje część wpływów z kultury dołkowo grzebykowej.
- Rozwiniete rybołóstwo
- Hodowla i uprawa roli odgrywa mniejsza rolę.
Kultura złocka
Powstała na podstawie sznurowej i amfor kulistych
- Tereny lessowe ważna uprawa.
- wielkie cmentarze.
Kultura sznurowa znajdowała się głównie na połódniu. W obrębie tych grup i kulturobserwujemy nową gospodarkę oraz cechy nomadycznego pasterstwa.
- Duże znaczenie miał kult zmarłych: wiele obrządków grzebalnych.
Kultura pucharów dzwonowatych
Powstaje ona na półwyspie pirenejskim. Naczynia w formie odwróconego dzwonu. Szybka ekspansja terytorialna. 19 i 18 w. p.n.e. na terenie polski.
- Nowy model gospodarki- pasterstwo koczownicze.
- Brak stalych osad. Znajomość konia, duża ilość uzbrojenia, łuk i grociki.
- Z powodu małej liczby jej przedstawicieli następuje szybka asymilacja z innymi kulturami. Tzw. Kultury pucharowe.
Gospodarka i stosunki społeczne w neolicie.
3 podstawowe modele gospodarki rolniczo- hodowlanej
1) Społeczeństwa rolnicze z pewnym udziałem hodowli
- Intensywna kopieniacza uprawa roli na małych terenach
2) Z czasem pojawienia się radła ekstensywna.
3) Dominująca forma pasterstwa koczowniczego. Skutek udomowienia konia i nowe formy organizacji społecznej.
- Na niektórych obszarach występowanie specjalizacji. Powstają zagłębia górnicze np. Góry Świętokrzyskie i jury Krakowsko- Wieluńskiej. Z surowców tam wydobywanych powstawały narzędzia pracy. W eneolicie ważną rola ośrodków wytwarzających nowy surowiec miedź:
- Czechy.
handel opraty na wymianie np. z wschodnim wybrzeżem Morza Śródziemnego bydło.
Społeczeństwo.
We wczesnym okresie podstawową jednostką zamieszkującą w jednej chacie był ród. Osada skaldała się z kilku domów od 30 do 130 osób. W rodzie znajdowało się kilka „Wielkich rodzin”, które mieszkały w jednej chacieStruktura. W ich władaniu były tereny do okoła kilkudziesięciu km2. Struktura rodu z czasem uległa przemianom, a znaczenia nabierają układy terytorialne. Podstawową jednostką rodzina patriarchalna. Zaczęto budować mniejsze domy. Zanik chat. Zmniejszyła się liczebność grup.
Religie
Rozbudowany system wierzeń w życie pozagrobowe. W Kulturach naddunajskich kult bogini-matki. Północno zachodnia europa kult sił przyrody oraz kult zwierząt hodowlanych.
Rozdział 4
Wczesna epoka brązu.
Chronologia epoki brązu w Europie środkowej jest oparta na powiązaniach z bałkanami i anatolią. Natomiast chronologia tych kultur, a zwłaszcza kultury mykeńskiej i minojskiej jest oparta na transportach towarów z Starożytnego bliskiego wschodu i Egiptu. Wczesny okres rozwoju głównych kultur tego obszaru przypada na 3 tys. p.n.e., czyli okres eneolitu w środkowej europie.Na terenie polski wyróżniamy 5 okresów:
1) wczesny 1800-1400
2) starszy 1400- 1200
3) środkowy 1200- 1000
4) młodszy 1000-800
5) późny 800- 700/650 - równoległy z okresm epoki żelaza na połódniu (okres halsztacki).
datowanie epoki brązu nastręcza pewne trudności. Niedawno opierano się przede wszystkim na importach połódniowych z kultury helladzkiej. Ważne znaczenie to naśladowanie naczyć z kultury mykeńskiej, które występują np. w kręgu kultury unietyckiej. Na tej podstwie i podstwie radiowęgla należy przyjąc za poczatek epoki brązu rok 1800 p.n.e. Jednak braż w czystej formie zacząl występować dopiero w roku 1500.
PRZEMIANY GOSPODARCZO- SPOŁECZNE NA PROGU EPOKI BRĄZU. POCZĄTKI I ROZKWIT PRZEMYSŁU BRĄZOWNICZEGO.
Zmiany kulturowe w Europie środkowej wiążą się ściśle z wędrówkami Indoeuropejczyków i prohetytów. Drugim momentem przełomowym to ruchy etniczne na pograniczu Anatoli i Bałkanów. Ruchy te spowodowały wykrystalizowanie się nowej anatolijsko- bałkańskiej kultury silnie oddziałującej na Europe środkową w późniejszym okresie. Jednakże oddziaływania te nie mają tylko i wyłącznie charakteru kulturalnego, ale także etniczny. W XVII i XVI w. na terenie polski odnajdujemy wyroby kultury helladzkiej.
Drugim ośrodkiem, który odegrał poważną rolę w formowaniu się kultury wczesnej epoki brązu w europie był kaukaz. Na tym obszarze przez całe 3 tys. lat rozwija się kultura kuro- arakska ( od rzek tam płynących). Kultura ta miała wysoko rozwiniętą metalurgię, wielkie ośrodki osadnicze z budowlami kamiennymi oraz konstrukcjami z susznoej na słoncu cegły. Podstawą gospodarcza było rolnictwo ( pszenica i jęczmień 3 i 2 tys. cały obszar Morza Śródziemnego i Europy środkowej). W gospodarce plemion Europy środkowej nic się nei zmieniło. W kulturze materialnej zasadniczy przełom spowodowany używaniem brązu w metalurgi. Początkowo najczęściej spotykanymi formami jedno lub dwudzielne formy wykonane z kamienia. Później tzw. Wylewy na wosk tracony.
Metalurgia środkowoeuropejska we wczesnej epoce brązu opierała się przede wszytskim na złożach miedzi w górach sasko-turyńskich. Duże znaczenie ośrodke Transylwański.
-Czechy
- Góry kruszcowe.
Miedź nie wyparła wyrobów z kamienia odgrywały one poważne znaczenie do XVI w. Dobrej jakości wyroby brązowe dobrze wpływały na obróbke surowców organicznych. Pojawienie się surowców utworzyło nowy rodzaj broni miecze. Nowy surowiec ożywił również handel. Zaczęto również handlować złotem. Z kolei rozkwit gospodarczy i kulturalny sprzyjał powstaniu form organizacji społecznej. Wraz ze wzrostem nad produkcji rozwarstwienie się społeczeństwa. Największe bogactwo osiągneli odlewcy brązowniczy. Wraz z tym wzrost zamożności starszyzny plemiennej. Rozpoczyna się okres rozkładu ustroju wspólnoty pierwotnej. Początek rozwoju obrządku ciałopalnego.
KULTURY WCZESNEJ EPOKI BRĄZU W POLSCE.
Grupa chłopice- vesele- Łuk Karpat, Małopolska i górny ślask.
Rozwinięta na podłożu ceramiki sznurowej-> powoduje unifikacje terenów Karpat.( Uchaty Kubek). Pozostałości kultury ceramiki sznurowej. Ozdoby wykonywane z importowanej miedzi. Osady na terenach wydmowych. Groby szkieletowe, płaskie. Zmarłych składano do jamy prostokutej z okrągłymi narożnikami.
Kultura mierzowicka-> kontynuacja Chłopice- Vesele.
- Dorzecze górnej wisły.
- hodowlna odgrywała ważniejszą rolę niż rolnictwo.
-Osiedla na wzniesieniach otoczone dużym rowem.
- Cmentarzyska do okoła osiedli.
-> Zmarli składani do trumien
- Narzędzia i broń głównie z krzemienia.
- Ceramika nawiązania do sznurowej.
- Odnaleziono ozdoby z brązu.
Kultura strzyżowska
- wschodnia część wyżyny lubelskiej aż po wołyń.
- Ceramiki występują powiązania ze sznurową.
- Wyroby z kości i rogu
- Niezbyt liczne wyroby miedziane.
- Za usznice i bransolety.
Kultura Unietycka
- Czechy, Morawy, Słowacja.
-> Na północ od Sudetów i harzu utworzyły się lokalne odmiany tej kultury charakterezujące się nie raz daleko posunietą odrębnością. Na terenie polski zajmuje ona śląsk dolny i środkowy oraz wielkopolskę.
- Ważną rolę odegrala obecność dużych ośrodków metalurgicznych w czechach i saksoni.
- Orginalny przemysł brązowniczy.
- Groby kurhanowe i szkieletowe. Groby wyposażone nie równomiernie.
Kultura grobsko- śmiardowska ( cmentarzysko w grobi okolice poznania). Zachodnia wielkopolska.
- Peryferia unietyckiej
- Wpływy unietyckiej w metalurgi
- Wpływy kultury ceramiki sznurowej.
Kultura Iweńska ( okolice bydgoszczy).
- Wytworzyła się na podłożu ceramiki sznurowej i pucharków dzwonowatych.
- Metalalurgia w unietyckiej
- Hodowla i myślistwo.
Obie kultury przetrwały do polowy XVI w. p.n.e.
Schyłek pierwszego i początek drugiego okresu epoki brązu znamionował w zmiany w Europie środkowej załamała się kultura unihetycka. Ślady nowej kultury. Znanej z grówbów.
kultury mogiłowe=> Wśród tej ludności nastąpiła prawdopodobnie eksplozja etniczna.
- Nasypy kurhanowe
- Ceramika naczynia guzami.
- Sztylety- brązowe groty do strzał.
- miecze
- ozdoby
- Korzystała z jej osiągnięc kultura przed łużycka,
Kultura przedłużycka.
- Wzrost znaczenia pasterstwa.
- Osady wydmy i gleby lekkie
- Zmarłych wyposażano w ozdoby metalowe.
-> Rozwijała się do XIII w. p.n.e.
Kultura trzciniecka
- górna warta i dniepr
- Ceramika naczynia z ornamentyką guzową
- Wzrost znaczenia pasterstwa kosztem uprawy roli
- groby szkieletowe zarówno kurhanowe jaki i płaskie.
- Ważna rola wyrobów z brązu.
- W jej kręgu istanialo kilka odzielnych grup.
lubieńska, sieradzka, opatowska, podlasko- mazowiecka, lubelska. Istniala do XIII w.
Rozdział 5
KULTURA ŁUŻYCKA.
PRZEMIANY KULTUROWE W EUROPIE ŚRODKOWEJ, MŁODSZEJ EPOCE BRĄZU I NA POCZĄTKU EPOKI ŻELAZA.
Pierwszym najważniejszym momentem w pradziejach europy- wędróka ludności kultur mogilowych. Cechy wspólne:
a) obrządek grzebalny
b) rozwój miejsc kultowych
c) Wielki postę w zakresie metalurgi.
c) W czechcach i niemczech rozwijaja się lokalne ośrodki produkcji metalurgi
d) Groty oszepów i miecze
e) Przewaga gospodarki hodowlanej
f) Kult zwierząt.
Wraz z ciałopalenie powstała kultura w III okresie brązu. Kultura pól popielnicowych-> proces tworzenia się tej kultury jest nierównomierny. Kompleks kultury pól popielnicowych zróżnicowany. Jego wspólne cechy pojawiły się przedewszystkim w ideologi i stosunkach gospodarczo-społecznych. Istnieje wiele odłamów tej kultury na terenie polski jest to min. Kultura Łużycka.
Trudno jest określić początek epoki żelaza. Na początku okresu halsztackiego, czyli jest to IV okres epoki brązu. Żelazo upowszechniło się na terenie Anatoli i Kaukazu. Najważniejsze ośrodki okresu halsztackiego
- przyalpejski
- nadczarnomorski.
Okres halsztacki swą nazwę zawdziecza wielkiemu cmentarzysku w górnej austri w okolicach hallstatt. Groby charakterystyczne dla okresu C-D styl halsztacki :
- Rozwiniete formy ornamentyki-> powszechny na szerokim obszarze pomiedzy basenem środkowego dunaju i górnego renu=> krag wschodnio- halsztacki i na zachodzie zachodnio halsztacki. Wpływy halsztackie mialy wpływ na formowanie się kultury harakowskiej na morawach i bylońskiej w czechach. W epoce brązu i wczesnej epoce żelaza możemy mówić o istnieniu głównych jednostek etnicznych tj. celtowie itd.
ROZWÓJ I ZRÓŻNICOWANIE KULTURY ŁUŻYCKIEJ
Kultura Łużycka pochodzi z kompleksu pół popielnicowych. W polsce uformowana na podstawie kultur mogiłowych i kultury trzcinieckiej. W kulturze Łużyckiej można wydzielić szereg kultur lokalnych. Dominował w nich obrządek ciałopalny. Grupa śląska była największa jednostką kultury Łużyckiej. Od ok. II okresu epoki brązu do okresu halsztackiego C.
CERAMIKA
- wazy i dzbany wieloboczne z guzami, naczynia dwustożkowe.
- Wraz z końcem epoki brązu pojawia się czarna i gładka ceramika oraz wyroby brązownicze z czech i niemiec.
- Miecze, zapinki, siekierki z tulejką.
Osadnictwo.
Osady otwarte z budowlami słupowymi lub zrębowymi. Grupa śląska obrządek ciałopalny
Grupa Brandenbursko-lubuska
- ceramika ostroprofilowana, zdobiona szerokimi żłobkami
- cmentarze popielnicowe
Grupa zachodnio-pomorska
- Ceramika żłobkowa
- Ośrodek produkcji brązowniczej, naszyjniki, zapinki itd.
Grupa górzycka
- Groby płaskie popielnicowe.
- Wznoszono groby.
Grupa górnośląsko- małopolska ( górny śląsk i małopolska) możemy podzielić ją na kilka ośrodków.
zachód
- pochówek szkieletowy
- ceramika guzowa
- w okresie halsztackim wpłwy tego stylu
- w innych ośrodkach cmentarze popielnicowe, cialopalne i jamowe.
Grupa częstochowsko-gliwicka
- Pochówek szkieletowy
-wyroby z ołowiu
- grody i osady obronne w okresie halsztackim
- Ceramika podobna do ceramiki Gava z transylwani.
Wschód
Grupa środkowo polska
- pochówek ciałopalny
Grupa wschodniomazowiecko-podlaska
- Groby popielnicowe
- słabe wyroby z brązu.
Grupa północno-mazowiecka.
- płaskie cmentarze z pochówkami pod brukami kamiennymi.
- wyroby z brązu.
Grupa uluwecka
- Groby każdego rodzaju.
Północ
Grupa Kaszubska
Połódniowy- wschód
Grupa tarnobrzeska.
III- IV - okres brązu.
- wyroby z brązu
- odporna na kulturę halsztacką.
Młodszy okres halsztacki utworzył: Kulturę pomorską, która powstrzymała rozwój kultury łużyckiej.
Grupa wschodnio wielkopolska
- Ceramika zdobiona inkrustracją zamiast malowaniem.
- Grody z fortyfikacjami (halsztacki D biskupin).
- Starszyzna plemienna groby bogato zdobione.
OSADNICTWO, GOSPODAKA OBRZĄDEK GRZEBALNY, KULTURA DUCHOWA I STOSUNKI SPOŁECZNE LUDNOŚCI KULTURY ŁUŻYCKIEJ.
Dwa typy osad
-> Obronne- grody
-> otwarte.
Grody są widoczne w zachodniej polsce. Natomiast we wschodniej brak ich. Nie wiadomo do czego służyly. Grody pojawiają się masowo dopiero w późnej epoce brązu i wczesnej żelaza. Jest to skutek zmian gospodarczo- społecznych i może walk miedzy plemiennych.
Biskupin (D Halsztacki).
- Wokół grodu wal ze skrzyn
- Od strony jeziora falochron
- Gród ok. 100 domów i 1000- 1200 mieszkańców
- Trudno określić jak wyglądała gospodarka. Była zapewne wielkokompleksowa rolnictwo proso, pszenica, jęczmień. Mało żyta, mak, nepa oleista, len.
- Znajomośc radła, mnóstwo narzędzi motykowatych.
- Możliwe, jest wypalanie ziem.
- Chów zmierząt. Bydło rogate (50%) świnie, owce, kozy, konie.
- Rybołóstwo i myślistwo
- Wytwórczość rękodzielnicza.
Metalurgia rozwijała się w oparciu o surowiec importowany. Szereg skarbów. Przedmioty zniszczone zapewne ulegały ponownemu przetopieniu. Eksploatowano ołów w Bytomiu lub olkuszu. Prodkucja odbywała się poprzez ich odlewanie. Mimo ożywionej produkcji metalurgicznej nie wytworzyły się żaden ośrodek wyrobu przedmiotów. Przełom II i III okres epoki brązu na całej europie palenie ciał. Kultura łużycka też. Groby szkieletowe stają się rzadkością. Odnowienie tego pochowku w V okresie epoki brązu i w okresie halsztackim C. Schyłek kultury łużyckiej groby szkieletowe stają się znów rzadkością. Wśród grobów ciałopalnych odnajdujemy również pochówki szkieletowe. Groby bogato wyposażone w ceramikę. Mniejsza ilość wyposażenia w przedmioty metalowe, narzędzia i bron. Cmentarzyska na wschoodzie ubogie wyposażenie, a na zach bogate. Bogate pochówki należało by wiązać z zamożniejszą i posiadającą znaczenie warstwą społeczną. Jednak na terenie kultury łużyckiej brak grobów książecych- Natomiast w czechach już istniały. Jednak bogactwo może też odzwierciedlać obrządek, a nie różnice. W religi zapewne kult slońca - swastyki. Sztuka posiadała charakter geometryczny.
UPADEK KULTURY ŁUŻYCKIEJ.
W okesie halsztackim D następuje upadek niektórcyh ośrodków Kultury Łużyckiej. Powolne ubożenie materiału archeologicznego. W okresie halsztackim na terenie :
- Pojezierza mazurskiego
- Sami
- Warmi
Krystalizuje się zespół kulturowy, którego charakterystycznymi cechami są
- ceramika o okrąglych dnach
- Osadnictwo=> małe osady obronne.
gospodarka
-hodowla: koni, owiec.
Cmentarzyska ciałopalne i kurhanowe. We wczesnym okresie lateńskim IV w. p.n.e. Kultura łużycka zostaje wyparta przez kulturę grobów kloszowych. Kultura łużycka szczątkowa wersja tylko gdzie nie gdzie odnajdujemu jej resztki.
Przyczyny upadku :
- Najazd scytów
Scytowie- Idnoiranski odłam indoeuropejczyków=> stepy nadczarnomorskie VII i III w. p.n.e.
- gospodarka koczownicze pasterstwo.
- Motywy zoomorficzne
- Oddziaływanie kultury greckiej na scytwó i orentalnej
- Elemnety ich kultury przenikły na kotline karpacką
- 3 ogoniaste groty
- Możliwe, że scyci byli najeździcami.
Ekspansja kultury Pomorskiej
- Rozszerzenie się charakterystycznych cmentarzysk- groby skrzynkowe.
Rozdział 6
Okres późnohalsztacki i Lateński.
Przemiany kulturowe w Europie w okresie rozpowszechnienia się żelaza VII- VI w. p.n.e.- rozpowszechnienie się żelaza nad dunajem. Rozkwit kultury i gospodarki. Kontakty ze światem środziemnomorskim.
- Marsylia
- Wschodnia Francja
- górny dunaj.
-> Powstanie arystokracji.
V w. p.n.e. zachodnio halsztacki połódniowo zachodnie czechy rozwija się styl wczesno latenski. Motywy roslinne, zoomorficze i antropomorficzne.Do kultury wczesnolatenskiej napływa też kultura śródziemnmorska. Styl ten widoczny w grobach książęcych z wozami -rydwanami
Groby arystokracji (Szampania, nadrenia).
przejawy tej kultury widac też w uboższych warstwach.
Kultura latenska La tene ( szwajcaria)
IV w. p.n.e.- Europa środkowa- twórcy celtowie.
Faza La tene A- V w. P.n.e. do końca IV.
Faza La tene B:
B1 i B2 - od początku IV do około połowy III
Faza La tene C:
C1 i C2- Od poł III w. do końca II
Faza La tene D:
D1 i D2- od II do końca I
W Polsce
a) Wczesno lateński 400- 250 p.n.e.
b) środkowo lateński 250 - 150 p.n.e.
c) późno lateński 150 do naszej ery.
KULTURA POMORSKA
VI w. p.n.e.- Okres halsztacki D grupa kaszubska kultury Łużyckiej przekształca się. Kiedys była nazywana kulturą gorbów skrzynkowych lub urnowazowych. Obecnie nazywana kulturą pomorską. Na koniec okresu halsztackiego D obejmuje wielkopolskę. Następnie rozprzestrzenia się za czasów lateński A, obszar na wschód kultura grobów kloszowcyh. Najpóźniejsze zabytki okres B1, B2 i C1. Powodem tak wielkiego rozprzestrzenienia się tej kultury były ruchy etniczne.
Groby:
- Płaskie
- Kurhany
- Skrzynie
- Megality
- Groby popielnicowe (na samym poczatku).
- Popielnice zdobione twarza ludzką=> krag oddziaływan etruskich (VI w. p.n.e.).
- W późniejszej fazie tylko w formie szczątkowej.
- Niezbyt bogato wyposażone groby: Narzędzia, brzytwy, pincetki.
Osady:
- Charzykowach- jedyna obronna osada tej kultury reszta otwarte.
Juszkowo
- Domy naziemne konstrukcja slupkowa i półziemianki.
- Uprawa Jęczmienia, prosa, zyta, pszenicy, grochu.
- Rozwój metalurgi
- Fragmenty warsztatu odlewniczego.
- Piece do wytopu wapnia
Luzin
- Łodzie- dlubanki
- Bursztyniarstwo.
Kultura Grobów kloszowych
- Obecna już w Kulturze Łużyckiej.
- Ceramika taka sama jak w Pomorskiej powierzchnia chropowata, zdobiona listwami plastycznymi lub w ogóle
- Rozwinięta metalurgia żelaza.
- Brak osad tej kultury co może świadczyć o jej nie trwałości. Została zastąpiona przez kulturę za rubienicką.Trwała od halsztacki D do latenski.
CELTOWIE!!!!!
Pierwotne siedziby nad renem i dunajem. Pierwsze wzmianki o nich w Herodocie. Oprócz marsyli skolonizowali Hiszpanie i utworzyli lud celto-iberów. Dotrali do Brytani.
400 r. p.n.e.- Ekspansja Celtow na wschód i połódnie. Opanowują nizinę nadpadańską
387 r. p.n.e.- Zdobycie rzymu.
192- Wyprawa Celtów z nadpanani.
Wschód
Celtowie opanowywują tereny czech, słowacji i kotliny karpackiej. Dotrali do Morza Czarnego utworzyli celto- scytów.
279 r. p.n.e.- Najazd celtów na macedonię i grecję.
278 r. p.n.e.- Celtowie Przekraczają Hellespot i w azji mniejszej tworza państewko Galantów. Przed ich ekspansją panuje u nich zachodniohalsztacki krąg kulturowy ( dunaj).
Północne peryferia.
wczesnolateński V w. p.n.e.
IV w. p.n.e. - Waldalgesheim ( środkowa nadrenia).
- Grób książecy liczne złote ozdoby
- Styl ten powszechny przed podbojami w okresie osadnictwa.
- Zanik w prawidłowym stylu lateńskim
- Francja, szwajcaria, niemcy, austria, czechy, słowacja
Lateński
- Płaskie szkieletowe cmentarzyska duże zróżnicowanie, groby wojowników broń itd. Obusieczne miecze, kobiety z ozdobami.
- Groby te w La tene B i C1.
- Nie występują równimiernie, głównie na żyznych glebach na wschodzie
1) Czechy
2) Węgry
3) Morawy
4) Słowacja
- Pojawiają się zapinki.
Lateński A i B
Z nóżka odgiętą do tyłu nie dochodzącą do kabłąka. Środkowo lateńskie: z nóżką przyczepioną do kabłąka. Późno latenskie: Ramowata pochewka powstała przez całkowite zlanie się odgiętej nóżki.
III w. p.n.e. rozkwit stylu plastycznego
- Bogate zdobienia
okres latyński C
Groby ciałopalne
Broń i inne przedmioty pogiete calowo rytualnie.
Okres Latyński C2 i D
- Brak cmentarzysk Celtyckich.
- Wiąże się to zapewne z nową nie uchwytna kultura grzebalną.
Osady:
- Grody kilkaset hektarów
- Otoczone potężnymi wałami, konstrukcja drewniano- ziemna lub drewniano-kamienna tzw. „murus gallicus”.
- Ludność trudziła się rzemiosłem i handlem.
- Charakter miejski tzw. „oppida”- określenie Cezara
- technika żelazne rodlice i kraje polożne, uprawiali cięższe grunty.
- Sierpy półkoski
- Obróbka: żelaza, brązu, złota.
- kopalnictwo.
- III w. p.n.e. zaczeli bić własną monetę.Złota podobna do greckieji srebrną też.
- I w. p.n.e. - orginale celtyckie motywy.
Dobrze rozwinięte społeczeństwo znajdujące się na progu klasowości
- Zachód wykształcenie się kapłanów-druidów ustne przekazywanie histori.
- Określona religia
- Świątynie z kamienia.
KULTURA CELTYCKA W POLSCE
Śląsk Środkowy
IV w. p.n.e.
- Cmentarzyska szkieletowe na żyznych glebach.
- Groby ciałopalne
- Kamienne rzeźby powiązania z pirenejami. Rzeźby dzików, niedźwiedzi „panna z rybą”.
- Ceramika toczona na kole z domieszką grafitu.
Górny Śląsk
IV w. p.n.e.
Fazy B i C1
- Pochówki szkieletowe i ciałopalne.
- Największy rozkwit C2.
Osada - Nowa Cerkiew
- 20 Niewielkich półziemiankowych domów
- Piec garncarski
- Ceramika charakterystyczna dla kultury przeworskiej, paciorki, bransolety z sapropelitu.
Okolice krakowa ( od raby aż po Nidę).
- Groby ciałopalne
- Okres C1
- Przybyła z moraw. Objeła tereny słabo zasiedlone przez ludnosć kultury pomorskiej.
- Materiały z osad C2 i D „ Grupa Tyniecka” lub grupa celto-przeworska. Mamy dla tego okresu dwie fazy C2 i D1.
- Toczona lateńska ceramika siwa i grafitowa oraz ręcznie lepiona o formach charakterystycznych dla kultury przeworskiej
Faza młodsza.
- Ręcznie lepiona ceramika
- Struktura gospodarcza i społeczna jak u celtów.
- Brak grobów zwyczaje jak u celtów z młodszych faz lateńskich. Istnienie Kultury Celtyckiej.
- san
- Kujawy
Odnajdujemy monety świadczy to o dobrym poziomie stosunków gospodarczych na innych obszarach jedynie pojedyńcze importy. Ponowne pojawienie się tej kultury wiąże się z okresem C1 i końcem Kultury pomorskiej
- Ozdoby fibule, bransolety, naszyjniki
Zmienia się to w młodszym okresie przedrzymskim kiedy to w wyniku oddziaływan powstają kultury:
- Przeworska i oksywska
Celtowie kontrolowali handel bursztynem.
PRZEMIANY KULTUROWE W EUROPIE ŚRODKOWEJ I PÓŁNOCNEJ W II-I w .p.n.e.
II w. p.n.e.- Rzym zdobywa dominajcę.
Następuje migracja i wędrówka ludów. Powstaje kultura Poienesti- Łukaszewska powiązana z kulturą Jastfor. Okres wędrówek Germanów oraz ekspansji rzymu to okres bujnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego wśród celtów. Zmiany archeologiczne w innych kulturach nastąpił proces „lateizacji”. Okres ten nazywamy późnolateńskim, młodszym przed rzymskim lub fazą A okresu przedrzymskiego.
Podział okresu rzymskiego
A1= La tene C2
A2= La tene D1
A3= La tene D2 i pozostałem kultury prowincjonalno rzymskie.
Proces lateizacji doprowadził do powstania kultury przeworskiej i oksywskiej.
KULTURY ARCHEOLOGICZNE MŁODSZEGO OKRESU PRZEDRZYMSKIEGO NA ZIEMIACH POLSKICH.
Kultura Przeworska lub Grobów Jamowych.
Wytworzona na początku mlodszego okresu przedrzymskiego na ziemiach polskich z wyjątkiem północy ( Cmentarzysko Goć obok przeworska). Wytworzona na bazie kultury przeworskiej i grobów kloszowych oraz wpływów lateńskich. W młodszym okresie przed rzymskim występowała na terenie:
- Wielkopolski
- Kujaw
- Mazowasz
- Podlasia
- Dolnego Śląska
- Małopolski. latenskiej
W tym samym czasie na lessach krakowsko- miechowskich grupa tyniecka.
Groby:
Obrządek ciałopalny. Groby popielnicowe i liczniejsze jamowe. Dary dla zmarłego palone razem z nim. Broń zniszczona, łamana. Groby popielnicowe wysępują w późnej fazie młodszego okresu przedrzymskiego. Jednak są one bogato wyposażone w porównaniu do jamowych. Do grobów wkładano ceramikę, przedmioty metalowe, części stroju, narzędzia i uzbrojenie.
Zapinki
Młodszy okres przedrzymski fibule o konstrukcji środkowo. Później fibule o schemacie późnolateńskim. W grobach męskich odnajdujemy jedną zapinkę, a w kobiecym 2 i klamry do spinania pasa, koliste sprzączki, szpile i bransolety. Miecze jedno i obusieczne, groty włóczni i oszczepów. Noże proste, nożyce, igły, młotki, obcęgi tłoczki.
Osady:
- domy naziemne słupowe i półziemianki. Podstawą gospodarki rolnictwo, chów bydła. Produkcja żelaza, prymitywne piece hutnicze tzw. „dymarki”.
- Wymiana handlowa.
- W młodszym okresie przedrzymskim na terenie polski brązowe naczynia kotły, wiadra i dzbany.
- Kujawy najbujniejszy rozwoj kultury przeworskiej
- Pochówki zwierzęce, nieznana religia.
- Późna faza młodszego okresu przedrzymskiego rozrzedenie osad.
Kultura oksywska.
Nazwa od cmentarzyska w oksywie niedaleko gdyni. Obejmowała pomorze nadwiślańskie w młodszym okresie przedrzymskim. Silnie spokrewniona z kulturą przeworską. Identyczne zwyczaje pogrzebowe- oksywska nieco mniej ceramiki, brak pochówków szkieletowych. Rozwinięta metalurgia żelaza. Miecze jednosieczne, groty oszczepów zaopatrzone w zadziory. Posługiwali się dobrym żelazem. Rozmaite formy zapinek i duża rozmaitość typów klamr do pasa. Ceramika- naczynia wazowate, zdobione ornamentem metopowym. Groby w dolnej wiśle zawierają dużo metalowych przedmiotów zwłaszcza broni. Odnajdujemy celtyckie i rzymskie naczynia brązowe.
- Nacmentarzu w Rządzu ślady zróżnicowania społecznego.
Kultura Jastforska
Pomorze zachodnie cmentarzyska w Długem i lubieszowie.
- Brak broni i narzędzi, dużo ozdub z brązu, naszyjniki, zapinki i szpile.
- Groby popielnicowe oraz jamowe. W białej kurhany z konstrukcji kamiennej.
- Na pomorzu zachodnim nasilenie kultury oksywskiej.
- Równolegle rozwija się grupa gubińska: Nysa Łużycka
- Cmentarzysko luboszyce.
- Ceramika podobna do przeworskiej
- Groby popielnicowe przykryte odwróconą misą brak jakich kolwiek narzędzi i broni.
- Obie kultury pochodza z młodszego i środkowego okresu przedrzymskiego, lecz różnią się od siebie diametralnie.
I poł Iw. p.n.e.- Zanik kultury Gubińskiej
- W I w. p.n.e.- Zanik Kultury prawdopodobnie związane jest to z ruchami migracyjnymi. Doprowadziło to do zaniku kultury Celtyckiej w związku z naciskiem germanów.
Kultura Kurhanów zachodniobałtyjskich
- Uboga w źródła i konserwatywna
- Kryzys osadniczy.
Rozdział 7
OKRES WPŁYWÓW KULTURY PROWINCJONALNO- RZYMSKIEJ.
W wyniku militarnych podbojów europy zachodniej i środkowej doszlo do całkowitej zmiany społeczno- gospodarczej i do wytworzenia się kultury prowincjonalno rzymskiej z silnymi tradycjami poprzednich kultur. Na granicy nad renem górnym i środkowym dunajem germanie wypierają celtów. Na nizinie węgierskiej Jazygowie. Dakowie w dolnym dunaju. Powstaje łańcuch państw barbarzyńskich okalających Imperium rzymskie tzw „ Państwa klienckie” i państwo Marboda ( władca Markomanów) 9 r. n.e.- 19 r. n.e. Panowanie wespazjana i dominicjana opanowanie terenów miedzy renem a gornym dunajem - tzw. Ager Decumates.
101- 106 r- Podbój tracji.
II w. i poczatek III wielka intensyfikacja oddziaływan kultury rzymskiej. Wojny markomańskie za panowania Marka Aureliusza.
Lata 30 III w permanentne najazdy barbarzynców słabnięcie imperium koniec III w. Dioklecjan stabilizuje sytuacje, która idzie w parze z barbaryzacją kraju.
370 r. - Niedawna próba podboju Kwadów przez Waleriana
IV w.- Powstaje państwo gotów
375- zniszczenie Gotów przez hunów początek wielkiej wędrówki ludów.
PODSTWY CHRONOLOGI OKRESU RZYMSKIEGO.
Długa chronologia- Okres dostania się danego przedmiotu na terytorium Barbaricum po jego wytworzeniu. Możliwe, że jest błędna dla tego okresu.
datowanie za pomocą monet możliwe w ograniczonym stopniu i zakresie przy uwzględnieniu całego kompleksu czynników, które wpływały na ich obieg.
Okres Rzymski
- Wczesnorzymski
- Późnorzymski
- Faza A przedrzymski
- faza B1 0 n.e.- 70 - 80 n.e.
- faza B2 70/ 80- połowa II w n.e.
- faza C1 Od połowy II w. n.e.- połowa III w. n.e.
- faza C2 połowa III w. n.e.- początek IV w. n.e.
- pod okres D IV w. - początek V w.
Kultury Archeologiczne.
Prawobrzeże dorzecze renu i Wezery zajęty przez plemiona germańskie wytworzyl odrębną jednostkę kulturową. Wybrzeże Morza północnego opanowane w okresie wczesnorzymskim przez Fryzów i Chauków, a w okresie późnorzymskim- Sasom. Obok cmentarzysk cialoplanych występuja tzw terpy i wurty, czyli sztuczne pagorki wśród nisko położonych podmokłych terenów nadmorskich. Powstały na skutek długotrwałego narastania kolejnych warst osadniczych.
Dorzecze Łaby - Swebowie.
- Ceramika o motywach meandra wykonanego za pomoca radełka
- popielnicowe cmentarzyska szczątki kobiet.
Łużyce, branderburgia i Saksonia a także ziemię lubuska i skrawek dolnego śląska grupa lubusko- łużycka lub kultura luboszycka.
- Pokrewieństwo z przeworską i kręgami nadłabskimi.
Obszar czech powiązania z obszarem dolnej i środkowej łaby.
- W fazie B1 adoptuje wplywy kultury prowincjonalno rzymskiej
- Jego styl promieniuje ku północy.
Północna śłowacja kultura puchowska
Plemiona sarmackie w węgrzech cmentarze. Kultura związania z panowanie i istnieniem państwa atylli.
W północnej części dniepru i połódniowej górnego dorzecza wykształciły się szereg grup kulturowych tzw. „ późnozarubienickie” lub kultury typu kijowskiego. Różnią się od innych kultur okresu rzymskiego.
Kultury:
Ceramiki sztrychowej- Górne dorzecze Niemna
Dnieprowsko- dziwieńska- W górnym dorzeczu łaby
Twórcami tych kultur mogli być przodkowie słowian, lecz zapewne są pochodzenia bałtyjskiego.
Kutrura zachodniobałtyjska- północno- wschodnia polska
ZIEMIE POLSKE W OKRESIE WPŁYWÓW RZYMSKICH.
Kultura Przeworska
Kultura ta rozwija się w okresie wczesnorzymskim, zajmuje tereny słabo zaludnione w połódniowej polsce. Proces ten nasila się w okresie późnym. Kultura przeworksa rozwija się na dawnych terenach celtyckich. Tworzy ona spoistą całość więc trudno w niej wyróźnić poszczególne grupy. Jedyne odmienność na wschodzie w okresie wczesnorzymskim. Powstaje tam kultura wielobarska. Jej spoistość wynika również z takiej samej kultury duchowej, społecznej i gospodarczej.
Ceramika w wczesnorzymskimi początkach późnorzymskiego.
- Lepiona w ręku
- Duże zróźnicowanie form i ornamentyki- typowy meander.
- Starannie wykonywane naczynia o gładkich czarnych powierzchniach na osadach ceramika „kuchenna” Chropowata powierzchnia.
- W okresie późno rzymskim Ceramika robiona na kole tzw. Ceramika siwa. Okolice krakowa wielki ośrodek tej ceramiki wyroby z żelaza wielka obfitość. Ośrodek górniczo hutniczy w górach świętokrzyskich
- Wysokowartościowa ruda o małej zawartości fosforu.
- Ostrowiec szalowane drewnem szyby i chodniki z okresu rzymskiego.
- Produkcja hutnicza odbywała się w okresie późnorzymskim.
- Okolice pruszkowa i błoni także produkcja
-> Wysoko fosforowe rudy bagienne.
- Młodszy okres przedrzymski i wczesny okres rzymski.
- Śląsk opolski mały ośrodek hutniczny
Cmentarzyska:
Bogato wysposażone
- Narzędzia codziennego uzytku: noże, nożyce, krzesiwa, szydla i igły.
- Broń: włócznia, groty z zadziorami- napisy runiczne, miecze obusieczne
- Części stroju: Zapinki, fibule silnie profilowane (B1) i oczkowane (B2)młodsze formy fibul oczkowane i tzw trąbkowe i formy pochodne od fibul. C1 fibule z wysoką pochewską, podwiniętą nóżką, różne typy zapinek u mężczyzn i kobiet- dla kobiet robione z brązu.
- Brak ozdób spełniających funkcję utylitarne z wyjątkiem paciorków. W okresie wczesnorzymskim C1 obrządek ciałopalny występowały obok siebie groby jamowe i popielnicowe oraz tzw. Popielnicowe czyste
- Pochówki wyposażone w ceramikę i przewdmioty metalowe palone na stosie i celowo giete.
- Groby szkieletowe rzadkie i tylko na terenach celtyckich i groby książęce.
Mazowsze Przeworska
- Konstrukcje kamienne w postaci kręgów i bruków. Typowe dla grupy nidzickiej w okresie wczesnorzymskim, ale spotykamy je także w okolicach ostrołeki pomiedzy dolnym bugiem, a wsiła i w dorzeczu bzury.
- Najpopularniejsze nieoznaczone groby płaskie.
- W młodszej fazie okresu późno rzymskiego zanik pochówku popielnicowego.
- Groby ciałopalne bez popielnicowe
- Na ogół o płytkich, lecz często obszernych jamach. Przyczym część jego szczątkow rozproszona.
- Koniec okresu cmentarzyska dobrodzieńskie.
Domy:
- Półziemianki 3x 5 m ze slupami podtrzymującymi konstrukcję dachu. Domy naziemne słupowe o małych rozmiarach.
V w. - Kontakty z państwem hunów
Kultura Wielobarska ( Cmentarz w wielobarsku niedaleko Elbląga).
Obszar kultury oksywskiej. Poważne zmiany dotyczą one przedewszytskim obrządku pogrzebowego i zwyczaju uposażania zmarłych. Cmentarzyska birytualne, groby ciałopalne i szkieletowe- Brak broni i narzędzi, duża ilość stroju i ozdób: Bransolety, wisiorki i paciorki. Pomato kultura wielobarska znacznie różnila się od przeworskiej. Zmiany te przypisuje się gotom. Zajmuje ona pomorze zachodu i północno zachodnią wiielkopolskę. Powstaje grupa birytualnych cmentarzysk na wyżynie Kaszubskiej.
Faza B2
Rozkwit wytwórczości ozdób wykonywanych na tym terenie w przeciwieństwie do obszaru kultury przeworskiej. Z brązu czasem złota i srebra.
- Bransolety z zakończeniami w postaci stylizowanej głowy węża
- esowate klamerki do spinnania naszyjnikow oraz kloiste i gruszkowate wsisiorki często złote lub srebrne.
- Ceramika duże dwuuszne naczynia zdobione ornamentem na przemian gładzonych i chropowatych trójkątów.
W fazie B2 ekspansja kultury wielobarskiej. Poczatkowa faza okresu późnorzymskiego najwięszksza ekspansja. Młodsz faza okresu późnorzymskiego ostateczna stabilizacja związków kulturowych. Poczatek III w cmentarzyska kultury wielobarskiej zostają porzucone. Kultura Wielobarska zaczyna sięgać na zachód i wniosła duży wpływ w ukształtowanie się kultury czerniachowskiej. Te zmiany i przesunięcia wiążą się z migracją plemion górskich.
Groby:
- Szkieletowo- ciałopalne kobiety i dzieci szczątków mężczyzn nie znaleziono
- Północne Mazowsze, podlasie występuja kurhany z nasypami kamiennymi
Ceramika
- Szeroko otworowe naczynia misowate charakterystyczne dla dorzecza łaby, a częściowo też dla czechosłowacji i niektórych rejonów skandynawi.
- Ceramika na kole - sporadycznie
- Ozdoby zupełnie inne niż w kulturze przeworskiej.
Zanik tej kultury I poł Vw. n.e.
Kultura zachodnio Bałtyjska
II połowa I w. n.e.- Tereny miedzy Pasłęką i Niemnem oddziaływanie kultury prowincjonalnej. W proównianiu do jednolitej kultury przeworskiej i wielobarskiej tutaj istnieje wiele grup różniących się obrządkiem grzebalnym.
Pojezierze mazurskie tzw. Grupa Mazurska
- płaskie cmentarzyska ciałopalne
- rozpada się na 2 częśco
-> Południowo- zachodnią
-> północno- wschodnią- lud sudinai.
Grupa ta formuje się w późnym okresie mlodszego okresu późnorzymskiego (A3). Tereny miedzy mazurami a suwalszczyzną zajmuja groby płaskie i ciałopalne. Suwalszczyzna i górne dorzecze czarnej Hanczy. Kolejna grupa lokalna uformowana na przełomie wczesno i późnorzymskim.
- Płaskie groby szkieletowie=> kamienne kurhany silne powiązanie z wschodnio bałtyjskimi i kulturą sambijsko-natangijską.
Kultura sambijsko- natangijska ( częściowo na terenach polski)
Wydziela się lokalna grupa nadrawsla w górnym dorzeczu Pregoły.
- Płaskie cmentarzyska z grobami ciałopalnymi i szkieletowymi, pochówkami w drewnianych trumnach drążonych w kłodach.
W grobach broń, narzędzia.
W okresie późnorzymskim odnajdujemy monety w grobach.
Sambia-> bursztyn ludność bogata.
Kultura zachodnich bałtów.
- Wysoki poziom, odznacza się dużą oryginalnością. Największy rozwój przypada na okres późnorzymski.
- Ozdoby z mosiądzu, srebra => sprowadzone z rzymu.
- Kontakty ze Skandynawią
Kultura Bałtyjska
-Żelazna broń i narzędzia
- Tulejkowate siekierki, dłuta, strugi, sierpy, pół koski, kosery.
- Szczątki radła
- Uzbrojenie „Umba” tarcza kształt broni podobieństwo do innych obszarów.
- W grobach rzadko miecze
- Toporki występują licznie.
- Konia chowano obok człowieka.
Rozwój rolnictwa- Proso, jęczmień, pszenica, strączkowe
Występują grody- Wędrówka ludów nie miała na nie żadnego wpływu.
Pomorze Zachodnie.
Nie bardzo wiemy jakie stosunki kulturowe panują na Pomorzu zachodnim w okresie rzymskim. We wczesno rzymskim kultura wielbarska.
Grupa Gustowska
Od dolnej Parsęty po zatokę szczecińską, a także aż po wyspę Rugię. Pośrednia miedzy wielbarską i Bałtyjska nawiązania do jastforskiej.
- Brak w Grobach broni i większości narzędzi.
- Cmentarzyska birytualne, pochówki szkieletowe
- Występują groby książęce typy Lubieszowo- Bogato zdobione, napływają z Rzymu => z Faz B1 i B2 Zapewne istniał tam jakiś organ władzy. Pozostawała w ścisłych kontaktach z państwem Markomańskim.
Grupa Lubuska
Połódnie pomorza Zachodniego
- Pochówki ciałopalne, popielnicowe w grobach ceramika i broń. Formy nawiązują do kultur Nadbałkańskich.
- W fazie B2 nasilenie wpływów kultury przeworskiej.
Grupa Debczyńska
- Od słupska po zatokę szczecińską
- Niewielkie cmentarze i Groby szkieletowie
- Groby Książęce=> importy rzymskie inne niż te w lubieszowie
Osady
- Kultura materialna jak w nadbałtyjskich ( szerokootworowe naczynia ręcznie lepione o kształcie misowatym). Rozwijała się we wczesnym okresie wędrówek ludów.
INNNE KULTURY
Grupa lubusko- łużycka lub luboszycka
- Faza B2 młodsze stadium
- Groby jamowe w nich broń
- Cmentarszyska Fazy B2/C1 tylko pochówki kobiet i dzieci
- Cmentarszyko warstwowe C2/C3
Kultura puchowska
Połódniowa Małopolska, karpaty
- Mało cmentarzysk nawiązania do kultury celtyckiej
Zagadkowe jest istnienie na ziemiach polskich kultury czernichowskiej i zarubienickiej.
STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE W MŁODSZYM OKRESIE PRZEDRZYMSKIM I W OKRESIE WPŁYWÓW RZYMSKICH.
Uprawa roli:
- Pszenica
- Owies (nowość)
- Groch
- Bób
- Len
- Konopia
- Wyka
- Lnicznik siewny
- Tatarka
W związku z tym upada teza Henryka Łowmiańskiego o tym, iż proso jest zbożem charakterystycznym dla gospodarki wypaleniskowej. Już wtedy pojawia się jęczmień.
Narzędzia
- Sierpy tzw. Półkoski
- Modlice łopatkwoe
- Żarno rotacyje, wynalazek celtycki poczatek okresu rzymskiego wytwórnia w strzelcach
- Panowała stała uprawa ziem za pomocą narzędzi ornych- związana z systemem przemienno- odłogowym.
- Możliwa również gospodarka gospodarka przeżutowo - wypaleniskowa.
- Na terenie dani, czy skandynawi istniały wały ograniczające pola uprawne. W polsce brak takich podziałów.
- gronowo pod kurhanami kultury wielbarskiej odkryto ślady okrki wielkokierunkowej wykonywanej za pomocą radła płazowego.
- Okres późno rzymski postęp w gospodarce rolnej
-> Rodlica i Kroje płużne.
- Późno rzymski nowy rodzaj sierpów. Sierpy- równoważne
- Intensyfikacja produkcji rolnej w tym okresie
- Kultura przeworska zwiększenie zaludnienia.
- W gospodarce narzędzia okute żelazem.
Hodowla:
- Bydło rogate
- świnie
- Koń.
Zachodnio bałtyjska i grupa tyniecka przewaga hodowli kóz i owiec.
Wytwórczość rękodzielnicza.
- Rozwijała się na potrzeby domu, ale istnieli też specjaliści
- Obróbka metali
- Ceramika tworzona na kole.
- Metalurgia żelazna ( góry świętokrzyskie, śląsk opolski, ośrodek pod warszawki.
- Istniały małe warsztaty kowalskie.
- Przedmioty z brązu wykonywane za pomocą kucia.
- Ozdoby z kamieni szlachetnych wykonywane metodą:
> Granulacji.
> Filigran.
> Inkrustacja.
Istniały warsztaty, z których każdy z nich miał charakterystyczny cechy własne.
W okresie późnorzymskim pojawia się bednarstwo.
- Okres późno rzymski moneta przybiera role kruszcza wymiennego pieniądza.
- Pierwsze monety na zimiach polskich III- I w. p.n.e.
Społeczenstwo.
Struktura
- Wolni pełnoprawni członkowie plemienia żyjacy w grupie rodowej, która miała ważny wpływ dla życia ogółu.
- w okresie późnorzymskim początek więzi terytorialnych
- Ludzie półwolni
- Niewolnicy.
Ustroj
- Spośród plemienia wyłoniła się wartswa możnych, która zaczęła obierać ważne stanowiska plemienne.
- Zgromadzenie plemienne.
- Zaczeli się pojawiać książeta z silną władzą.
- Każdy dorosly mężczyzna miał obowiązek słuzby wojskowej i był zołnierzem z czasem zaczęłą się wytwarzac pół zawodowa lub zawodowa drużyna. Z takim postępem sytuacji coraz większe różnicowanie się społeczne.
Cmentarzyska:
Zróżnicowanie grobów, ale nie wielkie. Okres rzymski pojawiaja się groby książęce- bogate pochówki, w okresie wczesnorzymskim tzw groby typu lubieszowo.
- Groby szkieletowe przykrywane kurhanami
- Brak uzbrojenia
- Dużo importowanych towarów z terenów imperium rzymskiego, naczyn itd.
- Okres późno rzymski coraz rzadsze mają charakter lokalny
- V w. książece o cehch hunskich ( Jakruszowice, Jędrychowice).
Rozdział 8
Wędrówka Ludów
V i VI w nowa sytuacja na terenach pogranicznych imperium rzymskiego. Powstają królestwa germanskie w VI w. ważna rolę odgrywało państwo teodoryka wielkiego w środkowej itali i państwo merowingów.
Kotlina karpacka i Panonia - Longobardowie
wschodnia częśc Kotliny Karpackiej- Gepidowie
VI w dolny dunaj słowianie: Antowie i Sklawionie
567- Państwo Gepidów upada pod naciskiej longobardów
Okres miedzy połową V a VII- wiekiem nazwyamy okresem wędrówek ludów.
Charakterystyczna kulturą dla tych ludów jest kultura merowińska.
- Cmentarzyska szkieletowe tzw rzędowe, specyficznie wyposażone ( Na wschód od łaby i Sali na terenie czech i moraw).
Dla późnego okresu wędrówek ludów charakterystyczny jest styl zdobnictwa zwierzęcego. Wytworzył się około V w pod wpływem impulsów późnorzymskich i rozwijał się do VIII w. Ma trzy fazy ( I, II, III) coraz więszka tendencja do stylizacji. Istniala również na terytoriach skandynawskich i bałtyjskich.
- Zapinki - zdobione, odlewane, półkoliste lub prostokotna główka.
Okres wędrówki ludów powoduje regresje gospodarczą i kulturalną.
Kultura Słowaina VII w. słabo poznana. Mało powiązań z okresem Wędrówek ludów bardziej nawiązuje do okresu rzymskiego.
Reprezentuja ja ubogo wyposażone cmentarzyska ciałopalne z popielnicami w postaci ręcznie robionych esowatych niezdobionych garnków typu praskiego. Osada w Breźnie.
Kultura typy Praskiego : Zachodnia Ukraina, natomiast dolny i środkowy dniest dominajca pieńskowskiej powiązanej z Antonami.
Praska- Sklawiowie
- Kultura słowiańska ma odmienny charakter na ziemiach polskich
- Inna ceramika
- Budownictwo nieregularne jamy.
- Zero grobów
Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich
Obszar połodniowej i środkowej polski mało wpływów kultury wędrówki ludów odnaleziono tylko 3 groby powiązane z ta kulturą.
Liczniej na pomorzu
- Groby
- skarby
- Powiązania ze skandynawią brakeaty- wyobrażenia magiczne pismo runowe. Na pomorzu w V w dośc duze zaludnienie jak na tamte czasy i spadek ludności
Kultura zachodnio bałtyjska
- Pełna ciagłosć, jako jedyna.
Pojezierze Mazurskie VI- VII w grupa kultutrowa:
- Płaskie groby ciałopalne.
- Bogate wyposażenie
- Fibule
Oprócz wpływów lokalnych również dalekosiężne ( nadczarnomorskie).
Większośc ziem polskich w tym okrsie przeżywa kryzys kulturowy osadniczy i gospodarczy.
- Brak produkcji wysoko rozwiniętej technicznie ceramiki wykonywanej na kole oraz upadek świętokrzyskiego ośrodka produkcji i wydobycia żelaza.
- Okres wędrówki ludów = okres późnorzymski.
- Brak grobów z tego okresu
Materiały wczesnosłowiańskie z małopolski nawiązują do kultury praskiej budownictwo i ceramika też. Po okresie wędrówek ludów na pomorzu nastepuje od razu kultura wczesno słowiańska.