1

Uniwersytet Opolski

Wydział Historyczno –Pedagogiczny

Opracowania na

Kolokwium końcowe z Prahistorii Ziem Polskich

Opole 2012

2

1. Źródła

archeologiczne

–

każdy

materialny

ślad

działalności

człowieka

w przeszłości. Obejmuje wytwory ręki ludzkiej ( artefakty ) oraz ślady wpływu człowieka na

środowisko naturalne ( ekofakty ) oraz szczątki ludzi.

Źródła archeologiczne można podzielić na:

a) Ruchome- wszelkie wytwory pracy ludzkiej znaleziono grupowo lub pojedynczo. Są to:

przedmioty będące narzędziem pracy, sprzęt gospodarstwa domowego, szczątki pożywienia,

broń, części i ozdoby strojów, środki komunikacji lub przedmioty kultu.

b) Nieruchome – główne ślady zamieszkania i pochówku. Obiekty można podzielić na osadnicze

i grobowe:

- osadnicze: ślady konstrukcji mieszkalnych ( budowle ziemiankowe, półziemiankowe, ślady

chat naziemnych, fundamenty murów kamiennych lub ceglanych) oraz inne obiekty związane

z zamieszkaniem i gospodarowaniem ( ognisko, piece, jamy zasobowe, spichlerze, jamy

odpadkowe), a także fortyfikacje ( wały ziemne, mury, palisady, fosy), lub komunikacją (

drogi, ulice, mosty, groble). Obiekty mogą występować pojedynczo lub występować tworzyć

zgrupowania (obozowiska, osady)

- grobowe: (pochówki wziemne w jamach grobowych, które mogą być przykryte kurhanem.

Groby mogą posiadać obstawy lub inne konstrukcje kamienne, podziemne lub naziemne.

Wyróżniamy: groby szkieletowe i ciałopalne.

2. Kultura żywa: sfery kultury, które ślady materialne nie zachowały się, zostały zniszczone,

lub są nieznane lub niezbadane.

3. Kultura martwa: sfery kultury, które są odkrywane przez archeologów.

4. Archeologia ewolucjonistyczna: kierunek badawczy w archeologii. Opierała się na teorii, że

formy kultury i organizacji społeczeństw prehistorycznych można odnaleźć u prymitywnych

ludów współczesnych, które uplasowały się na niskim poziomie rozwoju cywilizacyjnego.

W rezultacie uznawano te ludy za skamieniałe.

5. Archeologia kulturowo – dyfuzjonistyczna: kierunek badawczy w archeologii, który

dostrzegał zróżnicowanie kultury ludzkiej w czasie i przestrzeni. Jednostki przewodnie

zdefiniowane przez zabytki ( kultury archelogiczne). Zmiany zasięgu jednostek w czasie

i przestrzenie interpretowano jako efekt prehistorycznych migracji.

6. Archeologia procesualna: orientacja badawcza we współczesnej archeologii. Celem było

dążenie do rekonstrukcji funkcjonowania społeczności prehistorycznych. Aktywna i twórcza

w latach 60, 70 i 80 XX w.

7. Archeologia kontekstualna: kierunek badawczy w archeologii promowany przez Iana

Hoddera. Zwrócił on uwagę na to, że prawidłowości formułowane przez archeologię

3

procesualną mają charakter zbyt generalny, często wręcz banalny np. stwierdzenie (liczba

chat w osadzie jest proporcjonalna do liczby mieszkańców osady). Następnym ważnym

założeniem było zwrócenie uwagi na rolę systemów symbolicznych w generacji zachowań

ludzkich, związanych związanych z wieloma dziedzinami życia codziennego.

8. Metoda wykopaliskowa: wydobycie zabytków z ziemi, poznanie ich relacji, kontekstu.

9. Metoda geofizyczna: opierają się na pomiarach różnic w oporze elektrycznym, jaki stawia

nienaruszona warstwa ziemi w porównaniu z ziemią poruszoną przez człowieka i śladami

wznoszonych konstrukcji. Metoda polega także na pomiarze anomalii pola magnetycznego

wywołanych istnieniem obiektów utworzonych z wypalonej gliny lub śladów obróbki

i wytopu żelaza.

10. Chronologia względna : ustalenie następstwa czasowego poszczególnych reliktów dawnego

osadnictwa.

11. Metoda stratygraficzna : opiera się na zasadzie, że warstwy niżej położone są starsze od

warstw pokrywających lub przecinających wyższe. Następstwa warstw w pionie (stratygrafii

wertykalnej) oraz wzajemne przecinanie się obiektów konstruowanych na tym samym

poziomie gruntu np. jam (stratygrafia horyzontalna).

12. Metoda kartograficzna : badanie zasięgu przestrzennego określonych wytworów, które

ulegają w czasie oraz mogą być podstawą wydzielania różnowiekowych, wykluczających się

wzajemnie stref. Polega ona na obserwacji zasięgu sfer kulturowych.

13. Metoda fluorowa i kolagenowa : określanie wieku kości na podstawie procesu mineralizacji.

14. Chronologia

bezwzględna : określanie wieku kości w jednostkach czasu

( lata kalendarzowe ).

15. Metoda

importów : datowanie zabytków na podstawie współwystępowania

z obiektami datowanymi.

16. Metoda paleomagnetyczna : polega na datowaniu zmian pola magnetycznego.

17. Metoda tafrochronologiczna : wykorzystanie osadów wulkanicznych do synchronizacji.

18. Metoda radiowęglowa : polega na ustaleniu zawartości

14

C w stosunku do izotopów stałych

węgla (

12

C i

13

C) w materiale kopalnym.

19. Metoda argonowo – potasowa : ustalenie stosunku izotopu potasu

40

K do argonu

40

A

( do 3,5 mln lat wstecz)

20. Metoda termoluminescencyjna : badanie czasu jaki upłynął od momentu ostatniego

uwolnienia energii (poprzednie podgrzanie, naświetlanie)- kwarc, cyrkon

21. Metoda dentrochronologiczna : wymaga dobrze zakonserwowanych pni drzew, która poza

środowiskiem bagiennym i rzecznymi są stosunkowo rzadko zachowane w stanie kopalnym.

4

Ta metoda polega na obserwacji słojów przyrostu rocznego drzew, które zmieniają się

w zależności od wilgotności i temperatury w danym roku, a w szczególności w okresach

wiosennym i letnim. Słoje szersze – lata korzystniejsze dla danego gatunku drzew. Słoje

wąskie – lata mało korzystne.

22. Metoda pyłkowa : polega na tworzeniu profilów pyłkowych.

23. Typologia : klasyfikacja i porządkowanie śladów pozostawionych przez społeczeństwa.

Wiąże się z rozwojem przebiegającym od form prostszych do bardziej złożonych,

udoskonalonych.

24. Petroarcheologia : ( dziedzina mineralogii i petrologii). Badanie nad surowcami np. nad

rodzajem surowców kamiennych używanych do produkcji narzędzi, które dostarczają

informacji o ich pochodzeniu.

25. Traseologia : określanie funkcji wyrobów kamiennych , polegającymi na badaniu śladów

ludzi pozostawionych na tych wyrobach, różniących się w zależności od obrabianego

materiału, sposobu pracy i oprawy narzędzia.

26. Metoda eksperymentalna : to jedna z metod badawczych z dziedziny archeologii. Celem

jest stworzenie materiału porównawczego, pomocnego w interpretowaniu materiału

źródłowego pozyskanego w toku badań przeprowadzonych metodą wykopaliskową. Zajmuje

się badaniem technologii wymarłych cywilizacji próbując rekonstruować przedmioty i

rzemiosła rzemieślnicze.

27. Procesy postdepozycyjne: destrukcja istniejących pierwotnie układów na stanowisko

archeologicznym. Destrukcja zachodzi na skutek działalności człowieka.

28. Periodyzacja ( podział na okresy, podokresy)
a) Periodyzacja : sposób podziału dziejów ludzkości na okresy i podokresy.

Według surowców do produkcji narzędzi, sposób zdobywania pożywienia.

b) Podział:

Epoka kamienna

- paleolit (starszy)

*dolny (500tyś - 350-200tyś)

*środkowy (350-200tyś – 45-30tyś)

*górny (45-30tyś – 12tyś)

*schyłkowy (12tyś – 10 tyś)

- mezolit (środkowy) – (10000-5400)

- neolit (młodszy)

5

*starszy (5400-5000)

*młodszy (5000-4000)

*eneolit starszy (4000-3000)

*eneolit młodszy (3000-2000)

Epoka brązu

- wczesny (2500-ok.1900)

- starszy (ok.1900-1500)

- środkowy (1500-ok.1200)

- młodszy (ok.1200-1000)

- późny (1000-ok.800)

Epoka żelaza

- okres halsztacki – trwał od 2 połowy VIII do 400 p.n.e.

- okres przedrzymski (lateński) – datowany na 400 p.n.e. do początku I w. n.e.

- okres rzymski (wpływów rzymskich) – przypadał na czasy oddziaływań Cesarstwa

Rzymskiego na barbarzyńską Europę ( początek I w. n.e. do ok. 375 r. do końca

Imperium Rzymskiego)

- okres wędrówek ludów – najazd Hunów w końcu IV w. i trwał do pierwszych

dziesięcioleci 2 polowy VI lub końca VII w. Koniec – okres wędrówek ludów.

29. Antropogeneza (podział hominidów, uwzględniając: wysokość hominidy, pojemność

mózgoczaszki, umiejętności, narzędzia)

a) Antropogeneza : filogeneza człowieka, historia rodowa człowieka i człowiekowatych

b) Podział hominidów:

1: 4,4 mln-1,6 mln lat temu
(dalsze formy)

2: 4-3 mln -1,6 mln lat temu

3: 600-500 tyś – 350-200 tyś lat temu

5: 250-200 tyś - 40-30tyś lat temu (
Neandertalczyk)

6: 200 tyś Afryka
100 tyś Bliski Wschód
45-30 tyś Europa
40 tyś Polska

1. Australopitek: ramidus,

afarensis, africanus, robustus,
Boise(zw.zinjantropem)

2. Homo habilis
3. Homo erectus
4. Homo preneanderthalensis
5. Homo neandethalensis
6. Homo sapiens sapiens
7. Człowiek Współczesny

6

a. Autralopitek

Występowanie: A. afarensis pojawił się ok. 4,4 mln lat temu w Afryce. Od 3,3 – 1,6 mln

rozwijały się dalsze formy: africanus, robustus i boisei.

Odkrycia: 1974 r. – szkielet tzw. Lucy w Haderze (Etiopia)

Cechy budowy: wzrost poniżej 1m, znaczne owłosienie, wysunięta do przodu potężna

żuchwa, otwór potyliczny na spodzie czaszki. Krótkie nogi, potężne ręce

( umożliwiające precyzyjny uchwyt), mózgoczaszka o pojemności 500 cm

3

.

Tryb życia: brak danych na temat zdobywania pożywienia i spędzania czasu. Użytkowali

gotowe przedmioty jako narzędzi ( kości otoczaki, patyki)

b. Homo habilis

Występowanie: wyodrębnił się od australopiteka między 3 a 4 mln lat temu, a na ternie śr-

wsch Afryki- ok. 3-6 mln rozwijał się wraz z formami australopiteka.

Odkrycia: 1959 e. – szczątki z Olduvai ( Kenia Tanzania) z 1,7 mln. Znaleziska

w Koobi Fora w Kenii ( forma bardziej rozwinięta)

Cechy budowy: mózgoczaszka 750 cm

3

, mniej masywna żuchwa i słabiej zaznaczone łuki

nadczołowe niż u Australopiteka. Wzrost, (1,1 – 1,3 m). Rozwinięte zęby przednie ( rola

pożywienia mięsnego). Lepiej rozwinięty system naczyń krwionośnych zasilających mózg)

Tryb życia: intencjonalne wytwarzanie narzędzi kamiennych, narzędzia otoczakowe

i sferoidalne ( technika rdzeniowa), technika retuszowania odłupków ( zgrzebla, skrobacze,

grube drapacze). Intensywne korzystanie z pokarmu mięsnego (padlina), życie gromadzone w

obozowiskach. Konstruowanie ogrodzeń ( przeciwko drapieżnikom) i wiatrochronów.

c. Homo erectus

Występowanie: pojawił się ok. 1,8-1,7mln lat temu w śr-wsch Afryce. Przeniknięcie do

Europy – ok. 1 mln lat temu (Gibraltar, Półwysep Arabski). Ok. 700-600 tyś lat temu

sforsowanie Pirenejów i Alp

Odkrycia: Trinil na Jawie, Tell Uberdiya w Izraelu. Odkrycia w Andaluzji, jaskinia Vallonet

koło Nieci, Monte Poggido we Włoszech, Vertesszöllös na Węgrzech, Trzebnica koło

Wrocławia.

Cechy

budowy:

pojemność mózgoczaszki ok. 800cm

3

do

ponad

1000cm

3

.

Wzrost i szkielet zbliżone do człowieka współczesnego. Niskie czoło z wyraźnie

zaznaczonymi łukami nadczołowym. Masywne zęby.

Tryb życia: wytwarzanie narzędzi bifacjalnych ( dwustronnie obrabianych) – pięściaków.

Umiejętność rozniecania ognia ( ok. 700-400 tyś lat temu). Opuszczenie Afryki w kilku falach

migracyjnych ( stopniowo zastępowanie narzędzi otoczkowych przez mniejsze odłupkowe).

7

Przestrzenna organizacja obozowisk, umiejętność łowienia. W Europie Płd-Zach dominacja

narzędzi pięściakowych, a w Europie Śr-Wsch – narzędzi odłupkowych.

d. Homo sapiens neaderthalensis

Występowanie: wyodrębnił się z formy przejściowej Homo preneanderthalensis ok. 350-200

tyś lat temu w Europie. Rozpowszechnił się w Zach. Azji i na Bliskim Wschodzie. W Polsce

odkryto tylko ślady narzędzi i osadnictwa ( Racibórz, Piekary-220-180 tyś lat temu).

Odkrycia: Biache-Saint Toast, La Chaise, La Ferrassie, Combe-Grenal, La Moustier, La

Ruina, Hortus (Francja), Ehirngsdorf, Neandertal (Niemcy), Shanidar (Irak).

Cechy budowy: pojemność mózgoczaszki do 1500 cm

3

, masywna twarz, żuchwa ze słabo

wyrażonym podbródkiem, dobrze zaznaczone łuki nadczołowe, szerokie otwory nosowe,

budowa ciała jak sapiens Eskimosów (przystosowane do zimna).

Tryb życia: zastosowanie techniki lewaluaskiej ( odłupki, odbijane do specjalnie

przygotowanego rdzenia) oraz mustierskiej ( koncentryczne odbijanie trójkątnych odłupków

od rdzenia dyskoidalnego. Bifacjale noże, płaskie ostrza liściowate. Polowanie na duże

zwierzęta ( izolowanie od stada).Przedmioty i ryty o charakterze symbolicznym, pierwsze

intencjonalne pochówki, dary grobowe. Zachodnia Europa- kompleks mustierski ( pięściaki,

regularne odłupki). Śr-Wsch Europa-kompleks mikocki.

e. Homo sapiens sapiens

Występowanie: pojawił się ok. 200 tyś lat temu w południowej Afryce. Rozpowszechnił się

po świecie ok. 100 tyś lat temu na Bliski Wschód. Ok. 45 tyś. lat temu do Europy ( koncepcja

„Pożegnanie z Afryką”). Druga koncepcja („hipoteza kandelabru”) zakładał jego powstanie z

różnych form neandertalczyka.

Odkrycia: Cro-Magnon, Auriqnac (Francja)

Cechy budowy: największa pojemność mózgoczaszki 1625cm

3

, budowa ciała jak

u człowieka współczesnego.

30. Choopery: narzędzia otoczakowe z jednostronną obróbką, część pracująca powstaje na

przecięciu płaszczyzn negatywów odbitych odłupków z płaszczyzną nieprzygotowanej

podstawy.

31. Chooping tools: narzędzia otoczakowe z jednostronną obróbką , część pracująca powstaje na

przecięciu płaszczyzn negatywowych odłupków oddzielonych po obu stronach wyrobu.

32. Bolasy: broń myśliwska składająca się z dwóch kamieni połączonych rzemieniem, służąca do

unieruchomienia, bolasy narzucało się na nogi tropionego zwierza.

8

33. Narzędzia olduwajskie: nazwa pochodzi od znalezisk z najstarszych warstw stanowiska na

przełęczy Olduvai. Są narzędzia kamienne, którymi posługiwał się Homo habilis. (choopery,
shopping tools).

34. Narzędzia sferoidalne: obróbka była wielokierunkowa, formująca rodzaj wielościanów

kulistych

służących

jako

rozcieracze

lub

kamienie

do

rzucania

(bolasy).

35. Otoczaki: przystosowane do pracy przez odbicie odłupków na obwodzie. Wykonany przy

użyciu tłuka kamiennego.

36. Pięściak: narzędzie bifacjalne wykonane techniką rdzeniowa z naturalnych fragmentów

krzemienia i innych skał twardych. Kształt sercowy, migdałowy, który był przystosowany do
dłoni. Przeznaczony do ćwiartowania tusz zwierząt. Wykorzystywany przez Homo erectus

37. Techniki polowań pierwszych hominidów:
o

Zapędzanie we wcześniej przygotowane pułapki, naturalne przepaście do wody.

o Techniki traperskie - polowanie indywidualnie, lub w małych grupach na niewielkie

zwierzęta. Strategie logistyczne - planowanie polowań.

o Strategie oportunistyczne - przemieszczanie stanowisk obozowych po wyczerpaniu się

zapasów danego terenu. Wyspecjalizowanie się w polowaniu na jeden rodzaj zwierzyny.

38. Obrządek pogrzebowych pierwszych hominidów:

39. Kompleks mustierski:

o okres, miejsce: epoka kamienia, paleolit środkowy, Lessy, południowa Polska
o osadnictwo: jaskinie
o inwentarz:

technika

lewaluaska

(formowanie

rdzenia,

by

uzyskać

odłupek

w pożądanym kształcie)

40. Kompleks mikocki:

o okres, miejsce: epoka kamienia, paleolit środkowy, południowa Polska(Ojców)
o osadnictwo: tzw. obozowiska podstawowe
o inwentarz: technika bifacjalne

41. Kompleks oryniacki:

o okres, miejsce: epoka kamienia, paleolit górny, południowa Polska
o osadnictwo: obozowiska
o inwentarz: technika wiórowa, obróbka kości i rogów, ostrza oszczepów

9

42. Kompleks grawecki:

o

okres, miejsce: epoka kamienia, paleolit górny, południowa Polska

o

osadnictwo: obozowiska sezonowe, tworzenie się sieci osadniczych

o

inwentarz: łuk, ostrza osadzone na oprawach drewnianych lub kościanych

o

obrzędy: szamani, charakter rytualny

o

posążki Wenus (np. z Willendorfu)

43. Kultura magdaleńska:

o

okres, miejsce: epoka kamienia, paleolit górny, zachodnia Europa

o

osadnictwo: wędrówki okresowe, polowania na renifery

o

inwentarz: sztuka realistyczna, wyroby z kości i rogów

44. Kultura hamburska:

o

okres, miejsce: epoka kamienia, paleolit górny, Nizina Środkowoeuropejska (zachodnia
Polska)

o

osadnictwo: sezonowe przemieszczanie się za grupą reniferów

o

inwentarz: ostrza z zadziorem, przekłuwacze asymetryczne (przechowywanie mięsa)

45. Kultura łowców reniferów ( Bromme – Lyngby):

o

okres, miejsce: epoka kamienia, paleolit górny

o

inwentarz:

nowy

typ

grotów

strzał

z

ostrzami

trzoneczkowatymi

46. Mikrolityzacja: mineralizacja narzędzi kamiennych i zmiana ich funkcji. Jest ona

charakterystyczna dla epoki mezolitu. Rozszerzenie możliwości narzędzi

47. Kultura komornicka:

o

okres, miejsce: epoka kamienia, wczesny mezolit, Wlkp., Dolny Śl.

o

osadnictwo: obozowiska na tarasach rzek

o

inwentarz: technologia wiórowo-odłupkowa obróbki kamienia (łuk, łódź, wiosła)

48. Mikrolity: narzędzie krzemienne bardzo małych rozmiarów. Wiele mikrolitów nie

przekracza nawet 1 cm Mają one często kształty geometryczne np. trójkąty, trapezy,
prostokąty, romby

49. Zbrojniki: elementy krzemienne służące jako ostrza.

50. Kultura chojnicko – Pieńkowska:

o

okres, miejsce: epoka kamienia, późny mezolit, Pomorze

o

osadnictwo: stopniowe przemieszczanie się z obszarów zalewanych przez wodę

10

o

inwentarz: groty strzał o szerokim, ale przenikliwym ostrzu a trapezy, przedmioty kościane,
figurki kamienne, bursztyn

o

obrzędy: pojedyncze groby oraz cmentarzyska, wyposażenie grobowe (ozdoby, strój,
przedmioty codziennego użytku)

51. Kultura janisławicka:

o

okres, miejsce: epoka kamienia, późny mezolit, wschodnia Europa

o

osadnictwo: początek gospodarki wytwórczej, hodowla owiec, kóz, bydła

o

inwentarz: narzędzia skrobiące i tnące (drapacze, trapezy), kościane wyroby rogowe,
wykonane z kłów dzika, rozwój technologii wiórowej; krzemień czekoladowy

o

obrzędy: grzebano w pozycji siedzącej, sypano czerwonym barwnikiem (ochrą)

52. Kultura kundajska

o

okres, miejsce: epoka kamienia, późny mezolit, północno-wschodnia Polska

o

osadnictwo: pierwsza społeczność rolniczo-hodowlana

o

inwentarz: cmentarzyska, bogate wyposażenia grobowe

53. Rewolucja neolityczna: proces przechodzenia ludzkości od łowiectwa-zbieractwa

i koczownictwa do produkcji żywności, czyli rolnictwa i hodowli, oraz do osiadłego trybu
życia.

54. Długie domy: (neolit) najstarszy typ stałego budownictwa ludów osiadłych. Prostokątne

budowle o palisadowej konstrukcji ścian. Zarysy na powierzchni wyznaczały doły po
słupowe. Były zamieszkiwane przez rodziny wielopokoleniowe.

55. Neolit kordialny:

o

okres, miejsce: epoka kamienia, wczesny neolit, Europa

o

osadnictwo: duża rola rybołówstwa i zbieractwa, konstrukcje kamienne

o

inwentarz: ornamentyka naczyń ryta, plastyczna lub wykonana paznokciem, narzędzia
gładzone (siekiery, motyki)

56. Kultura ceramiki wstęgowej rytej:

o

okres, miejsce: epoka kamienia, wczesny neolit, Kotlina Zakarpacka, Kujawy, Z. Chełmińska

o

osadnictwo: grupowe, długie domy (prostokątne, o słupowej konstrukcji ścian, rodziny
wielopokoleniowe, pomieszczenia dla zwierząt, pomieszczenia gospodarcze)

o

inwentarz: ceramika ryta i plastyczna, budownictwo drewniane, gospodarka rolna z areałem
pól, naczynia sitowe i wyroby z kości i rogu

o

obrzędy: pojedyncze, rzadkie pochówki, głównie groby szkieletowe, w pozycji skurczonej,
figurki kobiece, zwierzęce

11

57. Kultura ceramiki wstęgowej kłutej:

o

okres, miejsce: epoka kamienia, wczesny neolit, Dolny Śląsk

o

osadnictwo:

pojedyncze domy będące pozostałościami wcześniejszych założeń

jednorocznych, stawiane na planie trapezu, z kilkoma jamami gospodarczymi wokół

o

inwentarz: nowy styl ornamentyki naczyń zamiast linii rytych linie utworzone z drobnych
nakłuć wykonanych grzebieniem lub rydełkiem

58. Udomowienie: proces przekształcania się m.in. właściwości psychicznych zwierzęcia, które

jest pod wpływem człowieka. Pierwsze udomowione zwierzę to owca i koza.

59. Oswojenie: wygaszenie u zwierzęcia cech dzikich m.in. nieufność do człowieka oraz

instynktowny odruch ucieczki i obrony przed nim. Pierwsze zwierze oswojone to pies.

60. Kral: zagroda dla zwierząt hodowlanych

61. Rondel: rów otaczający osadę.

62. Dołek posłupowy: zarys neolitycznych długich domów na powierzchni

63. Ornament żeliezowski: poprzeczne linie poprzecinane poprzecznymi, krótkimi nacięciami

64. Ornament nutowy: w fazie środkowej - dołki na poziomych półkolistych liniach

65. Kompleks

lendzielsko

–

polgarski:

o okres, miejsce: epoka kamienia, neolit, Kotlina Karpacka
o osadnictwo: -------------------------------
o inwentarz: zdobiona ceramika tzw. grupy samborzecko-opatowskiej, ceramika malowana i

zdobnictwo kłute

66. Kultura

malicka:

o okres, miejsce: epoka kamienia, neolit, Małopolska, Górny Śląsk
o osadnictwo: całe kompleksy domów, często otoczone rowem tzw. rondele
o inwentarz: ozdoby z muszli, grupy wyspecjalizowanych rzemieślników
o

obrządek pogrzebowy: ołtarzyki gliniane i figurki, liczniejsze pochówki, powstają cmentarze,
groby dobrze wyposażone

67. Brykietarka: narzędzie od odparowywania soli morskiej. Były podgrzewane nad ogniskami.

12

68. Kultura

pucharów

lejkowatych:

o okres, miejsce: epoka kamienia, eneolit, cały obszar ziem Polskich
o osadnictwo:

hierarchizacja

osad,

duże

osady

obronne

=

centra

władzy,

średnie = rezydencje, małe = hodowla i produkcja, władza administracyjna

o inwentarz: sprzężajne rolnictwo oparte na użyciu radła ciągnącego przez zwierzęta, orka,

zwierzęta pociągowe do wozów czterokołowych, rysunki przedstawiające woły w zaprzęgu i
gliniane modele wozów, krzemionki ( pozyskiwane i obrabianie krzemienia, wyroby
miedziane)

o

obrządek pogrzebowy: wielkie grobowce-budowle megalityczne, w kształcie wydłużonego
trapezu lub trójkąta i do grobów wkładano przedmioty i barany-miały obrzędowe znacznie,
groby szkieletowe i ciałopalne w jamach ziemnych, praktykowanie magii.

69. Groby książęce: występowały w eneolicie. Okazałe pochówki, wyposażone w wozy, broń,

złote ozdoby, cenne importowane naczynia świadczyły, że pochowany jest
z wyższej klasy społecznej,

70. W

której

kulturze

po

raz

pierwszy

pojawił

się

koń

?

Koń

pojawił

się

kulturze

amfor

kulistych.

71. W której kulturze po raz pierwszy pojawił się wóz cztero – kołowy ?

Wóz

cztero-kołowy

pojawił

się

w

kulturze

pucharów

lejkowatych.

72. Gospodarka sprzężajna: wykorzystanie zwierząt, jako siły pociągowej do wprawienia w

ruch maszyn rolniczych. Radło ciągnięte przez zwierzęta (rolnictwo sprzężajne). Pojawiła się
w

eneolicie

na

przełomie

V

i

IV

tys.

p.n.e.

73. Grobowce kujawskie:

wysokie na kilka metrów nasypy ziemne kryjące zbiorowe groby sprzed 5 tysięcy lat. Mają
one kształt zbliżony do wydłużonego trójkąta. Wzdłuż boków ustawiono rzędy olbrzymich
głazów. Wewnątrz grobowca w kamiennej skrzyni spoczywał mężczyzna - głowa rodu, obok
znajdowały

się

groby

towarzyszące

74. Megality: duży, nieobrobiony lub częściowo obrobiony kamień stanowiący samodzielną

budowlę

lub

element

większej

budowli

z

takich

kamieni.

75. Ceramika malowana (jakie kultury?): charakterystyczna dla kultury ceramiki malowanej
76. Ceramika Ertebölle:

* workowate naczynia ze stożkowatym dnem
*pojedyncze fragmenty naczyń importowanych z kręgu kultury ceramiki wstęgowej rytej

13

77. Kultura amfor kulistych (KAK) :
o okres, miejsce: epoka kamienia, eneolit, od Meklenburgii po Kujawy
o osadnictwo: udomowienie konia, osady w postaci sezonowych obozowisk, (półosiadłe

pasterstwo)

o inwentarz: ornamentyka odciskana ( tzw. stempelkowa), narzędzia krzemienne, ozdoby

wykonane z bursztynu, hodowla bydła i trzody chlewnej.

o

obrządek pogrzebowy: pochówki na tych samych miejscach, co cmentarzyska ludności k.
pucharów lejkowatych. Wykopane nasypy, groby korytarzowe, skrzynkowe

78. Groby komorowe: były bogato zdobione dekoracją rzeźbiarską i malarską. Wyposażenie

komór grobowych naśladowało domy mieszkalne. Etruskowie do wykonywania rzeźb
używali

gliny

(koroplastyka)

i

metalu

(toreutyka),

najczęściej

brązu.

79. Groby skrzynkowe: groby w postaci skrzynek kamiennych, przykryty nasypem ziemi.

Wewnątrz znajdowały się ozdoby, naczynia.

80. Ceramika promienista:

*naczynia profilowane zdobione ornamentami kanelowanymi i rytymi
*rozwój kubków i dzbanów

81. Nomadyczne pasterstwo: tryb życia polegający na ciągłej zmianie miejsca zamieszkania w

poszukiwaniu pożywienia dla zwierząt.

82. Kultura

ceramiki

sznurowej:

o okres, miejsce: epoka kamienia, eneolit, Killecczyzna, środkowa Europa
o osadnictwo: --------------------------------
o inwentarz: zdobienia ornamentyki rytej i sznurowej, łódkowate topory krzemienne
o

obrządek pogrzebowy: groby zdobione ornamentem rytym i odciskiem sznura; groby
szkieletowe w pozycji skurczonej, szczątki ofiar zwierząt, kurhany.

83. Horyzont paneuropejski: wczesna faza kręgu kulturowego charakteryzuje się grobami

szkieletowymi, często pod kurhanami wyposażonymi w amfory i puchary oraz topory
kamienne

gładzone

(tzw.

horyzont

paneuropejski

ceramiki

sznurowej).

84. Topory bojowe: to najstarsze i nadal używane złożone narzędzie, używany jako broń

obuchowo-sieczna

85. Kurhany: rodzaj mogiły, w kształcie kopca o kształcie stożkowatym lub zbliżonym do

półkolistego
-nasyp, wypiętrzenie; składa się z jamy grobowej z wyposażeniem, nad grobem tzw.
dach zmarłych
-nasyp wewnętrzny: obłożony kamieniami ( tzw. płaszcz kamienny)

14

-drugi nasyp zewnętrzny

86. Naczynia kultury rzucewskiej:

* podłużnych wanienek
* garnki i amfory zdobione u krawędzi paskami z gliny

87. Naczynia kultury złockiej:

*misy zdobione falistym odciskiem sznura
*puchary sznurowe
*amfory
* kubki uchate
*

naczynia

z

listwą

pod

krawędzią

88. Inhumacja: forma pogrzebania zwłok w pochówku szkieletowej

89. Kremacja: forma pogrzebania zwłok, która polega na spaleniu ciała

90. Naczynia

kultury

niemeńskiej:

*naczynia

spiczasto-denne

*ceramika

gliniana,

słabo

wypalana

91. Naczynia

kultury

Narvy:

*rzeźba w drewnie
*ceramika kości i bursztynie
*ceramika grzybkowa

92. Kultura pucharów dzwonowatych
o okres, miejsce: epoka brązu, środkowa Europa, wzdłuż Odry i Łaby
o osadnictwo: ---------------------------
o inwentarz: ośrodki metalurgiczne, ozdoby i narzędzia brązowe
o

obrzędy pogrzebowe: groby książęce

93. Kultura Otomani:
o okres, miejsce: epoka brązu, Europa, Kotlina Karpacka
o osadnictwo: osady o wyraźnej hierarchizacji z centralnie położonymi grodami, regularna

zabudowa ulic, akropole.

o inwentarz: -------------------------------
o

obrządek pogrzebowy: budowle świątynne zdobione geometrycznie fryzami.

94. Kultura mierzanowicka:
o okres, miejsce: epoka brązu, od Małopolski do Wyżyny Wołyńskiej
o osadnictwo: stabilna sieć, osadnicza i pojedyncza rodzina (4-5 osób), podział ról wg płci.

Duże osady z towarzyszącymi cmentarzykami.

15

o inwentarz: (luźne znaleziska), ceramika sznurowa, wyroby kamienne i intensywna produkcja

krzemieniarska, kopalnie krzemienia czekoladowego. Naczynia miedziane.

o obrządek pogrzebowy: groby pojedyncze, elementy wyposażenia grobów, pochówek w

kłodach drewnianych lub zwłoki zawinięte w plecionki. Paciorki, fajansowe, barwione
tlenkami miedzi.

95. Kultura unietycka:

o okres, miejsce: epoka brązu, środkowy Śląsk
o osadnictwo: większe osady z drewnianymi budowlami słupowymi, uprawa roli i hodowla
o inwentarz: skarby, bogate ozdoby i przedmioty insygnnialne
o

obrządek pogrzebowy: najpierw niewielkie płaskie groby szkieletowe, skromnie wyposażone
w naczynia. Cmentarzyska płaskie, duże kurhany z jądrami kamiennymi i bogate pochówki
książęce.

96. Kultura iwieńska:
o okres, miejsce: epoka brązu, południowej części Pomorza Gdańskiego, Kujaw

i Pałuk oraz wschodniej Wielkopolski.

o osadnictwo: -----------------------------
o inwentarz: Wyroby metalowe, skarby złożone z kilku przedmiotów (2-3), Przedmioty

brązowe: siekierki typu unietyckiego, z podniesionym brzegiem, płaskie siekierki z wąskim
korpusem i zaokrąglonym obuchem. Sztylety z szerokim zaokrąglonym ostrzem o wąskiej
łukowatej nasadzie rękojeści, lite naramienniki, szpile brązowe

o

obrządek pogrzebowy: Cmentarzyska umieszczano na pagórkach morenowych
w pobliżu wody. kopy w nasypy grobowców kujawskich. Dominował płaski pochówek
szkieletowy w obstawach kamiennych bądź bez nich. Wyposażenie zmarłych ograniczało się
głównie do 1-2, maksymalnie 5-6 naczyń glinianych. W grobach znajdowane były również
paciorki z kości muszli i bursztynu,

97. Przedmioty prestiżowe epoki brąz

* siekiery, dłuta, młoty, motyki, sierpy,

* noże, ozdoby, broń (miecze, topory, ostrza do

*włóczni, groty, części pancerzy)

98. Co to jest jantar ?

Jantar jest to bursztyn.

16

99. Kultura mogiłowa:
o okres, miejsce: starsza epoka brązu, środkowa Europa
o osadnictwo:------------------------
o inwentarz: misy na pustych nóżkach, naczynia wazowate na dosyć wysokich, pustych

nóżkach, ponadto różnego rodzaju dzbanki, kubki i misy. Wśród waz przeważają wazy o
brzuścu baniastym i wyodrębnionej szyi, sztylety, bransolety, czekany itd.

o

obrządek pogrzebowy: zwyczaj sypania kurhanów nad pochówkami. Dominował, zwłaszcza
w starszej fazie, obrządek szkieletowy, natomiast obrządek ciałopalny występował w
późniejszej fazie. Zmarłych, ubranych w odświętny strój z ozdobami brązowymi, składano do
grobów przeważnie w pozycji wyprostowanej. Groby były bogato wyposażone, przy czym
kobiety były chowane z dużą ilością ozdób i części strojów, natomiast mężczyźni z bronią i
niekiedy z narzędziami. Następnie nakrywano pochówek kopcem z ziemi lub kamieni.

100. Przystawki: naczynia do grobu, zawierały picie, jedzenie, drobne przedmioty. Występowały

w kurhanach ciałopalnych.

101. Kultura przedłużycka:

o okres, miejsce: epoka brązu, Śląsk Wielkopolska
o osadnictwo: obozowiska szałasowe, koczowniczy tryb życia.
o inwentarz:----------------------
o

obrządek pogrzebowy: cmentarzyska kurhanowe z grobami szkieletowymi. Wyposażenie w
przedmioty brązowe ( szpile, bransolety, sztylety, groby ciałopalne)

102. Czekan: broń obuchowo-sieczna składająca się z długiego trzonka zakończonego siekierką,

zwykle niewielkich rozmiarów.

103. Umbo: środkowa część tarczy wojownika, charakteryzująca się najczęściej kolistym

kształtem,

mająca

za

zadanie

m.in.

wzmacniać

konstrukcję

tarczy

104. Imacz: część tarczy znajdująca po jej wewnętrznej stronie, umożliwiająca trzymanie

i manewrowanie; wykonywana z metalu. drewna lub skóry.

105. Przęślik: gliniany rzadziej kamienny lub metalowy krążek z otworem pośrodku, który

włożony na przeważnie drewniane wrzeciono (podłużny obrobiony patyk) służył jako balans
ułatwiający przepędzenie lnu i wełny.

106. Naramiennik: część płytowej zbroi rycerskiej, służąca do ochrony ramienia.

107. Zwierzęta synantropijne: dzikie gatunki przystosowane do najbliższego otoczenia

człowieka. Nabywają one swoiste cechy m.in. zmniejszenie wrodzonego instynktu ucieczki,
oraz łatwość zdobycia pożywienia. Np. szczur, pchła, prusak

17

Jak nazywa się przeprowadzanie zwierząt wyżynnych do warunków nizinnych?
Transhumacja

108. Transhumancja: forma pasterstwa, polegająca na przepędzaniu trzód ustalonymi szlakami z

pastwisk górskich na nizinne i z powrotem lub na wędrówkach całej ludności wraz z
trzodami.

109. Kultura trzciniecka:

o okres, miejsce: epoka brązu, Trzaniec, Komarów, Sośnica
o osadnictwo: trwałe osady
o inwentarz:

używanie

surowców

kamiennych,

obrabianych

techniką

łupania

i gładzenia, produkcja metalurgiczna

o

obrządek pogrzebowy: pochówki kurhanowe

110. Kultura pól popielnicowych:

o okres, miejsce: młodszej i późnej epoki brązu, a także wczesnej epoki żelaza w Europie
o osadnictwo: znaczna stabilizacja osadnictwa. Prowadzono zatem osiadły tryb życia.

Zdecydowanie dominowały przy tym osady otwarte, chociaż w przypadku obszarów
wyżynnych oraz górskich odkryto osady ufortyfikowane. Specyficzną formą osadniczą są
osady palafitowe, czyli składające się ze wznoszonych na palach domów, na powierzchniach
zbiorników wodnych

o inwentarz: mniejsza rola wyrobów metalowych w inwentarzu pochówków.
o

obrządek pogrzebowy: groby ciałopalne, popielnicowe. Płaskie cmentarzyska ciałopalne,
zazwyczaj z popielnicowymi pochówkami. Rzadziej występują w pochówkach obstawy
kamienne czy drewniane. W grobach tych dominuje inwentarz ceramiczny.

111. Urna domkowa: ciała po spaleniu chowano w popielnicach w kształcie chat na planie

czworoboku lub koła, zazwyczaj z czworobocznym otworem pełniącym rolę drzwi
zamykanych przez dopasowaną, glinianą płytkę. umieszczanych bądź bezpośrednio w ziemi
bądź w kamiennych grobach skrzynkowych. Poza urnami w grobie umieszczano ceramikę
oraz metalową biżuterię.

112. Urna twarzowa: Urna miała najczęściej kształt wazy o baniastym brzuścu, smukłej szyjce o

często lśniącej czarnej powierzchni. Cechą charakterystyczną są elementy twarzy
umieszczane na górnej partii urny, tworząc mniej lub bardziej pełny wizerunek.

113. Kultura łużycka:

o okres, miejsce: epoka brązu, dorzecza Odry, Wisły (Śląsk aż do Wielkopolski, Małopolski)
o osadnictwo: budownictwo drewniane, osady obronne, osady wiejskie, na planie prostokąta,

domy zrębowe.

18

o inwentarz: ceramika ornamentyką geometryczną, ceramika stylistyczna ( naczynia razowate,

wieloboczne, guzowate, ostro profilowane i łagodnie o czarnej błyszczącej powierzchni.
Metalurgia wzorowana na formach skandynawskich i duńskich ( tzw. nordyjska).

o

obrządek

pogrzebowy:

płaskie

ciałopalne

groby

popielnicowe,

pochówki

w drewnianych trumnach i kurhany.

114. Naczynie guzowate: naczynia zaopatrzone w wypchane od wnętrza wypukłości - guzy na

największej wydętości brzucha (k. łużycka)

115. Rodzaje siekierek w epoce brązu:

a. jako ciężki, dwuręczny topór bojowy lub lekki toporek rycerski
b. jako ciężki, z krótkim drzewcem topór rzeźnicki
c. formie laski (ciupaga , czekan)
d. topór o dwóch ostrzach (labrys)
e. topory o długich drzewcach (berdysz, topór z Lochaber, halabarda)
f. topory

ceremonialne,

rytualne,

ofiarne.

116. Fibula: ozdoba, metalowa zapinka szat, funkcja i kształt zbliżona do agrafki, używana w

Europie od późnej epoki brąz

117. Torkwes: naszyjnik z brązu w kształcie podkowy charakterystyczny dla sztuki celtyckiej.

118. Zawieszki binoklowate- (kultura łużycka) wykonywane początkowo z miedzi, później z

brązu i innych metali. Są to kolczyki.

119. Kultura halsztacka:

o okres, miejsce: epoka żelaza, basen Dunaju, zachodnia Europa, południowa Francja,

Półwysep Iberyjski, dorzecza Łaby i Odry.

o osadnictwo: upowszechnienie używania konia. Dalekosiężne kontakty handlowe.

Wyodrębnienie się arystokracji rodowej i plemiennej i bramy.

o inwentarz: rozwój garncarstwa, obróbki metali: brązu i żelaza. Naczynia czerwoną farbą na

czarnej powierzchni. Podawano je grafitowaniu, stosowano geometryczne motywy zdobnicze,
wątki anropozoomorficzne, kopalnie soli.

o

obrządek pogrzebowy: konstruowanie komór grobowych, w którym chowano osoby o
znacznej pozycji społecznej. Drogocenne pochówki z usypanym kurhanem. Kremacja i
inhumacja. Cmentarzyska birytualne, ozdoby, części uzbojenia.

120. Hallstatt: miasto w górnej Austrii w pobliżu którego odkryto w 1846 r. cmentarzysko

birytualne z epoki żelaza. Dało to nazwę kulturze halsztackiej. Dawniej ośrodek produkcji
metalurgicznej i kopalnictwa soli. Teren Celtów.

121. Stanowisko eponimiczne: stanowisko, na którym odkryto typowe dla jakiejś kultury źródła

archeologiczne.

19

122. La Tene (Szwajcaria): jest miejscowością nad jeziorem Neuchâtel w Szwajcarii, stanowisko

archeologiczne badane w połowie XIX wieku w bezpośrednim sąsiedztwie (określane tą samą
nazwą) stało się eponimem kultury archeologicznej, zbiór charakterystycznych zabytków ze
stanowiska La Tène archeolodzy określają mianem kultury lateńskiej.

123. Kultura lateńska:

o okres, miejsce: epoka żelaza, obszar górnego Dunaju, Europa Zachodnia
o osadnictwo: oppida są to osady otoczone fortyfikacjami. Były one ośrodkami rzemiosła i

władzy politycznej. Budynki były wznoszone na planie prostokąta w formie półziemianki o
konstrukcji słupowej;

o inwentarz:------------------------
o

obrządek pogrzebowy: dominuje pochówek inhumacyjny (szkieletowy), później forma
pochówku zmienia się na pochówek ciałopalny. Dary grobowe niszczone rytualnie.

124. Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich:

o okres, miejsce: epoki brązu i wczesna epoka żelaza, na terenach północnego Mazowsza,

Warmii, Mazur i Sambii.

o osadnictwo: Osiedla obronne wznoszono w naturalnie chronionych miejscach na szczytach

odosobnionych wzniesień, półwyspach, wyspach, wysokich brzegach rzek i jezior lub w
dolinach rzek. Dodatkowo broniono je kamiennymi, kamienno-ziemnymi wałami, rowami,
palisadami

i

częstokołami.

Domy

słupowe

z kamiennymi paleniskami pośrodku i jamą przypiecową.

o inwentarz:------------------------------
o

obrządek pogrzebowy: stosowano ciałopalny obrządek pogrzebowy. Konstrukcja kurhanu
obejmowała jeden, dwa lub trzy wieńce kamieni ograniczające jego zasięg. Inwentarz
grobowy był ubogi, występowało mało metalowych przedmiotów, które były silnie
przepalone.

125. Kultura przeworska:

o okres, miejsce: epoka żelaza, tereny obecnej Polski oraz Zakarpacia
o osadnictwo: były niewielkie półziemianki, o wymiarach 3x5 m, ze słupami podtrzymującymi

dach. Występowały też większe konstrukcje naziemne, słupowe.

o inwentarz: duża ilość przedmiotów żelaznych. Są to umba z kolcem, klamry do pasa o formie

sztabkowej lub zawiasowej, koliste sprzączki, nożyki sierpikowate, a także zestawy narzędzi
w postaci młotków, pilników, kowadełek, obcęgów i tłoczków oraz zestawy toaletowe:
nożyce, półksiężycowate brzytwy, szczypce

o

obrządek pogrzebowy: głównie obrządek ciałopalny, w którym groby jamowe przeważały nad
popielnicowymi. Niezwykle rzadko występowały czyste groby popielnicowe. Zmarłych
wyposażano w dary. Dla mężczyzn typowe były: broń, ostrogi, nożyce, brzytwy, osełki,
narzędzia kowalskie, klamry do pasa; dla kobiet: dwie żelazne zapinki drucikowate, klamry,
przęśliki i noże sierpikowate. Praktykowano zwyczaj palenia ich razem z kośćmi. Większe
dary (miecze) były gięte i łamane.

20

126. Kultura wielbarska:

o okres, miejsce: epoka żelaza ,tereny obecnej północnej oraz wschodniej Polski oraz

zachodniej Ukrainy.

o osadnictwo:--------------------------------------
o inwentarz: Ozdoby brązowe, złote lub srebrne zdobione techniką filigranowania i granulacji
o

obrządek pogrzebowy: Ludność praktykowała obrządek birytualny, to jest kremację i
inhumację.

W

przypadku

pochówku

szkieletowego

zmarły

był

chowany

w drewnianej trumnie z kłody. Zmarłych wyposażano w dary grobowe (rzadko występują
przedmioty żelazne, czasem ostrogi, ale tylko w grobach męskich, ozdoby, brak jest
broni).Charakterystycznym zjawiskiem jest obecność cmentarzysk kobieco-dziecięcych
(głównie Mazowsze).

127. Kultura oksywska:

o okres, miejsce: epoka żelaza, Pomorze Gdańskie
o osadnictwo: zamieszkiwała osady o charakterze otwartym. Występowały na ich terenie

głównie budowle mieszkalne o konstrukcji słupowej, oraz budowle gospodarcze. Znane są
także przykłady osad tymczasowych z lekkimi budowlami mieszkalnymi- półziemiankami i
budowlami typu szałasowego.

o inwentarz:

przedmioty

metalowe

,miecze

jednosieczne,

groty

oszczepów

z zadziorami oraz formy ceramiki.

o

obrządek pogrzebowy: ciałopalenie z dominującą rolą grobów jamowych. Występowały także
groby popielnicowe – obsypane szczątkami stosu lub czyste. mieszczanie nad grobami stel
lub kamiennych bruków.

128. Situla: duże naczynie metalowe, które wykonane było z brązu będące odpowiednikiem

współczesnego wiadra. Służył do noszenia i czerpania wody. Służyły także w obrządach
rytualnych.

129. Lunula: rodzaj naszyjnika w kształcie półksiężyca. Symbol płodności.

130. Groby kloszowe: popielnice lub pochówki jamowe nakryte dużymi naczyniami

odwróconymi dnem do góry

131. Datowniki w określonych epokach: przedmioty występujące w pewnych kulturach

o siekierki - epoka brązu.
o okres rzymski - fibule, sprzączki i okucia pasa.

132. Witaszkowo: wieś, w której odkryto słynny scytyjski skarb z Vettersfelde w skład którego

wchodziło ponad 20 wykonanych ze złota przedmiotów, w tym okucie gorytosu o długości
41cm, w kształcie ryby, akinakes, osełka w złotej oprawie, naramiennik, i 2 naszyjniki.
Przedmioty są datowane na ok. 500 r. p.n.e.

133. Wicino: Obejmuje ono osadę obronną pochodzącą z kręgu kultury łużyckiej z okresu

halsztackiego. Znaleziono groby Scytów oraz ozdoby: naszyjniki, szpile, bransolety, żelazne

21

noże, płaskie kamienie żarnowe i rozcieracze do ziaren, brązowy sierp, ciężarki tkackie,
przęśliki, rylce, szydła i igły.

134. Ryżanówka: miejscowość na Ukrainie, znajduje się tam grupa kurhanów scytyjskich.

135. Biskupin: Osada w Biskupinie wiąże się z kręgiem kulturowym kultury łużyckiej,

trwającym od środkowej epoki brązu, od ok. XIV w. p.n.e., po wczesną epokę żelaza, czyli do
ok. V w. p.n.e. Osiedla w postaci drewnianych bali założono na podmokłej wyspie
na Jeziorze Biskupińskim. Na terenie osady znajdowało się ok. 106 domostw,
o wymiarach przeciętnie ok. 8 × 10 m, usytuowanych rzędowo wzdłuż moszczonych drewnem
11 ulic, o szerokości ok. 2,5 m każda. Osada otoczona była skrzynkowym wałem drewniano-
ziemnym o długości 740

m, szerokości 3

m

i domniemanej wysokości

do 6 m, w którym znajdowała się brama wjazdowa. Gród otoczony był falochronem
o szerokości od 2 do 9 m, zbudowanym z ukośnie wbitych pali.

136.Kultura pomorska:

o okres, miejsce: epoki żelaza, zajmująca teren niemal całej Polski.
o osadnictwo: Nieliczne, małe osady o charakterze otwartym, w których dominowały domy o

konstrukcji słupowej. W pobliżu osiedli znajdowały się niewielkie płaskie cmentarzyska.

o inwentarz:---------------------------
o

obrządek pogrzebowy: występuje obrządek ciałopalny. Jego charakterystycznym elementem,
który posłużył do stworzenia nazwy kultura urn twarzowych, są popielnice, na których
umieszczano, w górnej części naczynia, schematyczne przedstawienie twarzy ludzkiej
symbolizującej zmarłego czasem z dodatkowymi scenami rodzajowymi lub wyobrażeniami
przedmiotów codziennego użytku i uzbrojenia (miecze, oszczepy, tarcze) umieszczanymi na
brzuścu. Popielnice przykryte były pokrywkami niekiedy stylizowanymi na nakrycie głowy.

137.Ludy koczownicze:

a. Hunowie –

jeden ze starożytnych ludów Wielkiego Stepu. Był to koczowniczy lud wywodzący

się ze wschodnich terenów Azji Środkowej. W IVw .pojawili się we Wschodniej Europie,
gdzie w V w. utworzyli krótkotrwałe imperium i przyczynili się do upadku Rzymu. Hunowie
charakteryzowali się doskonałym opanowaniem jazdy konnej, podobnie zresztą jak inni
mieszkańcy stepów. Nie pozostawili po sobie źródeł pisanych.

b. Scytowie: koczownicze ludy irańskie wywodzące się z obszarów pomiędzy Ałtajem a dolną

Wołgą tj. zobszaru kultury andronowskiej, zamieszkujące od schyłku VIII lub od VII wieku
p.n.e. północne okolice Morza Czarnego. Byli spokrewnieni z Sakami i Sarmatami.

22

138.Przedmioty charakterystyczne dla Celtów

*żelazne miecze
*żelazne radła
*żarno obrotowe
*własne monety
*szklany paciorek
*brązowa bransoleta
*róg
*zapinka celtycka
*dzban z dziobowatym wylewem

139. Oppida: współcześnie nazwa stosowana na określenie osad celtyckich od Brytanii po Wielką

Nizinę Węgierską. Charakteryzuje się położeniem w miejscach z natury obronnych, swoistym
typem fortyfikacji i znaczną powierzchnią — do kilkuset hektarów, zabudową skupioną w
wydzielonych kwartałach, obecnością warsztatów rzemieślniczych (w tym mennic).Pełniły
funkcję plemiennych centrów administracji, polityki., religii i handlu, co pozwala je uznać za
ośrodki o charakterze miejskim. Pierwsze powstały w połowie II w. p.n.e., a ich schyłek
datuje się na 2 połowę I w. p.n.e.

140. Stater muszlowy: była to złota moneta celtycka o kształcie miseczkowym.

141. Kultura puszowska:

o okres, miejsce: epoka żelaza
o osadnictwo: osady ufortyfikowane o konstrukcji ziemno- drewniano- kamiennej
o inwentarz: ceramika tzw. grafitowa, szklane bransolety, niespotykane dotąd narzędzia

rolnicze i kowalskie.

o

obrządek pogrzebowy:-------------

142.Kultura jastorfska:

o okres, miejsce: wczesnej epoki żelaza z okresu przedrzymskiego,
o osadnictwo: Osady otwarte w skupiskach oddzielonych obszarami pustek, przypuszcza się że

granicami były rzeki, bagna i lasy.

o inwentarz: Wyposażenie grobów: ozdoby i części stroju z żelaza, szpile (typowe dla kultury

jastorfskiej szpile ze skrzydełkami), klamry do pasa, zapinki, kolczyki, brzytwy, szczypczyki.
Ceramika: naczynia wazowate o silnie chropowatej powierzchni i krótkiej szyi. Powierzchnia
obmazywana, podzielona czasem na płaszczyzny wygładzone poziomo i pionowo.

o

obrządek pogrzebowy: obrządek ciałopalny, rozległe cmentarzyska rozdzielnopłciowe,
liczące nawet ponad tysiąc pochówków. Większość pochówków stanowią groby
popielnicowe pozbawione szczątków stosu. Obok nich spotyka się także skupiska kości,
pierwotnie umieszczonych w jakimś pojemniku organicznym (drewniane naczynie lub
woreczek). Groby jamowe należą do zupełnie wyjątkowych. Powszechny był zwyczaj

23

nakrywania popielnic naczyniem misowatym. W skład wyposażenia grobowego wchodziły
przede wszystkim ozdoby i części stroju.

143. Terra sigillata: (łac. glina stemplowana) - typ naczyń rzymskich, wytwarzanych na terenie

Italii od I w. p.n.e. Charakteryzują się czerwonym kolorem i glazurowanych. Naczynia często
zdobione były reliefami, chociaż występują także formy gładkie.

144. Jakuszowice: stanowisko archeologiczne z epoki żelaza, datowane na początek

V wieku. Znaleziono grób mężczyzny. Grób był bardzo bogato wyposażony, między innymi
w długi masywny miecz z resztkami pochwy, która była pokryta złotą folią oraz ornamentem
rybiej łuski. Ponadto w grobie znajdowały się: pendent, czyli magiczna
zawieszka(bursztynowy krążek zwieńczony almandynem, osadzony w złotej oprawie), okucie
łuku

refleksyjnego

ze

złotej

folii,

ozdoby

i

części

stroju:

okucia

i sprzączki pasa.

145. Żarno: urządzenie do ręcznego mielenia zboża, złożone z dwóch kamieni, jednego nad

drugim,

z

których

górny

jest

ruchomy

względem

dolnego.

146. Ceramika stołowa: naczynia wykonane z gliny ilastej, o gładkich powierzchniach, pełniące

funkcję zastawy stołowej. Najbardziej zróżnicowana forma i technika zdobienia, oraz
najbogatsze wątki ornamentacyjne.

147. Ceramika kuchenna: miała szorstką powierzchnie. Wielkie naczynia zasobowe wywodziły

się z tradycji świata śródziemnomorskiego.

148. Polepa: wysuszona, przepalona glina z domieszką słomy lub rozdrobnionej ceramiki.

149. Birytualizm: dotyczy podwójnych rytuałów ( pochówek ciałopalny i szkieletowy)

w jednym miejscu, kulturze i czasie.

150. Wenus z Milo: Afrodyta z Melos. Najsłynniejsza rzeźba bogini Afrodyty.