Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 74. Brązowe sierpy, siekierki i groty włóczni z Deszczna, nawiązujące do form zabytkowych z
kręgu kultur nordyjskich.
-łużycka, osiągając apogeum swojego rozwoju w młodszym okresie epoki brązu. Także zachodnia
Wielkopolska znajdowała się w orbicie wpływów grupy śląskiej. Impulsy śląskie docierały też
szybko do zachodniej Małopolski, mówi się wręcz o przesunięciach ludności ze Śląska, które dały
początek grupie górnośląsko-
-małopolskicj kultury łużyckiej. Grupę tę charakteryzowało współwystępowanie obrządku
ciałopalnego i szkieletowego (birytualizm). Efektem północnej ekspansji grupy sasko-łużyckiej
było powstanie grupy brandenbursko-lubuskiej, obejmującej północno-zachodnią część
Wielkopolski i ziemię lubuską. Grupę tę wyróżniał bardzo specyficzny kształt dwustożkowych
naczyń (tzw. styl uradzki), który był
158

Epoka brązu - pomiędzy centrami cywilizacyjnymi.
przejawem szerszej dyfuzji zachodnich wątków stylistycznych, sięgającej w młodszej epoce brązu
nawet dorzecza Wisły. Jeszcze bardziej na północ powstała w młodszej epoce brązu grupa
zachodniopomorska kultury łużyckiej, charakteryzująca się własnym ośrodkiem metalurgii
wzorowanej na formach skandynawskich i duńskich (tzw. nordyjskich). Specyficzne dla wczesnej
fazy kultury łużyckiej w grupie zachodniopomorskiej były groby kurhanowe, szczególnie bogato
wyposażone w wyroby brązowe.
Przenikanie nowych wierzeń i obrządku grzebalnego na tereny dorzecza środkowej i dolnej Wisły
doprowadziło do powstania kilku grup, w których kulturowy substrat trzciniecki jest dobrze
widoczny nie tylko w środkowej, ale nawet w późnej epoce brązu. Podstawowąjednostkątcgo
obszaru była grupa wschodnia kultury łużyckiej, obejmująca rozległy teren - od dorzecza środkowej
Warty, aż do dorzecza Bugu, a nawet do zachodniej części Wołynia. Południowy wschód Polski,
szczególnie dorzecze Sanu i Wisłoki, zajmowała grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej, różniąca się
od grupy wschodniej przede wszystkim większym udziałem wpływów zakarpackich. Dopiero w
młodszej epoce brązu obserwujemy docieranie wpływów łużyckich do północno-wschodniej Polski
i tworzenie peryferycznych grup, takich jak kaszubska (wschodniopomorska) i warmińsko-
mazurska.
W rozwoju kultury łużyckiej w epoce brązu można wyróżnić dwa horyzonty chronologiczne,
manifestujące się szerokim rozprzestrzenieniem określonych stylów produkcji ceramicznej oraz
niektórych typów ozdób brązowych. Horyzont wcześniejszy przypada na środkową epokę brązu i
wyraża się przyjęciem przez wiele grup, głównie zachodnich, tzw. ceramiki guzowej (naczynia
zaopatrzone w wypychane od wnętrza wypukłości-guzy na największej wydętości brzuśca).
Następny horyzont, związany z późną epoką brązu, cechuje najpierw ceramika ostroprofilowana
(przede wszystkim dwustożkowe formy naczyń), a następnie charakterystyczne naczynia zdobione
ukośnym kanelowaniem oraz specyficzne typy mieczy, szpil i fibul brązowych. W późnej epoce
brązu rozwijały się wszystkie wcześniej powstałe grupy. Obserwuje się w/rost liczby ludności, a w
konsekwencji - kolonizację obszarów dotychczas nic zasiedlonych lub rzadko penetrowanych.
Dotyczy to nie tylko Niżu Polskiego i wyżyn lessowych, ale przede wszystkim Pogórza
Karpackiego. Z okresem tym związane jest pojawienie się pierwszych łużyckich osad obronnych
lub grodów w południowej i południowo-zachodnicj Polsce. Można wprawdzie przypuszczać, że
było to wynikiem konfliktów wewnętrznych, międzyplemiennych, ale bardziej prawdopodobne
wydaje się kojarzenie tych założeń obronnych z pojawieniem się w Kotlinie Karpackiej ludów
nadczarnomorskich, Kimmerów. Najazdy Kimmerów, napierających na miejscowe kultury dorzecza
Cisy (np. kulturę Gava), spowodowały dalsze przesunięcia ludności oraz niepokoje polityczne. W
efekcie rejestrujemy na tych terenach pojawienie się części uzbrojenia i rzędu końskiego
pochodzenia wschodnioeuropejskiego.
Ludność kultury łużyckiej na przeważającej części swego terytorium zajmowała się przede
wszystkim uprawą roślin. Wskazują na to występujące w znale-': ziskach archeologicznych ich

szczątki, a także stabilność osad, szczególnie na
159

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 75. Brązowe siekierki z piętką, miecz, grot i sztylet z Radzimia (wczesna faza kultury
łużyckiej).
lessowych wyżynach południowej Polski. Wśród upraw dominowały zboża (głównie odmiany
pszenicy, proso i jęczmień), pojawiały się. też takie gatunki, jak żyto, owies, orkisz, lepiej
przystosowane do uprawy w gorszych warunkach glebowych. Umożliwiało to rozszerzanie areału
upraw na tereny mniej urodzajne, głównie gleby piaszczyste na Niżu Polskim i gleby terenów
podgórskich. Obok zbóż uprawiano mak, len, rzepik, rzepę oleistą i inne rośliny o znaczeniu
przemysłowym. W rolnictwie podstawową rolę odgrywała gospodarka wypaleniskowa i orka
sprzężajna. Wprawdzie znane już były sierpy wykonane z brązu, ale ostatnie badania wskazują, że
szczególnie w południowo-wschodniej Polsce duże znaczenie miały jeszcze sierpy krzemienne. Ich
wyspecjalizowana produkcja jest udokumentowana aż do początku epoki żelaza. Gospodarka
hodowlana nie miała, jak w starszej epoce brązu, charakteru wyspecjalizowanego, związanego z
koczowniczym trybem życia lub z systematycznymi wędrówkami pomiędzy obszarami nizinnymi i
górskimi, czyli z tzw. transhumancją; polegała raczej na przyzagrodowym wypasie bydła rogatego,
świń, owiec i kóz, a także koni. Wiele uwagi archeologowie poświęcili powstającym pod koniec
epoki brązu grodom kultury łużyckiej, którym przypisywano też rolę refugiów dla stad bydła,
motywowaną częstym brakiem zabudowy wewnątrz fortyfikacji. Można mieć jednak poważne
zastrzeżenia do takiej interpretacji. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że grody pełniły funkcje
centrów plemiennych, miejsc spotkań, wymiany towarów, odprawiania obrzędów, a także schronień
w czasie niepokojów i wojen dla ludności zamieszkującej sąsiednie osady otwarte. Podstawowym
typem osadnictwa kultury łużyckiej były stosunkowo niewielkie osady wiejskie, złożone z kilku lub
najwyżej kilkunastu domów, przeważnie prostokątnych, słupowych. Nie jest wykluczone , istnienie
domów o konstrukcji zrębowej, której stosowanie potwierdzają niektóre fortyfikacje i obudowy
grobów, szczególnie z późnej fazy kultury łużyckiej. Domy zrębowe, jeśli nic były zagłębione w
po-1 wierzchnie gruntu, nie pozostawiły trwałych śladów uchwytnych w reliktach
archeologicznych. Obraz architektury w obrębie kultury i łużyckiej jest nam znany przede
wszystkim z doskonale zachowanych konstrukcji drewnianych z grodów wielkopolskich,
pochodzących z epoki żelaza j i opisanych w rozdziale następnym.
Część uzbrojenia i niektóre narzędzia brązowe, występujące w kulturze łu-J życkiej, były
importowane z ośrodków wytwórczych na obszarach Siedmio-j grodu, południowej Słowacji,
wschodnich Alp oraz wschodniej Turyngii.! Na północy Polski pojawiały się też przedmioty
importowane z nordyjskichj ośrodków skandynawskich. Większość wyrobów brązowych (przede
wszystkimi ozdób) była jednak produkowana na miejscu. W niektórych grupach kulturyl

160

Epoka brązu - pomiędzy centrami cywilizacyjnymi...
Ryć. 76. Wyroby brązowe z V okresu epoki brązu z Radolinka: bransolety (a), naramienniki (b),
zawieszka binokularowa (c), sprzączki do pasa (d).
łużyckiej działały warsztaty przetapiające importowane wyroby (np. uszkodzone na nowe). W
pracowniach tych odlewano przedmioty brązowe w formach kamiennych lub glinianych. Ta
ostatnia metoda polegała na wstępnym uformowaniu wosku na kształt odlewanego wyrobu,
następnie oblepieniu woskowej formy gliną i wlewaniu do niej gorącego metalu, który zastępował
wytapiany wosk. Były to tzw. odlewy na tracony wosk. Lokalne wydobycie rud miedzi było
możliwe tylko na Dolnym Śląsku, gdzie natrafiamy na koncentrację warsztatów metalurgicznych w
okolicach Legnicy i Złotoryi. Innym metalem wydobywanym i przerabianym na ozdoby był ołów,

występujący na terenie grupy górnośląsko-małopolskiej, w okolicach Olkusza. Niezbyt liczne
łużyckie wyroby ze złota były raczej importowane ze Słowacji lub Siedmiogrodu. Obok wytapiania
i obróbki metali, przedmiotem specjalizacji ludności łużyckiej stała się produkcja soli. U schyłku
epoki brązu powstały ważne jej ośrodki na terenie zachodniej Małopolski (rejon Wieliczki i Bochni)
161

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
oraz na Kujawach (okolice Inowrocławia). Sól pozyskiwano z solanki, którą odparowywano,
podobnie jak w neolicie, w specjalnych naczyniach - brykietarkach.
Badania nad mikroregionami osadniczymi, a szczególnie nad rozwojem występujących w nich
cmentarzysk, dostarczaj ą podstaw dla odtworzenia struktury społecznej ludności kultury łużyckiej.
Wydaje się, że osiadłe, rolniczo-hodowlane społeczności tej kultury opierały się na rodzinach
pojedynczych jako jednostkach podstawowych, które łączyły się w wielkie rodziny lub rody
złożone z ok. 100-150 osób, zamieszkujące powierzchnię ok. 20-30 km2. Bardziej luźną formę
organizacji terytorialnych stanowiły plemiona złożone z 30-40 rodów. Struktura wiekowa,
rejestrowana na cmentarzyskach, opierała się na dominacji trzech grup: dzieci do 6 miesięcy,
osobników młodocianych w wieku 15-20 lat i dojrzałych -25-35 lat. Średnia wieku populacji
łużyckiej wynosiła ok. 20 lat, na co wpływ miała duża śmiertelność dzieci. Grupy ludności były
stosunkowo słabo zróżnicowane pod względem pozycji społecznej i majątku, nawet w porównaniu
np. z ludnością kultur mogiłowych. Przejawiało się to w braku pochówków szczególnie bogato
wyposażonych, choć na niektórych cmentarzyskach występuj ą grupy grobów bogatszych, mogące
wskazywać na bardziej uprzywilejowaną pozycję starszyzny rodowo-plemiennej. Także obecność
szczególnie cennych skarbów z młodszej epoki brązu może świadczyć o akumulacji dóbr, zapewne
przez przywódców grup lub plemion. Nie obserwujemy natomiast istnienia odrębnej grupy osób
spełniających funkcje kultowe lub obrzędowe. Występowanie
w niektórych grobach figurek ludzkich lub instrumentów muzycznych nic jest dostatecznym
argumentem potwierdzającym zinstytucjonalizowane formy obrzędowości. Wspomnieć trzeba, że z
całego obszaru kultury łużyckiej nie znamy ani jednego obiektu typu świątynnego lub kultowego.
Odnoszenie do kultury łużyckiej kamiennych konstrukcji na Ślęży nie jest dostatecznie
uzasadnione. Znamy oczywiście w kulturze łużyckiej pewne symbole w postaci elementów
dekoracji ceramiki, które mogą wiązać się , z kultem solarnym (m.in. przedstawienia ptaków), ale
odnieść je należy dopiero do wczesnego okresu epoki żelaza.
Treści wierzeń, które decydowały o wspólnocie kultur pól popielnicowych, trzeba więc wiązać
raczej ze sferą życia pośmiertnego i różnymi aspektami rytuału grzebalnego niż z mitologią,
kosmologią lub innymi formami systemów religijnych. W każdym razie brak dotychczas dowodów
instytucjonalizacji tego typu wierzeń i ceremoniałów. Zmiany w tym kierunku nastąpiły dopiero na
początku epoki żelaza, wraz z pojawieniem się nowych centrów cywilizacyjnych i nowych
systemów religijnych w basenie Morza Śródziemnego.
Stosunki etniczne na ziemiach polskich w epoce brązu
Rozpoznawanie przynależności etnicznej ludów, których materialne relikty bada archeologia, jest
zadaniem bardzo trudnym i obarczonym zawsze możliwością popełnienia błędów. Pierwszą pewną
identyfikacją etniczną w pradziejowej
162

Epoka brązu - pomiędzy centrami cywilizacyjnymi.
Europie jest uznanie twórców kultur hclladzkiej i egejskiej z XVI w. a.C. jako przodków
historycznych Greków. Opieramy się przy tym zarówno na odczytaniu minojskiego pisma
linearnego B, jak i na tradycji greckiej sięgającej czasów helladzkiej epoki brązu. Obok
ewidentnych świadectw lingwistycznych zapisanych w dokumentach, identyfikację etniczną ludów
prę- i protohistorycznych można opierać też na ciągłości zaludnienia niektórych obszarów od
prehistorii do czasów, kiedy były one zasiedlone przez ludy historyczne o niewątpliwej
przynależności etnicznej. Badania nad rozwojem i różnicowaniem kultur archeologicznych możemy

próbować wiązać z rekonstruowaną historią języków, śledzącą wspólne wątki lingwistyczne,
łączące historyczne grupy językowe ze współczesnymi.
Opierając się na podobnych zasadach, językoznawcy jeszcze na początku XX w. odtworzyli
genealogię języków indoeuropejskich, umieszczając kolebkę posługujących się nimi ludów na
obszarach wielkiego stepu z pogranicza Europy i Azji. Z tego terytorium miały wyruszać kolejne
migracje w kierunku Europy i Azji Południowej. Ponieważ w tym czasie kulturę ceramiki
sznurowej wywodzono ze stepowych kultur wschodnioeuropejskich, była ona, jak się wówczas
wydawało, idealnym odpowiednikiem praeuropejskiej wspólnoty językowej. Jednak brak powiązań
pomiędzy kręgiem kultury ceramiki sznurowej a anatolijsko--egejskimi ludami epoki brązu
przemawiał przeciwko łączeniu pierwszych Indo-europejczyków z kulturą ceramiki sznurowej.
Coraz więcej zwolenników zyskiwały hipotezy przyjmujące znacznie wcześniejszą metrykę
zasiedlenia Europy przez Indoeuropejczyków. Obecnie, jak wykazał Collin Renfrew w Archaeologv
and Language: the puzzle oj Indo-European origins (1987), najpoważniejszym kandydatem do roli
indocuropejskiego substratu etnicznego Europy jest grupa pierwszych ludów rolniczo-
hodowlanych, związana z wczesnym neolitem bałkańsko-dunajskim. Dalszy rozwój, aż po wczesną
epokę brązu, musiał na terenie południowo-wschodniej i środkowej Europy zawierać choćby część
dziedzictwa wczesnoneolitycznego, a więc jest prawdopodobne, że substrat indoeuropejski istniał
już w Europie na długo przed pojawieniem się pierwszych, znanych ze źródeł pisanych, ludów
posługujących się językami tej grupy lingwistycznej. Wobec faktu, że neolit bałkańsko-dunajski nie
rozpowszechnił się na całym kontynencie, nie ulega wątpliwości, że istniały grupy językowe
starsze, które mogły przetrwać paralelnie z Indoeuropcjczykami, a których reliktem w czasach
historycznych są języki nieindoeuropejskie, np. baskijski czy języki ugrofińskie.
Drugą nader istotną kwestią, będącą przedmiotem szczególnie ostrych sporów w nauce, było
formowanie się wyodrębnionych ze wspólnoty indoeuropejskicj języków słowiańskich lub
bałtosłowiańskich. W okresie międzywojennym Józef Kostrzewski zmierzał do udowodnienia
ciągłości zaludnienia ziem polskich od epoki brązu do wczesnego średniowiecza, kiedy były one
zamieszkiwane przez plemiona słowiańskie (hipotezę taką postawił w pracy pt. Od mezolitu do
okresu wędrówek ludów}. W świetle tej hipotezy ludność kultury łużyckiej byłaby przodkiem
Słowian. Koncepcja akcentująca autochtonizm Słowian w dorzeczu Wisły i Odry przez kilka
dziesięcioleci była obowiązującym paradygmatem polskiej
163

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -
archeologii, lingwistyki i antropologii. Z biegiem czasu podlegała ona pewnym modyfikacjom,
m.in. zmierzającym do wykazania, że Prasłowianie pojawili się jeszcze wcześniej, w okresie
istnienia kultury trzcinieckiej, którą Aleksander Gardawski w Zagadnieniach ciągłości osadniczej,
kulturowej i etnicznej w międzyrzeczu Odry i Dniepru od II okresu epoki brązu do Vl/VII w. n.e.
uważał za przodka wschodniego odłamu kultury łużyckiej. Jeszcze dalej poszedł Witold Hensel (w
Prahistorii ziem polskich), przypuszczając, że wspólnota bałtosło-wiańska w dorzeczach Dniepru i
Wisły mogła wyodrębnić się jeszcze wcześniej, w okresie kultur z ceramiką sznurową. W
konsekwencji wspólnota prasłowiańska byłaby odpowiednikiem kultury trzcinieckiej i
wschodniego odłamu kultury łużyckiej. Zgodnie z tą hipotezą zachodnia część kultury łużyckiej
mogła być niesłowiańska, ulegając slawizacji dopiero w późnej epoce brązu (ok. 1000 lat a.C.).
Słabość autochtonicznej hipotezy dotyczącej genezy Słowian na ziemiach polskich wynika przede
wszystkim z trudności udowodnienia ciągłości zasiedlenia ziem polskich od neolitu lub wczesnej
epoki brązu do wczesnego średniowiecza. Jak wykażemy w rozdziale ostatnim, istnieje wyraźny
brak kontynuacji w zasiedlaniu ziem polskich w epoce żelaza, przejawiający się zanikiem tradycji
zarówno osadniczych, jak i kulturowych. Z drugiej strony, trzeba podkreślić za Kazimierzem
Godłowskim, że geografia etniczna Europy w epoce brązu była niewątpliwie znacznie bardziej
skomplikowana wskutek istnienia ludów, których języków nie znamy ani z przekazów pisanych, ani
ze współczesnej mapy językowej Europy. Mogły to być zarówno ludy preindoeuropejskie, jak
również grupy indoeuro-pejskie o mało wyraźnej metryce lingwistycznej i historycznej (np.

wspomniani w źródłach antycznych i toponomastyce Wenetowie, występujący zarówno w basenie
śródziemnomorskim, jak i na Niżu Europejskim). Wspomnieć wreszcie trzeba o zagadkowych
ludach indoeuropejskich zamieszkujących ziemie pomiędzy obszarami Celtów i Germanów.
Z wymienionych powodów bardzo zawodne są próby identyfikacji kultur epoki brązu - m.in.
poszczególnych części kultur pól popielnicowych - z określonymi indoeuropejskimi grupami
etnicznymi. Dotyczy to także ludów, których siedziby już w epoce żelaza możemy wyraźnie
określić na podstawie źródeł pisanych (należą do nich m.in. Grecy, Italikowie, Trakowie, Ilirowie
czy Celtowie). W konsekwencji pojawienie się na ziemiach polskich w epoce brązu elementów
kulturowych nawiązujących do obszaru wschodnioalpejskiego (np. grobów szkieletowych w
górnośląsko-małopolskiej grupie kultury łużyckiej) nie może być jednoznacznie interpretowane (co
sugerowali Tadeusz Malinowski w pracy Problem pogranicza prasłowiańsko-prailiryjskiego i
Witold Hensel we wspomnianej pracy), jako ślad penetracji ludności iliryjskiej. Także z dużą
ostrożnością trzeba odnosić się do interpretacji pewnych elementów transylwańskich na przedpolu
zachodnich S Karpat, jako dowodu penetracji tych terenów przez ludy trackie. Taką ostrożność j
radzimy zachować, pomimo argumentów historycznych, które wskazują, że już j we wczesnej
epoce żelaza ludy iliryjskie zamieszkiwały rejony wschodnich Alp, j a ludy trackie - obszary w
Siedmiogrodzie.
164

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego
Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego
W systemie periodyzacji pradziejów środkowej Europy początek najmłodszego okresu - epoki
żelaza - datowany jest od ok. połowy VIII w. a.C. Najstarszy jego odcinek nazywany jest okresem
halsztackim. Schyłek okresu halsztackiego nastąpił w V w. a.C.; dla ziem polskich przyjmuje się, że
istniał do ok. 400 r. a.C. Następny okres - przedrzymski, nazywany również lateńskim - obejmuje w
przybliżeniu cztery ostatnie stulecia a.C. Z początkiem I w. p.C. zaczyna się okres rzymski,
kończący się ok. 375 r. Kolejny odcinek epoki żelaza nosi nazwę okresu wędrówek ludów. Trwał on
do pierwszych dziesięcioleci drugiej połowy VI w., tj. do początków okresu
wczesnośredniowiecznego.
Okres halsztacki, nazywany wczesną epoką żelaza, dzielimy na dwa stadia chronologiczne - okres
halsztacki C (Hallstatt C), trwający od ok. połowy VIII w. a.C. do końca VII w. a.C., oraz okres
halsztacki D (Hallstatt D), który obejmuje VI i V stulecie a.C. W systemie periodyzacji odnoszącym
się do znalezisk z ziem polskich przyjmuje się, że koniec okresu halsztackiego C nastąpił ok. 550 r.
a.C. Oznaczenia "Hallstatt C" i "Hallstatt D" przyjęte zostały z systemu periodyzacji opracowanego
na podstawie materiałów ze strefy naddunajskiej. Wyróżnione na tych terenach wcześniejsze
odcinki chronologiczne: "Hallstatt A" i "Hallstatt B" odpowiadają okresowi trwającemu od
młodszej części III okresu epoki brązu po koniec V okresu tej epoki, a więc czasom od przełomu
XIII i XII stulecia do drugiej połowy VIII w. a.C. Najnowsze wyniki badań
dendrochronologicznych wskazują na nieco wcześniejsze początki okresu halsztackiego. Próbki
drewna pobrane z komory grobowej i z umieszczonego w niej wozu z grobu z Wehringen,
zawierającego zabytki charakterystyczne dla starszego odcinka Hallstattu C, datowane są z 778 (+5)
r. a.C.
Na początku epoki żelaza
nie obserwujemy żadnych zasadniczych zmian w doborze podstawowych surowców używanych do
produkcji ozdób, części stroju, narzędzi
165

O)

CD' N CD'
-o o_ cn

HALSZTACKI
( WCZESNA EPOKA ŻELAZA )
LATENSKI ( PRZEDRZYMSKI) WPŁYWÓW RZYMSKICH ( RZYMSKI) WĘDRÓWEK
LUDÓW
WCZESNY

ŚRODKOWY PÓŹNY WCZESNY MŁODSZY

PÓŹNY

A1 A2 A3 " A B C A B A B
|l|iip^
CELTOWIE »A ŚLĄSKU ŚflODKOWYM
Tablica chronologiczna epoki żelaza

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego
czy też broni. Rozpowszechnianie używania nowego metalu - żelaza - następowało stopniowo,
[żelazo] Był to proces powolny, a przez długi czas głównym surowcem do wyrobu szeregu
przedmiotów, zwłaszcza ozdób, pozostawał nadal brąz.
Wraz ze stopniowym upowszechnianiem nowego metalu obserwujemy na obszarach środkowej i
zachodniej Europy pojawienie się zarówno nowych prądów
żelazo
Upowszechnianie żelaza na terenach środkowej Europy przebiegało stopniowo. Pierwsze,
pojedyncze wyroby wykonywane były z żelaza meteorytowego jeszcze w IV tysiącleciu a.C.
Używanie wyrobów żelaznych na większą skalę wymagało opanowania procesu technologicznego,
polegającego na pozyskiwaniu żelaza z dostępnych rud. Przyjmuje się, że używanie tego metalu na
większąskalę nastąpiło w XV i XIV w. a.C. na terenie państwa Hetytów i państwa Mitanni, na
obszarze Anatolii i dzisiejszej Armenii. Stamtąd pod koniec II tysiąclecia a.C., po upadku państwa
hetyckiego (ok. 1180 r. a.C.), znajomość produkcji żelaza dotarła przez Palestynę do Egiptu, a
poprzez Mezopotamię do Iranu. Umiejętność produkcji żelaza, rozpowszechniona również na
Kaukazie, ok. XII w. a.C. dotarła do Grecji, a stamtąd - na przełomie XI i X w. a.C. - do Italii. W
głąb Europy nowa technologia docierała różnymi drogami: z terenu Półwyspu Bałkańskiego i
centrów cywilizacji śródziemnomorskiej na obszary zachodniej i środkowej Europy, z Kaukazu zaś
- na stepy nadczarnomorskie. Pierwsze przedmioty żelazne napływały do środkowej Europy jeszcze
w epoce brązu, najczęściej w jej schyłkowej fazie. Na przełomie II i l tysiąclecia a.C. powstały
lokalne ośrodki produkcji żelaza w Siedmiogrodzie i w Banacie. Przedmiotów wykonanych z
żelaza zaczęto używać na większąskalę pod wpływem oddziaływań kultury halsztackiej i kultury
scytyjskiej. Atrakcyjność nowego metalu wynikała nie tylko z jego lepszych (w porównaniu z
brązem) właściwości jako surowca do wyrobu narzędzi i broni, ale także z dostępności jego złóż.
Rudy metali kolorowych, używanych do produkcji brązu, występowały bowiem tylko na niektórych
obszarach Europy, rudy żelaza natomiast spotykane były znacznie częściej. Różnią się one m.in.:
zawartością żelaza, stopniem topliwości i ilością oraz rodzajem domieszek występujących w rudach
obok skały płonnej. W starożytności eksploatowano przede wszystkim różne odmiany limonitu,
rudy najczęściej spotykanej na powierzchni, zawierającej zwykle od ok. 30 do 50% żelaza. Limonit
jest głównym składnikiem rud darniowych, bardzo często występujących na rozległych obszarach
środkowej i północnej Europy. Poza tym żelazo produkowano z syderytu i hematytu, rzadziej z
innych wysokoprocentowych odmian rud. Surowce te pozyskiwano w miejscach ich naturalnych
wychodni lub w specjalnie wykopanych, niewielkich zagłębieniach; znacznie rzadziej
eksploatowano je metodami górniczymi, drążąc ukośne lub pionowe szyby. Niewątpliwie, dla
początków produkcji żelaza bardzo istotne znaczenie miały rudy darniowe, a także błotne, tj.
zalegające na terenach podmokłych.

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Złoża tego typu, mimo niezbyt wysokiej zawartości żelaza, eksploatowane były w środkowej i

wschodniej Europie aż do XIX w. p.C. Wydobyte kawałki rudy rozdrabniano i przepłukiwano,
oddzielając piasek, glinę lub muł, a następnie zapewne poddawano prażeniu w celu wzbogacenia
oraz oddzielenia niepożądanych domieszek, np. siarki. Sam proces produkcji żelaza przebiegał na
ogół w piecach, nazywanych dymarkami, bądź też w ogniskach. Jako paliwa używano węgla
drzewnego. Proces redukcji tlenków żelaza przeprowadzano w temperaturze sięgającej ok. 1300 °C,
nie uzyskiwano więc żelaza w postaci ciekłej. W efekcie obróbki rudy otrzymywano łupkę
metalicznego żelaza, stanowiącą konglomerat żelaza, żużla i węgla drzewnego. Dalsza obróbka
polegała na przekuwaniu podgrzanej łupki w celu oddzielenia od żelaza rozmaitych zanieczyszczeń.
Ten sposób uzyskiwania metalu stosowano także na ziemiach polskich, jednak rozpowszechnienie
lokalnej produkcji żelaza nastąpiło na naszych terenach później, w młodszym okresie
przedrzymskim, pod wpływem metalurgii celtyckiej.
stylistycznych, jak i zmian gospodarczo-społecznych, będących wynikiem adaptacji impulsów
cywilizacyjnych związanych z oddziaływaniami kultur świata śródziemnomorskiego. Od VIII w.
a.C. rozpoczęła się wielka kolonizacja grecka, w wyniku której nastąpiło pewne zbliżenie kultur
tzw. barbarzyńskiej Europy z cywilizacją antyczną. Od drugiej połowy VIII w. a.C. rozpoczął się
rozwój kolonii greckich w południowej Italii i na Sycylii, m.in. ok. 750 r. a.C. powstały miasta
greckie nad Zatoką Neapolitańską, a w ciągu drugiej połowy VIII stulecia a.C. - Naxos i Syrakuzy
na Sycylii. Ok. 600 r. a.C. na terenie dzisiejszej Marsylii została założona Massalia, a nieco później
następne kolonie w tej części wybrzeża Morza Śródziemnego, m.in. u ujścia Rodanu. Od połowy
VII w. a.C. zaczyna się rozwój miast greckich założonych na wybrzeżach Morza Czarnego, np.
Histrii w Dobrudży i Olbii przy ujściu Bohu. Wpływy greckie, widoczne wyraźnie w kulturze
Traków, zamieszkujących teren dzisiejszej Bułgarii, wywarły także znaczne piętno na kulturze
Etrusków ze środkowej Italii, których siedziby rozciągały się między rzekami Arno i Tybrem.
Ukształtowaną w VII w. a.C. cywilizację etruską charakteryzowały silne związki z kulturą grecką
oraz terenami Bliskiego Wschodu. Okres największej potęgi Etrusków przypada na VI w. a.C.,
upadek ich znaczenia politycznego i kulturowego zaczai się w V w. a.C. Kres państw etruskich
położyły podboje Rzymu, a północne części ich terenów zajęte zostały przez plemiona celtyckie. W
okresie potęgi wpływy i oddziaływania kulturowe Etrusków obejmowały Dalmację oraz
południowe wybrzeża Francji. Dla rozwoju obszarów zachodnioeuropejskich, przede wszystkim
terenów Półwyspu Iberyjskiego, istotne znaczenie miały już od początków I tysiąclecia a.C.
kontakty z koloniami fenickimi, a później wpływy kartagińskie.
Z wielką kolonizacją grecką związane jest pojawienie się pierwszych informacji zawartych w
źródłach pisanych, dotyczących obszarów położonych w głębi Europy, z dala od zasięgu cywilizacji
śródziemnomorskich. Najwcześniejsze
168

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

mHH kultura Vekerzug
Sf|| kultura Basarabli
O Grecja i jej kolonie
1111 kultura pomorska

t&ą.
a^aMSA^-łi^saiłUs^i

&-i&A>-<*
li Jf _

169
Ryć. 77. Europa we wczesnej epoce żelaza.
z nich, pomijając odnoszące się do VIII w. a.C. dane o charakterze półlegendarnym z Odysei
Homera (pieśń XI), dotyczą sytuacji istniejącej w VI w. a.C. Wzmiankuje o niej przede wszystkim
tzw. Periplos Massalski - powstały przed 530 r. a.C. opis podróży żeglarzy greckich z kolonii na
terenie Marsylii wzdłuż wybrzeży, zawierający m.in. pierwsze informacje o Wyspach Brytyjskich.
Periplos Massalski nie zachował się do naszych czasów, a jego treść znamy tylko we fragmentach z
poematu Festusa Rufusa Avienusa Wybrzeże morskie (Ora maritima; z 2 pół. IV w. p.C.). Dalszych
informacji dostarczają ocalałe fragmenty dzieła Hekataiosa z Miletu pt. Obejście Ziemi
(Gesperiodos, VI/V w. a.C.) oraz pochodzące z V w. a.C. Dzieje (Historiae) Herodota z
Halikarnasu, zawierające opis tzw. Scytii, tj. terenów położonych na północ od Morza Czarnego i
zamieszkanych przez plemiona scytyjskie oraz inne ludy.
Poczynając od VIII stulecia a.C., na obszarach zajmowanych poprzednio przez różne grupy
kulturowe należące do kompleksu kultur pól popielnicowych zaczęła kształtować się nowa
jednostka, określana jako kultura halsztacka.
Przyczyny przemian umożliwiających powstanie tej nowej kultury nie są dotychczas w pełni
wyjaśnione. Przypuszcza się, że miały w nich pewien udział najazdy ludów stepowych, które na
części terenów zajmowanych przez kultury

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
pól popielnicowych doprowadziły do załamania się istniejących struktur społecz-no-gospodarczych.
Tradycyjnie wiąże się te ludy z wymienionymi przez Homera w Odysei Kimmerami, ale w owych
procesach mogły również brać udział inne ludy strefy stepowej, charakteryzujące się nomadycznym
trybem życia i modelem gospodarki. Wynikiem presji ludów koczowniczych było przyjęcie,
zwłaszcza w basenie Dunaju - w środowisku kultury halsztackiej - pewnych zjawisk kulturowych
należących do dorobku cywilizacyjnego społeczności stepowych. Przejawiało się to m.in. w
upowszechnianiu używania koni przez wojowników czy też w konstruowaniu komór grobowych, w
których chowano osoby zajmujące znaczną pozycję społeczną i majątkową, jak i w wyposażaniu
zmarłych w części rzędu końskiego. Zabytki te poświadczają napływ grup koczowniczej ludności
do zachodniej Europy przez południową Francję aż na teren Półwyspu Iberyjskiego. Pewnym
potwierdzeniem istnienia tak dalekiej ekspansji jest wzmianka Pliniusza Starszego, zamieszczona w
dziele pt. Historia naturalna (Historia Naturalis), powstałym w I w. p.C., o zamieszkujących tereny
dzisiejszej Hiszpanii, obok Celtów, Iberów i Fenicjan, także "Persas" (Persach). (Pełniejsze
informacje o źródłach antycznych i ich autorach zamieszczone są w rozdziale XI.) W tym
przypadku z całą pewnością nie chodzi o dobrze znanych Rzymianom mieszkańców Persji, lecz o
inny lud o podobnych cechach. Mogli to być, noszący strój typowy dla stepowych nomadów
(spodnie i przewiązany pasem kaftan, nazywany w starożytności "perskim", "indyjskim" lub
"scytyjskim"), koczowniczy przybysze
ze stepów nadczarnomorskich, których ślady przetrwały w tradycjach na Półwyspie Iberyjskim aż
do czasów podbojów rzymskich. Główną jednak przyczyną przeobrażeń cywilizacyjnych, jakie
zaszły począwszy od VIII w. a.C., były impulsy przenikające ze świata śródziemnomorskiego. W
zachodniej części kręgu kultury halsztackiej bardzo istotną rolę odegrały kontakty z koloniami
greckimi, zwłaszcza Massalią, i ośrodkami greckimi położonymi u ujścia Rodanu, jak i powiązania
z Italią poprzez kultury Este i Melaun,
Kultura halsztacka objęła swym zasięgiem bardzo rozległe obszary - od wschodniej Francji na
zachodzie po dorzecze środkowego Dunaju na wschodzie i wybrzeża Adriatyku na południowym
wschodzie. Jej oddziaływania sięgały dalej na północ, wyraźnie zaznaczając się w dorzeczu Łaby,
a zwłaszcza Odry. W jej zasięgu znalazły się także obszary alpejskie. W obrębie kultury halsztackiej
wyróżniamy j trzy prowincje: zachodniohalsztacką, obejmującą tereny wschodniej Francji, dorze- j
cza górnego i środkowego Renu oraz górnego Dunaju, wschodniohalsztacką, której zasięg
obejmował obszary położone nad środkowym Dunajem, południowo-i -wschodnio-halsztacką,
zajmującą w przybliżeniu obszary dorzecza Drawy i Sawy.

Kultury halsztackie cechuje dość daleko posunięta unifikacja, której rozwojowi sprzyjały m.in.
dalekosiężne kontakty handlowe. Istotne znaczenie miał w tym okresie szlak bursztynowy łączący
tereny wschodnioalpejskie oraz ziemie poło-j żonę nad środkowym Dunajem przez Bramę
Morawską z dorzeczem Odry! i wybrzeżami Bałtyku. Ważną rolę odgrywał także inny szlak
handlowy - biegnący j znad górnego Dunaju wzdłuż Soławy i Łaby aż do ujścia tej rzeki i
wybrzeża j Morza Północnego. Z północną Italią kulturę zachodniohalsztacką łączyły szlaki!
170

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego
wiodące przez przełęcze alpejskie. W porównaniu z kulturami kręgu pól popielnicowych
obserwujemy we wczesnej epoce żelaza wyraźny rozwój produkcji rzemieślniczej - garncarstwa,
przede wszystkim jednak obróbki metali: brązu i żelaza. Rozwój rzemiosł i handlu, a w przypadku
niektórych grup ludności także prowadzona na wielką skalę eksploatacja złóż soli, kontakty ze
strefą śródziemnomorską, jak również w pewnym, trudnym jednak do uchwycenia stopniu,
wydarzenia polityczne spowodowały wyodrębnienie się arystokracji rodowej lub plemiennej. Jej
istnienia dowodzą bardzo bogato wyposażone pochówki, umieszczane niekiedy na wozach w
komorach drewnianych z usypanym nad nimi wielkim kurhanem, z drogocennymi przedmiotami
pochodzącymi z kręgu kultury greckiej lub etruskiej oraz budowane wówczas grody - siedziby
władców. Do najbardziej znanych tego typu obiektów należy kilkakrotnie przebudowywany gród
Heune-burg w Talhof koło Sigmaringen nad górnym Dunajem (południowa Wirtembergia). Sposób
konstruowania umocnień czwartej fazy rozbudowy Heuneburga, wzniesionych w późnym okresie
halsztackim, wskazuje, że ich budowniczowie musieli wzorować się na fortyfikacjach istniejących
w kręgu świata śródziemnomorskiego. Przemawia za tym konstrukcja muru z suszonej cegły,
posadowionego na podmurówce z głazów wapiennych. Sięgał on wysokości 3-4 m, a na jednym z
jego odcinków rozmieszczono regularnie co 10 m prostokątne

-

*

Ryć. 78. Rekonstrukcja późnohalsztackiego grodu Heuneburg.
bastiony. Do grodu prowadziły bramy, których wrota osadzone były w kamiennych łożyskach. W
obrębie fortyfikacji stwierdzono gęstą, regularnie rozmieszczoną zabudowę, nie natrafiono jednak
na domostwo, które można byłoby uznać za siedzibę lokalnego władcy. Opodal grodu odkryto
natomiast zgrupowanie 10 wielkich kurhanów, kryjących zapewne szczątki przedstawicieli dynastii
"książąt", do której należał Heuneburg. Jak wskazują wyniki badań cmentarzysk, oprócz
arystokracji istniała także warstwa zamożnych wojowników.
Obok kremacji zwłok ludność kultury halsztackiej stosowała coraz częściej inhumacje. Groby
halsztackie nierzadko nakrywane były nasypami ziemnymi.
171

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 79. Późnohalsztacka brązowa situla z Vaće (Słowenia).
Powszechnie występują cmentarzyska birytualne, z grobami ciałopalnymi i szkieletowymi; niekiedy
w jednym grobie znajdują się szczątki dwóch osób -jednej spalonej, drugiej zaś pochowanej bez
kremacji. Na ogół stosowano zwyczaj wyposażania zmarłych. Pochówki najbogatszej warstwy
społecznej zawierały przedmioty luksusowe pochodzenia południowoeuropejskiego, kratery i czary
czarnofigurowe, amfory gliniane i naczynia brązowe, kawałki czerwonych korali oraz tkaniny.
Wysoką wartość miały także wyroby miejscowe wchodzące w skład inwentarzy tej grupy
pochówków. Przykładem może być wyposażenie "książęcego" grobu odkrytego w Hochdorf (z ok.
połowy VI w. a.C.), w dorzeczu środkowego Neckaru; zmarły spoczywał na unikatowej, wykonanej
z brązu, bogato zdobionej sofie. Obok niej znajdował się czterokołowy wóz, na którym złożono
m.in. złote i brązowe naczynia. Skromniej wyposażano groby wojowników. W skład inwentarzy
tych grobów wchodziła broń, którą początkowo stanowiły długie, brązowe lub żelazne miecze,
często z bogato zdobionymi rękojeściami, : umieszczane w pochwach zakończonych

charakterystycznie rozchylonymi "wąsami". Broń ta należy jednak do stosunkowo rzadkich
znalezisk. W młodszej fazie okresu halsztackiego rozpowszechniły się krótkie miecze, a raczej
sztylety, z zakończeniami rękojeści w postaci zagiętych ku sobie spiral, noszone w ozdobnych
pochwach. Uzbrojenie uzupełniały włócznie oraz rzadziej spotykane łuki, których używanie
poświadczone jest znaleziskami grocików strzał. Spośród oz- : dób i części stroju wymienić należy
zapinki, szpile, bransolety i klamry do pasa. j Narzędzia reprezentowane są przez płaskie siekierki,
noże o sierpikowatym ostrzu i sierpy. W skład inwentarzy grobowych wchodziły także naczynia -
brązowe wiadra (situle) lub czerpaki, znacznie częściej jednak naczynia gliniane. Mimo istnienia w
wytwórczości garncarskiej różnic lokalnych, ceramika kultur kręgu halsztackiego charakteryzuje się
pewnymi cechami intcrregionalnymi, na przykład zwyczajem malowania naczyń - na ogół
czerwoną farbą na czarnym tle. Naczynia : poddawano często grafitowaniu, uzyskując błyszczące,
czarne powierzchnie. Najczęściej stosowano geometryczne motywy zdobnicze; we wschodniej
części kultur kręgu halsztackiego spotykamy wątki antropo- i zoomorficzne, a także i
172

- Wczesna epoka żelaza i początek okresu (ateńskiego
zdobienie plastyczne, polegające np. na umieszczaniu na krawędzi naczyń stylizowanych głów
zwierzęcych. Bogactwo ornamentów plastycznych obserwuje się zwłaszcza w kulturze południowo-
wschodnio-halsztackiej, szczególnie na zabytkach pochodzących z bogatych cmentarzysk
odkrytych w Słowenii. Znalezione tam materiały, m.in. situle, dowodzą rozwoju na tych obszarach
rodzimych prądów stylistycznych, powstałych w wyniku adaptacji wzorów etruskich.
Ryć. 80. Dziewiętnastowieczna dokumentacja badań cmentarzyska z wczesnej epoki żelaza w
Hallstatt (Austria).

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ---------------- - -------------
Do najbardziej znanych stanowisk z wczesnej epoki żelaza należą cmentarzysko i kopalnia soli w
Hallstatt w Austrii, nad Jeziorem Halsztackim, w Alpach Salzburskich. W kopalni wydobywano sól
kamienną, drążąc szyby sięgające ponad 300 m głębokości, których łączna długość przekracza 3700
m. Dzięki konserwującym właściwościom soli zachowało się w doskonałym stanie wiele
przedmiotów wykonanych z materiałów organicznych. Są to drewniane narzędzia, którymi
posługiwali się ówcześni górnicy: młoty, łopaty, styliska siekier; obok nich natrafiono na skórzane
worki usztywniane drewnianymi prętami, służące do wynoszenia urobku, ponadto łuczywa, części
odzienia, skórzane czapki i rękawice, resztki tkanin, a nawet pęczki ziół o właściwościach
leczniczych. Druga kopalnia soli eksploatowana przez ludność kultury halsztackiej odkryta została
na południe od Salzburga - w Hallein-Diirrnberg, nad rzeką Salzach.
Obok kopalni soli w Hallstatt odkryto wielkie, liczące pierwotnie ok. 2000 grobów, birytualne
cmentarzysko zwracające uwagę zróżnicowaną formą grobów i pochówków (częściowo spalone
zwłoki, umieszczanie w jamach grobowych zdekompletowanych ciał). Wśród odkopanych ok. 1300
pochówków w przybliżeniu czwartą ich część stanowią bogato wyposażone groby wojowników,
właścicieli ówcześnie istniejącej kopalni. Ich znaczna pozycja majątkowa związana była z handlem
solą. W grobach zamożnej warstwy wojowników obok miejscowych wyrobów spotykamy
importowane z Italii i terenu kultury południowo-wschodnio--halsztackiej naczynia brązowe. O
dalekosiężnych kontaktach handlowych świadczy także używanie do zdobienia różnych
przedmiotów kości słoniowej i bursztynu.
Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza
Większość ziem polskich we wczesnej epoce żelaza zajmowana była, tak ! jak w późnej epoce
brązu, przez ludność kultury łużyckiej. W stosunku do epoki brązu zmieniła się jednak w pewnym
stopniu dynamika rozwoju jej poszczę-j gólnych grup.
Zmiany były wynikiem wpływów prowincji wschodniohalsztackiej i objęły] przede wszystkim
tereny grupy śląskiej kultury łużyckiej, zajmującej środkowy Śląsk, południową część Górnego
Śląska, część Wielkopolski aż po dolną Wartę, a także północne Morawy i część Czech. Rozwojowi
kontaktów z kulturą halsz-tacką sprzyjała głównie wymiana handlowa. Przez tereny zajmowane

przez grupę śląską wiódł szlak ku wybrzeżom Bałtyku, odgrywający istotną rolę w handluj
bursztynem, na który istniał duży popyt wśród ludności kultury halsztackiej - niej tylko jej
wschodniego, ale także południowo-wschodniego odłamu. Na tereny! zajmowane przez grupę
śląską napływały halsztackie wyroby brązowe i żelaznej m.in. miecze, siekierki z bocznymi
występami, brązowe naczynia, zapinki i klamry j do pasa. Styl halsztacki uwidocznił się wyraźnie
w rodzimej produkcji ceramiki;! jego wpływy zauważalne są w formach naczyń, sposobach
dekorowania powierz-j
174

Najdawniejsze
dzieje ziem polskich

puszczeniom, w okresie halsztackim nie została stwierdzona na ziemiach polskich rodzima
produkcja żelaza, w każdym razie nie była ona rozwinięta w takim stopniu, aby mogła odgrywać
istotną rolę w zaopatrywaniu ludności kultury łużyckiej w przedmioty wykonane z tego surowca.
Rozwój handlu wpłynął na wyodrębnienie się w grupie śląskiej warstwy arystokracji czy też
starszyzny rodowej. Świadectwem tego są bogate pochówki, na jakie natrafiono m.in. w
Gorszewicach koło Poznania, we Wroclawiu-Księżu Małym, a także na wielkim cmentarzysku w
Kietrzu, na Wyżynie Głubczyckiej.
Ryć. 83. Naczynia z okresu halsztackiego z cmentarzyska w Kietrzu.
Na początku okresu halsztackiego D, ok. połowy VI w. a.C., nastąpiło gwałtowne załamanie się
rozwoju grupy śląskiej. Przyczyn załamania upatruje się przede wszystkim w najazdach
scytyjskich. Scytowie już na przełomie VIII i VII w. a.C. zajęli tereny Przedkaukazia, a w VII w.
a.C. pojawili się na obszarach nadczarnomorskich jako następna po Kimmerach fala plemion
koczowniczych przemieszczających się na zachód z obszarów położonych w głębi Azji. O kulturze
i dziejach plemion scytyjskich informują nas zarówno przekazy autorów starożytnych, jak i liczne
źródła archeologiczne. Najwięcej danych o plemionach scytyjskich zawierają Dzieje Herodota,
informujące m.in. o podziale ich na \ Scytów królewskich, Scytów koczowników, Scytów rolników
i Scytów oraczy, jak też o przebiegu wyprawy perskiej pod wodzą Dariusza I przeciw Scytom ok. i
513 r. a.C. (Dzieje IV, 17-22, 83-141). Wśród źródeł archeologicznych najwięcej i
informacji o Scytach dostarczyły podkurhanowe
grobowce arystokracji scytyjskiej - olbrzymie koń-1
strukcje wznoszone przede wszystkim w końcu Vi
i na początku IV w. a.C. Nasypy takich kurhanów!
sięgały jeszcze w czasach nowożytnych ponadj
20 m wysokości, a ilość użytej do ich usypania!
ziemi szacuje się w niektórych przypadkach naok.j
75 tyś. m'. Pod nasypem znajdowała się komoral
grobowa kryjąca szczątki zmarłego oraz zazwyczajj
bardzo bogate wyposażenie, w którego skład
;'

'i wchodziły m.in. arcydzieła sztuki jubilerskiejj

j powstałe w pracowniach miast z północnych
; i wybrzeży Morza Czarnego, produkujących na za-j
mówienie arystokracji scytyjskiej. Dzięki realij
Ryć. 84. Szpile brązowe z okresu halsztackiego. stycznie przedstawionym na tych wyrobach
wizel

176

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

runkom Scytów znane są np. rodzaje noszonego przez nich odzienia. Często nasyp kurhanu krył
także podobnie bogato wyposażony grób kobiecy oraz pochówki służby i szkielety koni.
Ryć. 85. Ceramika malowana grupy śląskiej kultury łużyckiej z okresu halsztackiego.
Scytowie stanowili bardzo poważne zagrożenie także dla obszarów znacznie oddalonych od stepów
nad-czarnomorskich. Ich wyprawy łupieżcze w VII w. a.C. sięgały Egiptu; w V i IV w. a.C. nasiliła
się ekspansja scytyjska na tereny położone na południe od dolnego Dunaju, gdzie dochodziło do
wojen z państwem macedońskim. Kres potęgi Scytów przyniosła nowa fala napływających ze
wschodu koczowników - Sarmatów. Już w IV w. a.C. zaczęli oni przenikać na tereny scytyjskie
położone na zachód od Donu. W ciągu II w. a.C. Sarmaci opanowali stepy nadczarnomorskie,
spychając Scytów na Krym oraz na obszary położone nad dolnym Dniestrem i Dunajem. Jednak już
wcześniej, na początku wieku VI a.C., grupy scytyjskich wojowników docierały do Kotliny
Karpackiej, powodując zniszczenia osadnictwa i zakłócenia w rozwoju kultury
wschodniohalsztackiej. Stamtąd, poprzez Bramę Morawską, oddziały Scytów podejmowały
wyprawy na obszary zajęte przez zachodnie grupy kultury łużyckiej. Znaleziska archeologiczne
pozwalają na odtworzenie kierunku ich ekspansji, która objęła najpierw Wyżynę Głubczycką, a
następnie, posuwając się dalej ku północnemu zachodowi, tereny położone na lewym brzegu Odry,
by sięgnąć aż po Dolne Łużyce. Szlaki scytyjskich wypraw, które miały miejsce w końcu VI i w
pierwszej połowie V w. a.C., wyznaczają spalone grody ze znajdowanymi wśród pozostałości
fortyfikacji charakterystycznymi dla Scytów trójgraniastymi grocikami strzał. Znaleziska takie
pochodzą m. in. z grodu w Wicinie, gdzie odkryto wyraźne ślady gwałtownego zniszczenia,
warstwę zgliszczy powstałych w czasie pożaru i porzucone, nie pogrzebane szczątki ludzkie. Do
najbardziej efektownych zabytków scytyjskich odnalezionych na naszych ziemiach należą
kosztowności odebrane zabitemu wodzowi scytyjskiemu, odkryte w Witaszkowie. W ich skład
wchodząm.in.: aplikacja pancerza lub tarczy, sztylet ze złotą, bogato zdobioną rękojeścią oraz
ozdoby. Najazdy Scytów sięgnęły także na tereny zajmowane przez inne grupy kultury łużyckiej.
Ślady wypraw scytyjskich widoczne są w obronnych osadach grupy chełmińskiej kultury łużyckiej.
Scytyjskie grociki strzał znalezione zostały na zniszczonym grodzisku

177

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -
Ryć. 86. Przekrój przez późnoscytyjski kurhan "książęcy" (Ryżanówka na Ukrainie). Srebrny kubek
i trójgraniaste grodki scytyjskie odnalezione w grobie w Ryżanówce.
w Kamieńcu. Na tym stanowisku stwierdzono ślady gwałtownego zniszczenia grodu, m.in. wśród
pozostałości spalonej bramy odkryto szkielety ludzi i koni. Grociki typu scytyjskiego są także
świadectwem najazdów tych koczowników na obszary zajmowane przez grupę górnośląsko-
małopolską kultury łużyckiej -na teren Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. W odkrytym w
Rzędkowicach koło Zawiercia schronisku skalnym natrafiono na brązowe i rogowe grociki z
uszkodzonymi w wyniku uderzania strzał w skały końcami, co wskazuje, że grupa ludzi szukająca
tam schronienia była ostrzeliwana z łuków przez scytyjskich najeźdźców.
Po załamaniu się ożywionego rozwoju grupy śląskiej, wiodącą rolę przejęła w okresie halsztackim
D inna grupa kultury łużyckiej - wschodniowielkopolska. Zapewne do jej rozkwitu przyczyniło się
przejęcie od ludności grupy śląskiej handlu bursztynem. Jedną z charakterystycznych cech grupy
wschodniowielko- j
178

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

Ryć. 88. Naczynie grupy wschodnio-wielkopolskiej kultury łużyckiej (Łazy).
polskiej jest wytwarzana na jej terenie ceramika, zdobiona za pomocą in-krustacji wykonanej białą
masą. Na naczyniach tych pojawiły się nowe motywy zdobnicze, antropo- i zoo-morficzne, obok

wcześniej rozpowszechnionych wątków geometrycznych. Niekiedy spotykamy także niewielkie
scenki figuralne, np. schematycznie przedstawiony obraz polowania na jelenie przez konnych i
pieszych myśliwych.
Ryć. 87. Zespół złotych przedmiotów pochodzenia scytyjskiego (Witaszkowo).
U schyłku epoki brązu pojawiły się, głównie w grupie śląskiej, wielkie osiedla obronne, które
rozwijały się nadal w okresie halsztackim C. Ich budowa, zdaniem części archeologów, może
wskazywać m.in. na rosnące zagrożenie, jakie niosła ze sobą presja militarna utożsamianych
zazwyczaj z Kim-merami koczowników ze stepów wschodnioeuropejskich. Proces powstawania
gęstej sieci osad obronnych, przede wszystkim o charakterze refugialnym, był zresztą zjawiskiem
szerszym, obejmującym wszystkie tereny narażone na najazdy ludów stepowych. Niewątpliwie
jednak powstanie znacznej liczby grodów, zwłaszcza w późniejszym okresie (Hall-statt C-D),
wznoszonych wielkim nakładem sił, według z góry powziętego planu, wynikało z określonego
poziomu gospodarczo-społecznego ludności kultury łużyckiej. W ] jakimś stopniu rozwój sieci osad
obronnych we wczesnej epoce żelaza można interpretować jako próbę zaadaptowania obcych
wzorców, impulsów cywilizacji greckiej, i docierających na nasze ziemie poprzez środowisko
kultury

179

Najdawniejsze dzieje ziem polskich - - - - - - - - - - - - - - - - -
halsztackiej. Uwagi te odnoszą się zwłaszcza do grodzisk o regularnie rozplanowanej zabudowie,
których powstanie kojarzyć można z procesami o charakterze protourbanizacyjnym. Grody kultury
łużyckiej wznoszono zazwyczaj na miejscach dogodnych do obrony: na wyspach jezior lub na
otoczonych wodą cyplach, a w przypadku obszarów górzystych - na wzniesieniach terenu. Obronne
osiedla, zarówno z epoki brązu, jak i budowane we wczesnej epoce żelaza, znane są jednak tylko z
zachodniej części obszaru zajmowanego przez kulturę łużycką, brak ich natomiast na terenach,
gdzie wcześniej istniała kultura trzciniecka. Na obszarze grupy wschodniowielkopolskiej znajduje
się najbardziej znana obronna osada ludności kultury łużyckiej - gród w Biskupinie, na ówcześnie
istniejącej wyspie Jeziora Biskupińskiego. [Biskupin] Jego wzniesienie i odbudowa po powstałych
zniszczeniach przypadają na okres halsztacki D. Ostatnio publikowane wyniki badań
dendrochronologicznych wskazują na inną, znacznie wcześniejszą datę powstania tego osiedla: na
lata trzydzieste VIII w. a.C., a dokładnie -na zimę z przełomu 738 i 737 r. a.C. Potwierdzenie tych
ustaleń byłoby jedną z większych sensacji w badaniach nad początkami epoki żelaza w środkowej
Europie i wiązałoby się z koniecznością dokonania generalnej rewizji poglądów dotyczących
datowania końcowych etapów rozwoju kultury łużyckiej, a także weryfikacji hipotez dotyczących
genezy grodów typu biskupińskiego.
Inne osady obronne kultury łużyckiej różnią się rozplanowaniem zabudowy wnętrza, wielkością i w
pewnym stopniu typem fortyfikacji. Wyróżnia się m.in. grody o zabudowie koncentrującej się
wokół pustego placu i grodziska o zabudowie nieregularnej, rozproszonej. Część grodzisk służyła
przede wszystkim jako rcfugia.
Na inne obszary zamieszkiwane przez grupy kultury łużyckiej wpływy kręgu halsztackiego
docierały w mniejszym stopniu. Do początku okresu halsztackiego D w grupie górnośląsko-
małopolskiej obok grobów ciałopalnych spotykane są również pochówki szkieletowe. Birytualizm
obrządku pogrzebowego mógł rozwinąć się za sprawą wpływów halsztackich, jednak groby
szkieletowe na tym terenie, starsze od wpływów halsztackich, znane są już z młodszego okresu
epoki brązu. Największą odrębność wykazuje grupa tarnobrzeska, zajmująca dorzecza Sanu i
Wisłoki oraz tereny położone nad Wisłą, w rejonie ujścia do niej obu wspomnianych rzek. Na tym
obszarze odkryto szereg ciałopalnych cmentarzysk, w których przeważają pochówki popielnicowe,
nakrywane często misami. Poza oryginalnym stylem, widocznym w ceramice, grupa ta odznacza się
wyraźnymi powiązaniami z kulturą scytyjską, o czym świadczy używanie trójgraniastych grocików
strzał, kolczyków gwoździowatych oraz pewne podobieństwa w inwentarzu ceramicznym.

Okres hals/tacki nie przyniósł bardzo istotnych zmian w gospodarce i rozwoju społecznym ludności
kultury łużyckiej w stosunku do sytuacji istniejącej u schyłku epoki brązu. Stworzony przez
przedstawicieli tej kultury model gospodarczo--społeczny, który w ciągu jej rozwoju przez 800 lat
ulegał tylko niewielkim stosunkowo modyfikacjom, okazał się jednak u schyłku okresu
halsztackiego
180

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego
Biskupin
Do grodu w Biskupinie wiodła wyłożona drewnem droga, wytyczona przy obwałowaniach w ten
sposób, aby przybysze zmierzający ku bramie zwróceni byli prawym bokiem ku stojącym na
fortyfikacjach obrońcom osiedla. Zbliżający się tą drogą napastnicy, trzymając w lewej ręce tarcze,
mieli utrudnioną możliwość osłony przed pociskami broniących się mieszkańców grodu. Obronę
zapewniały jednak przede wszystkim wały o szerokości 3-4 m (węższe w grodzie młodszym,
wzniesionym później na miejscu grodu starszego), skonstruowane z kilku ciągów izbie, czyli skrzyń
z drewna dębowego, wzniesionych w konstrukcji zrębowej, wypełnionych ziemią i kamieniami.
Przypuszcza się, że wysokość tych umocnień mogła sięgać 6 m. Przed wodami jeziora chronił wały
potężny falochron, o szerokości od 2 do ponad 9 m, zbudowany z kilkunastu tysięcy pali
drewnianych, wbitych ukośnie w brzegi wyspy.
Ryć. 89. Rekonstrukcja graficzna grodu kultury łużyckiej w Biskupinie.
Do grodu wiodła jedna brama, zamykana dębowymi wrotami, nad którą wznosiła się zapewne
wieża nadbramna; przed nią, wewnątrz grodu, znajdował się niewielki plac. W grodzie
biskupińskim zwraca przede wszystkim uwagę bardzo staranne rozplanowanie wnętrza. Ponad 100
domów zbudowanych zostało wzdłuż 11 wymoszczonych drewnem ulic, o szerokości 2,5-2,8 m,
które łączyła biegnąca pod wałami ulica okrężna. Wszystkie domostwa mają podobne wymiary i
rozplanowanie, ich powierzchnie w pierwszej fazie istnienia grodu wynosiły od ok. 72 do 86 m2.
Zbudowano je za pomocą techniki sumikowo-łątkowej: ściany skonstruowane były z poziomo
ułożonych belek (sumików), których końce umocowano w żłobkach
181

Najdawniejsze dzieje ziem polskich --
pionowo stojących pali (łątek). Prostokątne domostwa składały się z dwóch lub trzech
pomieszczeń: przedsionka, izby głównej i mniejszego pomieszczenia, zapewne komory sypialnej.
Podłogę tworzyła warstwa bierwion, w większej izbie znajdowało się wyłożone kamieniami
palenisko. Wejścia do domów, połączonych ze sobą ścianami szczytowymi, umieszczone były od
południa w dłuższych ścianach. Poza domostwami istniały również niezbyt liczne i znacznie
mniejsze czworokątne budynki gospodarcze o powierzchni do 11 m2. Przyjmuje się, że gród w
Biskupinie, zajmujący w obrębie wałów powierzchnię ok. 1,3 ha, zamieszkiwało od 1000 do 1200
osób. Szacuje się, że na jego budowę zużyto od 6 do 8 tyś. m3 drewna. Dokładną rekonstrukcję
grodziska w Biskupinie umożliwiły specyficzne warunki, dzięki którym zachowały się w bardzo
dobrym stanie zarówno konstrukcje drewniane fortyfikacji, ulic i budynków, jak też wykonane z
materiałów organicznych różnorakie zabytki ruchome. Podobnie rozplanowanych grodzisk
wzniesionych przez ludność kultury łużyckiej jest jednak bardzo mało; najbardziej zbliżone do
biskupińskiego jest grodzisko w Smuszewie. Ma ono nieco inne rozplanowanie: obok ulicy
okrężnej, biegnącej pod wałami, przez środek grodu poprowadzono główną ulicę, szerokości 5 m,
od której rozchodziły się uliczki węższe, poprzecznie usytuowane. Te ostatnie wyłożono tylko
faszyną, natomiast ulice okrężną i główną - belkami. Podobnie jak w Biskupinie chaty, składające
się z przedsionka i izby, przylegały do siebie węższymi ścianami, tworząc zwarte ciągi domostw
wzdłuż poprzecznych ulic. Ulicę okrężną oraz dochodzące do niej węższe ciągi komunikacyjne
odkryto również w położonym nie opodal Biskupina grodzisku w Izdebnie.
przestarzały, nie odpowiadający nowym warunkom. Istniejące w końcu okresu halsztackiego
struktury osadnicze, charakteryzujące się m.in. koncentracją znacznych grupy ludności, np. w

osadzie biskupińskiej, okazały się zbyt duże w stosunku do wydolności środowiska oraz do
możliwości eksploatacyjnych ówczesnych struktur gospodarczych. W tym bowiem czasie nastąpiło
w Europie, zwłaszcza w jej północnej części, wyraźne pogorszenie się sytuacji klimatycznej i
warunków ekologicznych. U schyłku Hallstattu C nastał - wilgotniejszy i chłodniejszy niż
poprzedni - okres subatlantycki. Na niektórych obszarach północnej Europy nastąpiły w tym czasie
zmiany w sposobach uprawy ziemi, polegające m.in. na porzucaniu gleb ciężkich i zakładaniu pól
na terenach piaszczystych. Pociągało to za sobą reorganizację sieci osadniczej, co z kolei wiązało
się z burzeniem istniejących dotychczas struktur gospodarczo-społecz-nych. Tego typu zmiany
zachodziły niewątpliwie także wśród ludności kultury łużyckiej. Do jej upadku przyczyniły się też
najazdy scytyjskie, doprowadzając do zniszczenia lokalnych skupisk osadnictwa łużyckiego.
Kryzys osadniczy potwierdzają nie tylko źródła archeologiczne, ale także wyniki badań palinolo-
gicznych, wskazujące na obniżenie się wskaźników świadczących o gospodarce
182

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego
Ryć. 90. Grób skrzynkowy kultury pomorskiej (Leśno).
ludzkiej przy jednoczesnym wzroście danych mówiących o regeneracji szaty leśnej. W tych nowych
warunkach naturalnych bardziej skuteczny okazał się model gospodarczo-społeczny, który
związany był z kulturą pomorską. Zaletami nowego modelu okazały się bardziej rozproszone
struktury osadnicze, tworzone przez mobilne, niewielkie grupy ludności, a także rolnictwo bazujące
na lekkich, położonych wyżej i bardziej suchych glebach.
Kulturę pomorską wywodzi się z grupy kaszubskiej kultury łużyckiej, istniejącej na terenie
Pomorza Gdańskiego do schyłku epoki brązu. W początkach epoki żelaza grupa kaszubska uległa
przekształceniu, w jej miejsce powstała jednostka określana jako grupa (lub faza) wielkowiejska,
której nazwa pochodzi od stanowiska odkrytego we Władysławowie-Wielkiej Wsi. Zmiany
dotyczyły m.in. odejścia od zwyczaju umieszczania pochówków pod nasypami kurhanów i
powstania ciałopalnych, zwykle popielnicowych, cmentarzysk płaskich. Jednocześnie doszło do
przeobrażeń stylistycznych, widocznych w formach i zdobieniach ceramiki. Całość uchwytnego w
źródłach archeologicznych obrazu tej jednostki pozwala wiązać ją z kulturą łużycką. Do bardzo
interesujących znalezisk, pochodzących ze stanowisk grupy wielkowiejskiej, należą nieliczne urny
domkowe - wykonane z gliny realistyczne modele budynków. Są one świadectwem kontaktów z
terenami północnej części środkowych Niemiec, gdzie w tym czasie rozwijała się, powiązana z
grupąbiałowickąkultury łużyckiej, kultura urn domkowych. Urny domkowe zwracają uwagę nie
tylko swą osobliwą formą, ale stanowią dowód kontaktów terenów środkowoeuropejskich z
obszarami środkowej Italii, gdzie występują na cmentarzyskach z tego okresu bardzo podobne
zabytki.

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 91 Popielnice twarzowe kultury pomorskiej.
W ciągu okresu halsztackiego D na terenie Pomorza Wschodniego, na bazie grupy wielkowiejskiej,
wykształciła się nowa jednostka - kultura pomorska, określana także jako kultura
wschodniopomorska lub wejherowsko-krotoszyńska, nazywana wcześniej kulturą grobów
skrzynkowych lub kulturą urn twarzowych! Te ostatnie określenia odnoszą się do dwóch
najbardziej wyrazistych cech kultury pomorskiej. Pierwszą z nich jest konstrukcja grobów z płyt lub
głazów kamiennych w kształcie prostokątnej skrzyni, z dnem wyłożonym kamieniami, w której
umieszczano często szereg popielnic (nawet do 30). Te groby zbiorowe przykrywane były w
niektórych przypadkach nasypem kurhanowym, zazwyczaj jednak spotykamy cmentarzyska
płaskie. Zwraca uwagę brak śladów wielokrotnego otwierania tych konstrukcji. Może to sugerować,
że prochy zmarłych przechowywane były w popielnicach przez dłuższy czas w innym miejscu, a
następnie składane razem do grobu. Zwyczaje takie praktykowały jeszcze do niedawna niektóre
plemiona. Bardziej jednak znaną, drugą z kolei, cechą kultury pomorskiej był zwyczaj zdobienia
popielnic rysami twarzy, umieszczanymi w górnych częściach gruszkowatych naczyń o baniastym

brzuścu i dość wysokiej szyi, charakteryzujących się czarną, wygładzoną powierzchnią. Tego typu
popielnice zaopatrzone były w przykrywki przypominające niekiedy nakrycia głowy. We wczesnej
fazie rozwoju kultury pomorskiej zdobiące popielnicę rysy twarzy wykonywano bardzo
realistycznie, oddając zapewne niektóre indywidualne cechy wyglądu zmarłego. Zagadnienie
genezy popielnic twarzowych jest od dawna przedmiotem dyskusji. Można wskazywać na lokalne
podłoże, doszukując się podobieństw w sposobach zdobienia naczyń przez ludność grupy
wielkowiejskiej. Jednak znacznie bardziej prawdopodobna jest hipoteza, w myśl której genezę
184

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

urn twarzowych należy łączyć z wpływami etruskimi. Znane są bowiem ze środkowej Italii,
datowane z VIII-VI w. a.C., popielnice z wyobrażeniami twarzy, tzw. kanopy. Pomysł chowania
szczątków zmarłych w tak zdobionych naczyniach, podobnie jak zwyczaj używania urn
domkowych, przeniknął na teren środkowej Europy zapewne dzięki intensywnym kontaktom
handlowym, wynikającym przede wszystkim z popytu na bursztyn. Trudno jednak określić
jednoznacznie, w jaki sposób idee związane
z rytuałami pogrzebowymi dotarły do środkowej Europy. Sugeruje się drogę szlakiem biegnącym
wzdłuż Łaby albo prowadzącym bezpośrednio z południa przez tereny kultury łużyckiej, lub też
szlakiem morskim, idącym wokół Europy na wybrzeża Morza Północnego, a stamtąd na Pomorze
Gdańskie.
Ryć. 92. Naczynie przykrywające popielnicę z grobu podklo-szowego kultury pomorskiej z
miejscowości Łochyńsko.
Inny typ ornamentyki spotykanej na popielnicach kultury pomorskiej nawiązuje do grupy
wschodniowielkopolskiej kultury łużyckiej. Należą do niego zdobienie naczyń za pomocą białej
inkrustacji oraz występowanie wykonanych techniką rycia przedstawień figuralnych, tworzących
czasami sceny narracyjne. Niekiedy spotykamy na naczyniach pomorskich realistycznie
przedstawione przedmioty używane przez ludność tej kultury, m.in.: uzbrojenie, w skład którego
wchodziły miecze, tarcze, oszczepy, a także ozdoby i przybory toaletowe - zapinki, napierśniki i
naszyjniki, szpile oraz grzebienie. Podobne do wyobrażanych na naczyniach ozdoby, m.in.
naszyjniki lub spięte ozdobną klamrą napierśniki, nakładane były na popielnice. W
wymodelowanych "uszach" urn twarzowych umieszczano kolczyki z nanizanymi na nie
bursztynowymi paciorkami. W inwentarzach grobowych obok popielnic spotykamy niekiedy inne
przedmioty, na ogół jednak wyposażenie pochówków kultury pomorskiej jest ubogie. W skład
inwentarzy grobowych wchodzą m.in.: szpile, niekiedy zapinki i przybory toaletowe (brzytwy i
szczypczyki) oraz narzędzia (noże, szydła i igły), bardzo rzadko natomiast broń. Zwyczaj zdobienia
popielnic wyobrażeniami twarzy ludzkiej zaniknął w ciągu IV w. a.C., wcześniej jednak
zauważalne jest odchodzenie od realistycznych przedstawień, które zastąpiły zredukowane rysy
twarzy ujęte bardzo schematycznie. Także zwyczaj budowania grobów zbiorowych zanika
stopniowo w schyłkowej fazie rozwoju kultury pomorskiej. W ich miejsce pojawiają się
jednostkowe groby popielnicowe, niekiedy umieszczane w nieregularnej obstawie kamiennej.
Ludność kultury pomorskiej nie budowała grodzisk; zamieszkiwała niewielkie otwarte osady z
domami o konstrukcji słupowej. Nie posiadamy zbyt wielu danych pozwalających na pełniejsze
odtworzenie struktury stosowanych przez nią upraw. Poświadczona jest uprawa pszenicy,
jęczmienia oraz - w większym stopniu niż w kulturze łużyckiej - żyta. Wiąże się to m.in. ze
wspomnianymi poprzednio zmianami charakteru gospodarki rolnej, wynikającymi z pogorszenia się
warunków klimatycznych. Początkowo kultura pomorska zajmowała tylko tereny Pomorza

185

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 93. Ziemie polskie w IV-III w. a.C.
Gdańskiego, w kierunku zachodnim sięgając po Parsętę. Wkrótce objęła obszary; środkowego
Pomorza, główny zaś kierunek jej ekspansji skierowany był na połud-i nie. W schyłkowej fazie
okresu halsztackiego w granicach jej zasięgu znalazła się stopniowo północna i środkowa
Wielkopolska, potem jej południowa część i Dolny Śląsk, a także Kujawy, ziemia chełmińska i
znaczna część Mazowsza. Ten proces zajmowania nowych obszarów trwał przez starszy okres
przedrzymski. W jego wyniku w zasięgu kultury pomorskiej znalazła się również północna część;
Górnego Śląska, większość obszarów Małopolski, a także Wołyń i Polesie. j Kultura pomorska
zajmująca wschodnią część ziem polskich posiada pewne swoiste rysy pozwalające - według
niektórych archeologów - na wyróżnienie z niej odrębnej jednostki kulturowej, nazywanej kulturą
grobów kloszowych Nazwa ta pochodzi od zwyczaju nakrywania popielnic dużym naczyniem,
odwr<> conym do góry dnem, o charakterystycznie chropowaconym brzuścu. Najczęście

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego
takie groby spotykane są na Mazowszu i w Małopolsce. Ich bardzo ubogie wyposażenie i częsty
brak w inwentarzach zabytków umożliwiających dokładne datowanie utrudnia, podobnie jak w
przypadku młodszych materiałów "klasycznej" kultury pomorskiej, bliższe prześledzenie zmian
osadniczych i kulturowych.
Rozprzestrzenienie się kultury pomorskiej i jej wschodniego odłamu (kultury grobów kloszowych)
nie doprowadziło do całkowitego zaniku kultury łużyckiej. Na Wyżynie Głubczyckiej istniała ona
zapewne do początków IV w. a.C., aż do pojawienia się tam osadnictwa celtyckiego. Ekspansja
kultury lateńskiej położyła także kres istnieniu osadnictwa grup kultury łużyckiej w Czechach i na
Morawach. Niewielkie enklawy kultury łużyckiej istniały na początku okresu lateńskiego na terenie
Wielkopolski. Dłużej przetrwały także niewielkie grupy kultury łużyckiej w zachodniej
Małopolsce. Do początku okresu przedrzymskiego istniała ponadto grupa tarnobrzeska. Także na
zachodnich rubieżach terenów zajmowanych przez kulturę łużycką obserwujemy dalsze osadnictwo
jej grup: białowickiej (na obszarze części Łużyc i Saksonii) oraz górzyckiej (na terenach
położonych nad środkową Odrą). Ich zanik nastąpił na początku okresu przedrzymskiego, m.in. na
skutek rozprzestrzeniania się kultury Jastorf, rozwijającej się od początku wczesnej epoki żelaza na
terenach sięgających od Wezery po dorzecze dolnej i środkowej Odry. Jej ekspansja jest kolejnym
elementem aktywizacji środowisk kulturowych zajmujących, tak jak m.in. ludność kultury
pomorskiej, niżowe obszary położone na południe od Bałtyku, o specyficznej charakterystyce
ekologicznej. Presja nowych warunków klimatycznych wymusiła na tych społecznościach zmiany
struktur gospodarczo-społecznych i większą aktywność polityczną, przejawiającą się m.in. w
migracjach.
Tereny północno-wschodniej Polski zajęte były we wczesnej epoce żelaza przez kulturę kurhanów
zachodniobałtyjskich, która wykształciła się w okresie halsztackim D, a więc w przybliżeniu
równocześnie z powstaniem kultury pomorskiej.
Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich powstała na Warmii, Mazurach oraz Sambii, czyli na
obszarach zajętych częściowo pod koniec epoki brązu przez grupę warmińsko-mazurską kultury
łużyckiej. Jedną z cech charakterystycznych tej kultury było zakładanie przez tamtejszą ludność
niewielkich osad obronnych, niekiedy na jeziorach, na sztucznych wyspach utworzonych z
zatopionych pni. Pnie układano warstwami i umacniano za pomocą pal i wbijanych w dno jeziora.
Takie wysepki, zwykle prostokątne, o powierzchni do 3 arów, mogły pomieścić zaledwie kilka
domostw. Obok nich istniały także osady otwarte. Zmarłych palono, a ich szczątki umieszczano w
popielnicach, w grobach budowanych niekiedy z płyt kamiennych i nakrywanych nasypem
kurhanu. Kulturę kurhanów zachodniobałtyjskich cechuje niewielki stopień rozwoju produkcji
rzemieślniczej. Przedmioty metalowe były przede wszystkim importowane z terenów kultury
łużyckiej i pomorskiej, a także z kręgu kultur nordyjskich. Na stosunkowo dużą skalę używano
przedmiotów wykonanych z kości i z kamienia. Podstawą gospodarki była hodowla, mniejszą rolę
odgrywało rolnictwo. Istotnym uzupełnieniem gospo-
187

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
darki wytwórczej było rybołówstwo oraz zbieractwo i łowiectwo, czego świadectwem są znaleziska
kości dzikich zwierząt, liczniejsze niż w przypadku osad kultury łużyckiej i pomorskiej.
Zasadnicze zmiany na mapie kulturowej ziem polskich nastąpiły dopiero na przełomie III i II
stulecia a.C. Wcześniej jednak na części omawianych terenów zaczęło powstawać osadnictwo
Celtów, których oddziaływania doprowadziły w młodszym okresie przedrzymskim do daleko
idących przeobrażeń kulturowych ziem polskich i innych obszarów środkowej Europy, a także
północnych stref naszego kontynentu.
188

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
W drugiej połowie I tysiąclecia a.C. bardzo istotną rolę w dziejach Europy odegrały plemiona
celtyckie. Celtowie stanowili, zwłaszcza w IV i III w. a.C., poważne zagrożenie dla cywilizacji
świata śródziemnomorskiego. Jednocześnie czerpiąc z dorobku cywilizacyjnego Greków, Etrusków
i w mniejszym stopniu Rzymian, wytworzyli oni własny model kulturowy, oparty w wielu
dziedzinach na wzorcach antycznych. Wpływy kultury celtyckiej sięgały daleko poza granice
celtyckiego osadnictwa. Dlatego też impulsy cywilizacyjne, przetworzone przez Celtów i
wzbogacone o ich własny dorobek, docierając (m.in. dzięki kontaktom handlowym) na tereny
środkowej i północnej Europy, przyczyniły się do zaniku istniejących tam kultur o tradycjach
wywodzących się z wczesnej epoki żelaza i do wytworzenia się na ich podłożu na przełomie III i II
stulecia a.C. nowych jakości kulturowych, nawiązujących silnie do modelu celtyckiego.
Celtowie, zwani przez Rzymian Galami, przez Greków zaś niekiedy Galatami, w świetle badań
językoznawczych należeli do grupy spokrewnionej z plemionami italskimi i wenetyjskimi, a więc
do odłamu ludów zachodnioindoeuropejskich. Pojawili się w źródłach pisanych z VI w. a.C. W
swym Obejściu Ziemi Hekataios z Miletu wspomina o Celtach zamieszkujących tereny położone na
północ od siedzib Ligurów, których osadnictwo obejmowało obszary północno-zachodniej Italii i
południowej Francji. Tenże autor wymienia celtyckie "miasto" o nazwie Nyrax. Późniejsze źródło -
Dzieje Herodota - pozwala lokalizować siedziby Celtów nad górnym Dunajem: "Ister (Dunaj)
bowiem wytryska na terytorium Keltów koło miasta Pyrene i przecina w swoim biegu Europę przez
środek. Keltowie zaś mająswe siedziby za Słupami Heraklesa i sąsiadująz Kynesjami, którzy ze
wszystkich ludów Europy najdalej na zachód mieszkają" (Dzieje II, 33; tłum. S. Hammer).
Wymienione przez Herodota miasto Pyrene identyfikuje się dość powszechnie
189

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 94. Zasięg osadnictwa celtyckiego w V-lll w. a.C.
z pasmem Pirenejów, co z kolei uznaje się za przesłankę wskazującą, że w V w. a.C. Celtowie
zamieszkiwali Półwysep Iberyjski. Dane zawarte w źródłach pisanych pozwalają więc lokalizować
celtyckie siedziby w VI i w pierwszej połowie V stulecia a.C. na obszarze zajętym przez kulturę
zachodniohalsztacką. Były to tereny sięgające na zachodzie
po wschodnią Pranej ę, na wschodzie zaś po Górną Austrię. Na przełomie V i IV stulecia a.C.
rozpoczęła się wielka ekspansja plemion celtyckich w dwóch kierunkach: wschodnim i
południowym. Nieco wcześniej zapewne, w ciągu V w. a.C., Celtowie dotarli na Wyspy Brytyjskie.
Początek wielkiej migracji celtyckiej znalazł odbicie w dziele Tytusa Liwiusza pt. Dzieje Rzymu od
założenia miasta (Ab urbe condita, V, 34). Liwiusz pisze o królu plemienia Biturygów, Ambigacie,
który dla zdobycia nowych terenów wysłał z Galii do Italii część swego ludu pod wodzą Bellovesa,
inną zaś pod dowództwem Segovesa - do Lasu Hercyńskiego (bliżej nie określone tereny środkowej
Europy). Relacja ta zgodna jest z potwierdzonymi przez inne źródła pisane, a także przez znaleziska
archeologiczne, głównymi kierunkami ekspansji Celtów na początku IV w. a.C., kiedy opanowali
oni dorzecze środkowego i dolnego Padu. Dlatego też tereny północnoitalskie określane były przez

Rzymian jako Galia Przedalpejska. Ekspansja Celtów objęła również tereny środkowej Italii; w 390
r. a.C. (niewykluczone, że wydarzenie to mogło mieć miejsce później, czyli pod koniec lat
osiemdziesiątych IV stulecia a.C.) zdobyli Rzym, a ich wyprawy sięgały południowych części
Półwyspu Apenińskiego. Od końca
190

---------------------- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
pierwszej połowy IV w. a.C. wojownicy celtyccy służyli w wojskach zaciężnych państw
hellenistycznych, np. w latach 369/368 a.C. jako najemnicy w armii Dionizjusza z Syrakuz.
Rzymskie zmagania z Celtami trwały jeszcze bardzo długo. Ważnym ich momentem była
zwycięska dla Rzymian bitwa pod Telamonem (225 r. a.C.), w której, oprócz wojsk plemion
celtyckich zamieszkujących Italię, brali udział Celtowie zamieszkujący tereny nadreńskie, m.in.
plemiona belgijskie. W czasie II wojny punickiej (218-201 r. a.C.) Celtowie występowali jako
sojusznicy Hannibala. Podbój terenów Galii Przedalpejskiej został zakończony przez Rzymian ok.
190 r. a.C., co w konsekwencji zmusiło część plemion celtyckich do przeniesienia się na tereny
alpejskie. Zostały one ostatecznie podbite przez Rzym dopiero w czasach panowania Oktawiana
Augusta (27 r. a.C. -14 r. p.C.). Po zakończeniu II wojny punickiej Republika Rzymska rozpoczęła
ekspansję na obszary Półwyspu Iberyjskiego, zamieszkanego przez Iberów, Celtów i plemiona
celtyberyjskie. Długotrwałe walki zakończone zostały zdobyciem ważnego ośrodka Celtyberów -
oppidum w Numancji (133 r. a.C.). W drugiej połowie II stulecia a.C. Rzymianie opanowali tereny
południowofrancuskie, gdzie w 118 r. a.C. utworzono nową prowincję - Galię Narbońską, czyli
Zaalpejską (obejmującą Prowansję i Langwedocję).
Ryć. 95. Europa w młodszym okresie przedrzymskim (ll-l w. a.C.).
191

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
W źródłach pisanych znacznie mniej jest danych odnoszących się do początku ekspansji Celtów w
kierunku wschodnim. Zapewne około połowy IV w. a.C. uderzyli oni na plemiona
północnoiliryjskie; odnotowane są także wzmianki mówiące o walkach Celtów prowadzonych w
końcu tego stulecia na bliżej nie określonych terenach nad środkowym Dunajem. Ich osadnictwo
obejmowało już w tym czasie tereny Czech, Moraw, Dolnej Austrii, części Węgier, a nieco później
dotarło także do Siedmiogrodu. Więcej informacji dostarczają źródła pisane o ekspansji Celtów na
Bałkany w III stuleciu a.C., sięgającej aż do Grecji. Wcześniej, już w drugiej połowie IV w. a.C.,
doszło do kontaktów Celtów z państwem macedońskim, m.in. w 335 r. a.C. poselstwo celtyckie
dotarło do Aleksandra Wielkiego w czasie jego wyprawy nad dolny Dunaj. Wielkie najazdy Celtów
na Bałkany miały miejsce w latach 279-277 a.C., liczne celtyckie plemiona uderzyły wtedy na
Trację, gdzie część z nich założyła, istniejące przez ponad pół wieku, państwo ze stolicą w Tylis.
Inne grupy Celtów spustoszyły Grecję, zagrażając świątyni w Delfach, a część z nich przedostała
się na teren centralnej Anatolii, gdzie na mocy decyzji Antiocha I Sotera zostali osiedleni w 270 r.
a.C. nad środkowym biegiem rzeki Halys. Ich państwo uległo zniszczeniu przez Rzymian dopiero w
25 r. a.C., ale język Celtów przetrwał na tych terenach aż do IV w. p.C. Wojny prowadzone z
Celtami i ich obecność w Azji Mniejszej znalazły odbicie w sztuce hellenistycznej;
Ryć. 96. Rzymska kopia hellenistycznej rzeźby z Pergamonu przedsta- ^pomnieć tu należy
choćby
wiająca umierającego Gala.

rzeźby z Pergamonu, pochodzące

z pomnika zwycięstwa nad Gala-
tami, wzniesionego w końcu III stulecia a.C., m.in. znaną postać umierającego wojownika
celtyckiego.
Celtowie, pomijając w tym miejscu krąg cywilizacji śródziemnomorskich, nie byli jedynym ludem,
który odegrał istotną rolę w dziejach Europy w ostatnich stuleciach a.C. W orbicie bezpośrednich
wpływów kultury antycznej znalazły się przede wszystkim ludy, których siedziby położone były w
pobliżu kolonii greckich. Oddziaływania greckie, wynikające m.in. z istnienia ożywionych

kontaktów handlowych, pozostawiły ślady nie tylko w kulturze materialnej, w rozwoju rzemiosła i
w sztuce, ale także wywierały pewien wpływ na sfery kultury duchowej i struktury społecznej.
Wpływy greckie widoczne są wyraźnie w kulturze Traków, których siedziby znajdowały się na
terenie dzisiejszej Bułgarii, a więc w sąsiedztwie państwa macedońskiego i kolonii greckich na
zachodnich wybrzeżach Morza Czarnego. Część obszarów trackich u schyłku VI i w pierwszych
dziesięcioleciach V w. a.C. pozostawała pod kontrolą perską, a w III stuleciu a.C., jak już
192

-- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
wspomniano, pod panowaniem Celtów. Kultura Traków rozwijała się aż do czasów podboju ich
przez Rzymian, którzy ostatecznie opanowali tereny królestwa trackiego w czasach Klaudiusza (46
r. p.C.). Obszary położone na północ od siedzib Traków były zasiedlone przez spokrewnione z nimi
plemiona geto-dackie. Getowie, wzmiankowani przez Herodota, który opisując wyprawę Dariusza I
przeciw Scytom nad dolny Dunaj, określił ich jako "najmężniejszych i najspra-wiedliwszych wśród
Traków" (Dzieje IV, 93; tłum. S. Hammer), zamieszkiwali tereny położone na północ od dolnego
biegu Dunaju. W drugiej połowie IV stulecia a.C. Getowie prowadzili wojny z państwem
macedońskim Aleksandra Wielkiego, ulegając jego przewadze. Pod koniec IV w. a.C. powstał silny
związek plemion geto-dackich pod przywództwem Dromichaitesa, którego państwo, ze stolicą
Helis, zajmowało obszar Niziny Wołoskiej i prowadziło wojny z trackim państwem Lizymacha.
Obszar Siedmiogrodu zasiedlony był przez Daków. Pierwsza informacja o Dakach, jako o
odrębnym ludzie, odnosi się do ok. 200 r. a.C. Pochodzi ona z dzieła Pompejusza Trogusa Historiae
Philippicae (I w. a.C.), znanego tylko z późniejszego streszczenia (epitomy) Marka Juniana Justyna.
Według Trogusa (Historiae Philippicae XXXII, 3), Dakowie byli potomkami Getów. Rozkwit
potęgi państwa Daków przypadł na czasy panowania Burebisty, sprawującego władzę od lat 70-60
do zapewne 44 r. a.C. Centrum państwa dackiego znajdowało się w dolinie środkowego biegu
Maruszy w rejonie Orastie. Pod wodzą Burebisty Dakowie pokonali plemiona celtyckie
zamieszkujące obszary nad środkowym Dunajem i zniszczyli część miast greckich na wybrzeżu
Morza Czarnego (m.in. Olbię i Tyras). Wzrost potęgi dackiej stanowił zagrożenie dla interesów
Rzymu, co potwierdza Strabon pisząc, że Burebista "napawał lękiem i Rzymian, gdyż śmiało
przeprawiał się przez Dunaj i pustoszył Trację aż do Macedonii i Ilirii" (Geographika VII, 3, 11). Po
śmierci Burebisty jego państwo uległo rozbiciu na liczne "księstwa". Ponowny wzrost potęgi
Daków nastąpił pod koniec I w. p.C., w czasach panowania Decebala, i trwał do podboju Dacji,
dokonanego przez Trajana (98-117 r.) w latach 101-106 p.C.
Obszary północno-zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego, sięgające na zachodzie po dorzecze
Sawy, a zapewne i wschodnią Italię, na północy zaś po środkowy Dunaj, zamieszkiwali Ilirowie.
Nazwą tą Grecy i Rzymianie określali szereg pokrewnych plemion, które od końca III w. a.C.
podbijane były stopniowo przez Rzym. Ostatnim epizodem tych długotrwałych walk stało się
wielkie powstanie plemion panońskich, zaliczanych zazwyczaj do Ilirów, krwawo stłumione w 9 r.
p.C. przez Oktawiana Augusta.
Na terenach południowo-wschodniej Europy od końca III stulecia a.C. istotną rolę odgrywały
plemiona Bastarnów, nazywanych także Peucynami. Jak wskazują źródła archeologiczne,
wymienione plemiona przybyły z dorzecza Łaby. Określenie przynależności etnicznej Bastarnów
jest jednak w dalszym ciągu przedmiotem dyskusji. Przez Greków Bastarnowie zaliczani byli do
plemion celtyckich, przez Rzymian natomiast - do germańskich. Należy jednak mieć na uwadze, że
dla
193

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Greków nazwa "Germanie" w II w. a.C. była nieznana, a jako Celtów określać mogli oni przybyły z
głębi Europy lud należący do innej, nie celtyckiej grupy językowej. Według innych poglądów,
plemiona Bastarnów miały cechy celtycko--germańskie, w początkowym okresie z przewagą
elementów celtyckich, następnie zaś germańskich. Około 230 r. a.C. Bastarnowie pojawili się nad

dolnym Dunajem, wszczynając zbrojne konflikty, m.in. z Getami, o czym świadczy cytowana
wyżej wzmianka Trogusa odnosząca się do wypadków z ok. 200 r. a.C. Obecność plemion
germańskich na tych obszarach poświadcza pochodząca z końca III w. a.C. inskrypcja ku czci
Protagenesa z Olbii, zawierająca informację o zagrożeniu tego miasta przez Skirów. Współdziałały
z nimi inne plemiona, określane w inskrypcji jako "Galaci". Stepy nadczarnomorskie zostały
opanowane w II stuleciu a.C. przez koczownicze plemiona sarmackie, które wyparły poprzednich
mieszkańców tych obszarów - Scytów. Część ludności scytyjskiej osiedliła się na Krymie, gdzie
założyła koło dzisiejszego Symferopola miasto Neapol Scytyjski, inne zaś grupy Scytów znalazły
schronienie w rejonie ujścia Dunaju.x
Źródła pisane zawierają znacznie mniej informacji
o środkowej i północnej Europie. Wspomniany Periplos Massalski wymienia nazwy dwóch wysp -
Albion i lerne, które identyfikuje się z Wielką Brytanią i Irlandią. Dane o odległych od świata
śródziemnomorskiego strefach Europy przynosi także relacja z podróży morskiej Pyteasza z
Massalii pt. O Oceanie (Peri Okeanu; z ok. 330 r. a.C.), który przez Cieśninę Gibraltarską,
określaną przez starożytnych jako Słupy Heraklesa, dopłynął do Wysp Brytyjskich (Pretanic), a
następnie do wyspy nazywanej Thule - zapewne do wybrzeży Norwegii lub też Islandii. W końcu II
w. a.C. świat śródziemnomorski wszedł w bezpośredni kontakt z mieszkańcami obszarów
położonych w głębi Europy. Plemiona Cymbrów, pochodzące z Półwyspu Jutlandzkiego,
nazywanego przez Rzymian Chersonezem Cymbryj-skim, rozpoczęły ok. 120 r. a.C. wędrówkę na
południe. Poprzez kraj celtyckiego plemienia Bojów, zajmującego obszar Czech, skierowali się oni
ku terenom wschodnioalpejskim, gdzie w 113 r. a.C. zadali wielką klęskę rzymskim legionom pod
Noreją(Neumarkt) i stamtąd, poprzez górne dorzecze Dunaju i Renu, dotarli do Galii. W trakcie ich
wędrówki dołączyli do nich celtyccy zapewne Teutonowie; • ponadto źródła pisane
wymieniająjeszcze inne ludy współdziałające z Cymbrami \ i Teutonami, m.in. Ambronów i
Harudów. Następne bitwy z Rzymianami miały] miejsce w 109 r. a.C. gdzieś nad Rodanem i w 105
r. a.C. koło Arausio (Orange), j po czym część najeźdźców skierowała się ku Akwitanii i
przekroczyła Pireneje, docierając prawdopodobnie do dolnego biegu Ebro. W 102 r. a.C. wojska
rzymskie pod wodzą konsula Gajusza Mariusza odniosły wielkie zwycięstwo nad Teutonami i
Ambronami w Prowansji pod Aąuae Sextiae (Aix-en-Provence), natomiast] w rok później pod
Yercellae (w górnym biegu Padu) całkowitą klęskę ponieśli; Cymbrowie.
Pierwsze informacje o ludach określanych jako Germanie zawierało dzieło! Posejdoniosa z Apamei
(I w. a.C.), który nazywał tak plemiona zamieszkujące!
194

- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
Ryć. 97. Szlak wędrówki Cymbrów i Teutonów.
strefę nadreńską. Nazwa "Germanie" mogła jednak odnosić się początkowo do innych ludów,
osiedlonych na terenach położonych na wschód od Renu, które ulegając dominacji innych grup
etnicznych, nie odegrały istotnej roli w dziejach Europy i nie weszły na karty historii. Rzymianie
zetknęli się z Germanami w czasach Juliusza Cezara (68-44 r. a.C.). W końcu lat siedemdziesiątych
I w. a.C. germańskie plemiona Swebów pod wodzą Ariowista przekroczyły Ren i opanowały
znaczną część Galii. Po klęsce zadanej im przez Rzymian w 58 r. a.C. pod Miluzą, Cezar rozpoczął
podbój Galii zakończony w 51 r. a.C. Dzieło Cezara Commentarii rerum gestarum belli Gallici
(Pamiętniki o wojnie galijskiej, nazywane często w skrócie Wojną galijską) zawiera nie tylko opis
licznych kampanii wojennych, lecz także wiele szczegółowych informacji o kulturze Celtów, a
częściowo także i plemion germańskich.
Podbój Galii przez Cezara stanowił jeden z istotniejszych etapów upadku znaczenia Celtów.
Większość zajmowanych przez nich obszarów została stopniowo podbita przez Republikę
Rzymską. Jak wspomniano, Rzymianie już w II w. a.C. zajęli najpierw tereny północnoitalskie i
Półwysep Iberyjski, a następnie, w latach 125-118 a.C., opanowali południową Francję (Galię
Narboń-ską). Jeszcze w końcu III w. a.C. nastąpił upadek "państwa" Celtów w Tracji,
195

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
natomiast w II stuleciu a.C. zaniknęło osadnictwo celtyckie w Siedmiogrodzie. Kolejne istotne
zmiany na mapie politycznej Europy zaszły w drugiej połowie I stulecia a.C. Świat celtycki z jednej
strony ulegał dalszym podbojom Rzymu, z drugiej zaś - ekspansji plemion germańskich, które
zajęły należące do Celtów obszary położone na północ od górnego i środkowego Dunaju. Ważne
znaczenie miały również wspomniane już wojny prowadzone przez Daków pod wodzą Burebisty z
celtyckimi plemionami Bojów i Taurysków. Podboje rzymskie objęły także inne obszary
zajmowane przez Celtów. Cezar dwukrotnie podejmował wyprawy do Wielkiej Brytanii (w 55 i 54
r. a.C.); zajęcie tych terenów przez Rzym nastąpiło jednak później, za panowania Klaudiusza (43 r.
p.C.). Po podbojach, prowadzonych w czasach Oktawiana Augusta, w wyniku których granice
państwa rzymskiego zostały oparte o linię Renu i Dunaju, oraz po zajęciu nowych terenów przez
plemiona germańskie w I w. p.C., na terenie środkowej Europy niezależność zachowały tylko
nieliczne plemiona celtyckie zamieszkujące obszary na północ od środkowego Dunaju, np.
Kotynowie, lokalizowani w północnej Słowacji, oraz Anartowie, których siedziby znajdowały się
zapewne na terenie dzisiejszej Ukrainy Zakarpackiej i wschodniej części Słowacji.
Rozwój kultury plemion celtyckich
Jak wspomniano, najstarsze źródła pisane z VI i V w. a.C. lokalizują siedziby Celtów na obszarach
zajętych wówczas przez kulturę zachodniohalsztacką. Na terenach tych w ciągu V w. a.C. zaczął
wykształcać się, przede wszystkim w środowisku arystokracji plemiennej, nowy styl, określany
jako wczesnolateński. Przymiotnik "lateński" pochodzi od znaleziska, zapewne o charakterze
wotywnym, z miejscowości La Tene (Szwajcaria), któremu zawdzięczają swą nazwę zarówno
kultura Celtów (kultura lateńska), jak i okres ich dominacji politycznej oraz kulturowej, obejmujący
część V stulecia i cztery następne wieki a.C. (okres lateński). Termin "okres lateński" używany jest
także jako nazwa pewnego odcinka chronologicznego w dziejach społeczeństw zajmujących tereny
położone poza granicami właściwej kultury lateńskiej, pozostających jednak w zasięgu
oddziaływań kultury Celtów, tj. obszary środkowej i północnej Europy oraz zachodniej strefy
wschodniej Europy. Przyjmuje się, że na ziemiach polskich okres lateński trwał przez cztery
ostatnie stulecia a.C. Dla jego oznaczenia stosuje się również inny termin - okres przedrzymski. W
nawiązaniu do chronologii cywilizacji śródziemnomorskich, z którymi Celtowie utrzymywali
bliskie kontakty, znajdujące wyraz m.in. w napływie zabytków pochodzenia greckiego i etruskiego,
a także w oparciu o zmienność form rodzimych celtyckich wyrobów (przede wszystkim ozdób i
części stroju, m.in. zapinek) oraz w jakiejś części również o wyniki badań dendrochronologicznych,
opracowany został szczegółowy system periodyzacji rozwoju kultury lateńskiej. Podstawą tego
systemu są wyniki studiów niemieckie- •, go badacza Paula Reineckego, który w 1902 r.
przedstawił podział chronologiczny j
196

---------------------- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
okresu lateńskiego, dzieląc go na cztery podokresy, oznaczone jako La Tene A, B, C i D. Dalszy
postęp badań nad chronologią okresu lateńskiego pozwolił zarówno na weryfikację ustaleń
wydzielonych przez Reineckego faz, podanych w skali chronologii absolutnej, jak i na wyróżnienie
w ich obrębie krótszych stadiów chronologicznych (np. La Tene Al, B l, B2 itd.). Początek okresu
La Tene A datuje się od połowy V w. a.C. Należy jednak zaznaczyć, że wśród archeologów
zajmujących się problematyką schyłku okresu halsztackiego i początku okresu lateńskiego brak jest
jednomyślności co do dokładnej chronologii schyłku Hallstattu D i początku okresu lateńskiego.
Wiąże się to przede wszystkim / brakiem wyraźnej cezury dzielącej późny styl halsztacki od
rozwijającego się na jego podłożu stylu wczesnolateńskiego. Można przypuszczać, że na niektórych
obszarach miało miejsce przeżywanie się najmłodszych faz stylu halsztackiego w okresie
kształtowania się i stopniowego rozpowszechniania elementów kulturowych uznawanych przez nas
za charakterystyczne dla najstarszego stadium okresu La Tene A. Istnieje hipoteza, oparta na
analizie znalezisk z północnej Wirtembergii, że współistnienie na tym terenie stylów

schyłkowohalsztackiego i wczesnolateńskiego wynika z pewnego tradycjonalizmu niektórych grup
ludności, np. z faktu używania dłuższy czas przez zamężne kobiety dotychczasowych ozdób, w tym
także zapinek w typie halsztackim, podczas gdy pozostała część ówczesnego społeczeństwa
preferowała już nowe rozwiązania stylistyczne. Styl wczesnolateński kształtował się przede
wszystkim w środowisku arystokracji plemiennej. Bliższa analiza stylistyczna inwentarzy grobów
przedstawicieli tej warstwy społecznej wskazuje w niektórych przypadkach na fakt, że znalezione w
nich przedmioty rodzimej produkcji pochodziły zapewne z jednego, wyspecjalizowanego warsztatu,
produkującego ozdoby dla określonych odbiorców, reprezentujących ową warstwę arystokracji.
Początki stylu lateńskiego noszą wyraźne znamiona tradycji halsztackiej. Pojawiają się jednak nowe
elementy, m.in. wywodzące się ze sztuki greckiej i etruskiej, a zapewne także scytyjskiej.
Nawiązania wschodnie, przejawiające się przede wszystkim w stosowaniu motywów
zoomorficznych, mogły dotrzeć do środowiska kultury wczesnolateń-skiej za sprawą Etrusków. Do
charakterystycznych cech stylu wczesnolateńskiego, poza wspomnianymi już wątkami
zoomorficznymi, należy zaliczyć stosowanie ornamentyki w postaci palmet, spirali oraz wątków
antropomorficznych, a także różnorodne elementy zdobnictwa plastycznego. Zwraca jednocześnie
uwagę wysoki poziom techniczny wyrobów wczesnolateńskiego rzemiosła, potwierdzony przez
używanie technik inkrustacji, platerowania czy techniki ażuru oraz niezwykła precyzja ornamentyki
osiągana m.in. dzięki posługiwaniu się cyrklami. Jako kolejną cechę wymienić należy również
asymetrię ornamentyki oraz bogactwo wątków zdobniczych pokrywających niekiedy całą
powierzchnię wyrobu. Częstym motywem zdobniczym było wyobrażenie ludzkiej głowy,
występujące także w następnych stadiach rozwoju kultury lateńskiej (odcięta ludzka głowa, której
przypisywano pewną siłę magiczną, odgrywała istotną rolę w wierzeniach Celtów).
197

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 98. Róg z celtyckiego grobu "książęcego" z okresu La Tene A (Klein Aspergle w Badenii-
Wirtembergii).
Ryć. 99. Brązowa zapinka celtycka w stylu La Tene
A.
Najwcześniejsze zabytki wczesno-lateńskie pochodzą przede wszystkim z bogatych pochówków,
głównie szkieletowych, umieszczanych w drewnianych komorach i przykrywanych kurhanem.
Takich kurhanów nie usypywano na terenie Szampanii, gdzie komory grobowe wykuwano często w
kredowych skałach. Podobnie jak w grobach "książęcych" okresu halsztackiego, ciała
przedstawicieli arystokracji z okresu wczesnolateńskiego umieszczano na wozach. Były to jednak,
w odróżnieniu od wcześniej stosowanych, pojazdy dwukołowe, co interpretuje się jako przejaw
wpływów strefy śródziemnomorskiej. O kontaktach z południem
Europy świadczą też spotykane w bogato wyposażonych grobach przedmioty importowane.
Obserwujemy jednak zmniejszenie się wśród nich liczby wyrobów greckich na korzyść etruskich,
bowiem szlak wiodący wzdłuż Rodanu, którym docierały wyroby z kolonii greckich, stracił swoje
poprzednie znaczenie, ustępując miejsca drodze biegnącej przez przełęcze alpejskie, łączącej Italię
z obszarami północnymi. W grobach z okresu wczesnolateńskiego spotykamy, obok mniej licznych
waz greckich z malowanymi czerwoną farbą postaciami (tzw. waz czerwonofigurowych), etruskie
naczynia brązowe: miski i czarki oraz charakterystyczne dla tego okresu dzbany z dziobowatym
wylewem. Na terenie Szampanii stosunkowo często występują rzadko spotykane na innych
obszarach militaria, m.in. brązowe hełmy.
Styl wczesnolateński rozpowszechniał się stopniowo wśród szerszych warstw społecznych. Wyroby
charakterystyczne dla tego okresu spotykamy na obszarach, gdzie brak jest pochówków
"książęcych", występują natomiast płaskie cmentarzyska szkieletowe, znane m.in. z terenów
północnej Szwajcarii, gdzie odkryto wielkie cmentarzysko w Miinsingen, i z południowych
Niemiec. W grobach znajdujących się na terenie tych cmentarzysk znaleziono ozdoby i części
stroju, zapinki o konstrukcji wczesnolateńskiej (m.in. typu Marzabotto),

Ryć 100. Dzbanzdziobo-

różne typy naszyJników> bransolety, w grobach męskich

dodatkowo
watym wylewem pocho-

broń, m.in. długie noże bojowe. Koniec okresu La Tene A

przypada na
dzący z celtyckiego grobu

pierwszą połowę IV w. a.C., jednak ustalenie dokładnej jego

chrono-
"książęcego z okresu |Q - utrudnia niewielka liczba importowanych zabytków znajdowa-
La Tene A (Hallein-Durrn-

& K J J

J
berg w Austrii)

nych w grobach, które synchromzujemy z przełomem okresów La Tene

A i B. Na schyłek okresu La Tene A przypada początek wielkiej,

198

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

Ryć. 101. Zfote ozdoby z celtyckiego grobu "książęcego" z początku okresu La Tene B
(Waldalgesheim w Nadrenii--Palatynacie).
poświadczonej przez źródła pisane, ekspansji celtyckiej. Wraz z nią zaszły w obrębie społeczeństwa
celtyckiego istotne zmiany. Nie licząc pojedynczych bogatych znalezisk grobowych, warstwa
arystokracji plemiennej przestaje być uchwytna w źródłach archeologicznych. W okresie La Tene B
kultura lateń-ska reprezentowana była przede wszystkim przez duże na ogół, szkieletowe
cmentarzyska, występujące od wschodniej Francji po Kotlinę Karpacką, o dość ujednoliconych
zestawach inwentarzy grobowych. Zmiany społeczne, o ile rzeczywiście można wnioskować o nich
na podstawie tych materiałów sepulkralnych, mogły nastąpić m.in. pod wpływem kontaktów ze
światem śródziemnomorskim i stanowić odbicie procesów społecznych zachodzących w Grecji i w
Rzymie, polegających na próbach ograniczenia roli tamtejszej arystokracji. Źródła pisane mówiące
o Celtach nie potwierdzaj ą jednak tych przypuszczeń. Standaryzacja widoczna jest nie tylko w
formach i wyposażeniu grobów, lecz także w stosowanej wówczas stylistyce, określanej jako tzw.
styl waldalgesheim-ski, charakteryzujący się pewnym uproszczeniem wcześniejszej ornamentyki i
częstszym stosowaniem motywów roślinnych. W skład inwentarzy grobowych wchodziły w tym
czasie ozdoby i części stroju, występujące liczniej w grobach kobiecych, uzbrojenie i niektóre
rodzaje narzędzi,
a także ceramika. Jednak na niektórych terenach naczynia jako dary grobowe spotykane są tylko
sporadycznie. Do form przewodnich zabytków z tego okresu należą młodsze warianty zapinek o
konstrukcji wczesnolateńskiej (m.in. typu Duchcov i Munsingen), liczne odmiany naszyjników,
bransolet i naramienników, w tym także, charakterystyczne raczej dla końcowego odcinka
omawianego tu okresu, bransolety wykonane z 3 lub 4 pustych półkul. Ornamentykę cechuje
zamiłowanie do zdobnicwta plastycznego. Ten specyficzny typ zdobienia, określany jako styl
plastyczny, rozwijał się do końca okresu La Tene Bl. W grobach męskich uzbrojenie
reprezentowane jest przede wszystkim przez groty włóczni, obok których występują długie miecze
obosieczne umieszczane w metalowych, często bogato zdobionych pochwach, noszonych na pasach
z metalowych ogniw połączonych rzemieniami. Uzbrojenie uzupełniała duża tarcza w kształcie
wydłużonego owalu lub zbliżonym do prostokąta zakrywająca prawie całe ciało wojownika. Bardzo
rzadko spotykamy hełmy; nieco większa liczba ich znalezisk, wiązanych z Celtami, pochodzi z
terenu Italii. Znaleziska grobowe, jak i przedstawienia wojowników celtyckich w sztuce
galorzymskiej poświadczaj ą używanie przez nich kolczug, które według źródeł pisanych zostały
przejęte od Celtów przez Rzymian. Z omawianego okresu znamy stosunkowo

199

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

niewiele osad - są to wyłącznie osiedla otwarte. Cmentarzyska szkieletowe tworzą wyraźnie
oddzielone od siebie skupienia, które możemy utożsamiać z obszarami zajętymi przez poszczególne
plemiona celtyckie.
Ryć. 102. Celtyckie zapinki brązowe o konstrukcji wczesno-lateńskiej typu Munsingen i Duchcov.
Koniec okresu La Tene B datowany jest nie później niż od połowy III w. a.C. Następne stadium
rozwoju kultury celtyckiej, przypadające na okres środkowo-lateński (tj. La Tene C), charakteryzuje
się istotnymi zmianami w stylistyce, obrządku pogrzebowym i stosunkach społecznych oraz
rozwojem gospodarczym. Pewne cechy struktur gospodarczo-społecznych, kształtujące się już w
młodszym stadium okresu środkowolateńskiego, rozwijały się w następnym odcinku
chronologicznym - na początku okresu późnolateńskiego (La Tene D),
Ryć. 103. Ozdoby celtyckie - zapinka o konstrukcji środkowolateńskiej i bransoleta.
przypadającym na schyłek II w. a.C. Do tych cech zaliczyć należy m.in. rozwój obronnych osad -
oppidów, ośrodków o charakterze niekiedy protomiej-skim. Dlatego też okresy La Tene C2 i Dl
bywają nazywane okresem rozwoju oppidów.
Okres środkowolateński charakteryzuje się nadal stylem plastycznym,
który - w przypadku form bardziej rozwiniętych - nazywany jest stylem barokowym. W dalszym
ciągu występują ujednolicone typy zabytków, wśród których formami przewodnimi są zapinki o
konstrukcji środkowolateńskiej. Pojawiają się w tym okresie szklane bransolety i paciorki.
Wyraźniejsze zmiany dostrzegamy w innych dziedzinach kultury, zwłaszcza we wschodniej części
obszarów zasiedlonych przez Celtów, gdzie pochówki szkieletowe zastępowane były przez groby
ciałopalne. Na niektórych terenach (m.in. w Szwajcarii) nadal stosowano inhumację, zauważa się
jednak w takich przypadkach wyraźne zubożenie wyposażenia grobowego. Wraz z wprowadzeniem
ciałopalenia upowszechnia się zwyczaj rytualnego niszczenia darów grobowych (np. mieczy),
polegający na ich gięciu lub łamaniu. Pochodzenie tego zwyczaju łączone jest na ogół z wpływami
greckimi, aczkolwiek podobne praktyki stosowane były przez Greków w znacznie wcześniejszym
okresie. Inna zasadnicza zmiana w obrządku pogrzebowym następuje u większości plemion
celtyckich w późnej fazie okresu środkowolateńskiego (La Tene C2): na znacznych obszarach
zajętych przez kulturę lateńską, zwłaszcza w środkowej Europie, stwierdzono całkowity zanik
cmentarzysk. Nie ma natomiast oznak zmniejszania się liczby osad lub innych śladów
wskazujących na załamanie czy też nawet zahamowanie rozwoju osadnictwa celtyckiego.
Obserwacja ta wskazuje na fakt, że Celtowie zaczęli stosować typy pochówków, których badania
archeologiczne z użyciem dotychczasowych metod

200

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
m*
Ryć. 104. Mapa oppidów celtyckich.
nie są w stanie wykryć - niewykluczone, że były to m.in. pochówki naziemne, pozbawione
wyposażenia. Badania oppidum w Bibracte (Mont-Beuvray) dowiodły, że jego mieszkańcy
przechowywali urny z prochami zmarłych w swych domach.
Powstanie oppidów - wielkich osad obronnych, będących ośrodkami rzemiosł, handlu, a także
pełniących zazwyczaj rolę centrów życia politycznego, siedzib lokalnej administracji, a w
niektórych przypadkach mieszczących ośrodki kultu
- datuje się zazwyczaj od drugiej połowy II w. a.C. Tylko niektóre z nich założono wcześniej, jak
np. zbudowane w początkach tegoż stulecia oppidum w Galiś-
-Lovaćka koło Mukaczewa na Ukrainie Zakarpackiej. Najwięcej tego typu obiektów stwierdzono w
zachodniej części obszaru zajętego przez kulturę lateńską. Szacuje się, że w samej Galii istniało ok.

200 oppidów, mniej jest ich natomiast na wschodnich terenach osadnictwa celtyckiego. Rozmiary
oppidów są bardzo różne: do największych obiektów należy system umocnień odkryty w
Grabenstetten w Wirtembergii, o powierzchni 1400 ha i obwodzie ok. 30 km; oppidum w Kelheim
koło Ratyzbony ma powierzchnię ok. 600 ha, w Manching koło Ingolstadt, również nad górnym
Dunajem - 380 ha. Budowano także znacznie mniejsze osady obronne, niekiedy o powierzchni
wynoszącej zaledwie ok. 25 ha. Oppida otaczane były fortyfikacjami zbudowanymi z kamieni,
drewna i ziemi, które tworzyły niekiedy skomplikowane systemy obronne składające się z kilku
linii wałów. W zachodniej części świata celtyckiego stosowano opisany przez Cezara w Wojnie
galijskiej (VII, 23) tzw. mur galijski - "murus gallicus". Budowano go wznosząc drewniany
201

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 105. Rekonstrukcja
umocnień oppidum celtyckiego ("murus gallicus").
Ryć. 106. Rekonstrukcja bramy oppidum celtyckiego w Manching (Bawaria).
szkielet o konstrukcji izbicowej, łączonej wielkimi żelaznymi gwoździami, następnie konstrukcje
wypełniano ziemią i kamieniami. Lico tych fortyfikacji stanowił mur układany z dużych, nie
spojonych głazów, umocniony belkami wystającymi z drewnianej części wału. Nieco inny typ
konstrukcji obwałowań stosowany był przez plemiona wschodniocel-tyckie. Na ich terenach
kamienne lico umacniano rzędami słupów i poziomymi kotwami. W obrębie niektórych oppidów
badania archeologiczne ujawniły istnienie wyodrębnionych "dzielnic", w których prowadzono
produkcję rzemieślniczą- garncarską, szklarską, metalurgiczną. Niekiedy wyodrębniano też
dodatkowo ufortyfikowaną część oppidum, gdzie znajdowało się centrum władzy lub też miejsce
kultu. Tego typu "akropol" odkryto w oppidum w miejscowości Zavist koło Pragi. Przypuszcza się,
że oppida powstawały pod wpływem impulsów ze strefy śródziemnomorskiej, m.in. południowo
italskiej. Nie świadczy to jednak o wyłącznym naśladownictwie obcych wzorców,
bowiem Celtowie wnieśli własne rozwiązania konstrukcyjne. Należy do nich np. system bramny.
Wśród znanych oppidów wyróżnić można: Bibracte, Alesję, w której wojska galijskich Celtów pod
wodzą Wercyngetoryksa uległy przewadze legionów rzymskich dowodzonych przez Cezara, a
ponadto wspomniane już oppida z terenu Bawarii - w Manching i Kelheim, w Austrii - Noreę
(Magda-lensberg) i Oberleiserberg, w Czechach - Stradonice, Zavist, Hrazany, na Morawach -
Tfisov i Stare Hradisko, na Słowacji - Bratysławę-Hrad oraz Devin, na j Węgrzech - Velemszentvid
i Wzgórze Gellerta w Budapeszcie.
Bardzo znamiennym dowodem stopnia rozwoju gospodarczo-społecznego j plemion celtyckich jest
ich mennictwo. Około połowy III w. a.C. Celtowie zaczęli i wybijać własne monety. Początkowo
naśladowały one jedynie srebrne tetra-j drachmy macedońskie Filipa II Macedońskiego, wybijane
we wschodniej części j świata celtyckiego, oraz złote statery Aleksandra Wielkiego,
rozpowszechnionej wśród plemion celtyckich w zachodniej Europie. Wyraźny rozwój mennictwa!

202

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

celtyckiego datuje się od początku II w. a.C. Z czasem Celtowie zaczęli stosować własne wzory. Do
najbardziej oryginalnych monet celtyckich należą okazy miseczkowate, tzw. statery muszlowe.
Zwraca uwagę fakt, że w trakcie rozwoju mennictwa celtyckiego wprowadzano nie tylko stemple z
wyobrażeniami charakterystycznymi dla rodzimej sztuki, ale że zwiększeniu uległa liczba
nominałów, w tym także udział monety zdawkowej, co świadczy niewątpliwie o rozwoju
organizacji wymiany handlowej. Na niektórych emisjach monet celtyckich, głównie wzorowanych
na rzymskich monetach republikańskich z I stulecia a.C., spotykamy napisy w alfabecie łacińskim,

zawierające nazwy plemion, częściej jednak imiona władców. Z terenu Galii pochodzi np. seria
monet z imieniem Wercyngetoryksa, na obszarach środkowodunajskich stosunkowo często
spotykamy monety z napisami BIATEC i NONNOS.
Ryć. 107. Srebrne monety celtyckie typu BIATEC i NONNOS.
Mennictwo Celtów nie jest bynajmniej jedynym dowodem rozwoju gospodarczego tych plemion;
innym jego przejawem jest przejęcie z kultur antycznych szeregu innowacji technicznych.
Poczynając od okresu wczesnolateńskiego, Celtowie rozwinęli produkcję naczyń glinianych
toczonych na kole garncarskim. W rozwoju tej gałęzi rzemiosła w dobie oppidów zwraca uwagę
wyrabianie cienkościennych naczyń, malowanych przede wszystkim czerwoną i białą farbą. Jednak
w pierwszym rzędzie podkreślić należy rozwój produkcji żelaza i powstanie wielkich ośrodków
produkcji hutniczej, opartej na eksploatacji lokalnych złóż rud, zarówno darniowych, jak i
wysokoprocentowych. Do najważniejszych centrów produkcji żelaza w tym okresie należały
ośrodki w Noricum, w Siegerlandzie na terenie Nadrenii oraz w środkowej Francji. Prowadzona na
dużą skalę produkcja żelaza wiązała się z rozwojem technik kowalskich, w których stosowano
nawęglanie i technologię polegającą na skuwaniu przedmiotów z różnorodnego żelaza, miękkiego i
twardego (m.in. tak wytwarzano głownie mieczy). Zwiększyła się także liczba typów wyrabianych
wówczas narzędzi żelaznych, a ich udoskonalenia dotyczyły narzędzi rolniczych (sierpy z równo-'
ważną rękojeścią, tj. z rękojeścią odgiętą pod kątem prostym, półkoski, radlice i kroje płużne), co
świadczy o znacznym rozwoju rolnictwa. Na terenach zachod-i nieeuropejskich poświadczone jest
używanie dwukołowej żniwiarki. Tego typu ! maszyny rolnicze przedstawiane były na
płaskorzeźbach galorzymskich znanych |zTrewiru, Reims, Buzenol i Arles. Ponadto o ich
stosowaniu w Recji wspomina [Pliniusz (Historia naturalna XVIII, 296-297). Obok produkcji
przedmiotów Iz żelaza rozwijała się obróbka metali kolorowych, głównie brązu, z którego
Iwykonywano przede wszystkim ozdoby i części stroju. Celtowie opanowali jedno-Jcześnie
technologię produkcji szkła, z którego wytwarzali paciorki i bransolety. JTe ostatnie robiono także z
odmiany węgla - sapropelitu. W celtyckich warsztatach lumiano również wytwarzać emalię. Wśród
dalszych innowacji wprowadzonych

203

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
przez Celtów wymienić należy produkcję naczyń klepkowych oraz wyrób i stosowanie żaren
rotacyjnych. Wraz z rozwojem różnych gałęzi rzemiosła następował rozkwit handlu. Dla obszarów
środkowoeuropejskich wielkie znaczenie miał w tym okresie szlak bursztynowy, prowadzący z
ważnego centrum handlowego -Akwilei, założonej w 181 r. a.C., na północ, do wschodniej strefy
środkowej Europy. O handlu bursztynem świadczą m.in. składy brył tego surowca znalezione we
Wrocławiu-Partynicach (skład ten zawierał ok. 1500 kg bursztynu) i w oppidum w Starym Hradisku
na Morawach. Na terenach celtyckich powstawały faktorie kupców rzymskich; takie centrum
handlowe istniało w oppidum w Norei (Mag-dalensbergu) w Karyntii, niedaleko Klagenfurtu, w
obrębie celtyckiego "królestwa" noryckiego (regnum Noricum), podległego już wówczas
zwierzchnictwu rzymskiemu.
Kontakty ze światem śródziemnomorskim spowodowały przejęcie umiejętności posługiwania się
pismem, jednak tylko przez pewne, wąskie grupy społeczne. Świadectwem posługiwania się greką
są informacje Cezara odnoszące się do istnienia archiwum plemienia Helwetów: "W obozie
Helwetów znaleziono spisy sporządzone w alfabecie greckim i dostarczono je Cezarowi", oraz do
warstwy celtyckich kapłanów-druidów: "Uważają, że nie wolno tego, czego się uczą, przekazywać
na piśmie, choć niemal we wszystkich innych wypadkach, zwłaszcza w sprawach publicznych i
prywatnych, posługują się greckim alfabetem" (Wojna galijska I, 29; VI, 14; tłum. E. Konik).
Celtowie znali także łacinę; w strefie przyalpejskiej posługiwali się alfabetem północnoetruskim,
natomiast plemiona celtyberyjskie - iberyjskim. Znajomość pisma poświadczają także znaleziska
kościanych rylców (stilusów), służących do zapisywania krótkich tekstów na pokrytych woskiem

tabliczkach. Fragment takiej tabliczki wraz z rylcami odkryto w oppidum w Stradonicach (Czechy).
W społeczeństwach celtyckich bardzo ważną rolę odgrywali druidzi, tworzący zamkniętą kastę
kapłanów - swoistą warstwę inteligencji celtyckiej, powiązaną z arystokracją rodową. Wiedzę z
zakresu wróżbiarstwa, odprawiania obrzędów religijnych, leczenia, układania kalendarzy (w
oparciu o pewne obserwacje astronomiczne), obowiązujących norm prawnych, a także tworzenia
epickich utworów zdobywali druidzi w czasie wieloletnich studiów, których główne ośrodki
znajdowały się w Anglii. W zachodniej strefie osadnictwa celtyckiego druidzi tworzyli
ponadplemienną organizację, biorąc aktywny udział w życiu politycznym Celtów. Ich znaczenie
uległo osłabieniu w okresie powstawania pierwszych struktur o charakterze protopaństwowym.
Źródła pisane, jak i wyniki badań archeologicznych, dostarczyły wielu wiadomości o wierzeniach i
praktykach religijnych Celtów, choć większość tych danych pochodzi z zachodnich części świata
celtyckiego. Wierzenia Celtów nie tworzyły systemu jednolitego, a rekonstruowany obraz mitologii
celtyckiej jest zawiły i zróżnicowany, co wynika z odmienności wyobrażeń panteonu bóstw u
poszczególnych plemion. Znamy szereg miejsc praktyk kultowych Celtów, wśród nich i m.in.
budowane w południowej Francji kamienne świątynie, a na terenach j
204

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

7
Ryć. 108. Celtycka kamienna rzeźba z miejscowości Mśecke Żehrovice (Czechy).
południowych Niemiec, Szwajcarii, części Francji, a także Czech - otoczone rowami i wałami
ziemnymi czworokątne obiekty o bokach, których długość wynosiła do 80 m (rzadziej jeszcze
dłuższych). W literaturze europejskiej mają one swoje określenie - "Yiereckschanzen". W ich
obrębie znajdują się doły ofiarne lub głębokie studnie o ofiarnym charakterze, prócz tego ślady po
słupach i nielicznych budynkach o bliżej nieokreślonej funkcji. Źródła pisane i znaleziska
archeologiczne poświadczają okrucieństwo praktyk religijnych Celtów, m.in. składanie ofiar z
ludzi. Oprócz tego plemiona celtyckie składały ofiary wotywne z cennych przedmiotów, np. łupów
wojennych. Z miejscami odbywania praktyk religijnych wiąże się rzeźby kamienne, których
znaleziska nie są zbyt liczne. Część z nich pełniła rolę steli nagrobnych. Do najbardziej znanych
należą bogato zdobiona kamienna kolumna w stylu waldalgesheimskim znaleziona w Pfalzfeld w
Nadrenii oraz głowa boga lub herosa celtyckiego z miejscowości Mśecke Żehrovice w Czechach, z
charakterystycznym dla Celtów naszyjnikiem - torąuesem.
Jak wspominano, świat celtycki dzielił się na szereg plemion, których nazwy przetrwały w
starożytnych źródłach pisanych. Na terenach środkowoeuropejskich czołową rolę odgrywali
Bojowie zamieszkujący Czechy, Kotynowie - mieszkający w zachodniej, górskiej części Słowacji,
Tauryskowie - osiedleni na terenie Nori-cum, oraz Wolkowie-Tektosagowie -
zajmujący, jak się obecnie sądzi, zapewne obszary położone na północ od górnego biegu Dunaju.
W okresie rozwoju oppidów wymienione jednostki plemienne, a zwłaszcza te liczniejsze, lepiej
rozwinięte gospodarczo i o wyższym stopniu organizacji społecznej, stały już na progu utworzenia
rozwiniętej organizacji państwowej. Uformowanie jej uniemożliwiła z jednej strony ekspansja
rzymska, z drugiej zaś napór plemion barbarzyńskich, przede wszystkim Germanów, zajmujących
znaczną część terenów podległych Celtom. Kultura Celtów żyjących w obrębie państwa rzymskiego
ulegała stopniowo romanizacji, zachowując jednak swe tradycyjne elementy do II stulecia p.C.
Osadnictwo Celtów w środkowej Europie pozostawiło trwałe ślady nie tylko w postaci różnorakich
typów źródeł archeologicznych, związanych bezpośrednio z obszarami powstania i rozwoju kultury
[ateńskiej, ale sięgając wpływami do strefy położonej poza granicami terytoriów zamieszkanych
przez plemiona celtyckie, modelowało w istotnym stopniu dokonujące się w niej przemiany
kulturowe. Wywołane wpływami cel-! tyckimi przeobrażenia kulturowe we wspomnianej strefie
nazywane są procesem latenizacji.

205

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Celtowie na ziemiach polskich

Na początku IV w. a.C. większość ziem polskich zajmowana była nadal przez dwie pokrewne sobie
kultury reprezentujące tradycje okresu halsztackiego: pomorską, obejmującą swym zasięgiem
głównie zachodnią część naszych ziem, oraz przez jej wschodni odłam - kulturę grobów
kloszowych. Zasadnicze zmiany osadnicze zaszły natomiast w tym czasie w niektórych rejonach
południowej Polski, na Śląsku oraz nieco później w Małopolsce, gdzie rozwinęło się osadnictwo
celtyckie. Na pokrytej urodzajnymi glebami niewielkiej części Śląska, w rejonie Wrocławia,
powstała w początkach IV stulecia a.C., w okresie La Tene B l, enklawa kultury lateńskiej, która
przetrwała tam do początków II w. a.C. Osadnictwo celtyckie na Dolnym Śląsku zajęło obszar na
lewym brzegu Odry, ograniczony od wschodu Oławą, od zachodu Bystrzycą, ku południowi zaś
sięgający góry Ślęży.
Ryć. 109. Szklany paciorek celtycki z Domaniowic.
Pierwsze ślady pobytu Celtów na tym terenie należy synchro-nizować z okresem ich wielkiej
ekspansji, wspomnianej przez Tytusa Liwiusza (Dzieje Rzymu od założenia miasta V, 34), która na
początku IV w. a.C. objęła znaczne obszary środkowej Europy. Osadnictwo w rejonie
podwrocławskim poświadczone jest przede wszystkim przez znaleziska grobowe, znane z blisko 30
stanowisk. Były to początkowo płaskie cmentarzyska szkieletowe, na ogół niewielkie, liczące
najwyżej nieco ponad 20 pochówków tego samego typu, jaki występował wówczas na innych
obszarach zasiedlonych przez Celtów. Zmarłych układano w pozycji wyprostowanej, w jamach
zorientowanych najczęściej na linii północ-południe, przeważnie głową ku północy. Do bardzo
rzadkich znalezisk należą groby podwójne, kryjące szczątki mężczyzny i kobiety, podobnie jak
pochówki umieszczane w drewnianych trumnach. W grobach męskich występuj ą zestawy broni
składające się z miecza, jednego lub dwóch grotów włóczni oraz tarczy, częściej spotykanej na tym
obszarze niż na innych terenach zajętych przez kulturę lateńską. Militariom towarzyszą części
żelaznych pasów, części stroju i ozdoby (pojedyncze na ogół zapinki i bransolety) oraz naczynia
gliniane. Pochówki kobiet odznaczaj ą się większą liczbą zapinek (nawet do 4 egzemplarzy) oraz
innych ozdób, przede wszystkim naszyjników, nagolenników i bransolet. Wykonywano je z żelaza i
brązu, a bransolety także z sapropelitu. W niektórych grobach natrafiono na kości zwierząt, głównie
świń. W młodszej fazie (La Tene Cl) pojawiają się pojedyncze groby ciałopalne, popielnicowe i
jamowe. Oprócz znalezisk grobowych, ślady osadnictwa celtyckiego są nieliczne. Reprezentują j je
przede wszystkim luźno znajdowane fragmenty ceramiki, brak natomiast! rozpoznanych w wyniku
badań wykopaliskowych osad, poza przebadanymi', na niewielką skalę osiedlami w Radłowicach
koło Oławy i w Kurzątkowi- j cach. Ponadto z omawianego terenu znane są monety celtyckie, złote
i srebrne, j

206

----------------------- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
np. z Brzezinki Średzkiej pochodzi skarb składający się z ok. 30 złotych monet wybitych w
czeskich mennicach Bojów. Część monet znalezionych w enklawie podwrocławskiej należy
zapewne do lokalnych emisji, związanych być może z najmłodszą fazą osadnictwa celtyckiego na
tym terenie. Uznaje się, że podwroc-ławskie skupienie osadnictwa celtyckiego wykazuje
powiązania z kulturą lateńską z terenu Czech.
Ryć. 110. Kamienne rzeźby z góry Ślęży - niedźwiedź, "mnich" i "grzyb".
Dość powszechnie ze sztuką celtycką wiąże się kamienne figury odkryte w rejonie góry Ślęży. Pięć
obiektów znajdujących się na stokach lub u podnóża góry przedstawia niedźwiedzia, dzika oraz
tzw. "pannę z rybą", "mnicha" i "grzyba". Wszystkie oznaczone są znakiem ukośnego krzyża,

przypominającym literę "X", podobnie jak trzy dalsze obrobione kamienie w kształcie słupów i
kilka nieregularnych kamiennych bloków. Pochodzenie surowca, z którego zostały wykute, a także
ich wielkość wskazuje, że figury zostały wykonane na miejscu. Określenie chronologii tych
zabytków, jak i domniemanego ich związku z osadnictwem celtyckim, opierać możemy jedynie na
analizie stylistycznej. Prowadzone przez wiele sezonów badania wykopaliskowe na Ślęży
doprowadziły do znalezienia tylko paru fragmentów naczyń, które przypisywać należy
omawianemu tu osadnictwu. Za celtyckim pochodzeniem rzeźb przemawiają przede wszystkim
analogie do przedstawień dzików z terenu Półwyspu Iberyjskiego, które jednoznacznie wiązane są
ze sztuką celtyberyjską. Należy ponadto podkreślić, że niewielkie, wykonane z brązu figurki dzika
charakterystyczne są dla sztuki i wierzeń Celtów na całym prawie obszarze zajętym przez kulturę
lateńską. Uszkodzona rzeźba tzw. "panny z rybą" uznawana jest za celtycką z uwagi na
podobieństwa kompozycyjne do zachodnioeuropejskich rzeźb z kręgu kultury lateń-skiej, jak też ze
względu na wyobrażenie ryby odgrywającej pewnąrolę w świecie wierzeń celtyckich. Także znaki
ukośnego krzyża interpretuje się, biorąc pod uwagę znaleziska z innych obszarów, jako celtyckie
symbole kultowe. Można więc przypuszczać, że na Ślęży istniał ośrodek kultowy Celtów
zamieszkujących omawiane tereny. Być może włączono do niego zbudowane w okresie halsztackim
207

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ----

kultowe kręgi kamienne, za czym w pewnej mierze przemawiają znaleziska ceramiki celtyckiej ze
szczytu Ślęży. Zasadnicze zmiany zaszły na omawianym terenie na początku II stulecia a.C.
Zasiedlony uprzednio przez Celtów obszar między Odrą, Bystrzycą i Oławą został w tym czasie
zajęty przez ludność kultury prze-worskiej. Uznaje się, że świadectwem przetrwania pewnych
tradycji celtyckich jest występowanie - aż po okres wczesnorzymski - pochówków szkieletowych.
Inna enklawa osadnictwa celtyckiego powstała w południowej części Górnego Śląska w IV stuleciu
a.C., a jej zasięg obejmował w przybliżeniu teren Wyżyny Głubczyckiej. Ze względu na
podobieństwa widoczne w ceramice,
Ryć. 111. Brązowa bransoleta celtycka z cmentarzyska w Kietrzu.
a także na stosunkowo wczesne pojawienie się pochówków ciałopalnych przypuszcza się, że
Celtowie przywędrowali na te tereny z pobliskich Moraw. Najstarsze zespoły kultury lateńskiej
odkryte na Wyżynie Głubczyckiej pochodzą z okresu La Tene B l i są to przede wszystkim
materiały grobowe, należące do starszego horyzontu osadnictwa celtyckiego na owym terenie.
Największą liczbę grobów lateńskich odkryto na wielkim cmentarzysku kultury łużyckiej w
Kietrzu. Są wśród nich pochówki szkieletowe, tworzące osobną grupę, oraz groby ciałopalne, w
stosunku do których wysuwa się przypuszczenia, że mogą kryć szczątki zlatenizowanych
przedstawicieli ludności z późnych faz rozwoju kultury łużyckiej, którzy weszli w kontakt ze
środowiskiem kultury celtyckiej. O związkach przedstawicieli kultury łużyckiej z Celtami świadczy
m.in. inwentarz jednego z grobów, w którego skład weszło lateńskie naczynie wykonane na kole
garncarskim oraz ceramika łużycka. W odróżnieniu od podwrocławskiej enklawy kultury lateńskiej,
na terenie Wyżyny Głubczyckiej osadnictwo celtyckie poświadczone jest w większym stopniu
przez znaleziska pochodzące z osad niż przez materiały grobowe. Na Górnym Śląsku, poza osadą w
Roszowickim Lesie, osiedla ludności celtyckiej są młodsze od obiektów sepulkralnych z tego
terenu i odpowiadają tej fazie rozwoju osadnictwa kultury lateńskiej, w której Celtowie stosowali
nie znany dla nas dotąd obrządek pogrzebowy. Do najbardziej znanych osad celtyckich z Wyżyny
Głubczyckiej należy duże osiedle w Nowej Cerekwi, założone na wyniosłym wzgórzu, o
naturalnych warunkach obronnych, z którego pochodzi bogaty materiał zabytkowy i ślady
różnorakiej produkcji rzemieślniczej. Uważano, że było to oppidum; nowsze badania nie
potwierdziły jednak tego przypuszczenia. Osada w Nowej Cerekwi została założona zapewne w
okresie La Tene Cl i była zasiedlona do przełomu okresów La Tene C i D. Schyłek jej użytkowania
przypadł więc na koniec II stulecia a.C., kiedy nastąpił zanik osadnictwa celtyckiego na całym
obszarze Wyżyny Głubczyckiej. Według niektórych poglądów mogło to mieć związek z wędrówką

Cymbrów z Półwyspu Jutlandzkiego na południe, w kierunku obszarów zasiedlonych przez
Skordysków. Osadnictwo celtyckie objęło również tereny Małopolski położone nad górną Wisłą,
sięgając od okolic Krakowa po Nidę i Rabę, oraz obszar nad górnym

208

-------------- ------ Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
Ryć. 112. Zabytki z grobu wojownika celtyckiego z Iwanowie.
Sanem. Małopolskie enklawy osadnictwa Celtów, podobnie jak na Wyżynie Głubczyckiej i w
rejonie Wrocławia, objęły swym zasięgiem tereny pokryte dobrymi glebami, co niewątpliwie
pozostaje w związku z rolniczym charakterem gospodarki tych grup ludności.
Enklawa osadnictwa celtyckiego w zachodniej Małopolsce charakteryzuje się, w młodszych fazach
swego rozwoju, współwystępowaniem elementów typowych dla kultury Celtów z materiałami
charakterystycznymi dla kultury przeworskiej. Z tego względu określana była jako tzw. celto-
przeworska grupa kulturowa. Obecnie stosuje się dla niej powszechnie nazwę "grupa tyniecka",
utworzoną od pierwszej przebadanej na większą skalę osady tej jednostki kulturowej w Tyńcu pod
Krakowem. W zachodniej Małopolsce najstarsze ślady pobytu Celtów datowane są od początku III
w. a.C. (okres La Tene B2), ale stanowią je tylko pojedyncze zabytki. Z nieco młodszego okresu (La
Tene Cl) datowane są bogato wyposażone groby wojowników celtyckich odkryte w Iwanowicach.
Późniejsze materiały poświadczające osadnictwo Celtów w zachodniej Małopolsce pochodzą
wyłącznie ze znalezisk osadowych, a brak materiałów grobowych w obrębie osadnictwa grupy
tynieckiej, poświadczonego przez gęstą sieć znalezisk osadowych, należy łączyć z panującymi
wówczas zwyczajami pogrzebowymi Celtów, które przejęła ludność kultury przeworskiej
współtworząca omawianą tu jednostkę kulturową.
Ze znalezisk osadowych grupy tynieckiej wydzielić można trzy grupy, właściwe trzem fazom
chronologicznym i stadiom jej rozwoju. Pierwsza z nich, reprezentowana przez materiały z kilku
osad (Pełczyska, Kraków-Wyciąże, Kraków-Pleszów, Dalewice), charakteryzuje się
występowaniem wyłącznie ceramiki typowej dla kultury lateńskiej, m.in. naczyń wykonanych z
gliny z dużą domieszką grafitu, sprowadzanego zapewne z terenu Czech. Następna grupa,
odpowiadająca fazie zaczynającej się od początku II w. a.C., odznacza się obecnością ręcznie
lepionych naczyń o formach i technologii charakterystycznych dla wczesnej ceramiki kultury
przeworskiej. Obok nich występują materiały celtyckie
- ceramika robiona na kole, tzw. "siwa", wykonana z ilastej gliny, i ceramika grafitowa. Udział tych
dwóch komponentów kulturowych kształtuje się różnie na poszczególnych stanowiskach i w
poszczególnych obiektach. W niektórych

209

- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

Ryć. 115. Zabytki szklane grupy tynieckiej - fragmenty bransolety i paciorek (Podłęże i Błonie).
Ryć. 116. Złoty stater muszlowy z osady w Kryspinowie.
Do najbardziej charakterystycznych cech ostatniej fazy osadnictwa Celtów w zachodniej
Małopolsce należy pojawienie się wysokogatunkowej, cienkościennej ceramiki robionej na kole i
malowanej, podobnej do materiałów lateńskich z terenu Słowacji. Analizy stylistyczne i wyniki
badań technologicznych wskazują, że tego typu ceramikę wytwarzano zapewne przynajmniej w
trzech ośrodkach na terenie podkrakowskim. Produkcję garncarską potwierdzają odkrycia pieców
kopułowych służących do wypalania naczyń (Kraków--Wyciąże, Podłęże). Odnaleziono także
kawałki żużli wskazujące na produkcję żelaza oraz piece związane z produkcją metalurgiczną (w
osadach w Krakowie-Wyciążu i Krakowie-Krzesławicach). Badania metaloznawcze wskazują na

zaawansowaną technologię produkcji przedmiotów żelaznych, m.in. umiejętność nawęglania. O
wysokim stopniu rozwoju struktury gospodarczej i społecznej świadczą nie tylko znaleziska monet
celtyckich bitych na innych terenach, ale także istnienie lokalnego men-nictwa. Do najstarszych
znalezisk monet należy skarb odkryty w Gorzowie koło Oświęcimia. Dowodzi on istnienia
kontaktów z obszarami Czech, zasiedlonymi wówczas przez Bojów. Nieliczne egzemplarze z
zachodniej Małopolski, które uznaje się za lokalne emisje, należą do grupy monet naśladujących
późne emisje staterów muszlo-wych. Ich powstanie synchronizuje się najmłodszym stadium
rozwoju mennictwa Bojów, istniejącego w okolicach Bratysławy. Te lokalne, powstałe w grupie
tynieckiej emisje, określane jako typ krakowski i datowane w przybliżeniu z połowy I w. a.C.,
znane są dotychczas jedynie z paru znalezisk. Należy do nich m.in. złota moneta o miseczko-watym
kształcie (stater muszlowy), odkryta w osadzie w Kryspinowie pod Krakowem. Istnienie lokalnego
mennictwa w obrębie grupy tynieckiej poświadczają bezspornie znaleziska glinianych form
służących do kształtowania w nich krążków menniczych, z których wybijano monety, znanych z
trzech osad położonych w rejonie Krakowa. W formie pochodzącej z osady w Krakowie-Mogile
stwierdzono ślady stopu składającego się w równych częściach ze złota i srebra (elektronu).
Młodszą fazę rozwoju grupy tynieckiej charakteryzują wyraźne nawiązania do obszarów
kulturowych położonych na południu Europy, co niewątpliwie pozostaje w ścisłym związku z
rozwojem kontaktów handlowych opartych w znacznej mierze na funkcjonowaniu szlaku
bursztynowego, łączącego tereny nad północnym Adriatykiem, poprzez środowisko kultury
puchowskiej, z położonymi dalej na północ obszarami środkowoeuropejskimi. Rozwój kontaktów z
południową Europą mógł wynikać z napływu nowej fali ludności celtyckiej. Schyłek rozwoju grupy
tynieckiej należy synchronizować

211

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
z najstarszym stadium kształtowania się na tych terenach stylu wczesnorzym-skiego, tj. z
początkiem I w. p.C., gdy na poprzednio zajmowanym przez nią terenie pojawiło się osadnictwo
kultury przeworskiej, a miejscami - na prawym brzegu Wisły - kultury puchowskiej. Tradycje
celtyckie, widoczne m.in. w zwyczajach pogrzebowych, istniały nadal w tym nowym środowisku w
okresie wczesnorzymskim.
Znacznie mniejsza ilość źródeł poświadczających osadnictwo celtyckie pochodzi z terenów
położonych nad górnym Sanem. Poza pojedynczymi znaleziskami ceramiki i przedmiotów
metalowych charakterystycznych dla kultury lateń-skiej, przede wszystkim z rejonu Przemyśla,
wymienić można znaleziska z osad w Pakoszówce i Sanoku-Białej Górze. W świetle
dotychczasowych badań tę enklawę osadnictwa celtyckiego datować należy z III-II w. a.C. Jej
powstanie łączone jest z migracją ludności celtyckiej z obszarów położonych nad górną Cisą.
Z młodszymi fazami rozwoju grupy tynieckiej należy synchronizować osadnictwo kultury
puchowskiej w Kotlinie Sądeckiej oraz w Kotlinie Żywieckiej, którego rozwój przypadał na okresy
La Tene C2 i D l. Kultura ta napływała na wymienione tereny z zachodniej, górskiej części
Słowacji, a jej nosicielem była ludność utożsamiana z celtyckim plemieniem Kotynów. Osadnictwo
puchowskie poświadczone jest przez znaleziska osadowe, brak natomiast materiałów grobowych.
W zachodniej Małopolsce rozwijało się ono także w okresie wczesnorzymskim, co zapewne
związane było z napływem nowej fali ludności kultury puchowskiej przybywającej z południa, z
terenu Słowacji.
Poza omówionymi obszarami pewne skupienie materiałów charakterystycznych dla kultury
lateńskiej odkryto na Kujawach. Są to monety i inne zabytki metalowe, a także ceramika robiona na
kole. Znaleziska owe są interpretowane przez niektórych archeologów jako ślady pobytu na tym
obszarze niewielkich grup ludności celtyckiej, co wynikało zapewne z faktu przebiegania przez
Kujawy szlaku bursztynowego.
Sytuacja kulturowa na ziemiach polskich i na terenach ościennych w młodszym okresie

przedrzymskim
Na przełomie III i II stulecia a.C. na ziemiach polskich zaszły zasadnicze zmiany kulturowe. W
miejsce istniejącej poprzednio kultury pomorskiej i jej wschodniego odłamu - kultury grobów
kloszowych, powstały nowe kultury: prze-worska i oksywska, w których zasięgu znalazła się
większość naszych ziem. Pozostałe obszary, tj. północno-wschodnia Polska, zajęte były przez
kulturę kur- \ hanów zachodniobałtyjskich, a w zachodniej części naszego kraju istniały dwie
niewielkie grupy kultury Jastorf: nadodrzańska (na terenie Pomorza Zachodniego) i oraz gubińska
(na części Dolnego Śląska i Łużyc). Ponadto w dorzeczu górnego : Bugu i na części Polesia
stwierdzono ślady osadnictwa związanego z kręgiem j kultury zarubinieckiej. Obraz zróżnicowania
kulturowego ziem polskich uzupeł- j
212

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
niają pojedyncze znaleziska związane z kulturą Jastorf, będące świadectwem jej ekspansji w
kierunku południowo-wschodnim.
Obserwowane na naszych ziemiach procesy przemian kulturowych, mające miejsce także na innych
obszarach północnej części środkowej Europy, objęły ponadto południową Skandynawię. Mniej
wyraźnie uwidoczniły się natomiast na terenach położonych na wschód od dorzecza Wisły. W
rezultacie tych przemian na rozległych obszarach Europy, na północ od zasięgu właściwej kultury
lateńskiej, powstał ujednolicony krąg kultur. Unifikacja ich wynikała ze wspólnej genezy
przekształceń starszego podłoża kulturowego, reprezentującego tradycje wczesnej epoki żelaza.
Rozpoczęty u schyłku III w. a.C. proces przemian kulturowych, który doprowadził już w
początkach następnego stulecia do wykształcenia się zupełnie nowych modeli kulturowych, był
przede wszystkim wynikiem oddziaływań kultury lateńskiej, której twórcami byli Celtowie. Z tego
też względu nosi on nazwę procesu latenizacji, natomiast omawiany tu okres obejmujący dwa
ostatnie stulecia a.C. nazywany jest, jakjuż mówiliśmy, okresem późnolateńskim lub też młodszym
okresem przedrzymskim. Ujednolicenie kulturowe dotyczyło podobieństwa form i zestawów
przedmiotów, daleko idącej synchronizacji rytmu zmian stylistycznych, a także występowania wielu
wspólnych cech modelu gospo-darczo-społecznego czy też wierzeń znajdujących odbicie w
rytuałach pogrzebowych. Podkreślić należy przede wszystkim rozpowszechnienie produkcji żelaza
w całej omawianej strefie i związany z tym rozwój kowalstwa. Szereg innych istotnych zmian,
będących wynikiem wpływów kultury lateńskiej, dotyczył zwyczajów pogrzebowych oraz
upowszechnienia się znacznie bogatszego modelu wyposażenia grobowego, w którego skład oprócz
ozdób i części stroju weszły narzędzia i broń. Ponadto, podobnie jak miało to miejsce u plemion
celtyckich, zaczęto stosować rytualne niszczenie darów grobowych, przede wszystkim części
uzbrojenia. Warto zaznaczyć, że przenikanie wpływów kultury lateńskiej na obszary
położone poza zasięgiem osadnictwa celtyckiego natrafiało jednak na pewne bariery w postaci
niedostatecznie rozwiniętych miejscowych struktur gospodarczo-społecznych. Z tego względu
mieszkańcy tych obszarów nie zaczęli np. produkować naczyń przy użyciu koła garncarskiego, nie
wytwarzali szkła, nie rozwinęło się też miejscowe mennictwo i nie budowano osiedli w typie
oppidów.
Synchronizacja rytmu zmian, podobieństwa ogólnych cech stylistycznych, modelu gospodarczego
oraz rytuałów pogrzebowych wynikały nie tylko z faktu, że zaważył na nich wpływ kultury
lateńskiej, lecz są także w jakimś stopniu skutkiem istnienia ożywionych kontaktów między
społecznościami zamieszkującymi poszczególne zlatenizowane obszary. Zachodzące na początku II
w. a.C. przeobrażenia kulturowe dały początek nowemu cyklowi kulturowemu, który rozwijał się na
większości omawianych tu terenów przez następne stulecia -w okresie wpływów rzymskich i we
wczesnej fazie okresu wędrówek ludów.
Całą zlatenizowaną strefę, obejmującą wiele różnych kultur, określić należy mianem "europejskiego
Barbaricum". Tradycyjnie termin ten jest powszechnie używany dopiero w odniesieniu do okresu
wpływów rzymskich. Nazwą
213

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ------------ ----- ---------------
"Barbaricum" określane są obszary położone poza granicami Cesarstwa, w zachodniej, środkowej i
północnej Europie, czyli tam, gdzie w pierwszych wiekach p.C. doszło do wykształcenia na skutek
oddziaływań rzymskich nowego modelu kulturowego, powstałego na bazie zlatenizowanych kultur.
Wydaje się jednak, że termin "europejskie Barbaricum" może dotyczyć sytuacji istniejącej w dwóch
ostatnich stuleciach a.C., oznaczając strefy położone poza granicami znacznie wyżej rozwiniętej
kultury celtyckiej. W młodszych fazach okresu przedrzymskiego, m.in. w czasach ekspansji
Cymbrów, walk plemion germańskich pod wodzą Ariowista oraz podbojów Oktawiana Augusta,
doszło już do kontaktów owej barbarzyńskiej strefy z cywilizacją rzymską. Początki okresu
rzymskiego nie stanowią więc bardzo wyraźnej cezury chronologicznej we wzajemnych relacjach
cywilizowanego świata południowej Europy i barbarzyńskiej strefy w środkowej oraz północnej
części naszego kontynentu. Z tego też względu terminu "europejskie Barbaricum" możemy używać
również przy omawianiu sytuacji istniejącej w młodszym okresie przedrzymskim.
Jak wspomniano, dwa ostatnie stulecia a.C. w periodyzacji dziejów Barbaricum określane są albo
jako okres późnolateński, albo jako młodszy okres przedrzymski. W obrębie tego odcinka
chronologicznego wyróżnia się trzy fazy: wczesną, środkową i późną, oznaczane odpowiednio jako
fazy: Al, A2 i A3 młodszego okresu przedrzymskiego. Ich wydzielenie oparto na zmienności form
zabytków przewodnich dla chronologii tego okresu, przede wszystkim zapinek o konstrukcji
środkowo- i późnolateńskiej. Zostały one sklasyfikowane przez Józefa Kostrzew-skiego, który
wyróżnił wśród nich 15 typów (typy od A do O). Studia nad chronologią okresu późnolateńskiego
opierają się ponadto na zmienności form klamer do pasa, typowych zwłaszcza dla stroju kobiecego,
umb, czyli metalowych okuć umieszczanych na zewnętrznej powierzchni tarcz, a w mniejszym
stopniu innych zabytków, np. mieczy lub ceramiki. Datowanie absolutne faz młodszego okresu
przedrzymskiego opieramy przede wszystkim na synchronizacji z podziałem chronologicznym
młodszych stadiów rozwoju kultury lateńskiej oraz na występowaniu importów z kręgu kultur
śródziemnomorskich. Fazę A l młodszego okresu przedrzymskiego datować należy od schyłku III
w. a.C. (lub od przełomu III i II w. a.C.) do pierwszych dziesięcioleci drugiej połowy II stulecia a.C.
Zaczyna się więc ona w okresie La Tene C l i obejmuje większą część okresu La Tene C2. Faza A2
obejmuje schyłek okresu La Tene C2, jej koniec przypada na początek La Tene Dl, a więc trwa od
pierwszych dziesięcioleci drugiej połowy II w. a.C. do końca pierwszej połowy I w. a.C. Trzecia
faza (A3), datowana od schyłku okresu La Tene D l, odpowiada w zasadzie okresowi La Tene D2,
jej zakończenie na terenach położonych w pobliżu granic państwa rzymskiego przypada na przełom
I w. a.C. i I w. p.C., natomiast na terenach położonych dalej na północ należy się liczyć z dłuższym
okresem przeżywania się stylu późnolateńskiego -do pierwszych dziesięcioleci I w. p.C.
W dziejach środkowoeuropejskiego Barbaricum istotną rolę odegrała ludność kultury przeworskiej
- jednostki, która wykształciła się na początku młodszego ,
214

- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
okresu przedrzymskiego i trwała do schyłku wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. Rozwijała się
więc przez ponad sześć stuleci, od przełomu III i II w. a.C., do pierwszej połowy V stulecia p.C.
Nazwa "kultura przeworska" wzięta została , od miasta Przeworsk. W położonej niedaleko
miejscowości Gać odkryto cmentarzysko, które, jako pierwsza nekropola tej jednostki kulturowej,
doczekało się pełniejszego opisu w publikacji Karola Hadaczka z 1909 r. Do literatury nazwa ta
została wprowadzona dopiero w latach trzydziestych XX w. Używano także dla jej określenia
innych terminów, podkreślających, zgodnie z panującymi uprzednio poglądami, domniemaną
przynależność etniczną twórców tej kultury, np. w literaturze niemieckiej określano ją jako "kulturę
wandalską", zaś badacze polscy wprowadzili termin "kultura wenedzka", akcentując jej związek ze
znanymi ze źródeł pisanych plemionami Wenetów (Wenedów). W dawniejszej literaturze naukowej
spotykamy także inne określenia, oparte na odmiennych przesłankach. Biorąc pod uwagę
dominującą formę grobów występujących na obszarze kultur przeworskiej i oksywskiej, oba te

obszary włączane były w obręb wspólnej jednostki - kultury grobów jamowych, dzielącej się na
grupę przeworska i grupę oksywską. Obie te jednostki tworzą rzeczy wiście pewien krąg kulturowy,
istniejący jednak tylko w młodszym okresie przedrzymskim. Od początku I w. p.C. w miejsce
kultury oksywskiej powstała bowiem nowa jednostka - kultura wielbarska, wykazująca znacznie
mniej cech wspólnych z kulturą przeworska niż jej poprzedniczka. Obecnie jednak w całej
literaturze archeologicznej używany jest termin "kultura przeworska", mimo że wspomniane
cmentarzysko odkryte koło Przeworska nie zawiera materiałów charakterystycznych dla wszystkich
faz jej rozwoju. Proces powstania kultury przeworskiej, jak i geneza spokrewnionej z nią kultury
oksywskiej (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Oksywiu koło Gdyni) nie zostały w pełni
wyjaśnione. Niewątpliwie obie te jednostki wykształciły się na bazie wcześniej istniejących kultur
pomorskiej i grobów kloszowych, a głównym powodem zaistniałych w początkach II w. a.C. zmian
był wpływ kultury lateńskiej. Badania nad relacjąmiędzy kulturami pomorską i grobów kloszowych
a następującymi po nich kulturami młodszego okresu przedrzymskiego są utrudnione z uwagi na
ograniczone w znacznym stopniu możliwości dokładnego datowania materiałów ze schyłkowych
faz rozwoju kultury pomorskiej i kultury ; grobów kloszowych. Zasadnicze różnice między
schyłkową fazą rozwoju kultury f pomorsko-kloszowej a początkiem kręgu przeworsko-oksy
wskiego nie pozwalaj ą na wyróżnienie fazy przejściowej, łączącej te dwa horyzonty
chronologiczne. Tylko niewielka liczba typów zabytków występujących w inwentarzach pomorsko-
kloszowych i przeworsko-oksywskich może być interpretowana jako dowód ciągłości kulturowej,
istniejącej na naszych ziemiach na przełomie środkowego i późnego okresu lateńskiego; są to
jednak przedmioty o prostych kształtach, których forma została uwarunkowana ich funkcją. O
wzajemnych powiązaniach obu tych kręgów kulturowych świadczy podobieństwo w
rozmieszczeniu osadnictwa. Różnice zaznaczają się jednak w charakterze struktur
mikroosadniczych. Osady kultury przeworskiej zakładane były w większości przypadków na
terenach
215

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

położonych niżej niż osiedla pomorsko-kloszowe, co wiązało się ze zmianami klimatycznymi i
zapewne z różnicami w systemach gospodarki. Na niektórych cmentarzyskach obserwujemy
występowanie pochówków kultur pomorskiej i przeworskiej (m.in. Błonie, Zadowice,
Wymysłowo), których rozmieszczenie wskazuje na nie zakłóconą ciągłość użytkowania tych
nekropoli przez tę samą ludność. Jednak większość cmentarzysk i osad kultury przeworskiej została
założona na nowych miejscach, na których brak jest śladów wcześniejszego podłoża kulturowego.
Ryć. 117. Brązowy naszyjnik koroniasty. Odnaleziony w Zalesię na Ukrainie, interpretowany jest
jako dowód penetracji w kierunku południowo-wschodnim grup kultury Jastorf.
Proces kształtowania się kultury przeworskiej był w rzeczywistości bardzo złożony. Poza
wpływami Celtów, o zdecydowanie najistotniejszym znaczeniu, ważną rolę w przemianach
kulturowych zachodzących w początkach młodszego okresu przedrzymskiego odegrały także inne
czynniki. Wśród nich wymienić należy pewną destabilizację istniejących dotychczas stosunków
gospodarczo-społecznych, spowodowaną ruchami migracyjnymi ludności wywodzącej się z
obszarów położonych w dorzeczu Łaby. Czasy kształtowania się kultury przeworskiej poprzedzał
bezpośrednio okres wędrówki plemion Bastarnów i Skirów, którzy w drugiej połowie III w. a.C.
pojawili się na obszarach nadczarnomorskich. Migracje tych plemion zbiegły się w czasie z
powstaniem na terenie Mołdawii kultury Poieneęti-Łukaszewka, wykazującej silne powiązania z
jastorfskim kręgiem kulturowym. Tę wędrówkę, przebiegającą najprawdopodobniej przez ziemie
polskie, poświadczają znaleziska charakterystyczne dla kultury Jastorf i dla obszaru Półwyspu
Jutlandzkiego, znane z terenu Wielkopolski, Kujaw, lewobrzeżnego Mazowsza i rejonu
Tarnobrzega, w tym także materiały zaliczane do tzw. grupy czerniczyńskiej. Przesunięcia
ludnościowe, obejmujące ziemie polskie, na których w tym okresie doszło do uformowania się
nowych kultur - przeworskiej i oksywskiej, zbiegły się z szeregiem bardzo

istotnych przemian gospodarczych i społecznych, zaistniałych na skutek wpływów kultury
lateńskiej. Zmiany te mogły zatem przyczynić się do zatarcia większości śladów migracji. Możemy
przypuszczać, że w okresie krystalizacji kultury przeworskiej na części jej terenów doszło do
osiedlenia się, być może tylko przejściowo, pewnych grup ludności powiązanych z kręgiem
jastorfskim lub z terenami Półwyspu Jutlandzkiego. Owe przesunięcia ludnościowe były zapewne
jedną z przyczyn bardzo radykalnych przemian kulturowych w początkach młodszego okresu
przedrzymskiego. Podkreślić należy, że istniejąca w tym okresie cezura kulturowa jest znacznie
wyraźniej widoczna niż w przypadku procesu latenizacji samej kultury Jastorf.
Ukształtowany na początku młodszego okresu przedrzymskiego nowy, zlate-nizowany model
kulturowy przeworsko-oksywski stał się w pewnym stopniu wtórnym centrum latenizacji. Wpływy
docierające z ziem polskich, głównie

216

---------------------- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
z obszarów zajętych właśnie przez kulturę przeworską, miały istotne znaczenie dla kształtowania
się kultur Półwyspu Jutlandzkiego, częściowo południowej Skandynawii oraz terenów nadłabskich i
obszarów zajętych przez peryferyjną, północną strefę kultury lateńskiej na terenie środkowych
Niemiec. Przenikanie impulsów kulturowych ze środowiska kultury przeworskiej poza granice jej
zwartego zasięgu wynikało w znacznym stopniu z ekspansji grup ludności tej kultury. Proces
latenizacji nie objął równocześnie wszystkich terenów polskich. Za obszar krystalizowania się
kultury przeworskiej uznaje się tereny środkowego Śląska i Dolnego Śląska, południowo-
zachodniej Wielkopolski, Kujaw oraz części Mazowsza. Przyjmuje się, że w powstaniu kultury
przeworskiej szczególną rolę mogło odegrać włączenie w jej obręb części środkowego Śląska,
zajętego uprzednio przez osadnictwo celtyckie. Trudno jest jednak dokładnie określić relacje
chronologiczne między zanikiem osadnictwa lateńskiego i pojawieniem się na tym obszarze
ludności kultury przeworskiej. Nowsze badania wskazują na możliwość trwania na terenie
podwrocławskim osadnictwa celtyckiego jeszcze wówczas, gdy w północnej części Dolnego Śląska
pojawiły się najwcześniejsze zespoły kultury przeworskiej. Proces latenizacji nie objął
równomiernie całego terenu zajmowanego w następnych stadiach chronologicznych przez kulturę
przeworską. W fazie A l, a zwłaszcza na jej początku, obok osadnictwa kultury przeworskiej istniały
obszary zajęte przez ludność reprezentującą nadal pomorsko-kloszowy model kulturowy.
Wskazująna to wspomniane cmentarzyska z grobami obu zespołów kulturowych, jak też
występowanie aż do fazy A2 elementów typowych dla kultury pomorskiej (ceramiki) w
inwentarzach grobowych kultury przeworskiej. W młodszym okresie przedrzymskim kultura
przeworską zajmowała tereny środkowego Śląska i Dolnego Śląska, północno-zachodniej części
Górnego Śląska, Wielkopolski, Kujaw, środkowej Polski, a także znaczne części Mazowsza i
Podlasia oraz część Małopolski. W jej zasięgu znalazły się tereny nie zasiedlone, na które
osadnictwo przeworskie wkroczyło w pewnych przypadkach dopiero na początku młodszego
okresu rzymskiego, a więc w drugiej połowie II w. p.C. Sytuację taką obserwujemy nad górną
Pilicą, na ziemi częstochowskiej, w południowej części Górnego Śląska oraz na niektórych terenach
południowo-wschodniej Małopolski. W młodszym okresie przedrzymskim prawie na całym
obszarze kultury przeworskiej nastąpił wzrost gęstości osadnictwa. Wyjątkiem był teren Dolnego
Śląska, gdzie miało miejsce opuszczanie dotychczas zasiedlonych terenów, podobnie jak na
sąsiednim obszarze zajętym przez grupę gubińską kultury Jastorf. Proces ten rozpoczął się zapewne
już u schyłku fazy A2. W tym samym czasie nastąpiło wyraźne rozrzedzenie sieci osadniczej w
północnej Wielkopolsce oraz na części terenów zajętych przez kulturę Jastorf, w dorzeczu
środkowej Łaby i nad Hawelą. Te zmiany osadnicze łączone są z ekspansją w kierunku zachodnim,
do Galii, germańskich plemion swebskich pod wodzą Ariowista. Początek tych wydarzeń, które, jak
wskazują źródła pisane, rozpoczęły się u schyłku lat siedemdziesiątych I w. a.C., miał miejsce w
okresie, kiedy nastąpiło wyludnienie wspomnianych obszarów w dorzeczu Odry i zmniejszenie

gęstości osadnictwa w dorzeczu
217

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ----
Łaby. Jednocześnie zmiany osadnicze nad Odrą i Łabą zbiegły się z końcem rozwoju kultury
lateńskiej doby oppidów na terenie Czech, Moraw i południowych Niemiec. Zanikowi temu
towarzyszyło pojawienie się znalezisk nawiązujących do kultury kręgu jastorfskiego. Wydaje się
prawdopodobne, że w tych migracjach oraz w wypieraniu świata celtyckiego przez ludy
germańskie, zwłaszcza swebskie, brały udział także grupy ludności kultury przeworskiej.
Poza zwartym zasięgiem kultury przeworskiej, w młodszym okresie przed-rzymskim istniały
enklawy osadnictwa przeworskiego na terenach odległych od jej rdzennego obszaru, co świadczy o
migracjach pewnych grup ludności tej kultury. Enklawa taka istniała na terenie środkowych
Niemiec, w rejonie ujścia Soławy do Łaby, oraz na obszarach na zachód od środkowej i dolnej
Soławy. Na tych terenach obecność osadnictwa kultury przeworskiej, datowanego z faz A l i A2,
jest poświadczona zarówno przez stanowiska osadowe, jak i przez cmentarzyska. Te ostatnie, m.in.
ze względu na typy pochówków, wskazują, że zapewne terenem, z którego ludność migrowała do
Turyngii, był obszar środkowego Śląska. Inna, poświadczona przez mniej szą liczbę stanowisk,
enklawa osadnictwa kultury przeworskiej istniała w tym samym czasie w Nadrenii, w Wetterau. W
fazie A2 zabytki charakterystyczne dla kultury przeworskiej, przede wszystkim ceramika, pojawiły
się w północnej części Półwyspu Jutlandzkiego. Zabytki te, określane jako materiały typu
Kraghede, stanowią, podobnie jak znaleziska z terenu Moraw i z obszaru kultury Poienesti-
Łukaszewka, kolejny dowód ekspansywności i dalekosiężnych powiązań ludności kultury
przeworskiej. W fazie A3 założone zostały nowe cmentarzyska, m.in. w dorzeczu Wkry i Orzyca,
gdzie wykształciła się tzw. grupa nidzicka. Na późną fazę młodszego okresu przedrzymskiego
przypada krystalizacja skupienia osadniczego kultury przeworskiej nad górnym Bugiem i
lewobrzeżnymi dopływami górnego Dniestru.
Kulturę przeworską w młodszym okresie przedrzymskim cechuje bardzo małe zróżnicowanie
wewnętrzne. W fazach A l i A2 tereny Mazowsza, Kujaw i zachodniej Wielkopolski wykazują
pewne powiązania z kulturą oksywską, na obszarze której, szczególnie na ziemi chełmińskiej,
widoczne są z kolei wyraźne wpływy kultury przeworskiej. W fazie A3 wspomniane wpływy
maleją, nasilają się natomiast oddziaływania kultury oksywskiej, zwłaszcza na Mazowszu.
Obejmują one swoim zasięgiem także grupę nidzicka. Próby wyodrębnienia lokalnej grupy
kujawskiej kultury przeworskiej, którą określano mianem kruszańskiej (nazwa pochodzi od
stanowiska w Kruszy Zamkowej), nie zyskały aprobaty, aczkolwiek materiały z tego terenu
odznaczają się nieco odrębnymi cechami w zakresie obrzędowości i gospodarki.
Większość źródeł, stanowiących podstawę studiów nad chronologią! zmianami osadniczymi kultury
przeworskiej, pochodzi ze stanowisk sepulkralnych. Wiąże się to przede wszystkim z ówczesnymi
zwyczajami pogrzebowymi, zgodnie z którymi wyposażano zmarłych w wiele przedmiotów,
ozdoby, części stroju, broń, narzędzia i naczynia. Ludność kultury przeworskiej w młodszym
okresie przedrzymskim stosowała przede wszystkim obrządek ciałopalny. Groby szkieletowe
218

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
występują bardzo rzadko i znane są z terenów, gdzie wcześniej rozwijało się osadnictwo kultury
lateńskiej lub też istniały wyraźne wpływy celtyckie (okolice Wrocławia, Kujawy), a także z
obszaru grupy nidzickiej. Ciała zmarłych umieszczano na ogół w pozycji skurczonej, na boku.
Początkowo wśród pochówków ciałopalnych przeważały groby jamowe, a wzrost liczby grobów
popielnicowych, obsypanych resztkami stosu, odnotowujemy w późnej fazie młodszego okresu
przedrzymskiego. Bardzo rzadko występują natomiast tzw. groby popielnicowe czyste, tj. takie, w
których naczynie z kośćmi, resztkami stosu i darami grobowymi umieszczano w jamie nie
zawierającej żadnych pozostałości kremacji. Wyposażanie grobów kultury przeworskiej w
młodszym okresie przedrzymskim miało charakter bardzo zróżnicowany. W przypadku pochówków

ciałopalnych stosowano zwyczaj przepalania na stosie wszystkich darów, przy czym niektóre z
nich, zwłaszcza te większe, były ponadto gięte lub łamane. Wzrost ilości przedmiotów
wchodzących w skład wyposażenia grobowego obserwujemy w późnej fazie młodszego okresu
przedrzymskiego. Na cmentarzyskach chowano wszystkich członków danej grupy - mężczyzn,
kobiety i dzieci. Płeć zmarłego, którą w przypadku pochówków ciałopalnych trudno jest
jednoznacznie określić na podstawie analizy antropologicznej przepalonych i rozdrobnionych
części szkieletów, może być w wielu przypadkach określona w oparciu o wyposażenia grobów. Dla
pochówków męskich typowe jest, oprócz broni i ostróg, występowanie nożyc, brzytew, osełek,
narzędzi kowalskich i dwuczęściowych klamerek do pasa, dla kobiecych natomiast - dwóch
zapinek, klamer, przęślików i noży sierpikowatych. Używane w oma-
Ryc. 118. Wyposażenie grobu wojownika ze schyłku młodszego okresu przedrzymskiego z
cmentarzyska w Wesołkach.
219

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 119. Miecz z młodszego okresu przed rzymskiego z cmentarzyska kultury przeworskiej w
Jadownikach Mokrych (po lewej). Głownia miecza (po prawej).
wianym okresie zapinki to egzemplarze drucikowate, wykonywane zazwyczaj z żelaza. Wśród
części stroju wymienić należy klamry do pasa - proste formy sztabko-wate oraz późniejsze
egzemplarze o konstrukcji zawias-kowej, charakterystyczne dla stroju kobiecego, a także
wspomniane dwuczęściowe klamerki używane przez mężczyzn.
W końcowej fazie młodszego okresu przed-rzymskiego klamry wyszły z użycia, a ich miejsce
zajmowały stopniowo koliste sprzączki.
W grobach ludności kultury przeworskiej często spotykamy broń; liczba jej znalezisk zwiększa się
wraz z postępującymi w ciągu młodszego okresu przedrzym-skiego zmianami w zakresie
zwyczajów pogrzebowych. Zestaw uzbrojenia ówczesnych wojowników, jak i formy broni wskazuj
ą na wyraźne wpływy celtyckie. Znaleziska z terenu kultury przeworskiej pozwalają sądzić, że
walczono w bliskim kontakcie z przeciwnikiem, co potwierdza mała liczba broni pociskowej, np.
oszczepów. Najczęściej spotykanym elementem uzbrojenia są gro ty włóczni o zróżnicowanych
kształtach - początkowo na ogół szerokie, w późniejszym okresie częściej smukłe. U schyłku
młodszego okresu przedrzymskiego zaczęto używać oszczepów z grotami zaopatrzonymi w
zadziory. W skład uzbrojenia wchodził także długi, obosieczny miecz noszony w żelaznej, rzadziej
brązowej j pochwie. Niektóre z tych przedmiotów były importowane z obszaru kultury l lateńskiej.
Do wyjątkowych znalezisk należy pochodzący z terenu państwa l rzymskiego miecz odkryty na
cmentarzysku w Wesołkach koło Kalisza, o głowni J zaopatrzonej w stempel z napisem ALLIUS
PA. Używano także mieczy jedno-J siecznych - broni charakterystycznej dla strefy nadbałtyckiej.
Jako broń ochronnąi stosowano tarcze, z których zachowały się umba, a w późniejszych fazach j
omawianego okresu także imacze. Rzadko natomiast znajdujemy metalowe okucia j brzegów tarcz.
Wyjątkowym zabytkiem jest żelazny hełm typu wschodnioalpej-J skiego, pochodzący z terenu
kultury lateńskiej, znaleziony na cmentarzysku! w Siemiechowie, gdzie został użyty jako
popielnica. Uzbrojeniu towarzyszą ostro-1 gi, spotykane od fazy A2, nieco częściej występujące u
schyłku młodszego okresuj przedrzymskiego.
Wśród darów grobowych natrafiamy także na narzędzia - najczęściej noże,! których pewne typy,
tzw. nożyki sierpikowate, są charakterystyczne dla pochów-J ków kobiecych. Rzadko spotykamy
pełniejsze zestawy narzędzi, np. kowalskich w których skład wchodzą: młotki, pilniki, kowadełka,
obcęgi i tłoczki. Występują
220

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

Ryć. 120. Żelazny hełm celtycki z cmentarzyska kultury przeworskiej w Siemiechowie (l w. a.C.).
także przybory toaletowe - nożyce, które, jak się przypuszcza, posiadały pewne znaczenie

magiczne, oraz półksiężycowate brzytwy i szczypczyki. Poza tym dość często wkładano do grobów
szydła, igły, gliniane przęśliki, czasem kamienne osełki. Zestaw narzędzi, znany z inwentarzy
grobowych, uzupełniaj ą znaleziska pochodzące z osad, m.in. kamienie żarnowe i siekierki o
czworokątnej tulejce. Znaczną część znalezisk stanowi ceramika. Wśród naczyń używanych przez
ludność kultury przeworskiej, zarówno w młodszym okresie przedrzymskim, jak i w późniejszych
fazach, wyróżnić można dwie zasadnicze grupy. Pierwsza z nich obejmuje naczynia wykonane
starannie, cienkościenne, często zdobione, o zróżnicowanych kształtach i o wygładzonych,
najczęściej czarnych powierzchniach. Pełniły one rolę tzw. ceramiki stołowej, a jako cenniejsze i
ozdobniejsze częściej wchodziły w skład inwentarzy grobowych. Drugą grupę stanowią naczynia
mniej starannie wykonane, grubo-ścienne, o prostszych formach, tzw. ceramika kuchenna, znana
przede wszystkim ze stanowisk osadowych.
Ryc. 121. Naczynie kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzym-skiego (Błonie).
Ludność kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim utrzymywała ożywione
kontakty handlowe ze strefą południowoeuropejską. Na ziemie polskie docierały poprzez
środowisko kultury lateńskiej przede wszystkim importy z Italii i z obszarów położonych na północ
od wybrzeży Adriatyku. Kontakty z południem Europy przebiegały szlakiem bursztynowym,
prowadzącym z Akwilei na północ, na ziemiach polskich początkowo przez Śląsk, następnie zaś
przez środkową Polskę. Poczynając od fazy A2, nasiliły się kontakty handlowe z południową
Europą za pośrednictwem kultury puchowskiej i grupy tynieckiej - tą drogą docierały głównie
wyroby wschodnioalpejskie. Od fazy A3 liczniej napływały na tereny kultury przeworskiej
naczynia brązowe, pochodzące głównie z Italii: dzbany, situle, misy, cylindryczne wiaderka. Wśród
importów wymienić należy także niektóre typy używanych wówczas zapinek i militaria, których
listę uzupełniają ozdobne, ażurowe pochwy mieczy wykonane w technice opus inter-rasile.
Ożywione kontakty ludności kultury przeworskiej opierały się nie tylko na pośrednictwie w handlu
bursztynem, ale także na prowadzeniu przez nią wy- Ryc 122 Fragment żeiaznej pochwy miecza
z Kamieńczyka, specjalizowanej produkcji rzemieślniczej, zdobionej w technice opus interrasile
(koniec l w. a.C.)

221

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -
m.in. hutniczej i kowalskiej. Istniejący w młodszym okresie przedrzymskim model gospodarki oraz
odpowiadające mu stosunki osadnicze, a częściowo także i społeczne, nie uległy gwałtownym
zmianom na następnych etapach rozwoju kultury przeworskiej, wraz z początkiem nowego okresu -
wpływów rzymskich. Z tego też powodu problematyka gospodarcza i społeczna, odnosząca się do
młodszego okresu przedrzymskiego, zostanie omówiona w ramach analizy tych aspektów kultury
okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów.
Proces powstawania kultury oksywskiej został już pokrótce scharakteryzowany. Jednostka ta
wytworzyła się na podłożu kultury pomorskiej na początku młodszego okresu przedrzymskiego na
terenie Pomorza Nadwiślańskiego i rozwijała się do początku I stulecia p.C. We wczesnych fazach
swego rozwoju kultura oksywska miała wiele cech wspólnych z kulturą przeworską, m.in. w
zwyczajach pogrzebowych, a powiązania te są szczególnie widoczne na ziemi chełmińskiej. W
fazie A3 nastąpiła ekspansja kultury oksywskiej -jej osadnictwo objęło tereny środkowego i
zachodniego Pomorza, zapewne przekroczyło rzekę Parsętę, zajmując obszary zasiedlone w fazie A
l i w początkach fazy A2 przez nadodrzańską grupę kultury Jastorf.
Ludność kultury oksywskiej stosowała ciałopalny obrządek pogrzebowy, w którym wyraźnie
dominującym typem pochówku był grób jamowy. Występują też groby popielnicowe, obsypane
resztkami stosu, nieco liczniejsze niż w kulturze przeworskiej. Spotykamy także pochówki
popielnicowe czyste, m.in. takie, w których funkcje popielnicy pełnił pojemnik wykonany z
materiału organicznego. Groby te mają obecnie postać zwartego skupiska kości, otoczonego w
niektórych

Ryć. 123. Popielnice z cmentarzysk kultury oksywskiej (Pruszcz Gdański, Gołębiewo Wielkie,
Żukczyn).
przypadkach ciemniejszą smugą - śladem po tego typu "popielnicy". Cechą charak- = terystyczną
dla niektórych cmentarzysk kultury oksywskiej było umieszczanie; nad grobami stel kamiennych z
głazów noszących niekiedy ślady obróbki; spotykamy także bruki kamienne, układane nad grobami.
W schyłkowej fazie; rozwoju kultury oksywskiej zaczęto w bardzo ograniczonym zakresie
stosować inhumację. Podobnie jak w kulturze przeworskiej, zmarłych wyposażano w ozdo- j by,
części stroju, broń i narzędzia, stosując zwyczaj przepalania i rytualnego j niszczenia tych darów.
Mniej licznie natomiast reprezentowana jest w grobach')
222

---------------- --- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
ceramika, z wyjątkiem ziemi chełmińskiej, gdzie obserwujemy silne wpływy kultury przeworskiej.
Pochówki zawieraj ą często po kilka przedmiotów metalowych, na ogół żelaznych, ale częściej niż
w kulturze przeworskiej natrafiamy na ozdoby i części stroju wykonane z brązu. Wśród tych
ostatnio wspomnianych zabytków występuj ą egzemplarze świadczące o powiązaniach z kręgiem j
astorf-
Ryc. 124. Zapinki i klamry z cmentarzysk kultury oksywskiej.
skim i południową Skandynawią. Zwraca uwagę różnorodność form klamer do pasów, należących
do strojów kobiecych. Zestawy broni, znane z inwentarzy grobowych, nie odbiegają w zasadzie od
uzbrojenia spotykanego na cmentarzyskach kultury przeworskiej, chociaż częściej występują
miecze jednosieczne, a w schyłkowej fazie rozwoju kultury oksywskiej - groty oszczepów z
zadziorami. Warto podkreślić także używanie przez ludność kultury oksywskiej faliście powy-
Ryc. 125. Uzbrojenie ludności kultury oksywskiej.
cinanych i ornamentowanych grotów włóczni. U schyłku młodszego okresu przed-rzymskiego
zwyczaj wyposażania zmarłych mężczyzn w broń był mniej rozpowszechniony. Z cmentarzyska w
Opaleniu pochodzi unikatowa żelazna kolczuga, import ze środowiska kultury lateńskiej.
Świadectwem powiązań z południem Europy są ponadto brązowe naczynia: misy, situle i kotły z
żelaznym brzegiem. Jedną z cech charakterystycznych kultury oksywskiej jest znaczna liczba
spoty-
223

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
kanych w jej inwentarzach wyrobów metalowych. Ich produkcja oparta była na miejscowych,
wysokofosforowych rudach żelaza.
Teren Pomorza Zachodniego zajęty był w fazie A l i częściowo w fazie A2 młodszego okresu
przedrzymskiego przez lokalną grupę kultury Jastorf, określaną jako grupa nadodrzańska.
Zajmowała ona obszar sięgający od dolnej Odry na zachodzie, po Parsętę na wschodzie i po Wartę
oraz Noteć na południu. Przypuszcza się, że powstała na początku okresu przedrzymskiego, jeszcze
w czasie odpowiadającym okresowi La Tene B, w wyniku przejęcia przez tamtejszą ludność,
związaną z kulturą pomorską, j astorfskiego modelu kulturowego. Proces ten mógł się łączyć z
przesunięciami w kierunku wschodnim pewnych grup ludności kultury Jastorf z jej macierzystych
terenów, tj. z dorzecza Łaby. W środkowej fazie młodszego okresu przedrzymskiego nastąpił zanik
osadnictwa j astorfskiego, spowodowany nasunięciem się na te tereny kultury oksywskiej lub też za
sprawą przekształcania się starszego podłoża kulturowego wskutek wpływów z Pomorza
Wschodniego. Do początku młodszego okresu przedrzymskiego grupa nadodrzańska posiadała
niewiele cech różniących j ą od właściwej kultury Jastorf.
Równolegle z procesem latenizacji nastąpiło wyraźne wyodrębnienie tej grupy, czego
świadectwem jest m.in. występowanie najej terenie grobów jamowych i lokalnych form zabytków,
przede wszystkim określonych typów ozdób. Należą do nich wykonane z brązu szpile z tzw.
skrzydełkami, pewne typy naszyjników i zapinek.
Pomorze Zachodnie nie było równomiernie zasiedlone przez ludność grupy nadodrzańskiej -

większość jej stanowisk skupia się na zachód od Regi i są to przede wszystkim cmentarzyska,
znacznie mniej jest przebadanych osad. W grupie nadodrzańskiej stosowano wyłącznie
ciałopalenie. W młodszym okresie przed-rzymskim najliczniejsze były groby popielnicowe,
obsypane resztkami stosu, niekiedy nakrywane misą, a także groby jamowe, uznawane za
świadectwo powiązań z kręgiem przeworsko-oksywskim. Nad grobami często umieszczano
kamienne stele lub ułożone z kamieni bruki. Inwentarze są na ogół ubogie - wyposażano, jak się
przypuszcza, jedynie groby kobiece, w których występują nieliczne ozdoby i części stroju, na ogół
wykonywane z brązu. Nie spotykamy natomiast w grobach : broni i narzędzi. Wśród znalezisk
sepulkralnych zwraca uwagę odkryty w Brzeź- j niku grób z początku młodszego okresu
przedrzymskiego, w którym znaleziono i części czterokołowego wozu. To unikatowe znalezisko
interpretuje się jako dowód j przenikania pewnych wpływów z kręgu kultury lateńskiej.
W młodszym okresie przedrzymskim na północny zachód od Głogowa, j w dolnym biegu Nysy
Łużyckiej i głównie na lewym brzegu Odry istniały dwa lokalne skupienia osadnicze, zaliczane do
grupy gubińskiej kultury Jastorf, j określanej wcześniej jako grupa łużycka. Grupa ta rozwinęła się
częściowo na J terenie zajmowanym poprzednio przez kulturę pomorską, zapewne w tym samymi
okresie, gdy ukształtowała się grupa nadodrzańska. Najczęściej spotykane naj terenie grupy
gubińskiej groby to pochówki popielnicowe, nakrywane misą,! niekiedy kamieniem. Wyposażenie
ich składało się na ogół z zestawu przedmiotówj spotykanych w pochówkach grupy nadodrzańskiej,
chociaż występują spora-J
224

------- ------------- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
dycznie także inne zabytki. Zwraca uwagę fakt, że skupienie stanowisk grupy gubińskiej nad Odrą
w rejonie Głogowa graniczy bezpośrednio od wschodu ze strefą osadnictwa kultury przeworskiej, a
niektóre stanowiska zaliczane do obu tych jednostek dzieli odległość zaledwie dwóch kilometrów.
Wzajemne powiązania są jednak niewielkie i ograniczają się tylko do przejęcia przez ludność grupy
gubińskiej cech stylistycznych właściwych ceramice kultury przeworskiej. Jest to zupełnie
nietypowy przykład istnienia w obrębie jednego, zwartego skupienia osadniczego dwu różnych
jednostek kulturowych, a zapewne także i etnicznych, których terenów zasiedlenia nie przedziela
np. rzeka lub strefa pustki, bądź też silnie rozrzedzonego osadnictwa. Zanik grupy gubińskiej
nastąpił najpewniej w ciągu fazy A2 młodszego okresu przedrzymskiego i wiąże się go z omówioną
wyżej ekspansją plemion zamieszkujących niektóre tereny środkowej Europy w kierunku
zachodnim i południowym, na obszary celtyckie.
Odmienny charakter, w stosunku do omówionych jednostek kulturowych z ziem polskich, wykazuje
w młodszym okresie przedrzymskim kultura kurhanów zachodniobałtyjskich. Obszar zajęty przez
nią obejmował tereny rozciągające się w przybliżeniu od dolnego biegu Wisły na zachodzie po
dolny bieg Niemna na wschodzie. W ciągu młodszego okresu przedrzymskiego tereny położone w
południowo-zachodniej części zasięgu kultury kurhanów zachodniobałtyjskich zostały zajęte przez
grupę nidzicką, natomiast na lewym brzegu dolnej Wisły rozwijało się osadnictwo kultury
oksywskiej. W obrębie omawianej kultury wyróżnia się trzy grupy: zachodniomazurską,
wschodniomazurskąi sambijską. W dwóch ostatnich stuleciach a.C. na terenach tych ukształtował
się model kulturowy o pewnych cechach wywodzących się jeszcze z wczesnej epoki żelaza.
Oddziaływania prądu latenizacji były niewielkie i zaznaczyły się wyraźniej tylko na terenie Sambii,
co wiąże się z kontaktami handlowymi tamtejszej ludności, opartymi na sprzedaży bursztynu
występującego w dużych ilościach na Półwyspie Sambijskim. Ubóstwo materiałów
archeologicznych, zwłaszcza przewodnich form zabytków metalowych, utrudnia w znacznym
stopniu prześledzenie przemian zachodzących w obrębie kultury kurhanów zachodniobałtyjskich.
Możemy jednak stwierdzić osłabienie osadnictwa w grupie zachodniomazurskiej i jednoczesny
wzrost liczby stanowisk w rejonie Wielkich Jezior Mazurskich, gdzie u schyłku młodszego okresu
przedrzymskiego założone zostały płaskie cmentarzyska z ciałopalnymi grobami, wyposażonymi w
broń i ozdoby. Zmiany te interpretowane są jako wynik wpływów środowiska kultury przeworskiej.
Przypomnijmy, że w młodszym okresie przedrzymskim ziemie polskie należały do wyraźnie

zunifikowanej strefy, obejmującej kultury wytworzone pod wpływem procesu latenizacji na bazie
tradycji wczesnej epoki żelaza. Strefę tę charakteryzują liczne podobieństwa najważniejszych cech
kulturowych oraz zbliżony rytm przemian w zakresie struktur gospodarczo-społecznych. W jej
obrębie wydzielane są poszczególne kultury, niekiedy bardzo zbliżone do siebie, czasem zaś
wykazujące pewne różnice. W przypadku wyraźniej zaznaczonych podobieństw niektóre kultury,
np. przeworska i oksywska, zaliczane są niekiedy do określonego kręgu
225

Najdawniejsze dzieje ziem polskich --------------------------------
bądź też regionu kulturowego. W granicach zlatenizowanej strefy europejskiego Barbaricum w
młodszym okresie przedrzymskim wydzielono kilka takich kręgów. Oprócz przeworsko-
oksywskiego, w środkowej Europie istniał krąg jastorfski, reprezentowany na naszych ziemiach
przez dwie lokalne grupy - nadodrzańską i gubińską.
Genezę kultury Jastorf wywodzi się z lokalnych tradycji późnohalsztackich. Wskutek stopniowo
postępujących przemian doszło w okresie przedrzymskim do wykształcenia się swoistego modelu
kulturowego, który uległ dalszym zmianom w wyniku oddziaływań prądu latenizacji. W ciągu
młodszego okresu przed-rzymskiego nastąpiły w obrębie kultury Jastorf daleko idące
przekształcenia, mające jednak charakter na tyle ewolucyjny, że możemy mówić o istnieniu na tych
obszarach ciągłości kulturowej aż do okresu wpływów rzymskich. Źródła pisane z początku I w.
p.C. lokalizują na terenach zajmowanych przez kulturę Jastorf ludy swebskie. Na tej podstawie
często identyfikuje się ludność niektórych najmłodszych grup kręgu jastorfskiego z określonymi
plemionami, m.in. z Longo- i bardami zamieszkującymi tereny nad dolną Łabą.
W obrębie kultury Jastorf wyróżniane są grupy lokalne (w północno-wschod- j niej Dolnej
Saksonii, południowej Meklemburgii, północno-wschodniej Meklemburgii, północno-zachodniej
Brandenburgii) oraz tereny pozostające pod jej silnym wpływem. Do tych ostatnio wspomnianych
zalicza się tereny Szlezwika-Holsztynu j oraz południową część Jutlandii, ziemie położone na
zachód od dolnej Łaby po Wezerę, a także wspomniane grupy z terenu Polski. Wpływy jastorfskie
sięgały dalej ku południowi na obszar środkowych Niemiec, północnych Czech, a ku j
południowemu wschodowi na teren kultury Poienesti-Łukaszewka, rozwijającej j się w Mołdawii i
Besarabii. W młodszym okresie przedrzymskim w kulturze Jastorf dominował zwyczaj chowania
spalonych szczątków zmarłych w popiel- j nicach, niekiedy nakrywanych misami lub płaskimi
kamieniami. Spotyka się też skupiska spalonych kości, umieszczonych pierwotnie w pojemniku z
materiału organicznego. Groby te tworzą wielkie cmentarzyska, liczące nawet kilka tysięcy]
pochówków, niekiedy przeznaczone wyłącznie dla kobiet lub mężczyzn. W schyłkowej fazie
młodszego okresu przedrzymskiego coraz częściej wyposażano groby j zmarłych mężczyzn w broń.
Ludność kultury kręgu jastorfskiego składała ofiary swoim bóstwom, zatapiając j dary w wodach
jezior lub w bagnach. W powstających później torfowiskach j znajdowano przedmioty codziennego
użytku, naczynia gliniane i drewnianej niekiedy ze śladami resztek pożywienia, rzadziej przedmioty
metalowe. Na istnie- j nie miejsc kultu wskazuj ą ponadto inne znaleziska. Są to ślady ognisk
palonych! na bagnach, pomosty drewniane, dobrze zachowane ze względu na konserwującej
właściwości torfu, a w niektórych przypadkach wysokie drewniane figury] przedstawiające postacie
mężczyzny i kobiety. Z terenów zajętych przez krągi jastorfski lub pozostających pod jego
wpływami, a także z sąsiednich obszarów! Półwyspu Jutlandzkiego, pochodzą znajdowane w
bagnach dobrze zachowanej ludzkie szczątki, których wiek w większości przypadków możemy
określić jedynie!
226

- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
ramowo w obrębie okresu przedrzymskiego, ewentualnie na początku okresu wpływów rzymskich.
Niekiedy stan tych zwłok wskazuje na gwałtowną śmierć, np. przez powieszenie lub uduszenie, a
więc przypuszcza się, że mogą to być ciała ofiar składanych bóstwom bądź też skazańców
uśmiercanych za popełnione przestępstwa. O stosowaniu tego rodzaju kar wobec osób, które

przekroczyły pewne normy społeczne, informuje Tacyt w końcu I w. p.C. Według jego relacji,
mieszkańcy Barbaricum "zdrajców i zbiegów wieszają na drzewach, tchórzów, gnuśników i
wszeteczników topiąw błocie i bagnie, a z wierzchu chrust narzucają" (Germania 12; tłum. S.
Hammer).
Ludność kultury Jastorf utrzymywała ożywione kontakty z południem Europy. Nad dolną Łabą i w
zachodniej Meklemburgii odnajdujemy liczne importy metalowych naczyń italskich oraz naczyń
produkowanych w celtyckich warsztatach rzemieślniczych, zapewne w Recji. Z północnej części
zasięgu kręgu jastorf-skiego znamy kompleksy pól uprawnych, których granice wyznaczają niskie
wały kamienne. Podobne kompleksy stwierdzono na Półwyspie Jutlandzkim i w strefie
południowych wybrzeży Morza Północnego. Analiza osadnictwa ludności kultury Jastorf wskazuje
na istnienie w młodszym okresie przedrzymskim skupisk osad,
wyznaczających zasięg obszarów zajmowanych przez poszczególne grupy. Skupiska te znajdują się
w obrębie pewnych stref osadniczych, oddzielonych od następnych obszarami pustek lub silnie
rozrzedzonego osadnictwa. Te koncentracje stanowisk odpowiadają zapewne terenom zajmowanym
przez poszczególne plemiona. W dorzeczu środkowej Łaby istniała w młodszym okresie
przedrzymskim strefa, w której krzyżowały się wpływy kultury lateńskiej z południowej części tych
obszarów i grup związanych z kręgiem jastorfskim, mieszkających na północ od niej. W późnej
fazie młodszego okresu przedrzymskiego zaszły na tych terenach wyraźne zmiany, związane z
przemieszczeniami grup ludności germańskiej. Nastąpił wówczas upadek istniejących poprzednio w
południowej Turyngii osad obronnych typu oppidów i zanik innych śladów kultury lateńskiej.
Zamiast nich pojawiło się nowe osadnictwo, które poświadczone jest głównie przez cmentarzyska,
w tym także osobne dla kobiet i mężczyzn. Jako przykład może służyć wielka nekropola,
obejmująca ponad 600 popielnicowych, bogato wyposażonych grobów mężczyzn, odkryta w Gross-
Romstedt w pobliżu Weimaru. W północnej części Kotliny Czeskiej oraz nad Łabą, w południowej
Saksonii, w młodszym okresie przedrzymskim rozwijała się grupa kobylska, powstała zapewne na
bazie starszej jednostki - grupy podmokelskiej, którą charakteryzowało współwystępowanie cech
kultury Jastorf i kultury lateńskiej oraz pewien udział elementów wywodzących się z kultury
przeworskiej. Zarówno materiały wcześniejszej grupy podmokelskiej, jak i późniejszej grupy
kobylskiej interpretowane sąjako ślady pierwszej fali napływu plemion germańskich z dorzecza
środkowej Łaby na teren Kotliny Czeskiej. Nie budzi natomiast wątpliwości fakt, że następny
horyzont osadnictwa na terenie Czech, obejmujący środkową i - w mniejszym stopniu - południową
część Kotliny Czeskiej, wiązać należy z plemionami germańskimi. Około połowy I w. a.C. na
obszarach tych zaniknęło osadnictwo kultury
227

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

lateńskiej, a w jej miejsce pojawiły się zabytki zaliczane do tzw. typu Tiśice, które stanowią
najstarszą fazę rozwijającego się na tym terenie w okresie rzymskim nowego cyklu kulturowego,
związanego z osadnictwem germańskim.
W górzystej części północnej Słowacji, w dorzeczu górnego Wagu, Nitry i Hronu, w młodszym
okresie przedrzymskim rozwijała się kultura puchowska (nazwa pochodzi od stanowiska Puchov
nad Wagiem), której enklawy osadnicze stwierdzono także na terenie Małopolski. Kultura
puchowska powstała na podłożu halsztackim i stopniowo ulegała ewolucji. Przemiany na
wymienionych obszarach nasiliły się wraz z intensyfikacją oddziaływań lateńskich, wiązanych z
migracjami pewnych grup ludności celtyckiej. Na terenie kultury puchowskiej brak znalezisk
grobowych; charakterystyczną cechą jest występowanie umocnionych
Ryć. 126. Umocnienie obronne ze stanowiska kultury puchowskiej z Liptowskiej Mary (Słowacja).
osad, otoczonych fortyfikacjami o konstrukcji ziemno-drewniano-kamiennej. W obrębie niektórych
z nich, np. w Liptowskiej Marze, znajdowało się miejsce kultu, w którym składano ofiary o
różnorodnym charakterze. Zwraca uwagę wysoki stopień rozwoju gospodarki ludności kultury
puchowskiej, którego świadectwem są np. lokalne emisje monet. Schyłek tej kultury nastąpił w

okresie wczesnorzymskim. W skład ludności kultury puchowskiej wchodziły plemiona celtyckie,
wśród których wymienia się m.in. Kotynów. Możemy liczyć się z występowaniem w jej obrębie
także innych elementów etnicznych, np. Osów, o których wspomina w swej Germanu Tacyt.
Ryć. 127. Rekonstrukcja obiektu kultowego ze stanowiska kultury puchowskiej z Liptowskiej Mary
(Słowacja).
Tereny położone na wschód od granic zasięgu kultury przeworskiej zajmowała w młodszym okresie
przedrzymskim kultura zarubiniecka, obejmująca obszary środkowego i częściowo górnego
dorzecza Dniepru. Dokładne ustalenie jej zasięgu jest nadal przedmiotem dyskusji. W obrębie
kultury zarubi-nieckiej wyróżnia się grupy lokalne, m.in. ze względu na pewne, niewielkie zresztą,
różnice w obrządku pogrzebowym i w inwentarzach zabytków. Najwyraźniej wyodrębniają się
grupy: poleska, środkowodnieprzańska i górnodnieprzańska. Genezę kultury zarubinieckiej
wywodzi się z miejscowego podłoża - kultury miłogradzkiej, zajmującej

228

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
poprzednio północną część obszaru kultury zarubinieckiej, a także z lokalnych grup ludności
scytyjskiej, występujących w południowej części jej zasięgu. Pewien wpływ na powstanie kultury
zarubinieckiej, zwłaszcza grupy poleskiej, wywarła kultura pomorska, a także impulsy jastorfskie.
Ukształtowanie się kultury zarubinieckiej nastąpiło pod wpływem prądu latenizacji, który jednak
odcisnął na niej znacznie mniej wyraźne piętno niż na kulturach strefy środkowoeuropejskiej.
Wpływy lateńskie docierały na teren kultury zarubinieckiej głównie z południowego wschodu,
poprzez wschodnie Karpaty. Innymi czynnikami, które odegrały pewną rolę w procesie
kształtowania się kultury zarubinieckiej, były wpływy nadczarnomorskich centrów cywilizacji
antycznej. Większość grobów ludności kultury zarubinieckiej to pochówki ciałopalne, z przewagą
pochówków jamowych. Groby szkieletowe, spotykane bardzo rzadko, są interpretowane jako
przykład przetrwania tradycji późnoscytyjskich. Większość grobów zawiera niewielką liczbę
przedmiotów metalowych, przede wszystkim ozdób i części stroju; uzbrojenie spotykane jest
rzadko w inwentarzach grobowych. Na obszarze kultury zarubinieckiej zwraca uwagę stosunkowo
liczne występowanie importowanych przedmiotów z miast greckich, położonych na północnych
wybrzeżach Morza Czarnego. Schyłek rozwoju kultury zarubinieckiej nastąpił w okresie
wczesnorzymskim. Zdaniem niektórych archeologów, do jej upadku przyczyniły się najazdy
plemion sarmackich.
Na obszarach Mołdawii i Besarabii, przede wszystkim nad środkowym Seretem i Prutem, rozwijała
się w młodszym okresie przedrzymskim, wzmiankowana już kilkakrotnie, kultura Poienesti-
Łukaszewka. Jednostka ta, której powstanie łączone jest z ekspansją ludności kręgu jastorfskiego,
wykazuje odrębność w stosunku do miejscowego podłoża geto-dackiego, a w zakresie obrządku
pogrzebowego i struktury inwentarzy bardzo wyraźnie nawiązuje do kultury Jastorf. Rozwój
kultury Poienesti-Łukaszewka trwał stosunkowo krótko, a jej upadek nastąpił w środkowej fazie
młodszego okresu przedrzymskiego.
Obszary położone w północno-wschodniej Europie, poza zasięgiem kultury zarubinieckiej i scyto-
sarmackiego kręgu kulturowego, charakteryzują się zupełnie odmiennym obrazem kulturowym. Na
tych terenach w młodszym okresie przedrzymskim funkcjonował model gospodarczo-społeczny
typowy dla starszych odcinków chronologicznych, ze schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza.
Wpływy kultury lateńskiej docierały tu w bardzo niewielkim stopniu i nie odcisnęły prawie
zupełnie swego piętna. W nieco większym przejawiły się natomiast oddziaływania kręgu scyto-
sarmackiego. Rozwijające się w północno--wschodniej Europie kultury charakteryzowały się
gospodarką rolniczo-hodow-laną, uzupełnianą zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem.
Potwierdza to wysoki, sięgający w niektórych przypadkach ok. 40%, udział odkrytych w osadach
kości dzikich zwierząt oraz liczne szczątki ryb. Inwentarze przedmiotów metalowych są bardzo
ubogie, a miejscowa produkcja żelaza poświadczona jest przez stosunkowo nieliczne znaleziska.

Ludność tej strefy stosowała typ obrządku pogrzebowego, który nie znalazł odbicia w źródłach
archeologicznych. Budowano
229

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -
osiedla obronne, na ogół niewielkie, zwykle w miejscach dogodnych do obrony, np. na cyplach,
wzniesieniach, niekiedy na wyspach jezior. Fortyfikacje składały się z rowów i wałów, rzadziej
natomiast spotykamy palisady lub konstrukcje obronne zbudowane z belek. Na podstawie przede
wszystkim różnic widocznych w ceramice, wyróżnia się w obrębie tej szerokiej strefy kilka kultur.
Tereny położone na północ od kultury zarubinieckiej - dorzecze środkowego i górnego Niemna i
górnego biegu Berezyny - zajmowała kultura ceramiki sztrychowanej, nazywana też kulturą
ceramiki kreskowanej. W dorzeczu Desny istniała kultura juchnowska, która według niektórych
autorów wchodziła pod koniec I tysiąclecia a.C. w skład kultury zarubinieckiej. Obszary nad górną
Dźwiną, górną Oką i górnym Dnieprem zajęte były przez kulturę dnieprzańsko-dźwińską; na
terenach położonych między Oką a górną Wołgą istniała kultura diakowska, sąsiadująca od
południa i od wschodu z kulturą gorodecką.
230

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów..
Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów europejskiego Barbaricum
JJzieje środkowej Europy w pierwszych stuleciach p.C. związane sąz historią państwa rzymskiego.
Dla przedstawienia pełniejszego obrazu przemian kulturowych i gospodarczych, jakie zachodziły w
tym czasie na terenie Barbaricum, konieczne jest więc podanie krótkiego zarysu historii stosunków
Cesarstwa Rzymskiego z jego północnymi sąsiadami.
U schyłku I w. a.C. i na początku następnego stulecia zaszły na terenie Europy istotne zmiany
polityczne, a w ich następstwie - przemiany gospodarcze i kulturowe. W okresie panowania
Oktawiana Augusta państwo rzymskie kontynuowało politykę podbojów różnych obszarów Europy
i umacniania na zajmowanych terenach swej władzy, m.in. poprzez organizację struktur
administracji wojskowej i cywilnej. Włączano w obręb państwa rzymskiego nowe prowincje
położone u granic europejskiego Barbaricum, z których wpływy kultury rzymskiej przenikały dalej,
poza tzw. rzymski limes, zarówno w wyniku kontaktów gospodarczych oraz handlowych, jak i na
drodze powiązań politycznych - działań rzymskiej dyplomacji, bądź też konfrontacji zbrojnych.
Dokonywanie podbojów, jak też zapewnianie bezpieczeństwa granicom Cesarstwa umożliwiała
armia rzymska, składająca się z legionów, w których służyło w czasach Oktawiana
Augusta ok. 150 tyś. żołnierzy rekrutowanych spośród obywateli rzymskich, oraz z oddziałów
posiłkowych (tzw. auxilia), złożonych z mieszkańców prowincji. Łącznie armia rzymska w czasach
Oktawiana Augusta liczyła ok. 300 tyś. żołnierzy. Dysponując tak wielką siłą militarną, doskonale
zorganizowaną i kierowaną przez wybitnych dowódców, m.in. przez pasierbów Oktawiana Augusta
- Druzusa i późniejszego cesarza Tyberiusza, państwo rzymskie mogło kontynuować podboje i
zapewniać obronę nowo ustanawianych granic Cesarstwa.
231

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Po zakończeniu podboju Hiszpanii i terenów zachodnioalpejskich, w 16 r. a.C. legiony rzymskie
rozpoczęły walki z mieszkańcami wschodnich Alp, podporządkowując Cesarstwu tzw. regnum
Norici. W wyniku tych podbojów została utworzona na opanowanych terenach prowincja Noricum.
Na obszarach położonych na północ od centralnej części Alp i sięgających po Dunaj, podbitych w
15 r. a.C., powstała prowincja Recja. Plany aneksji objęły również obszary położone dalej na
wschód, na prawym brzegu środkowego i dolnego biegu Dunaju. Po zakończeniu podboju Dalmacji
ekspansja rzymska skierowała się na północ, na tereny Panonii podbitej w latach 12-10 a.C. W 29-
28 r. a.C. rozpoczęto podbój obszarów na prawym brzegu Dunaju, a przed 15 r. p.C. utworzono na
nich nową prowincję - Mezję, podzieloną następnie,

kultura ceramiki sztrychowanej kultury postzarubinieck (horyzont Rachny--Ljuteź-Poczep) lipicka
Ryć. 128. Europa w okresie wczesnorzymskim (l w. - 2 pot. II w
prawdopodobnie w czasach Domicjana (81-96 r.), na dwie części: Mezję Górną (Moesia Superior) i
Mezję Dolną (Moesia Inferior). Stamtąd wojska rzymskie w I w. p.C. ingerowały w sprawy państwa
bosporańskiego na Krymie; w następnym stuleciu Rzymianie utrzymywali swe garnizony w innych
punktach położonych na północnych wybrzeżach Morza Czarnego, m.in.
232

- Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów..
w Olbii. U schyłku I stulecia a.C. północna granica państwa rzymskiego biegła
wzdłuż Dunaju.
Równocześnie z podbojami ziem położonych wzdłuż Dunaju armie rzymskie podejmowały
działania wojenne skierowane przeciwko plemionom germańskim, zamieszkującym obszary nad
Renem oraz w dorzeczu Wezery, a częściowo także i Łaby. Po odparciu groźnego najazdu
Sugambrów i Tenkterów (16 r. a.C.), w wyniku którego spustoszone zostały ziemie położone na
lewym brzegu Renu, na północny zachód od Akwizgranu, Rzym rozpoczął przygotowania do
wielkiej ofensywy skierowanej przeciw plemionom germańskim, zamieszkującym obszary między
Renem a Łabą. W latach 12-9 a.C. wojskom rzymskim udało się albo podbić te ludy, albo nakłonić
je do uległości. Oddziały rzymskie pod wodzą Druzusa dotarły wówczas do Łaby, a wzdłuż rzeki
Lippe założono kilka obozów wojskowych, odkrytych przez archeologów m.in. w Haltern,
Oberaden i Anreppen. Kontrolowanie przez Rzymian tych terenów trwało jednak krótko. W 9 r.
p.C. armia rzymska pod wodzą namiestnika Germanii Publiusza Kwintyliusza Warusa, szacowana
na ponad 20 tyś. żołnierzy, została doszczętnie rozbita przez wojska germańskie dowodzone przez
Arminiusza - wodza plemienia Cherusków. Miejsce tej bitwy, określane przez historyków
rzymskich jako Las Teutoburski, zostało ostatnio odkryte w Kalkriese koło Osnabriick. Po tej klęsce
Rzymianie wycofali się poza linię Renu i od tej pory jego środkowy i dolny bieg stanowił granicę
dzielącą państwo rzymskie od zachodniej strefy Barbaricum.
Dla dziejów środkowej Europy bardzo istotne znaczenie miały zmiany, jakie zaszły u schyłku I w.
a.C. na ziemiach położonych na północ od środkowego Dunaju. W wyniku ekspansji Rzymian
germańscy Markomanowie porzucili swe siedziby nad górnym Renem i na początku ostatniego
dziesięciolecia a.C., zapewne w 9 r. a.C., zasiedlili teren Kotliny Czeskiej, gdzie powstało ich silne
państwo rządzone przez Marboda (Maroboduusa). Historycy rzymscy przekazali nieco danych o
organizacji tego państwa i zasięgu jego wpływów, obejmujących zamieszkałe w dorzeczu Łaby
plemiona swebskie - Semnonów i Longobardów, a także zajmujących południową część ziem
polskich Lugiów. Marbod, według Wellejusza Paterkulusa, "wszystkie pobliskie ludy bądź w
wojnie ujarzmił, bądź na mocy układów poddał swemu zwierzchnictwu" (Historia rzymska II, 108;
tłum. E. Zwolski). Markomanowie dysponowali wielką armią liczącą ponoć 70 tyś. pieszych
wojowników i 4 tyś. jeźdźców. Jak podaje Wellejusz Paterkulus, Marbod przygotowywał ją "do
zadań większych niż stojące aktualnie przed jego • państwem" (Historia rzymska II, 109; tłum. E.
Zwolski). W oczach Rzymian Markomanowie stanowili siłę zdolną zagrozić prowincjom
Cesarstwa, dlatego też wór. p.C. podjęte zostały przygotowania do wielkiej ofensywy. Armie
rzymskie miały uderzyć na państwo Marboda z dwu kierunków: od południa, znad Dunaju, oraz z
zachodu, znad górnego Renu. Te plany udaremniło powstanie plemion panońskich, stłumione przez
Rzymian dopiero po trzech latach walk, w 9 r. p.C. Potęgą Markomanów zachwiała wojna z
Cheruskami dowodzonymi przez Arminiusza (17 r. p.C.), a dwa lata później nastąpił upadek
Marboda
233

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
i wyraźne osłabienie markomańskiego państwa. Jednocześnie urosło w siłę inne plemię germańskie
- Kwadowie, zajmujące tereny południowych Moraw i pohidniowo-zachodniej Słowacji. Lud ten,
podobnie jak Markomanowie należący do grupy plemion swebskich, pod naciskiem ofensywy

wojsk rzymskich porzucił w 9 r. a.C. swoje siedziby nad dolnym Menem i wraz z Markomanami
podjął wędrówkę do środkowej Europy. Wzrost znaczenia Kwadów przypada na czasy panowania
ich władcy Wanniusza. Oba wspomniane swebskie plemiona odegrały bardzo istotną rolę w
procesie zmian kulturowych na obszarach europejskiego Barbaricum u progu nowej ery,
przekazując na północ impulsy z terenu państwa rzymskiego drogą ożywionej wymiany handlowej
oraz poszerzania swej strefy wpływów politycznych.
Okres panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej (trwający do 68 r.) nie przyniósł zmian na mapie
politycznej środkowej i zachodniej Europy; granica między Rzymem a Barbaricum biegła nadal
wzdłuż linii Renu i Dunaju. Za czasów Tyberiu-sza (14-37 r.) podjęte zostały działania wojenne
skierowane przeciwko Cheruskom i innym plemionom, które brały udział w bitwie w Lesie
Teutoburskim. Wyprawy pod wodzą Germanika, prowadzone w 15-16 r., zostały uwieńczone
sukcesem Rzymu. Wojska rzymskie przekroczyły wówczas Wezerę i po pokonaniu Germanów
wycofały się za Ren. W ciągu tych kampanii oddziały rzymskie dotarły do miejsca bitwy w Lesie
Teutoburskim, gdzie pochowano szczątki poległych żołnierzy armii Warusa. Akcje militarne Rzymu
nie doprowadziły jednak do ponownego włączenia terenów położonych na prawym brzegu Renu do
Cesarstwa; za panowania Klaudiusza natomiast doszło do podboju części Wielkiej Brytanii (43 r.).
Dalsze działania wojenne na jej terenie, prowadzące do zajęcia nowych obszarów, miały miejsce za
czasów dynastii Flawiuszów (69-96 r.) i zostały zakończone w 84 r., kiedy to północna granica
rzymskiej Brytanii sięgnęła linii rzek Solway-Tyne.
W 69-70 r. na obszarach nadreńskich wybuchło wielkie powstanie Batawów pod wodzą Juliusza
Cywilisa, do których przyłączyły się inne plemiona germańskie osiadłe nad Renem oraz niektóre
ludy wschodniogalijskie, m.in. Trewero-wie. Ważne wydarzenia rozegrały się w czasach panowania
Domicjana, który w 82-83 r. toczył zacięte walki z Chattami - plemieniem zajmującym tereny na
północ od Menu, w przybliżeniu między rzekami Lahn i Fuldą. W wyniku tych walk zakończony
został podbój obszarów między górnym biegiem Dunaju a Renem (tzw. Agn Decumates).
Jednocześnie rozpoczęto budowę chroniącego podbite tereny limesu - początkowo dość prostych
fortyfikacji o długości ok. 550 km, które były z czasem rozbudowywane i umacniane. Termin
"limes" (łac. granica), oznaczający właściwie połączenie lub drogę biegnącą między fortyfikacjami
rozmieszczonymi na linii granicznej, używany był jako określenie granicy rzymskiej, biegnącej
zarówno wzdłuż rzek, wierzchołkami wzniesień i gór, jak i wytyczonej bez uwzględnienia tego typu
naturalnych barier. Wspomniany lądowy odcinek granicy Agri Decumates nosił nazwę limesu
górnogermańsko-retyckiego, oddzielał bowiem od południowo-zachodnich części Barbaricum dwie
prowincje - Górną Germanię oraz część Recji. Obozy wojskowe rozlokowane
234

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów..
w pobliżu limesu, powstające obok nich osiedla o charakterze cywilnym, a z czasem także miasta
rzymskie, stawały się ośrodkami, które, m.in. na drodze wymiany handlowej, umożliwiały rozwój
kontaktów z mieszkańcami Barbaricum. Rozbudowa umocnień limesu nie zawsze zapewniała
skuteczną ochronę granic Cesarstwa. W czasach Domicjana zagrożone zostały prowincje nad
dolnym Dunajem. Po najazdach sarmackiego plemienia Roksolanów (68-70 r.) została zaatakowana
przez Daków Mezja (85-89 r.). Dakowie, pod wodzą Decebala, stworzyli silne państwo na terenie
Siedmiogrodu, ze stolicą w Sarmizegetusie, o wysoko rozwiniętej organizacji i gospodarce. Decebal
starał się korzystać z wzorców rzymskich, o czym świadczy m.in. wzmianka Kasjusza Diona
(Historia rzymska LXVII, 7,4) o warunkach pokoju zawartego przez Rzymian z Dakami w 89 r. Na
mocy tego układu Rzymianie mieli dostarczyć Dakom "specjalistów od spraw wojny i pokoju".
Państwo Daków zostało podbite w wyniku wojen prowadzonych w latach 101-106 przez Trajana
(98-117 r.), a na jego terenie utworzono nową prowincję - Dację (106 r.).
Ryć. 129. Rekonstrukcja umocnień limesu rzymskiego.
W czasach panowania dynastii j ulijsko-klaudyjskiej, Flawiuszów i Antoninów Rzymianie
prowadzili aktywną politykę wobec ludów zamieszkujących Barbaricum w pobliżu granic
Cesarstwa, m.in. zgodnie z zasadą "dziel i rządź", co poświadcza Tacyt, pisząc w swych

Rocznikach o podsycaniu konfliktów między Markomanami a Hermundurami i Chattami lub też
między Markomanami Marboda i Cheruskami Arminiusza. Wzdłuż limesu powstawały
"państwa", określane jako klienckie, zależne od Rzymu, narażone na jego interwencje i niekiedy
zobowiązane do pewnych świadczeń na rzecz Cesarstwa. Stopień ich
235

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
zależności od Rzymu był różny i ulegał zmianom. Przykładem takiego państwa klienckiego może
być państwo Kwadów, zajmujące obszary na lewym brzegu środkowego biegu Dunaju, w
południowych Morawach i przyległej do nich południowej części Słowacji. O stopniu zależności
Kwadów od Rzymu świadczy m.in. moneta wybita ok. 140 r., w czasach panowania Antonina Piusa
(138-161 r.), z napisem REX QUADIS DATUM, lub też przytoczony przez Kasjusza Diona
(Historia rzymska LXXVII, 20, 3) fakt, że w 213 r. król Kwadów Gabiamarus, oskarżony przez
swych poddanych, został stracony z rozkazu cesarza Karakalli (212-217 r.). Przytoczyć można
uwagę Tacyta, odnoszącą się do Kwadów i Marko-manów, że "...siłę i potęgę królom gwarantuje
powaga Rzymu. Rzadko wspomagamy ich orężem, częściej pieniędzmi, lecz nie mniejsze przez to
jest ich znaczenie" (Germania 42; tłum. S. Hammer). Istnienie tych państw pozwalało na
utrzymywanie spokoju w rejonach nadgranicznych. Kontakty polityczne między prowincjami
Cesarstwa a przylimesową strefą Barbaricum sprzyjały rozwojowi wymiany handlowej. Przenikanie
wyrobów rzymskich poza limes odbywało się także w inny sposób, np. poprzez przekazywanie ich
w charakterze darów ówczesnym elitom barbarzyńskim. Dzięki tego typu stosunkom politycznym
kupcy rzymscy mogli prowadzić działalność handlową poza granicami Cesarstwa, co poświadcza
Tacyt pisząc w Rocznikach (II, 62) o ich aktywności w stolicy państwa Marboda. Z drugiej zaś
strony, handlarze wywodzący się z plemion zamieszkujących Barbaricum mogli działać w
granicach państwa rzymskiego. Informuje o tym Pliniusz (Historia naturalna XXXVII, 43), pisząc o
Germanach przywożących bursztyn do Panonii, a także Tacyt (Germania 41), który wspomina
germańskich Hermun-durów handlujących na terenie Recji.
Kontakty polityczne Rzymu nie ograniczały się jedynie do plemion zamieszkujących strefę
przylimesową. W 92 r. Domicjan, prowadząc walki nad środkowym Dunajem z Markomanami,
Kwadami i sarmackimi Jazygami, sprzymierzył się z Lugiami, którzy, jak już wspomniano,
mieszkali na terenie ziem polskich, i przesłał im, jak podaje Kasjusz Dion, symboliczne w istocie
posiłki w postaci stuosobowego oddziału jeźdźców. Jeśli przyjmiemy, że rzeczywiście dotarły one
do Lugiów, byłby to jedyny znany przypadek obecności rzymskich wojsk na ziemiach polskich. W
tym samym czasie, w 91 lub 92 r., do Domicjana dotarło poselstwo germańskiego plemienia
Semnonów, zajmującego -jak się powszechnie przyjmuje - tereny dorzecza Haweli. Dowodem
prowadzenia przez Rzym aktywnej polityki w stosunku do ludów zamieszkujących obszary
przylimesowe są tzw. "stacje" rzymskie, zakładane od początku II w., odkryte na północ od Dunaju:
w Dolnej Austrii, południowych Morawach i południowo-zachodniej Słowacji. Określenie funkcji
tych obiektów, jak i dokładnego okresu ich budowy i użytkowania jest nadal przedmiotem dyskusji.
Ich zabudowa wzniesiona została na wzór rzymski, przy użyciu rzymskich materiałów, zupełnie
obcych ówczesnej architekturze mieszkańców Barbaricum. Położenie części tych stanowisk w
miejscach wyraźnie dominujących w terenie, o walorach strategicznych, sugeruje niektórym
archeologom ich militarną funkcję. Jednakże obecność oddziałów rzymskich,
236

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów..
stacjonujących w obrębie niektórych z tych stacji, poświadczona jest jednoznacznie tylko w okresie
walk prowadzonych przez Rzymian na obszarach położonych poza granicami ich państwa w czasie
wojen markomańskich (166-180 r.). Budowano je zapewne w innych, nie militarnych celach,
związanych z działalnością gospodarczą i kontrolą polityczną tych przygranicznych terenów. Mogły
one spełniać pewną rolę w zaopatrywaniu licznych rzymskich oddziałów wojskowych,
stacjonujących nad środkowym Dunajem.

W okresie panowania dynastii Antoninów, zwłaszcza w czasach Hadriana (117-
-138 r.), Rzym doprowadził do umocnienia swoich granic poprzez rozbudowę i ulepszanie
fortyfikacji limesu lub budowę nowych umocnień, m.in. tzw. wału Hadriana - fortyfikacji o
długości blisko 120 km, oddzielających Brytanię od nie podbitej przez legiony rzymskie górzystej
Kaledonii.
W latach 166-180 doszło nad środkowym Dunajem do wielkich konfliktów zbrojnych, określanych
jako wojny markomańskie. Wzięło w nich udział wiele ludów zamieszkujących obszary na lewym
brzegu środkowego biegu Dunaju, a także plemiona zajmujące tereny odległe od granic Cesarstwa -
np. Longobardo-wie mieszkający wówczas nad dolną Łabą. W latach bezpośrednio
poprzedzających wybuch wojen miały miejsce znaczne ruchy ludnościowe w głębi
środkowoeuropejskiego Barbaricum. Wskazuje na to informacja, według której granica rzymska
niepokojona była przez plemiona, "które szły wyparte przez dalej mieszkających barbarzyńców"
(Scriptores Historiae Augustae, Vita Marci 14). Owe ruchy ludnościowe, wędrówki plemion w
kierunku południowym na początku drugiej połowy II w., zostały potwierdzone przez wyniki
studiów źródeł archeologicznych pochodzących z terenu Polski. W wojnach markomańskich
najistotniejszą rolę odegrali Markomanowie, Kwadowie i sarmaccy Jazygowie, jednakże oprócz
nich, poza wspomnianymi Longobardami, w walkach brały udział także inne ludy:
Hermundurowie, Burowie, Obiowie, Naristowie, Kotynowie. Pierwsza faza wojen toczyła się
pomyślnie dla tych plemion; ich wojska zdołały dotrzeć nawet do Akwilei i Opitergium
(dzisiejszego Oderzo koło Wenecji), które zostało wówczas doszczętnie zniszczone. Najbardziej
ucierpiały przygraniczne prowincje Cesarstwa - Panonia, Noricum, częściowo także Recja. W
następnych latach, po mobilizacji sił rzymskich, działania wojenne przeniesione zostały na lewy
brzeg Dunaju. Informacje o tym, zawarte w źródłach pisanych, m.in. we wspomnianym
• dziele Kasjusza Diona, potwierdziły zarówno dokonane w ostatnich latach odkry-; da rzymskich
obozów marszowych w południowo-zachodniej Słowacji, w południowych Morawach oraz w
Dolnej Austrii, jak też inskrypcja wyryta na skale i w Laugaricio (dzisiejszym Trenczynie nad
Wagiem), informująca, że na przełomie 179 i 180 r. przezimował tam oddział rzymski (vexillatio),
dowodzony przez [M. Yaleriusa Maximianusa, legata II legionu Adiutrix, stacjonującego wówczas j
w Aąuincum - mieście znajdującym się na terenie dzisiejszego Budapesztu. [Wojny markomańskie
zakończone zostały bezpośrednio po śmierci Marka i Aureliusza (161-180 r.) zawarciem pokoju
przez jego następcę, Kommodusa 1(180-192 r.).
237

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 130. Obozy wojskowe i "stacje" rzymskie nad środkowym Dunajem.
Wojny markomańskie z pewnością wywarły istotny wpływ na rozwój stosunków między Rzymem a
ludami zamieszkującymi Barbaricum. Kontakty militarne musiały w jakimś stopniu przyczynić się
do przybliżenia kultury rzymskiej szerokim masom tamtejszej ludności, zwiększyć popyt na
wyroby produkowane w granicach Cesarstwa, a tym samym przyczynić się do dalszego rozwoju
wymiany handlowej. Nie bez znaczenia dla rozwoju kulturowego Barbaricum był fakt, że do
niewoli Kwadów, Jazygów i innych plemion biorących udział w wojnach z Rzymem dostawali się
liczni mieszkańcy rzymskich prowincji, o czym świadczą źródła historyczne. Według Kasjusza
Diona, na mocy układów pokojowych zawartych w czasie wojen markomańskich Kwadowie mieli
zwrócić 50 tyś., a Jazygowie ponad 100 tyś. wziętych do niewoli Rzymian. Część pojmanych
Rzymian mogła trafić na tereny odległe od granic Cesarstwa. Trudno określić, co decydowało o
wartości jeńców rzymskich - czy była to wyłącznie ich wartość handlowa, jako niewolników, czy
byli oni argumentem przetargowym w negocjacjach, czy też traktowano ich jako siłę roboczą i
używano do prostych prac, nie wymagających specjalnych kwalifikacji. Nie można też wykluczyć,
że na ocenę ich wartości mogły wpływać umiejętności pojmanych, pozwalające w niektórych
przypadkach na podjęcie wyspecjalizowanej produkcji rzemieślniczej lub innej działalności, nie
znanej dotychczas bliżej mieszkańcom Barbaricum.
238

- Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów..
Zakończenie wojen markomańskich pokojem Kommodusa w 180 r. nie stanowi wyraźnej cezury w
stosunkach między Cesarstwem a plemionami zamieszkującymi przylimesową strefę Barbaricum.
Już w 188 r. rozpoczęły się nad środkowym Dunajem kolejne walki, wznowione następnie w latach
196-203 i 214-215. W ciągu III stulecia nastąpiła konsolidacja części plemion germańskich,
zamieszkujących zachodnie strefy Barbaricum; powstały wielkie związki plemienne -Alamanów,
Franków i Sasów. Ich najazdy na zachodnie prowincje Cesarstwa oraz wojny Rzymian z Gotami,
toczone nad dolnym Dunajem, prowadziły do pogłębiania się kryzysu państwa rzymskiego w III
stuleciu. Walki z Alamanami, niepokojącymi limes górnogermańsko-retycki, toczone były już przez
Karakallę w 213 r.; wówczas też ich nazwa pojawiła się po raz pierwszy w źródłach pisanych.
Niejasności dotyczące pochodzenia Alamanów i ich pierwotnych siedzib wyjaśniło w pewnym
stopniu dokonane ostatnio odkrycie inskrypcji rzymskiej w Augs-burgu, wskazującej, że utożsamiać
ich należy z plemionami swebskimi z dorzecza Łaby. Wskazuje na to określenie Jutungów, jednego
z odłamów Alamanów, jako Semnonów, a więc ludu należącego do plemion swebskich, który miał
na początku okresu rzymskiego swoje siedziby w dorzeczu Haweli. Wielkie najazdy Alamanów,
rozpoczęte w latach 234-235, powtarzały się kilkakrotnie, m.in. za rządów Filipa Araba (244-249
r.) i Galiena (253-268 r.), a następnie Aureliana (270-275 r.) i Probusa (276-282 r.). Obejmowały
one Agri Decumates, Recję, Galię, a także północną Italię. Rezultatem tych najazdów było nie tylko
spustoszenie wielkich obszarów Cesarstwa, ale także utracenie przez Rzym Agri Decumates na
początku drugiej połowy III w. Wielkie zagrożenie granicy
nadreńskiej ze strony Alamanów pojawiło się ponownie w połowie IV stulecia. Na początku
drugiej połowy III w. germańscy Frankowie rozpoczęli pustoszące : Galię najazdy, podczas których
docierali aż na teren Hiszpanii. Niepokoje miały miejsce także nad środkowym Dunajem, gdzie
walki wszczynane były zarówno przez sarmackich Jazygów, jak i przez plemiona swebskie.
Na początku III stulecia na terenach nadczarnomorskich pojawiły się, wywo-| dzące się ze
Skandynawii, plemiona gockie, zaliczane do tzw. ludów wschodnio-f germańskich. Nieco później
przybyli na te tereny spokrewnieni z Gotami Gepidowie. Wędrówka owych ludów ze Skandynawii
na południe wiodła przez ziemie polskie. Wielkie najazdy Gotów i sprzymierzonych z nimi plemion
na tereny położone na południe od dolnego biegu Dunaju rozpoczęły się w 238 r., a ich nasilenie
przypadło na lata 248-251. Według relacji gockiego historyka Jordanesa (VI w.) armia gocka, która
w 250 r. pod wodzą Kniwy przekroczyła granicę Cesarstwa, liczyła 70 tyś. ludzi. Wyprawa ta
zakończyła się klęską Rzymian pod Abrittus (dzisiejszy Razgrad w północno-wschodniej Bułgarii) i
śmiercią dowodzącego rzymskimi wojskami cesarza Decjusza (251 r.). W 257 r. najazdy .Gotów i
współdziałających z nimi ludów spustoszyły Bałkany i objęły Grecję, a wojska Herulów zniszczyły
Ateny. Z najazdami tymi wiąże się fakt wycofania wojsk rzymskich z Dacji w końcu lat
pięćdziesiątych III w. i migracja z tej prowincji ludności cywilnej. Prowincja owa została przez
Rzymian definitywnie opusz-
239

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -------------- -----------------
czona w 271 r. Poza najazdami lądowymi plemiona gockie, a w większym stopniu inne ludy
(Boranowie, Herulowie, Peucynowie, Gepidowie), podejmowały wyprawy morskie, docierając do
wschodnich wybrzeży Morza Czarnego, do nadmorskich miast Azji Mniejszej, a także na tereny
położonych w głębi Anatolii oraz do Grecji, aż po Peloponez. Dopiero podczas wyprawy w 269 r.
Goci ponieśli dotkliwą klęskę pod Naissus (dzisiejszy Nisz), która na pewien czas położyła kres
zagrożeniu prowincji nad dolnym Dunajem.
Wojny toczone przez plemiona zamieszkujące Barbaricum z Rzymem w III w., prowadząc do
zniszczenia znacznych obszarów Cesarstwa oraz niewielkiego w istocie zmniejszania się jego
terytorium, znalazły też pewne odbicie w źródłach archeologicznych z terenu Barbaricum. Na
obszarze środkowych Niemiec, w Turyngii, odkryto pochodzące z drugiej połowy III stulecia
bogate pochówki, które ze względu na zestaw towarzyszących szczątkom darów grobowych oraz

inne cechy określane sąjako groby "książęce". Znalezione w nich importy, m.in. złote monety
wybite w mennicach galijskich, wskazywać mogą, że owi "książęta" pozyskali je dzięki służbie
swych oddziałów w wojsku uzurpatorów galijskich na początku drugiej połowy III stulecia
(Postumusa i jego następców). Służbę licznych zaciężnych oddziałów germańskich - ingentia
Germanorum auxilia - w armii Postumusa potwierdzają źródła pisane (Scriptores Historiae
Augustae, Vita Yictorini 6, 2). Możemy jednak przypuszczać, że znalezione w tych grobach importy
rzymskie trafiły do Barbaricum w wyniku wspomnianych wypraw Ala-manów. Najazdy plemion
barbarzyńskich w III stuleciu i dokonywane przez nich grabieże nie pozostawiły jednak wyraźnych
śladów w materiale archeologicznym z terenów Barbaricum. Nie możemy wskazać takiej fali
napływu rzymskich zabytków, którą można byłoby wiązać jednoznacznie z łupami zagarniętymi na
terenach prowincji rzymskich. Łączy się to m.in. z faktem, że tylko częściowo odtwarzamy zasięg i
skutki zbrojnych konfliktów między plemionami zamieszkującymi Barbaricum a Rzymem.
Intensywność zbrojnych konfrontacji, ich częstotliwość oraz udział w nich różnych plemion
sprawiają, że łączenie poszczególnych grup rzymskich przedmiotów z konkretnymi, ściśle
określonymi wydarzeniami, tj. z kolejnymi najazdami plemion z Barbaricum, jest bardzo
problematyczne. Znane są jednak pojedyncze znaleziska, które jednoznacznie wskazują na fakt, że
dzięki wyprawom na tereny prowincji przenikały do Barbaricum wyroby rzymskie. Z łupami
zrabowanymi przez Alamanów w drugiej połowie III w. na terenie Galii można łączyć znaleziska,
na które natrafiono w Neupotz i w Hagen-bach nad górnym Renem, w dawnym korycie tej rzeki.
Wydobyte przedmioty znajdowały się zapewne w łodzi, która zatonęła podczas przeprawy przez
rzekę. Analiza znalezisk wskazuje, że są to łupy zrabowane, m.in. na terenach położonych daleko
od limesu, aż w południowej Akwitanii. Wojny toczone w III w. odbiły się także na charakterze
wymiany handlowej prowadzonej między Rzymem a ludnością środkowej i północnej Europy; w
drugiej połowie tego stulecia uległa ona wyraźnemu osłabieniu. Przyczyną tych zmian było m.in.
zniszczenie na terenach prowincji rzymskich ośrodków produkcji wyrobów sprzedawanych poza
240

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów...
granice Cesarstwa, np. naczyń ceramicznych, zdobionych dekoracją reliefową, określanych jako
terra sigillata, które napływały w dużej ilości na obszary środkowoeuropejskiego Barbaricum aż do
pierwszych dziesięcioleci III w.
Pod koniec tego stulecia, w czasach panowania Dioklecjana (284-305 r.), nastąpiła stabilizacja
państwa rzymskiego, jednakże następne dziesięciolecia znów obfitowały w walki prowadzone nad
Renem i Dunajem. Wojska rzymskie w c/asach Konstantyna Wielkiego (306-337 r.) odpierały
najazdy Franków nad dolnym Renem i Alamanów nad górnym biegiem tej rzeki; nad środkowym i
dolnym Dunajem prowadzone były wojny z plemionami sarmackimi i gockimi. Na lata czterdzieste
i pięćdziesiąte IV w. przypada nasilenie walk w strefie nadreńskiej, m.in. w 352 r. miała miejsce
wielka wyprawa Alamanów pod wodzą Chnodomara na Galię, łupionąjednocześnie przez Franków.
Skuteczne działania skierowane przeciwko Alamanom podejmowały wojska rzymskie pod wodzą
KonstancjuszaII(337-361 r.) i Juliana Apostaty (361-363 r.); plemiona alamańskie poniosły
wówczas (357 r.) wielką klęskę pod Argentoratum (Strasburgiem). Nie położyła ona jednak kresu
dalszym najazdom Alamanów, a wojska rzymskie rozlokowane wzdłuż granicy nadreńskiej musiały
jednocześnie odpierać najazdy Franków. Nad dolnym Renem toczone były walki z Sasami;
plemiona te podejmowały równocześnie wyprawy morskie, łupiąc wybrzeża Galii i Brytanii. Z
kolei na terenach położonych nad środkowym Dunajem dochodziło do walk z plemionami
swebskimi i Sarmatami. Walczył z nimi Konstancjusz II w 358 r., następne walki prowadzone były
w czasach panowania Walentyniana I (364-375 r.). Rządy tego cesarza przyniosły okres pewnej
stabilizacji i umocnienia granic Cesarstwa po rozgromieniu przez niego Alamanów w latach 366-
368 i w trakcie kolejnych wojen (370-371 r.) oraz po odparciu najazdów Kwadów i Sarmatów.
Wówczas to, jak podaje rzymski historyk Ammian Marcellinus, założone zostały obozy wojskowe
w kraju Kwadów (Rerum gestarum libr i XXXI, XXVI, 4). Ponadto nad środkowodunajskim
odcinkiem limesu w 378 r. miały miejsce walki z Sarmatami. Jednakże począwszy od 376 r., czyli

od czasu osiedlenia się Wizygotów, a wkrótce potem znacznej części Ostrogotów w granicach
państwa rzymskiego, nastąpiła zasadnicza zmiana układu sił u wschodnioeuropejskich granic
Cesarstwa. W końcu IV w. pojawił się nowy, bardzo groźny przeciwnik - Hunowie, a po upadku ich
potęgi w 455 r. stałym zagrożeniem w ostatnich dziesięcioleciach historii Cesarstwa
Zachodniorzymskiego stały się liczne plemiona wschodniogermańskie.
Kontakty militarne między plemionami Barbaricum a państwem rzymskim ; w okresie późnego
Cesarstwa nie ograniczały się wyłącznie do zbrojnych konfron-\ tacji. Stopniowo następował proces
barbaryzacji armii rzymskiej. Już w czasach ; pryncypatu, w ciągu dwu pierwszych stuleci p.C.,
Rzym stosował politykę uzupeł-\ niania swych sił zbrojnych o kontyngenty "barbarzyńskich"
żołnierzy, włączanych j pod rzymskie dowództwo zarówno na mocy układów pokojowych
narzucanych | przez Rzym pokonanym plemionom, jak i poprzez rekrutację takich oddziałów t
spośród grup ludności osadzanej w granicach Cesarstwa. Udział jednostek germań-[ skich i
sarmackich w służbie rzymskiej potwierdzony jest w czasach panowania
241

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Marka Aureliusza i Kommodusa. Między innymi jeden z punktów układu pokojowego, zawartego
w 180 r. z Markomanami i Kwadami, nakazywał tym ostatnim dostarczyć Rzymowi 13 tyś.
żołnierzy. Były to więc stosunkowo duże oddziały; dla porównania można dodać, że w drugiej
połowie II w. granicy Górnej Germanii, o długości ok. 320 km, strzegło niewiele ponad 20 tyś.
żołnierzy legionów i oddziałów pomocniczych. Znacznie więcej informacji o służbie mieszkańców
Barba-ricum w armii rzymskiej przynoszą źródła pisane odnoszące się do drugiej połowy
III stulecia, a zwłaszcza do IV i V w. Zwiększanie liczebności armii rzymskiej, związane z jej
reorganizacją zapoczątkowaną przez Galiena, natrafiało na trudności z poborem odpowiednio dużej
liczby rekrutów spośród obywateli rzymskich. Znalazło to odbicie w wydanym przez Dioklecjana
zarządzeniu o obowiązku służby wojskowej, dotyczącym synów weteranów i żołnierzy. Trudności z
uzupełnianiem stanu liczebnego armii Cesarstwa stały się główną przyczyną korzystania w coraz to
większym stopniu z żołnierzy rekrutujących się z barbarzyńskich plemion, osiadłych na terenie
państwa rzymskiego. Byli to zarówno jeńcy (dediticii), jak i całe plemiona lub też inne większe
grupy ludności podlegające zwierzchnictwu rzymskiej administracji (foederati), następnie
sprzymierzeńcy (socii) - ludy formalnie niezależne, praktycznie jednak podporządkowane
Cesarstwu, grupy osadzane przede wszystkim jako ludność rolnicza z obowiązkiem służby
wojskowej (laeti) oraz pojedyncze osoby albo grupy, dobrowolnie przybyłe na tereny prowincji i
służące w armii rzymskiej (gentiles). Taką politykę prowadził Rzym od czasów Oktawiana Augusta,
kiedy to niektóre plemiona germańskie zostały przesiedlone na lewy brzeg Renu.
Na większą skalę stosowano jąod czasów panowania Probusa. Proces ten nasilił się w IV stuleciu,
gdy na ziemiach Cesarstwa znalazły swoje siedziby wielkie rzesze Germanów i Sarmatów
(Alanów).
W okresie późnego Cesarstwa znaczną rolę odegrały formacje zaciężne, składające się z ludności
plemion mieszkających poza rzymskimi granicami. Od końca
IV w. armia rzymska składała się w znacznym stopniu z wojsk obcych, których żołnierze w
niewielkim tylko stopniu ulegali wpływom cywilizacji rzymskiej. Źródła pisane dostarczają wielu
informacji o oddziałach lub wręcz całych armiach, składających się z różnych plemion
germańskich, głównie gockich, a także z Alamanów, Franków, Sasów, Wandalów, Herulów i
plemion swebskich, oraz innych ludów - Sarmatów i Hunów. Oficerowie "barbarzyńscy" w służbie
rzymskiej nie zawsze stali na czele formacji składających się z żołnierzy tej samej przynależności
plemiennej, co ich dowódca. Przykładem może być Frank o imieniu Bauto -dowódca oddziałów
złożonych z Hunów i Alanów, sformowanych gdzieś na', terenie Panonii i walczących m.in. w
Recji, w obronie granicy Cesarstwa przed i najazdem Jutungów w 383 r. Ten fakt ilustruje
pośrednio, jak wielkim zmianom uległa armia rzymska u schyłku IV stulecia w porównaniu do
sytuacji w siłach j zbrojnych Cesarstwa w okresie pryncypatu. O wzroście znaczenia barbarzyńców!
w armii w IV w., a zwłaszcza od drugiej połowy tego stulecia, świadczą dobitnie j wysokie pozycje

zajmowane w rzymskiej hierarchii wojskowej przez oficerów j pochodzenia germańskiego. Były
wśród nich osoby, które odegrały bardzo istotną j
242

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów...
rolę w dziejach późnego Cesarstwa, pełniąc najwyższe funkcje wojskowe i skupiając jednocześnie
w swych rękach faktyczną władzę w państwie rzymskim.
Jak wspomniano, u schyłku IV stulecia doszło do zasadniczej zmiany sytuacji u
wschodnioeuropejskich granic Cesarstwa. W 375 r. wielkie masy Hunów przekroczyły Wołgę i
uderzyły na potężne państwo ostrogockie Hermanaryka, zajmując tereny stepów
nadczarnomorskich. Pochodzenie Hunów i ich pierwotne siedziby nie są bliżej znane; identyfikuje
się ich z ludem Xiongu (Hsiang-nu), o którym donoszą źródła chińskie z I tysiąclecia a.C. Lud ten
zamieszkiwał tereny wschodniej Mongolii i Mongolii Wewnętrznej, skąd w III w. a.C. dokonywał
wielkich najazdów na Chiny. Uderzenie Hunów na państwo Hermanaryka, sięgające swymi
wpływami środkowej Europy, aż do wybrzeży Bałtyku, doprowadziło do zasadniczych zmian w
układzie sił na obszarach położonych na północ od Morza Czarnego, następnie zaś nad dolnym i
środkowym Dunajem. Rok 375, który zapoczątkował wielkie przeobrażenia na europejskiej mapie
etnicznej i zmianę politycznego układu sił w znacznej części Europy, przyjmuje się jako koniec
okresu wpływów rzymskich i początek okresu wędrówek ludów. Wydarzenia zapoczątkowane
inwazją huńską znalazły odbicie w zasadniczych zmianach sytuacji politycznej, kulturowej, a także
etnicznej na bardzo rozległych obszarach, w pewnym stopniu również na terenie środkowej Europy.
Początek tych przemian zwięźle przedstawił św. Ambroży: "Hunowie uderzyli na Alanów,
Alanowie na Gotów, Goci na Tajfa-lów i Sarmatów". Część plemion gockich (Ostrogoci) dostała się
po 375 r. pod panowanie Hunów; inny odłam tych plemion (Wizygoci) osiedlił się za zgodą władz
rzymskich w granicach Cesarstwa. Wkrótce jednak doszło do wszczętej przez Wizygotów wojny, w
wyniku której została pokonana w 378 r. pod Adriano-polem (Edirne) armia rzymska, a dowodzący
nią cesarz Walens (364-378 r.) poległ. Wizygoci, na podstawie zawartego w 382 r. traktatu (foedus),
pozostali w obrębie granic państwa rzymskiego, tworząc podwaliny własnej państwowości.
Opuścili jednak teren północnych Bałkanów i pod wodzą Alaryka skierowali się ku Italii, zajmując
24 sierpnia 410 r. Rzym. W trakcie dalszej wędrówki dotarli do południowej Italii, skąd po śmierci
Alaryka wyruszyli na północ, przez Galię do Hiszpanii. W 418 r. centrum ich państwa znajdowało
się w Tuluzie. Upadek państwa wizygockiego nastąpił po bitwie pod Youille, w pobliżu Poitiers
(507 r.), gdy armia wizygocka została pokonana przez wojska Franków. Historia plemion
ostrogockich związana była aż do początku drugiej połowy V w. z dziejami Hunów.
Podporządkowani im Ostrogoci wchodzili w skład państwa Attyli, pod którego rządami Hunowie
osiągnęli szczyt swej potęgi. Na początku V stulecia Hunowie wraz z podległymi im plemionami
zajęli teren Kotliny Karpackiej. Stamtąd ich wpływy kulturowe i polityczne sięgały daleko na
północ, po południową część ziem polskich. Według Priskosa z Panion (Historia) władza Attyli
miała sięgać aż po "wyspy na Oceanie", tj. po Morze Bałtyckie; Jordanes natomiast wspomina o
uzależnieniu od Attyli "królestw Scytii i Germanii" (Getica 257).
Ekspansja Hunów na obszary położone nad środkowym Dunajem stała się jedną z przyczyn
przekroczenia w 405-406 r. granic Cesarstwa przez ludy
243

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
zajmujące tereny na północ od środkowego Dunaju. Najpierw nastąpiła inwazja różnych grup
barbarzyńców, głównie Gotów, podążających pod wodzą Radagaisa (Radagaista) w kierunku Italii.
Następnie Wandalowie, plemiona swebskie oraz Alanowie podjęli wędrówkę na zachód, by w
końcu 406 r. przekroczyć Ren i przedostać się przez Galię w 409 r. do Hiszpanii. Plemiona
swebskie założyły tam państwo na terenie Galicji (Galicia), które istniało do końca VI w., Alanowie
i Wandalowie natomiast osiedlili się w centralnej części Półwyspu Iberyjskiego. Walki z
Wizygotami zaważyły z pewnością na podjęciu przez Wandalów pod wodzą Gejzeryka (Genzeryka)

decyzji o opuszczeniu Hiszpanii. W 429 r. przeprawili się przez Gibraltar i założyli państwo w
północnej Afryce, skąd podejmowali wyprawy na Italię, m.in. łupiąc w 455 r. Rzym. Afrykańskie
państwo Wandalów zniszczone zostało w latach trzydziestych VI w. przez wojska bizantyjskie
Justyniana (527-565 r.), dowodzone przez Belizariusza.
W pierwszej połowie V w. jedną z kluczowych ról w Europie odgrywali Huno-wie, dysponujący -
wraz z podległymi im plemionami - znaczną siłą militarną. Groźba najazdów na Bałkany zmusiła
Cesarstwo Wschodniorzymskie do płacenia Hunom wysokiego dorocznego trybutu. Cesarstwo
Zachodniorzymskie, którego polityką kierował umiejętnie Aecjusz, wykorzystywało oddziały
huńskie do odpierania Wizygotów i Burgundów. Burgundowie zajmowali wówczas tereny nad
górnym Renem, a ich walki z Hunami w latach trzydziestych V w. znalazły odzwierciedlenie w
starogermańskim eposie Pieśń o Nibelungach (pochodzącym z początku XIII w.). W 451 r. doszło
do wielkiej konfrontacji zbrojnej Hunów z Cesarstwem Zachodniorzymskim. W armii rzymskiej,
która odniosła sukces w bitwie na Polach Katalaunijskich nad Marną, w pobliżu miasta Chalons-
sur-Marne, i zmusiła Hunów do wycofania się na wschód, główną część wojsk stanowiły oddziały
wizygockie, obok których walczyli także Frankowie, Burgundowie, Sasi i Alanowie. W skład armii
huńskiej natomiast wchodzili Ostrogoci i Gepidowie.
W 453 r. zmarł Attyla i wkrótce nastąpił upadek jego państwa. Do ostatecznej klęski Hunów
przyczyniła się bitwa nad rzeką Nedao w Panonii (454 lub 455 r.), gdzie ujarzmione dotychczas
ludy pod przywództwem Gepidów rozgromiły huńskie oddziały. Barwny opis tej bitwy zawiera
dzieło gockiego historyka Jordanesa: "Cóż za widowisko! Gota potrząsa włóczniami, Gepida
szaleje z mieczem w dłoni, Rug łamie oszczepy w swej ranie, jako piechur popisuje się Sweb, jako
strzelec Hun, swoje oddziały sposobi do boju ciężkozbrojny Alan i lekkozbrojny Herul" (Getica
261, tłum. E. Zwolski). Wkrótce nastąpił kres Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego. W 476 r. Odoaker,
stojący na czele oddziałów germańskich złożonych ze Skirów, Rugiów i Herulów, odsunął od
władzy młodocianego Romulusa Augustusa (475-476 r.), a sam ogłosił się królem Italii. Kres jego
panowania nastąpił u schyłku V w., gdy Italię zajęli Ostrogoci pod wodzą Teodoryka (493 r.),
zakładając tam swoje państwo ze stolicą w Rawennie. Wpływy państwa ostrogockiego sięgały
daleko poza Półwysep Apeniński; poświadczone są nawet kontakty Teodoryka z mieszkańcami
południowych wybrzeży Bałtyku - Estiami.
244

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów...
Po śmierci Teodoryka w 526 r. nastąpił upadek jego państwa; całkowitemu zniszczeniu uległo ono
wskutek działań armii bizantyjskiej - najpierw pod wodzą Belizariusza, a następnie Narzesa (552
r.). Na dworze Teodoryka powstały dwa wielkiej wagi dzieła historyczne. Jednym z nich była nie
zachowana praca O pochodzeniu i dziejach Gotów (De origine actibusąue Gothorum\ znana też pod
tytułem Historia Gotów) autorstwa Kasjodora, wysokiego urzędnika dworu ostrogockiego, drugim -
wspomniana Getica, czyli O pochodzeniu i dziejach Gotów (De origine actibusąue Getarum;
nazywana też Historią gocką) Jordanesa, stanowiąca skróconą wersję dzieła Kasjodora. Getica ma
olbrzymią wartość dla studiów nad okresem rzymskim na ziemiach polskich, zawiera bowiem
informacje o historii plemion gockich w okresie ich pobytu w dorzeczu Wisły, a także o
wchodzących z nimi w kontakty innych ludach.
Ten szkic obrazu sytuacji politycznej i etnicznej Europy po upadku Cesarstwa
Zachodniorzymskiego należy uzupełnić informacjami o wydarzeniach, jakie rozgrywały się
wówczas nad środkowym Dunajem. Po rozbiciu Hunów główną siłę we wschodniej części Kotliny
Karpackiej stanowili Gepidowie, w Panonii zaś plemiona ostrogockie, które jako sojusznicy
(foederati) Cesarstwa Wschodnio-rzymskiego utworzyli swoje krótkotrwałe królestwo nad Sawąi
Drawą. Na zachód od ich siedzib, nad Dunajem w Dolnej Austrii, do 488 r. istniało państwo
Rugiów, rozbite przez wojska Odoakra. Kolebkę tego ludu umieszcza się w Norwegii, skąd
Rugiowie przywędrowali na południowe wybrzeża Bałtyku, a następnie udali się dalej na południe,
wchodząc w skład państwa Attyli. Po rozbiciu Rugiów wyludnione obszary ich państwa, Rugilandu,
zostały zasiedlone przez Longobar-dów

- inne plemię germańskie przybyłe z północy, z dorzecza Łaby. Początkowo Longobardowie
pozostawali pod dominacją Herulów, osiadłych w tym czasie w południowych Morawach. Sytuacja
uległa zmianie w latach 505-508, gdy Longobardom udało się pokonać Herulów, a część pobitego
ludu podjęła wędrówkę do swej pierwotnej ojczyzny w Skandynawii. Mapę etniczną terenów nad
środkowym Dunajem po upadku państwa Attyli uzupełniają plemiona Swebów, mieszkających w
południowej Słowacji, oraz Sarmatów, zajmujących północno--wschodnią część Kotliny
Karpackiej. W 565 r. państwo Gepidów zostało zniszczone przez Longobardów oraz przybyłych z
terenu Azji Awarów, którzy po opuszczeniu przez Longobardów w 568 r. Panonii i ich
wywędrowaniu do Italii stali się dominującą siłą polityczną w Kotlinie Karpackiej. W literaturze
archeologicznej data pojawienia się Awarów w Kotlinie Karpackiej przyjmowana jest dość
powszechnie za koniec okresu wędrówek ludów.
Wydarzenia w południowej części Europy i w Kotlinie Karpackiej nie pozostawały bez echa dla
plemion "barbarzyńskiej", północnej i środkowej części naszego kontynentu. Ludy, których kolebki
znajdowały się niegdyś w północnej lub też środkowej Europie, przemierzające następnie obszary
państwa rzymskiego lub zajmujące tereny byłych prowincji Cesarstwa, utrzymywały w większym
lub mniejszym stopniu kontakty z pobratymcami, pozostającymi w swych ojczyznach. W jakimś
stopniu o kontaktach tych mogą świadczyć znaleziska numizmatyczne
245

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
- złote solidy ze strefy środkowoeuropejskiej i nadbałtyckiej, interpretowane jako pochodzące z
trybutów płaconych Germanom, którzy znajdowali się wówczas w kręgu państwa Attyli. O
istnieniu związków z macierzystymi obszarami informują - niewątpliwie tylko w bardzo
ograniczony sposób - źródła pisane. Są to jednak dane odnoszące się do czasów, w których
struktury polityczne i etniczne na pograniczu rzymsko-barbarzyńskim uległy daleko idącym
zmianom w stosunku do sytuacji panującej w okresie wpływów rzymskich. Można tu przytoczyć
odnotowaną przez Prokopiusza z Cezarei (Historia wojen 1,22) informację dotyczącą Herulów,
którzy w 512 r. podjęli powrotną wędrówkę na północ Europy, do ziemi przodków.
Nie należy jednak sądzić, że kontakty barbarzyńców, którzy weszli w orbitę wpływów politycznych
państwa rzymskiego, z ich pobratymcami mieszkającymi poza granicami Cesarstwa mogły w
wyraźny sposób wpłynąć na zmianę obrazu kulturowego Barbaricum. Wiąże się to nie tylko z
dalszym istnieniem u schyłku Cesarstwa Zachodniorzymskiego mniej lub bardziej stabilnego
limesu oddzielającego Rzym od Barbaricum i znacznymi odległościami, jakie dzieliły środkową
czy też północną Europę od strefy cywilizacji śródziemnomorskiej. W tym przypadku istotne
znaczenie miał fakt, że owe "barbarzyńskie" armie, współdziałające z Rzymem lub też występujące
przeciw niemu, oraz całe "barbarzyńskie" ludy osiadłe w granicach państwa rzymskiego zachowały
daleko idącą odrębność i w niewielkim tylko stopniu ulegały wpływom kultury rzymskiej. Ta
odrębność przejawiała się m.in. w ich przywiązaniu do własnych, pogańskich religii lub też, w
późniejszym okresie, w przyjęciu przez niektóre z tych ludów arianizmu. Podkreślały ją
niewątpliwie stroje i zwyczaje "barbarzyńców" obce kulturze rzymskiej. Integrację ludów
wywodzących się spoza granic imperium utrudniały narastające fale wrogości społeczeństwa
rzymskiego, przeradzające się w niektórych przypadkach w krwawe akty przemocy skierowane
przeciwko barbarzyńskiej ludności, żyjącej niekiedy już od kilku pokoleń w granicach Cesarstwa.
246

Barbaricum w świetle źródeł historycznych
Barbaricum w świetle źródeł historycznych
Dokonane przez Rzymian podboje, w wyniku których granica Cesarstwa oparta została o linię Renu
i Dunaju, walki prowadzone z mieszkańcami terenów położonych poza limesem, aktywna
działalność dyplomatyczna Cesarstwa w stosunku do plemion zamieszkujących strefę
przylimesową, a także kontakty handlowe z Barbaricum znalazły odbicie w dziełach historyków
rzymskich. Źródła pisane zawierają nie tylko informacje o wojnach toczonych z ludami

zamieszkującymi obszary położone poza limesem i o polityce prowadzonej w stosunku do tych
plemion; znajdujemy w nich także dane pozwalające na podjęcie próby rekonstrukcji mapy
etnicznej europejskiego Barbaricum w okresie rzymskim. Niektóre z tych dzieł, mając charakter
geograficzny lub geograficz-no-etnograficzny, umożliwiają konfrontację wyników żmudnej analizy
źródeł archeologicznych z obrazem barbarzyńskiej Europy rysującym się na podstawie
rozproszonych i niezbyt licznych danych, przekazanych przez pisarzy starożytnych.
Niejednokrotnie wydarzenia znane ze źródeł pisanych, mające miejsce poza granicami Cesarstwa,
nie znajdują potwierdzenia w materiałach archeologicznych lub też są w nich prawie
niedostrzegalne. Wiele wydarzeń historycznych, jak też politycznych i etnicznych przemian o
istotnym znaczeniu, które zaszły na obszarach europejskiego Barbaricum, zwłaszcza w regionach
odległych od granic Cesarstwa i od szlaków handlowych łączących w jakiś sposób świat cywilizacji
śródziemnomorskiej ze strefą barbarzyńską, nie zostało odnotowanych w znanych nam przekazach
historycznych. O przebiegu wielu ważnych wydarzeń, jakie rozgrywały się w głębi Barbaricum, nie
dowiemy się prawdopodobnie nigdy. Wiedzę o nich mogą jedynie wzbogacić w jakimś stopniu
nowe odkrycia antycznych inskrypcji oraz dalszy postęp badań archeologicznych.
247

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -- -

AVA EYROPE
(cntńttt Samw
3 iafiteft fletowi
ebwoiwfam.Para

', <juT ytidecl ifl yigintj' Tmaiatur lotta!) uU Abortn folia bofpboto citnme rico fte mcoo pilluit ac
Biiai fiunio iuxta rarmanamaffc-Arocriciicpoutto? miriacg tt mylić intcriori-e K daciaae la^but rot*
canjftia. Ab oeofu motibng farmaticia ap* " riaKgmnania«3ftabfiuBiO'Afep* ionc ytnidico lian oe
farmatico occta no ac ttria iiKDgmca
S ARMATIEEYROPE Cl VITATE-TamyramtnjKumełitbtcbotaty i^« di ftat ab akx»dria tifa*
ocafarn bori N^ubarum ma\imaditbĆtbori^ i
"r*
Olbu a*: borvftoite n^draS dit b« bo*

ł t THAVRICEOffiRSOŃES

Tbcodotia mAxiin»ditb«bora^ i^ 13* m,*.
ee diflac ab atuindria dfafl ocafum

248
Ryć. 131. Fragment Geografii Ptolemeusza i jego mapy (wydana 16 VIII 1482, Ulm Leonardus
Holle; ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej).
Więcej dostępnych nam informacji historycznych dotyczy zachodniej strefy Barbaricum; dane
odnoszące się do terenów środkowej Europy są mniej pełne, a w przypadku Skandynawii bardzo
skąpe.
Do najważniejszych źródeł rzymskich, napisanych w języku łacińskim lub greckim, należą: dzieło
Strabona pt. Geografia (Geographika), niewielka praca Pomponiusza Meli z pierwszej połowy I w.
p.C. pt. Geografia opisowa (De chorographia) oraz cytowane już, wielkie, encyklopedyczne
opracowanie Pliniusza Starszego - Historia naturalna. Osobne miejsce zajmują dzieła Korneliusza

Tacyta, autora prac historycznych: Roczników (Annales) i Dziejów (Historiae), obejmujących czasy
panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej (Annales} i okres od panowania Galby do Domicjana, tj.
lata 69-96 (Historiae).
W 98 r. powstało jego niewielkie, jednakże niezmiernie ważne dla studiów nad europejskim
Barbaricum okresu wczesnorzymskiego, dzieło pt. De origine et situ Germanorum, nazywane w
skrócie Germanią. Tacyt wykorzystał w nim w znacznym stopniu dane zawarte w nie zachowanej
pracy Pliniusza Starszego Bellorum Germaniae libri XX, napisanej ok. 40 lat wcześniej niż
Germania - tak więc Tacytowy opis sytuacji panującej w Barbaricum, a zwłaszcza w jego części
zachodniej, odnieść możemy do starszego okresu, czyli do ok. połowy I w. p.C. lub czasów nieco
wcześniejszych. Germania określana jest jako traktat o charakterze etnograficznym. Ta uwaga
odnosi się zwłaszcza do rozdziałów l -27, zawierających zarówno liczne wiadomości o zwyczajach,
religii, ustroju i stosunkach społecznych, uzbrojeniu, sposobach walki oraz gospodarce, jak i pewne
dane o szczegółach życia codziennego ówczesnych mieszkańców terenów położonych na wschód
od Renu i na północ od górnego i środkowego biegu Dunaju. Następne

Barbaricum w świetle źródeł historycznych
rozdziały (28-47) zawierają opis rozmieszczenia ludów na obszarze zachodnio-i
środkowoeuropejskiego Barbaricum, zaczynający się informacjami o sytuacji na zachodnich
krańcach omawianych terenów, a kończący ogólnymi danymi o pograniczu środkowej i wschodniej
Europy. Tacyt nie tylko wylicza znane mu plemiona, lecz przekazuje także mniej lub bardziej
dokładne dane o ich siedzibach, a ponadto w niektórych przypadkach informuje o panujących
między nimi stosunkach oraz o pewnych charakterystycznych cechach tych ludów.
Bardzo wielu informacji o europejskim Barbaricum, w tym również odnoszących się do środkowej
Europy, dostarcza pochodzące z ok. połowy II w. p.C. dzieło geografa i astronoma Klaudiusza
Ptolemeusza z Aleksandrii pt. Geografia (Geographike hyphegesis), zawierające opis całego
znanego autorowi świata. Istotną część tej pracy stanowią wykazy długości i szerokości
geograficznych znanych mu miejscowości, gór i rzek, a także siedzib różnych ludów. Ptolemeusz
opierał się na starszych źródłach (m.in. na pracy greckiego geografa Marinosa z Tyru), głównie
pochodzących z początku II w., w tym także na różnego rodzaju nie zawsze wiarygodnych i
dokładnych opisach podróży. Między innymi dlatego też Geografia zawiera szereg nieścisłości i
błędów. Niestety, nie zachowały się mapy sporządzone przez Ptolemeusza; znamy je tylko
częściowo z kopii sporządzonych w średniowieczu.
Dla badań historii środkowej Europy, zwłaszcza wydarzeń w strefie środkowo-dunajskiej, w
których brały udział plemiona wywodzące się z środkowoeuropejskiego Barbaricum, bardzo istotne
znaczenie ma wspomniane dzieło Kasjusza Diona - Historia rzymska (Romaike historia],
obejmujące dzieje państwa rzymskiego do 229 r. p.C. Znaczna jego część nie zachowała się, a
zaginione partie możemy jedynie
fragmentarycznie odtworzyć na podstawie późniejszych wyciągów dokonanych przez historyków
bizantyjskich.
Ważne miejsce wśród omawianych prac źródłowych zajmuje także wymieniony już zbiór biografii
cesarzy rzymskich od Hadriana do Numeriana, powstały -jak się obecnie przyjmuje - w V w.,
nazywany Historia Augusta, a częściej Scripto-res Historiae Augustae. Mimo dyskusji nad stopniem
wiarygodności tego źródła należy stwierdzić, że w sposób bardzo istotny uzupełnia ono wiedzę o
historii II i III stulecia, w tym także o wydarzeniach, w których brały udział plemiona
zamieszkujące środkowoeuropejskie Barbaricum.
Wymienione prace nie wyczerpuj ą listy źródeł historycznych, wykorzystywanych przy
odtwarzaniu dziejów europejskiego Barbaricum. Wspomnieć należy o wystawionej na widok
publiczny po 12 r. a.C. mapie imperium rzymskiego, opracowanej przez Marka Wipsaniusza
Agryppę, znanej jedynie ze wzmianek Pliniusza oraz dwóch komentarzy do niej z IV w., czy też o
cytowanym poprzednio krótkim dziele Wellejusza Paterkulusa Historia rzymska (Historia Romana),
opracowanym i wydanym w czasach Tyberiusza. W studiach nad dziejami ziem polskich
wykorzystywane są informacje zawarte w pochodzącej z końca II lub z początku III w., a

przeredagowanej zapewne w końcu IV stulecia mapie noszącej nazwę Tabula Peutingeriana, znanej,
niestety, tylko z jej średniowiecznych
249

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 132. Tabula Peutingeriana - część pierwsza (zbiory Biblioteki Jagiellońskiej).

A.mmian Marcellinus
przerysów. Wśród nielicznych wielkich dzieł historycznych, odnoszących się do okresu późnego
Cesarstwa, wymienić należy Dzieje (Rerum gestarum libriXXXI) Ammiana Marcellina,
podstawowe źródło dla historii lat 353-378. Zawiera ono m.in. interesujące wiadomości o polityce
Walentyniana I w strefie środkowodunąj-skiej oraz informacje geograficzne o tych terenach, a także
informacje dotyczące zwyczajów niektórych ludów, np. Hunów.
W odtwarzaniu przebiegu wydarzeń z okresu wędrówek ludów w strefie środkowodunajskiej,
częściowo także i na innych terenach środkowej Europy, pomocne są dane zawarte w dziełach
historyków bizantyjskich. Wspomnieć tu należy o relacji Priskosa z Panion (Historia), który jako
sekretarz poselstwa bizantyjskiego gościł w 449 r. na dworze Attyli. Zawiera ona m.in. opis
siedziby władcy huńskiego i panujących tam obyczajów. Dla odtworzenia sytuacji etnicznej w
środkowej Europie na początku VI w. kapitalne znaczenie mają dane przekazane przez Prokopiusza
z Cezarei (Historia wojen), informujące o powrotnej wędrówce Herulów ze strefy
środkowodunajskiej do skandynawskiej ojczyzny w 512 r. i wskazujące jednoznacznie, że obszary
położone na północ od zachodnich Karpat zajęte były wówczas przez plemiona słowiańskie.
Badania dziejów środkowej Europy w pierwszych stuleciach p. C. oparte są nie tylko na dziełach
autorów greckich i rzymskich. Dla poznania historii plemion gockich, w tym także tego jej okresu,
gdy przebywały one na ziemiach polskich,

250

Barbaricum w świetle źródeł historycznych
Ryć. 133. Tabula Peutingeriana - część druga (zbiory Biblioteki Jagiellońskiej).
niezwykle istotne znaczenie ma wspominane już dzieło Jordanesa Getica, napisane w połowie VI w.
na dworze ostrogockim Teodoryka w Rawennie. Dla odtworzenia wydarzeń rozgrywających się w
Barbaricum w pierwszych stuleciach p.C. sięgamy też do kronik dziejów innych ludów,
wywodzących się z terenów północnej lub środkowej Europy. Wymienić tu można pochodzące z
VIII w. dzieło Pawła Diakona pt. Historia Longobardów (Historia Longobardorum).
Dzięki temu, że do 9 r. p.C. Rzymianie sprawowali kontrolę nad obszarami położonymi na wschód
od Renu, a później podejmowali wyprawy na te obszary, dysponujemy znacznie większym zasobem
danych o zachodnioeuropejskiej części Barbaricum, pozwalających na rekonstrukcję jej mapy
etnicznej i zachodzących na niej zmian. Nie bez znaczenia jest także fakt, że dzięki Germanii
Tacyta znamy układ stosunków plemiennych, widziany częściowo oczami Pliniusza, który jako
oficer odbywał służbę nad Renem i brał udział w akcjach zbrojnych podejmowanych przez Rzym
na terenach położonych na wschód od nadreńskiego odcinka limesu. Dodać należy, że Rzymianie
musieli posiadać pewne informacje również o odległych od limesu strefach Barbaricum. W 5 r. p.C.
flota rzymska opłynęła Jutlandię, docierając do Cieśnin Duńskich, a być może jeszcze dalej, do
zachodnich akwenów Bałtyku. Jak podaje Pliniusz w Historii naturalnej (XXXVII, 3, 45), w
czasach Nerona (54-68 r.) z Carnuntum wyruszyła nad Bałtyk ekspedycja po bursztyn bałtycki,
którą dowodził rzymski ekwita - "eques Romanus". Informacje
251

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 134. Sytuacja etniczna w Europie w l-ll w.

dotyczące obszarów w głębi Barbaricum docierać mogły także za sprawą poselstw przybywających
na teren Cesarstwa. Przykładem może być wspomniane poselstwo Semnonów do Domicjana (91
lub 92 r.) z królem tego ludu - Masyosem i wieszczką Ganną, którzy "przybyli przed oblicze
Domicjana i wrócili zyskawszy sobie jego poważanie" (Kasjusz Dion Historia rzymska LXVIII,
5,3; tłum. M. Borowska i K. Holzman, wg J. Kolendo). Można sądzić, że właśnie z tym
wydarzeniem wiązać należy dokładny opis miejsca kultu i obrzędów religijnych tego plemienia,
zawarty w Germanii (39), a zapewne również inne informacje przekazane przez Tacyta, odnoszące
się do ośrodka kultu bogini Nerthus (Matki-Ziemi) i obrzędów Nahanarwalów (Germania 40; 43).
Zachodnią część europejskiego Barbaricum zajmowały plemiona germańskie, składające się -
według Tacyta - z trzech grup: Ingweonów - zamieszkujących tereny położone przy wybrzeżach
Morza Północnego, Hermionów - zajmujących obszary w głębi lądu, oraz Istweonów, do których
zaliczają się pozostałe ludy. W strefie nadreńskiej istotną rolę odgrywali Batawowie mający swoje
siedziby w delcie Renu, inicjatorzy wielkiego powstania plemion germańskich i wschodnio-
galijskich (69 r.) skierowanego przeciw Rzymowi. Od północnego wschodu sąsiadowali oni z
Fryzami, dalej zaś, nad dolną Wezerą mieszkali Chaukowie. Na południe od Chauków, między
rzekami Ems i Wezerą, umieszcza się siedziby Angriwariów i Chazuariów. Obszary nad środkową
Wezerą zajmowali Cherusko-
252

Barbaricum w świetle źródeł historycznych
wie, których od strefy nadreńskiej dzieliły tereny zajęte przez szereg mniejszych plemion, m.in.
Brukterów i Marsów. Dalej ku południowi, między rzekami Lahn, Fuldą i Menem, znajdowały się
siedziby Chattów. Dalsze rozdziały Germanii przynoszą informacje o Swebach, którzy "zajmują
większą część Germanii i są prócz tego na oddzielne szczepy według specjalnych nazw podzieleni,
chociaż oznacza się ich ogólnym imieniem Swebów" (Germania 39; tłum. S. Hammer). Na
pierwszym miejscu Tacyt wymienia wśród nich plemię Semnonów, określając je jako lud
najdawniejszy i najznakomitszy. Siedziby Semnonów znajdowały się w dorzeczu Haweli. Tereny
położone nad dolnąŁabązasiedlone były przez Longo-bardów, którzy od północy sąsiadowali z
kilkoma niewielkimi plemionami, wspólnie wyznającymi kult bogini Nerthus. Tereny środkowych
Niemiec, a zapewne także obszary położone dalej na południe, po Dunaj, zajmowali
Hermundurowie. W dalszej części opisu Swebii, w rozdziałach 42-46, wymienia Tacyt najpierw
sąsiadujących z Hermundurami Naristów, potem Markomanów i Kwadów, następnie zajmujących
tereny górskie Osów, Marsygnów, Kotynów i Burów, którzy "z krajem Markomanów i Kwadów od
tyłu graniczą" (Germania 42; tłum. S. Hammer). Tacyt jednoznacznie podkreśla odrębność
Kotynów i Osów, pisząc, że pierwsi z nich posługuj ą się językiem celtyckim, drudzy zaś
panońskim. Ponadto wspomina o Kotynach, że ci "na domiar wstydu, pracuj ą jeszcze w kopalniach
żelaza", a o Marsygnach i Burach powiada, że "językiem i trybem życia mocno przypominaj ą
Swebów" (Germania 43; tłum. S. Hammer). Marsygnowie, Kotyno-wie, Osowie i Burowie
zajmowali więc zapewne jakieś regiony zachodnich Karpat. Oddzielało ich od północnych sąsiadów
pasmo górskie, przecinające i dzielące całą Swebię, identyfikowane z Sudetami i zachodnimi
Karpatami.
Autorzy antyczni o ziemiach polskich
Poza Karpatami miało swoje siedziby wiele ludów, wśród których największe obszary
zamieszkiwali Lugiowie identyfikowani z ludnością kultury przeworskiej, obejmującej wówczas
większość terenów południowej i środkowej Polski. Nazwa "Lugiowie" pojawiła się po raz
pierwszy w dziele Strabona (Geographika VII, 1), który przekazał informację, że ten, wielki jego
zdaniem, lud podlegał zwierzchnictwu markomańskiego państwa Marboda, podobnie jak Semnoni i
kilka bliżej nie znanych plemion: Zumowie, Butonowie (Gotonowie?), Mugilonowie i Sibino-wie.
Następna wzmianka o Lugiach odnosi się do czasów Klaudiusza (41-54 r.), do roku 50. Według
Tacyta (Annales III, 29) "niezliczone mnóstwo" Lugiów przyczyniło się do upadku kwadzkiego
państwa Wanniusza. Kolejną informację o Lugiach zawdzięczamy przekazowi Kasjusza Diona
(Historia rzymska LXVII, 5,2), który pisał o wydarzeniach z lat 91 i 92, kiedy to Lugiowie,

prowadząc wojnę ze Swebami, zwrócili się do Domicjana z prośbą o posiłki. Pod nazwą
"Lugiowie" kryje się związek szeregu plemion (Lugiorum nomen), tworzących pewien rodzaj
wspólnoty połączonej różnorakimi więzami. Utożsamiając ich
253

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
z ludnością kultury przeworskiej, możemy mówić o pewnych wspólnych cechach kulturowych, w
każdym razie w zakresie kultury rekonstruowanej w oparciu o źródła archeologiczne. Tacyt
wymienia pięć plemion lugijskich, określając je jako "civitates": Hariów, Helwekonów, Manimów,
Helizjów i Nahanarwalów; podaje też nieco szczegółów o Nahanarwalach i Hariach. Na obszarach
zajętych przez Nahanarwalów znajdowało się miejsce kultu, święty gaj. Przy opisie Hariów Tacyt
podkreśla ich zawziętość, dzikość oraz groźny wygląd pomalowanych ciał wojowników,
posługujących się czarnymi tarczami. Istnienie związku plemion występujących w źródłach
historycznych
pod wspólną nazwą "Lugiów" potwierdza także Ptolemeusz, według którego dzielili się oni na:
Lugiów-Omanów, Didunów oraz Burów (Geografia II, 11, 10). Jak wspomniano, tych ostatnich
Tacyt uważał za odrębny lud. Związek lugijski powstał zapewne wcześniej, niż świadczy o tym
pierwsza pewna informacja o jego istnieniu, zawarta w dziele Strabona. Wskazuje na to przekaz
Pawła Orozjusza (Historiarum adversuspaga-nos libri VII V, 16) z początku V w., wspominający
władcę Cymbrów o imieniu Lugius. Przypuszcza się, że owo imię przejęte zostało od nazwy
Lugiów, gdy Cymbrowie, jeszcze pod koniec II w. a.C., w swej wędrówce z Jutlandii na południe,
w pierwszym etapie na tereny wschodnioalpejskie, przesuwali się przez obszar środkowej Europy.
Rozpad związku lugijskiego lub istotne osłabienie jego znaczenia nastąpiło zapewne w II w. Może
na to wskazywać brak wzmianek o Lugiach w źródłach mówiących o wojnach markomańskich i
opisujących stosunkowo dokładnie ich przebieg. Być może jednak do Lugiów odnoszą się dwie
późniejsze wzmianki. Pierwsza z nich pochodzi z powstałego w V w. dzieła Zosimosa Nowa
historia (Historia nova), w którym znajduje się informacja o zwycięskich walkach prowadzonych
przez Probusa w zachodniej części Cesarstwa, zapewne w 279 r., przeciwko Longionom
(Longiones), określanym przez tego autora jako plemię germańskie (Nowa historia I, LXVII, 1).
Drugą informację, być może odnoszącą się do Lugiów, zawiera Tabula Peutingeriana, w której
umieszczona została nazwa "Lupiones Sarmatę". Burowie natomiast, wchodzący - według
Ptolemeusza -w skład Lugiów, odnotowani zostali w czasie wojen markomańskich jako
odgrywający w nich znaczącą rolę, o czym świadczy zorganizowanie przeciwko nim oddzielnej
ekspedycji (Expeditio Burica CIL, III, 5937) i zawarcie przez Marka Aureliusza przymierza z tym
ludem (Kasjusz Dion Historia rzymska LXXI, 18; LXXII, 3). Nie zostało dotychczas wyjaśnione,
gdzie dokładnie znajdowały się siedziby Burów. Niektórzy autorzy umieszczają je na południe od
głównego grzbietu zachodnich Karpat lub wręcz łączą Burów z ludnością kultury puchow-skiej,
rozwijającej się na obszarach górskiej części wschodniej Słowacji. Bardziej jednak prawdopodobne
wydaje się, że główny trzon populacji tej kultury stanowili celtyccy Kotynowie. Według
Ptolemeusza Burowie mieli zamieszkiwać tereny położone między górami Askiburgion po źródła
Wisły (Geografia II, 11, 10). Ich lokalizację w jakimś stopniu określa także Kasjusz Dion (Historia
rzymska LXXI, 18; LXXII, 3), pisząc, że sąsiadowali z Kwadami, których siedziby mieściły się w
południowych Morawach i w południowo-zachodniej Słowacji. Góry Aski-
254

Barbaricum w świetle źródeł historycznych
burgion identyfikuje się z Jesionikami w Sudetach. Trudno jest natomiast jednoznacznie stwierdzić,
czy informacja Ptolemeusza o źródłach Wisły odnosi się do górnego biegu tej rzeki w Beskidzie
Śląskim, czy też może chodzi tu raczej o źródła Sanu. Jak wspomniano, Lugiów identyfikuje się z
ludnością kultury przeworskiej, a raczej, jak można przypuszczać, z pewną, niewątpliwie
dominującą jej częścią. Zajmowali więc oni południową i być może środkową część Polski. Na tych
terenach, w świetle źródeł antycznych, znajdowały się zapewne także siedziby innych ludów.

Ptolemeusz wzmiankuje, że na południe od Semnonów, którzy zajmowali dorzecze Haweli,
zamieszkiwali Silingowie (Geografia II, 11,10). Siedzib tych należałoby więc szukać na obszarze
Łużyc, gdzie jednak aż do drugiej połowy II w. prawie zupełnie nie występują ślady osadnictwa.
Nie można więc wykluczyć, że Silingowie zajmowali jakieś tereny objęte zasięgiem kultury
przeworskiej, być może na Śląsku. Po raz wtóry Silingowie wymienieni zostali w źródłach pisanych
z początku V w., określani jako odłam Wandalów, który wraz z innymi plemionami wandalskimi,
Hasdingami oraz Swebami i Alanami, dotarł w 409 r. do Hiszpanii. Ich państwo, zajmujące teren
prowincji Baetica (Andaluzja), zostało wkrótce zniszczone przez Wizygotów.
Należy sądzić, że na ziemiach polskich znajdowały się siedziby innych jeszcze plemion
wandalskich, których kolebkę lokalizuje się w północnej części Jutlandii, a ich odłamu w
południowej Norwegii. Autorzy antyczni używali nazwy "Wandalowie" (Vandilios,Vandili) dla
określenia pewnej grupy plemion germańskich (Tacyt Germania 2; Pliniusz Historia naturalna IV,
99-100). Obszary objęte ich osadnictwem po wędrówce do środkowej Europy, w czasie której
doszło zapewne do konfliktu z mieszkającymi nad dolną Łabą Longobardami, nie są precyzyjnie
określone. Źródła pisane lokalizują inne - poza Silingami - plemiona Wandalów na bliżej nie
określonych terenach położonych między Wisłą a Odrą, być może w środkowej części tej strefy.
Mamy tu na myśli relację Jordanesa dotyczącą walk prowadzonych przez Gotów po zajęciu przez
nich "Gothiskandii", tj. południowych wybrzeży Bałtyku - najpierw z Ulmerugiami (Rugiami
Wyspowymi), a następnie z Wandalami, których "ujarzmiając wprzęgli do rydwanu swoich
zwycięstw" (Getica 26; tłum. E. Zwolski). W pierwszym okresie wojen marko-mańskich, ok. 170 r.,
wandalskie plemiona Hasdingów, Lakringów i Wiktofałów dotarły do granic Dacji, a Hasdingowie
na mocy decyzji Rzymu zajęli następnie jakieś obszary nad górną Cisą. [Hasdingowie] Te fakty
zbiegają się z mającą miejsce w tym samym czasie, bardzo dobrze czytelną w źródłach
archeologicznych, ekspansją kultury przeworskiej ku południowemu wschodowi, na tereny
położone nad górnym biegiem Cisy, aż po przedpole limesu dackiego, i przemawiaj ą
jednoznacznie za tym, że owa przemieszczająca się ku południowemu wschodowi ludność kultury
przeworskiej składała się wyłącznie lub przeważnie z plemion wandalskich. Dalsza historia plemion
wandalskich jest bardzo bogata; wypada odnotować jeden z jej epizodów. W czasie wspomnianych
walk Probusa z ludem określanym przez Zosimosa jako "Eongiones" doszło do bitwy nad rzeką
Eigys (zapewne Lechem) w ówczesnej Recji; przeciwnikami Rzymian były wojska Wandalów
255

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
i Burgundów (Nowa historia I, LXVII], 1,2). Siedziby tych ostatnich znajdowały się w okresie
wczesnorzymskim na terenie Polski, prawdopodobnie na obszarze kultury przeworskiej. Możemy
więc przypuszczać, że wydarzenia opisane przez Zosimosa to jeden z etapów wspólnej wędrówki
trzech grup ludności, które należały do różnych plemion wywodzących się z obszaru jednej kultury
- kultury przeworskiej.
Hasdingowie
".. .Astingowie [Hasdingowie], na czele których stali Raos i Raptos, przybyli do Dacji w celu
osiedlenia się, licząc na uzyskanie wzamian za sojusz zbrojny pieniędzy i ziemi. Gdy tego jednak
nie uzyskali, dali w zastaw kobiety i dzieci Klemensowi na tej zasadzie, że mają orężem zdobyć
ziemie Kostoboków. Ich zwyciężywszy, w niemniejszym stopniu niepokoili i Dację. Bali się w tej
sytuacji Lakringowie, by przerażony tym Klemens nie wprowadził ich do krainy, którą oni sami
zamieszkiwali. Zaatakowali więc nie spodziewających się niczego i odnieśli znaczne zwycięstwo.
W rezultacie Astingowie nie podejmowali więcej wrogich działań przeciw Rzymianom, a owszem
błagali bardzo Marka pragnąc otrzymać odeń pieniądze i zażądać zwrotu ziem, w przypadku
przeprowadzenia wrogich akcji przeciw jego wrogom. Oni więc wykonali co nieco z tego, co
obiecali".
(Kasiusz Dion Historia rzymska LXXI, 12; tłum. M. Salamon)
Burgundowie przywędrowali do środkowej Europy z północy, zapewne ze Skandynawii, a na ich
pobyt na Bornholmie wskazywać mają odnoszące się do tej wyspy stare nazwy - "Burgenda lond",

"Burgundarholm". Według Pliniusza należeli oni do Wandalów (Historia naturalna IV, 99). Zgodnie
z danymi Ptole-meusza Burgundów należy lokalizować na wschód od Semnonów, na północ zaś od
gór Askiburgion i terenów zamieszkanych przez Lugiów (Geografia II, 11, 8). Z Burgundami, jak
relacjonuje Jordanes (Getica 97), walczył król Gepidów, Fastida, rozpoczynając ok. połowy III w.
swoją wędrówkę z ziem polskich na południe. Dane te przemawiają za tym, żeby siedzib
Burgundów podczas ich pobytu w środkowej Europie szukać zapewne w północnej lub północno-
zachod-niej części obszaru zajmowanego przez kulturę przeworską. Nie można wykluczyć, że w II
stuleciu przesunęli się oni w kierunku zachodnim, na obszary krystalizującej się wówczas, m.in.
pod wpływem kultury przeworskiej, nowej jednostki kulturowej - kultury luboszyckiej (nazwa
pochodzi od cmentarzyska w Luboszycach). Zajmowała ona tereny ziemi lubuskiej, części Dolnego
Śląska, Łużyc i Brandenburgii. W pewnym stopniu to przypuszczenie może potwierdzać wzmianka
zamieszczona w anonimowym dziele pt. Origo gentis Langobardorum (3, 2) - historii Longobardów
powstałej w Italii w VII w., o wędrówce tego plemienia na południe, zapewne wzdłuż dorzecza
Łaby, przez kraj noszący nazwę "Burgundaib".
256

- - - - -- - - --- - - Barbaricum w świetle źródeł historycznych
Według Tacyta (Germania 44) za Lugiami, tj. na północ od nich, mieszkali Goci. Ich obecność na
ziemiach polskich odnotowują także wszystkie inne ważniejsze źródła pisane, zawierające
informacje o sytuacji etnicznej w dorzeczu Wisły i Odry w okresie wczesnorzymskim. Źródła
podają różne nazwy tego plemienia: "Gothones" (Tacyt), "Gutones" (Pliniusz) lub "Gythones"
(Ptolemeusz). Nie można całkowicie wykluczyć, że Goci wymienieni zostali w znacznie starszym
źródle, mianowicie w relacji Pyteasza z Massalii, znanej z przekazu zawartego w Historii naturalnej
Pliniusza, który wspomina o ludzie "Guiones", zamieszkującym północne strefy Europy, "na
płytkim brzegu Oceanu zwanym Metuonis" (Historia naturalna XXXVII, 35). Te próby
identyfikacji ludu "Guiones" Pyteasza z Gotami, znanymi od początku I w. p.C., budząjednak
uzasadnione wątpliwości. Z pewnością jednak plemiona gockie wywodziły się ze Skandynawii, z
terenu Szwecji. Poświadczają to źródła pisane (Ptolemeusz Geografia II, 11,16; Jordanes Getica 22;
Prokopiusz z Cezarei Historia wojen II, 15, 26) i nazwy prowincji szwedzkich - Óstergótland
i Yastergótland, a także nazwa wyspy Gotlandii lub też używane w średniowieczu określenie
Gótar-Gutar, odnoszące się do mieszkańców południowej Szwecji. Po przybyciu na południowe
wybrzeża Bałtyku Goci osiedlili się nad dolnym biegiem Wisły. Zapewne nie zasiedlali wybrzeża,
najwyżej tylko jakiś niewielki jego odcinek. Według Tacyta bowiem "zaraz dalej nad Oceanem (tj.
za Lugiami, na północ od nich) siedzą Rugiowie i Lemowiowie" (Germania 44; tłum. S. Hammer).
Mówiąc o podobieństwach w uzbrojeniu (okrągłe tarcze, krótkie miecze) oraz ustroju politycznym
(posłuszeństwo wobec królów) tych trzech ludów - Gotów, Rugiów i Lemowiów, Tacyt wskazuje,
że łączyła ich pewna wspólnota kulturowa. Dalszych danych umożliwiających zlokalizowanie
siedzib Gotów w okresie ich pobytu na ziemiach polskich dostarcza dzieło Ptolemeusza. W jego
opisie Sarmacji Europejskiej, czyli obszarów ograniczonych od zachodu biegiem Wisły, a na
wschodzie sięgających aż po Meotydę, czyli Morze Azowskie, wymienionych zostało szereg
plemion, w tym także Goci, zamieszkujący tereny położone na południe od nadmorskiego ludu
Wenedów, "koło rzeki Yistula". Według Ptolemeusza od wschodu z Gotami sąsiadowali Fennowie,
dalej znajdowały się siedziby Sulonów, Frugundionów i Awarinów. O tych ostatnich plemionach
trudno jest powiedzieć cokolwiek bliższego; niewykluczone, że nazwa "Frugundiones" jest
synonimem Burgundów. W drugim, równolegle biegnącym z północy ku południowi ciągu plemion
(katenie) wymienił Ptolemeusz "poniżej" siedzib Wenedów kilka następnych ludów: Galindów,
Sudinów, Stawanów i Alanów (Geografia III, 5, 7).
Powyższe dane sugerują, że osadnictwo Gotów objęło obszary nad dolną Wisłą, zapewne jednak nie
na wybrzeżu Bałtyku, zajętym wówczas przez inne ludy -według Tacyta Rugiów i nie
odnotowanych w innych źródłach Lemowiów (Germania 44), według Ptolemeusza natomiast przez
Wenetów. Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że Goci zasiedlili południową część dolnego
Powiśla i ziemię chełmińską. Wchodzili więc w skład polietnicznej społeczności, która tworzyła

kulturę wielbarską. Mniej danych pozwalających na bliższe określenie siedzib
257

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
gockich zawiera Getica Jordanesa (25-28 i 94-96). Według tego autora Goci pod wodzą króla
Beriga przybyli na trzech okrętach z "wyspy Skandii", tj. ze Skandynawii, na południowe wybrzeża
Bałtyku, na ziemie nazwane przez nich "Gothi-skandia", gdzie pokonali Ulmerugiów oraz, jak
wspomniano, Wandalów. Jordanes pisze również o wędrówce Gepidów - ludu spokrewnionego z
Gotami - którzy przybyli na południowe wybrzeża Bałtyku na jednym z trzech wspomnianych
okrętów, jednak "później od dwu pozostałych", a za swoją siedzibę obrali "wyspę otoczoną
mieliznami rzeki Viskli. Wyspie tej nadali w rodzimym języku miano Gepedoios" (Getica 95; tłum.
E. Zwolski). Według niektórych poglądów "Gepe-doios" należy identyfikować z obszarem
Wysoczyzny Elbląskiej, gdzie stwierdzono rozwijające się od końca I w. intensywne osadnictwo
kultury wielbarskiej. Żadne z wczesnorzymskich źródeł nie lokalizuje siedzib Gepidów w dorzeczu
Wisły. Lud ten pojawił się w III w. na terenach położonych na północ od Morza Czarnego, a jego
udział w walkach z Rzymem poświadczony jest przez źródła z końca tegoż stulecia. Pod koniec IV
w. Gepidowie znaleźli się pod panowaniem Hunów, następnie zaś, po upadku huńskiego państwa,
odgrywali istotną rolę na mapie politycznej obszarów środkowodunajskich. W czasach
współczesnych Jor-danesowi dawne siedziby Gepidów zajmowali Widiwariowie "pochodzący z
różnorakich ludów, które (...) utworzyły (nowy) szczep" (Getica 96; tłum. E. Zwolski). W ślad za
plemionami gockimi na początku drugiej połowy III w. pojawiło się na stepach nadczarnomorskich,
na wybrzeżach Morza Azowskiego, także inne plemię germańskie - Herulowie, którzy
przywędrowali z terenów Skandynawii i współdziałali z Gotami w ich wyprawach na prowincje
rzymskie. Szlak ich wędrówki na południe mógł przebiegać przez ziemie polskie. W świetle relacji
Jordanesa Goci nad dolną Wisłą mieszkali przez okres obejmujący rządy pięciu królów, by za
panowania piątego z nich - Filimera - wyruszyć w dalszą wędrówkę, do kraju nazwanego przez nich
"Oium". Były to tereny położone na północ od wybrzeży Morza Czarnego. Na naszych ziemiach
przebywali więc ponad półtora stulecia. Ich przybycie na początku I w. p.C. do północnej Polski
poświadcza Tacyt (Roczniki II, 62, 2), a zapewne także i Strabon (Geographikd VII, l, 3),
wymieniając lud Butones, identyfikowany przez niektórych badaczy z Gotami (Gothones). W
pierwszych dziesięcioleciach III w., być może już na samym początku tego stulecia, plemiona
gockie dotarły na stepy nadczarnomorskie. Pierwszy etap ich wędrówki znalazł zapewne swe
odbicie w relacji zamieszczonej w Scriptores Historiae Augustae, a odnoszącej się do początku
wojen markomańskich, to jest do lat sześćdziesiątych II w. Zgodnie z tym przekazem granice
Cesarstwa niepokojone były przez różne ludy uciekające przed naporem "dalej mieszkających
barbarzyńców". Wędrówkę Gotów, odtwarzaną na podstawie źródeł pisanych, potwierdzają także
źródła archeologiczne. W świetle ich analizy na początku drugiej połowy II w. kultura wielbarska,
której twórcami były m.in. plemiona gockie, zaczęła ekspansję w kierunku południowo-
wschodnim, wypierając z prawobrzeżnego Mazowsza ludność kultury przeworskiej. Jednocześnie
nastąpiło wyraźne rozrzedzenie osadnictwa wielbarskiego na Pomorzu. Powstała pod
258

Barbaricum w świetle źródeł historycznych
koniec III w. na stepach nadczarnomorskich kultura czerniachowska, utworzona niewątpliwie przy
udziale plemion gockich, wykazuje z kolei wyraźne powiązania z kulturą wielbarską. Te zmiany na
mapie kulturowej są jednym ze stosunkowo nielicznych przykładów wyraźnego potwierdzenia w
źródłach archeologicznych wydarzeń udokumentowanych przez pisarzy antycznych.
W sąsiedztwie siedzib Gotów mieszkali Wenetowie (Wenedowie), określani przez źródła z okresu
wczesnorzymskiego (Pliniusz, Ptolemeusz) jako "Yeneti", "Yenedi", "Yenedai"; przez Tacyta zaś -
lokalizującego ich siedziby dalej ku południowemu wschodowi - jako "Yenethi". Najwcześniejsze
informacje o tym ludzie zawdzięczamy Pliniuszowi (Historia naturalna IV, 97). Dane te, oparte, jak
się przyjmuje, na wiadomościach pozyskanych w czasie wyprawy floty rzymskiej do Cieśnin

Duńskich, pozwalaj ą umieścić siedziby Wenetów w rejonie ujścia Wisły. Informacje Tacyta
dotyczące lokalizacji Wenetów są skąpe i ograniczają się do stwierdzenia, że ich siedziby mieściły
się poza granicami Swebii, pomiędzy Fennami a Bastarnami-Peucynami. W świetle danych
zawartych w Geografii Ptolemeusza (III, 5,7) lud ten zamieszkiwał obszary położone w Sarmacji
nad dolną Wisłą, a więc na prawym brzegu tej rzeki, "wzdłuż całej zatoki Weneckiej", tj. Zatoki
Gdańskiej. Przypuszczacie, że siedziby Wenetów rozciągały się wzdłuż południowo-wschodnich
wybrzeży Bałtyku, być może sięgając aż po Sambie. Ku południowi ich siedziby dochodziły do
"gór Weneckich" (Geografia III, 5, 5). Nazwa ta, jak przypuszczają niektórzy autorzy, może odnosić
się do któregoś z pasm wzgórz morenowych na Pojezierzu Mazurskim. W ostatnich latach
wysunięto przypuszczenie, że wzmiankowani przez Pliniusza i Ptolemeusza "Yenedi/ /Yenedai" i
opisani w Germanii (46) Tacyta "Yenethi" nie mogą być traktowani jako ten sam lud. Zgodnie z tą
hipotezą "Yenethi" Tacyta, mieszkający między Bastarnami-Peucynami i Sarmatami a Fennami,
powinni zajmować obszary położone dalej na wschód, być może w dorzeczu środkowego Dniepru.
Późniejsze źródło - Tabula Peutingeriana - lokalizuje Wenetów na północ od Dacji, na zachód od
gór "Alpes Bastarnice", określając ich jako "Yenadisarmatae", innym razem zaś w rejonie ujścia
Dunaju. Według starożytnych źródeł pisanych ludy określane jako Wenetowie zamieszkiwały różne
obszary Europy - m.in. północno-wschodnią Italię, Macedonię, a w czasach Cezara (Wojna galijska
III, 7-17) także część Bretanii, w rejonie miasta Yannes. Ich siedziby znajdowały się także w
okolicach Jeziora Bodeńskiego, noszącego nazwę "lacus Yenetus". W późniejszych okresach nazwa
"Wenetowie" odnosiła się do plemion słowiańskich. W sposób jednoznaczny identyfikuje ich ze
Słowianami w połowie VI w. Jordanes (Getica 34). Ten między innymi fakt wzbudził bardzo
szeroką dyskusję nad sytuacją etniczną na ziemiach polskich w pierwszych wiekach p.C. i nad
zagadnieniem pochodzenia Słowian. Problemy owe wymagaj ą szerszego omówienia,
uwzględniającego analizę nie tylko danych zawartych w starożytnych źródłach pisanych, ale także
wyników studiów opartych na źródłach archeologicznych, m.in. odnoszących się do zmian
osadniczych, które zachodziły na ziemiach polskich do czasu uformowania się na tych obszarach
najstarszej fazy wczesno-
259

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
średniowiecznego osadnictwa słowiańskiego. Omówimy to obszerniej w osobnym rozdziale.
Obszary północno-wschodniej Polski oraz tereny położone dalej na wschód, objęte zasięgiem
kultury zachodniobałtyjskiej, zasiedlone były przez plemiona Estiów. Tacyt poświęcił im w
Germanu (45) sporo uwagi, pisząc m.in., że trudnią się zbieraniem bursztynu i że ich siedziby
znajdują się nad morzem. [Estiowie] Ptolemeusz (Geografia III, 5, 10) w katenie ludów, w której
jako pierwszych wymienia Wenetów, a następnie "Yeltai", wspomina także lud "Osioi". Nazwa ta
być może odnosi się do opisanych przez Tacyta Estiów (Osioi - Ostoi - Aesti). Lud Estiów znany
był również historykom VI stulecia. Kasjodor (Yariae V, 2) przekazał informacje o liście króla
Ostrogotów, Teodoryka, skierowanym do żyjącego nad oceanem ludu "H[a]esti". Według Jordanesa
Estiowie zamieszkiwali obszary położone na wybrzeżach Bałtyku, na wschód od Widiwariów
(Getica 36). Autor wspomina również, że lud ten został podbity przez ostrogockiego króla
Hermanaryka (Getica 120).
Ptolemeusz wymienia ponadto dwa plemiona, które utożsamiamy z ludnością kręgu kultur
zachodniobałtyjskich. W katenie ludów zajmujących obszary od Bałtyku po Morze Azowskie
wymienił on po Wenetach ludy "Galindai" i "Soudinoi" (Geografia III, 5, 9). Lokalizację ludu
"Galindai" uściśla ponadto informacja, że zajmował on obszar na wschód od Gotów. Pozwala to
sądzić, że "Galindai" zamieszkiwali Pojezierze Mazurskie, gdzie mieszkał być może również lud
"Soudinoi". Nie można jednak wykluczyć, że siedziby tego ostatnio wspomnianego ludu
znajdowały się dalej na wschód, na pograniczu obszarów zajętych w okresie wczesno-rzymskim
przez kultury kręgu zachodniobałtyjskiego i zachodnich odłamów kultury ceramiki sztrychowanej.
Za lokalizacją plemion "Galindai" i "Soudinoi" na Pojezierzu Mazurskim przemawiają
średniowieczne źródła krzyżackie (Piotr z Dysburga Chronica terre Prussie III, 3), wymieniając na

tym obszarze terytoria plemienne "Galindo" i "Sudua". Także określenia ich mieszkańców mianem
"Galindite" i "Sudovite", wskazująjednoznacznie, że chodzi tu o potomków ludów "Galindai" i
"Soudinoi", wymienianych przez Ptolemeusza. Dodatkowym, bardzo istotnym argumentem jest w
tym przypadku ciągłość kulturowa i kontynuacja zasiedlenia tych ziem od pierwszych stuleci p.C.
po okres wczesnośredniowieczny.
Informacje pochodzące ze źródeł antycznych, dotyczące barbarzyńskiej Europy, nie ograniczają się
do uwag o zróżnicowaniu etnicznym i zwyczajach ludów zamieszkujących Barbaricum. Zawierają
także pewne dane o geografii tych terenów. Autorom starożytnym, poza ludami zamieszkującymi
obszary naszego kraju, znane były również pewne szczegóły geografii tych terenów. Wymieniają
oni Wisłę ("Yistla", "Yiscla", "Yistula") jako granicę między Germanią a Dacją (na mapie
Agryppy), bądź miedzy Sarmacją a Azją (Pomponiusz Mela), lub jako rzekę dzielącą Germanię i
Sarmację (Ptolemeusz). Wspominaliśmy już o górach Askiburgion, górach Weneckich i zatoce
Weneckiej. Z wymienionych przez Ptolemeusza miejscowości najbardziej znana jest "Calisia",
utożsamiana z dzisiejszym Kaliszem. Przemawiają za tym przekazane przez niego dane o
odległości dzielącej
260

Barbaricum w świetle źródeł historycznych
Estiowie
"Za Sujonami jest inne morze, leniwe i prawie nieruchome. Że ono otacza i zamyka krąg ziemi, jest
o tyle prawdopodobne, ponieważ ostatni blask zachodzącego już słońca trwa aż do świtu i tak jest
jasny, że gwiazdy zaciemnia; przydaje nadto gminne mniemanie, że słychać tam dźwięk w chwili,
gdy słońce się wynurza, i widać kształty jego koni oraz promienie jego głowy. Do tego tylko
punktu, a mniemanie to jest prawdziwe, sięga natura. Zwracając się więc wprawo, spotykamy na
wybrzeżu Morza Swebskiego oblane nim gminy Estiów, którzy mają zwyczaje i strój Swebów, lecz
język zbliżony bardziej do brytańskiego. Czczą oni matkę bogów. Jako symbol swej wiary noszą
wizerunek dzika; ten, zastępując broń i wszelką inną ochronę, czciciela bogini nawet wśród
nieprzyjaciół zabezpiecza. Rzadko posługują się żelazem, często pałkami. Z uprawą zboża i innych
produktów ziemnych cierpliwiej się biedzą, niżby się tego oczekiwało po zwyczajnej Germanom
gnuśności. Ale także morze przeszukują i jedyni wśród wszystkich Germanów zbierają po
mieliznach i na samym wybrzeżu bursztyn, który oni sami nazywają glesum. Jakie są jego
własności lub w jaki sposób się rodzi, tego zwyczajem barbarzyńców ani nie badali, ani nie
dociekali; a nawet leżał on długo między innymi odpadkami morskimi, aż nasz zbytek nadał mu
rozgłos. Im samym nie służy do żadnego użytku: zbierają go w surowym stanie, dostawiają nie
obrobiony i dziwią się cenie, jaką za niego otrzymują. W każdym razie można przypuścić, że
bursztyn jest żywicą drzew, ponieważ widać bardzo często w jego przezroczu jakieś żyjątka
ziemne, a także lotne, które uwikławszy się w cieczy zostają w niej uwięzione, skoro potem w masę
stwardnieje. Przeto jak w odległych częściach Wschodu, gdzie kadzidło i balsam się sączą, tak na
wyspach i w krajach Zachodu znajdują się - sądziłbym - bardziej żyzne lasy i gaje, których soki
drzewne, wyciśnięte promieniami bliskiego słońca, w stanie płynnym do najbliższego morza
uchodzą i siłą burz na przeciwległe wybrzeża się wylewają. Jeżeli na podłożonym ogniu badamy
naturę bursztynu, zapala się on jak łuczywo i podsyca płomień tłusty i wonny; potem rozpuszcza się
w masę lepką jak smoła lub żywica. Bezpośrednio z Sujonami graniczą szczepy Sytonów. Pod
każdym innym względem do nich podobne, tym jedynie się różnią, że rządzi nimi kobieta: do tego
stopnia niżej stoją nie tylko od wolnych, lecz nawet od niewolników! Tu kończy się Swebia..."
(Tacyt Germania 45-46; tłum. S. Hammer).
ową "Calisię" od Dunaju i od ujścia Wisły, a ponadto usytuowanie Kalisza na tzw. szlaku
bursztynowym, łączącym tereny nad środkowym Dunajem z południowymi wybrzeżami Bałtyku i
pewne skupienie osadnictwa z okresu wczesnorzym-skiego odkryte w rejonie tego miasta.
Jednakże, w świetle innych danych Ptoleme-usza, gdy przyjmiemy identyfikację Laugaricio
(Leugaricio), miasta położonego według Geografii na północ od "Calisii", z Trenczynem nad
Wagiem, gdzie

261

Najdawniejsze dzieje ziem polskich --------------------•- ----•.-•-------
znajduje się znana inskrypcja z czasów wojen markomańskich, wówczas ową "Calisię" należałoby
lokalizować na terenie Słowacji.
W okresie rzymskim na południowo-wschodnich obszarach Europy, położonych poza granicami
Cesarstwa, główną rolę odgrywały dwa ludy - Sarmaci i Dakowie. Plemiona Sarmatów
(Sauromatów) po wyparciu Scytów z obszarów położonych na północ od Morza Czarnego stały się
na owych terenach dominującą siłą. Znalazło to wyraz w zmianie używanych przez starożytnych
autorów nazw obszarów wschodniej, czy raczej południowo-wschodniej Europy. W miejsce
określenia "Scytia" zaczęto używać terminu "Sarmacja", odnoszącego się do pewnej strefy
geograficznej obejmującej wielkie obszary, znacznie rozleglejsze niż tereny zajmowane przez
plemiona sarmackie. Sarmacja pojawiła się na mapie Marka Wipsaniusza Agryppy, jako jedna z
dwóch (obok Dacji) części dawnej Scytii. Według Pomponiusza Meli, którego praca zawiera jednak
szereg nieścisłości, także w stosunku do ówczesnej wiedzy o geografii Europy, granica Sar-macji
przebiegała wzdłuż Wisły, od której na wschód miała znajdować się "Asia". Dokładniejszy opis
obszarów Sarmacji zawiera Geografia Ptolemeusza, według której zachodnia jej rubież przebiegała
wzdłuż Wisły i "gór Sarmackich", północną zaś stanowił "Ocean" (Morze Bałtyckie) i "ziemie
nieznane" (Geografia III, 5,1-2). Starożytna Sarmacja obejmowała więc tereny, które w
późniejszych wiekach zasiedlone były w znacznej części przez plemiona słowiańskie. Z tego też
względu w XVI-XVIII w., a nawet i nieco później, panowały poglądy o sarmackim pochodzeniu
Słowian. Plemiona sarmackie zajmowały oczywiście tylko pewną część tych obszarów. Sarmaci
pojawili się na stepach nadczarnomorskich jako przybysze ze wschodu, ze stepów eurazjatyckich,
wypierając z tych terenów Scytów na przełomie III i II w. a.C. Początek ekspansji Sarmatów na te
obszary datowany jest jednak znacznie wcześniej, już od przełomu V i IV w. a.C. Ich obecność
odnotowana została wówczas na ziemiach położonych na zachód od dolnego biegu Donu. Pierwsza
fala prących ku zachodowi plemion sarmackich składała się z Jazygów, którzy w I w. a.C. zajęli
obszary położone na zachód od Dniepru, na początku następnego stulecia opanowali tereny nad
dolnym Dunajem, a w czasach panowania Klaudiusza zasiedlili dorzecze Cisy. Jazygowie byli
wielokrotnie wymieniani w źródłach pisanych w związku z licznymi wojnami toczonymi z
Cesarstwem, m.in. odegrali bardzo istotną rolę w okresie wojen markomańskich. Ich osadnictwo na
terenie Wielkiej Niziny Węgierskiej dotrwało do czasów inwazji huńskiej.
Drugim, wielkim - zdaniem Ptolemeusza - plemieniem sarmackim byli Rokso-lanie (Geografia III,
5,7). Pierwsze informacje o tym ludzie pochodzą z końca II w. a.C., z czasów wojen toczonych
przez Republikę Rzymską przeciwko królestwu pontyjskiemu. Według Strabona Roksolanie
zamieszkiwali tereny położone między Donem a Dnieprem (Geographika VII, 3,17). Na początku I
w. p.C. przesunęli się dalej na zachód, docierając nad dolny Dunaj. W 57 r. Roksolanie ponieśli
klęskę w walkach z Rzymem, a w 69 r. odparto ich ataki na Mezję. Mimo zasiedlania oddalonych
od siebie obszarów, Jazygowie i Roksolanie utrzymywali między sobą związki, o czym świadczy
informacja odnosząca się do 175 r., kiedy
262

---------------------------- Barbaricum w świetle źródeł historycznych
to Marek Aureliusz wyraził zgodę na kontakty Jazygów z Roksolanami poprzez teren Dacji.
Najpóźniejsze dane o Roksolanach pochodzą z drugiej połowy III w.
Ekspansję na zachód podjęło także inne plemię sarmackie - Aorsowie, którzy w pierwszym stuleciu
p.C. dotarli do terenów położonych na północ od dolnego biegu Dunaju. W końcu tego stulecia, a
zwłaszcza od II w., na stepach nadczarno-morskich dominującą rolę odgrywali Alanowie,
reprezentujący ostatnią falę plemion sarmackich. W III stuleciu, w wyniku starć z nacierającymi z
północy ludami germańskimi, część Alanów znalazła się pod dominacją plemion gockich, następnie
zaś, po 375 r. - huńskich. W 406 r. część Alanów wraz z niektórymi plemionami germańskimi
podjęła wędrówkę na zachód, docierając do Hiszpanii, gdzie uległa przewadze Wizygotów. Na

stepach nadczarnomorskich, na obszarach między Dnieprem a Dunajem, zajętych przez plemiona
sarmackie, powstało w końcu pierwszej połowy I w. "państwo" Farsoesa, rządzone następnie przez
Inismeosa. Istnienie tego "państwa" poświadczają m.in. monety wspomnianych władców wybijane
w Olbii. Na północy "państwo" to sięgało po górny bieg Dniestru, skąd wpływy sarmackie
docierały aż do południowo-wschodnich terenów Polski.
Część plemion dackich po podboju państwa Decebala przez Trajana w wojnach •; v; zakończonych
w 106 r. znalazła się pod panowaniem Rzymian i do końca istnienia prowincji Dacji, przez ponad
150 lat, ulegała w znacznym stopniu procesowi
romanizacji. Inna część ludności dackiej uniknęła tego losu, wycofując się przed wojskami
rzymskimi. Ci "wolni Dakowie", jak określają ich źródła starożytne, zamieszkiwali położone na
północ i na wschód od granic Dacji krainy: Kriszanę, Maramuresz, a także Muntenię i południową
Mołdawię. Do plemion dackich, nie podbitych przez Rzymian, należeli m.in. Kostobokowie,
zajmujący prawdopodobnie część Mołdawii i Maramureszu. W 170 r. dokonali oni najazdu na
Mezję Dolną, Trację i Grecję, docierając aż do Attyki, a dwa lata później ulegli przewadze
wandalskich Hasdingów, którzy przy aprobacie Rzymu zajęli ich ziemie. Od początku III w.
dolnodunajski odcinek limesu narażony był na najazdy innego dackiego plemienia - Karpów. Lud
ten, odnotowany po raz pierwszy w źródłach w 214 r., w czasie gdy nad dolnym Dunajem toczył z
nim walki Karakalla, od 238 r. uczestniczył w najazdach na prowincje rzymskie, a w latach
pięćdziesiątych III w. wraz z Gotami i Tajfalami stopniowo zajął Dację. Pod naciskiem Gotów
część Karpów przekroczyła limes i uzyskała w 280 r. zgodę Probusa na osiedlenie się w Mezji i
Tracji. Na początku IV w. Galeriusz (305-311 r.) osiedlił pewną część tego plemienia w Panonii.
Ostatnie wzmianki o Karpach pochodzą z końca tegoż stulecia.
Zdaniem Ptolemeusza wielkim ludem byli Bastarnowie, odnotowywani w źródłach pisanych od III
w. a.C. Liczne informacje o nich zawieraj ą ponadto dzieła Strabona, Pliniusza, Tacyta. Siedziby
Bastarnów mieściły się zapewne na obszarach położonych po zewnętrznej stronie łuku Karpat.
Według Strabona Bastarnowie dzielili się na szereg plemion, m.in. Atmonów i Sidonów. O tych
ostatnich wspomina także Ptolemeusz, lokalizując ich w południowo-wschodniej części Germanii.
Zgodnie z informacją Strabona innym odłamem Bastarnów byli
263

Najdawniejsze dzieje ziem polskich - ---
Peucynowie, których nazwa ma się wywodzić od wyspy Peuke, zapewne położonej w delcie
Dunaju. Tacyt natomiast jednoznacznie identyfikuje Peucynów z Bastar-nami. W pierwszych
wiekach p.C. Bastarnowie stanowili poważne zagrożenie dla granic Cesarstwa, m.in. wspomagali
Daków w wojnach toczonych w czasach Trajana oraz brali udział w walkach z Rzymem w okresie
panowania Marka Aureliusza. Ich aktywność uległa pewnemu osłabieniu w III w. W czasach
Probusa Bastarnowie osiedlili się w granicach Cesarstwa, co związane było prawdopodobnie z
wypieraniem ich z dotychczasowych siedzib przez plemiona gockie i wandalskie.
Znacznie mniej danych zawierają źródła pisane o ludach zamieszkujących obszary położone na
północ od strefy stepów nadczarnomorskich. Części tych informacji nie można połączyć z żadnym
bliżej znanym nam ludem, poza tym lokalizacja siedzib tych plemion jest określana w sposób
bardzo ogólnikowy. Przykładem mogą być wymienieni przez Ptolemeusza Hamaksiobiowie
("żyjący na wozach"). Wspomnieć jednak należy, że według Ptolemeusza ziemie pomiędzy
Alanami a Sudinami - zapewne nad środkowym Dnieprem - zamieszkiwali Stawanowie (Stavanoi),
których, w świetle najnowszych hipotez, utożsamiać należy ze wspomnianymi przez Tacyta
Wenetami (Yenethi).
264

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy..
Chronologia okresu
rzymskiego i wczesnej fazy
okresu wędrówek ludów

L.* początkiem I w. p.C. rozpoczął się na terenie europejskiego Barbaricum nowy okres, nazywany
rzymskim lub też okresem wpływów rzymskich. Jego schyłek przypada na drugą połowę IV
stulecia. W wielu pracach podawana jest bardzo precyzyjna data końcowa tego odcinka
chronologicznego - 375 r. Wówczas to na stepach nadczarnomorskich pojawiły się plemiona
huńskie, zapoczątkowując wielkie przesunięcia ludnościowe, które objęły w różnym czasie znaczne
obszary Europy, a nawet północnej Afryki. Z tego też względu następny odcinek chronologiczny
nosi nazwę okresu wędrówek ludów. W jego obrębie wyróżnia się starsze stadium, określane jako
wczesna faza okresu wędrówek ludów, którego koniec przypada w przybliżeniu na połowę V
stulecia. Na niektórych obszarach barbarzyńskiej Europy cezura między końcem okresu rzymskiego
a początkiem wczesnej fazy okresu wędrówek ludów jest trudno dostrzegalna, a charakter
materiałów zabytkowych z IV stulecia w wielu przypadkach nie pozwala na określenie ich
dokładnej pozycji chronologicznej. Jednocześnie, wraz ze schyłkiem okresu rzymskiego, na
większości obszarów Barbaricum nie doszło jeszcze do wyraźnego załamania się rozwoju kultur
rozwijających się od początku okresu wpływów rzymskich. Załamanie to, podobnie jak w
przypadku jednostek kulturowych zajmujących większość terenów Polski (kultury przeworskiej,
wielbarskiej i lubo-szyckiej), miało miejsce dopiero we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów.
Dlatego też, mimo stosowania odmiennej terminologii dla tych etapów historii, czyli okresu
wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, należy postrzegać odcinek dziejów
naszych ziem, obejmujący w przybliżeniu pierwsze 450 lat p.C., jako pewną całość.
Nazwa "okres wpływów rzymskich" wskazuje jednoznacznie, że na kulturze ludów Barbaricum w
pierwszych wiekach p.C. znaczące piętno odcisnęły
265

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
oddziaływania Cesarstwa Rzymskiego. Związki z kulturami świata antycznego rzutują w istotny
sposób na możliwość określenia chronologii materiałów pochodzących z terenów położonych poza
rzymskim limesem. Środkowa, a częściowo i północna Europa znalazła się w zasięgu oddziaływań
napływających z obszarów, dla których dysponujemy chronologią opartą na źródłach historycznych.
Daje to podstawy dla podejmowania prób dokładniejszego datowania absolutnego zjawisk
kulturowych na terenach, na których zasadniczą bazę dla rekonstrukcji panujących tam stosunków
stanowią materiały archeologiczne.
Znajomość wydarzeń, w których brały udział ludu Barbaricum, znanych ze źródeł pisanych,
stwarza możliwość konfrontacji danych historycznych z wynikami studiów opartych na analizie
materiałów archeologicznych. Dokładne powiązanie tych danych może mieć miejsce jedynie
wówczas, gdy studia oparte na źródłach archeologicznych pozwolą na opracowanie precyzyjnego
systemu chronologicznego.
Charakter źródeł pochodzących z pierwszych stuleci p.C. stwarza taką możliwość. Składają się na
nią nie tylko związki z kulturą rzymską; bardzo istotne znaczenie ma także pewna specyfika
materiałów archeologicznych, zbliżona zresztą do obserwowanej w poprzednim odcinku
chronologicznym. Chronologia okresu rzymskiego została opracowana w oparciu o analizę wielkiej
liczby zespołów zwartych, zawierających zróżnicowane, bogate zestawy zabytków, przede
wszystkim inwentarzy grobowych. Mniejszą rolę odegrały znaleziska pochodzące z innego typu
stanowisk, w tym także z osad. Podstawą ustalenia chronologii relatywnej stała się analiza
współwystępowania (lub też nie współwystępowania) różnych typów zabytków, przede wszystkim
wchodzących w skład inwentarzy grobowych. Istotnym uzupełnieniem są wyniki badań nad
planigrafią cmentarzysk, pozwalające w niektórych wypadkach wyróżnić różnoczasowe strefy
użytkowania danej nekropoli, na podstawie analizy występowania lub braku w ich obrębie pewnych
typów zabytków, a także w niektórych przypadkach różnic w zakresie obrządku pogrzebowego.
Analizy tego typu są więc istotną częścią badań nad chronologią względną.
Duża liczba zwartych zespołów grobowych i studia nad planigrafią cmentarzysk nie sąjednak
jeszcze wystarczającym warunkiem gwarantującym ustalenie dokładnego systemu
chronologicznego. Opracowanie takiego systemu umożliwia przede wszystkim specyfika

materiałów archeologicznych z okresu rzymskiego: zarówno bogaty zestaw zabytków, jak i szybko
następująca zmienność form większości przedmiotów wchodzących w skład analizowanych
zespołów zwartych. W przypadku pewnych grup zabytków obserwujemy jednak daleko idącą
zachowawczość, widoczną w braku zmienności kształtów w ciągu całego omawianego tu okresu.
Dotyczy to przedmiotów, których forma uwarunkowana była przede wszystkim względami
funkcjonalnymi. Przykładem może być niewielka zmienność kształtów noży używanych na terenie
Barbaricum w okresie rzymskim. Na większości obszarów środkowej i północnej Europy
odnotowujemy stosowanie zwyczajów związanych z grzebaniem zmarłych, zgodnie z którymi
wkładano do grobów szereg przedmiotów. Są wśród nich zabytki o formach ulegających wyjątkowo
częstym zmianom pod wpływem panujących wówczas prądów stylistycz-
266

-ousazoM MpdAj qDAuojS9J>[O siuamszjjsszjdzoj OBMOZIJBUB zgj zpfeą 'umou
-Eq.reg psSzo feMoiupnjod qoBU9J9ł BU i iiMBuApuB^s M 'du guoizgjBiiz i^uidez
qoi>[Bj o uuoj qn[
BIUBMOOBjdO Bjp 9IU9ZOBUZ 9ZSfolUUJ BUI '9U|B>[O| 9IUBMOOIUZOJZ
9ZSf9IUZBjAM 3Z>[BJ B 'UUOJ OSOUZ09IA\O§n{p |9§O BU teS)[9IM BU np5|§ZAV 9Z
'>[BUp9f EJOP]
'5>(iujBJ90 i 9z>[B} OMOiośSzo B '9iu9iq9ZjS 'du 'n>[jAzn o§9uu9izpo9 Mojoiiupgzad
§9J9ZS 9ZJ[BJ 'lUJBJJOdlUI BZOd 'BUO 9(VlLUf9qO 'BZSZR^p 9TUZOBUZ 9IDSTA\AzOO
JS9f
-mAza ns9.D[o B[p qoiupoM3Zjd A\9>[jAqBz BJSI^ '9iu9fojqzn ZBJO 'A\9SBd psSzo
9MO|B}9UI j l^UldBZ BZ3ZSBJMZ 'nfojJS pS9ZD l AqOpZO - 9MOJ13PLU
I>[jAqEZ:bfBA\Aj§pO
oSspfsuiAzj ns9x>[O n§O|Ouoaqo ntusjsAs nraBMAMooBado M 5joa taspiujojsifejsf
•qoi>[siuza A\9A\jM nsga^o n>|j^zoo E[p uzojsaaj>[BjBqo 'BIUBMO( -ijoad o§9U|is |Ajs oAq
gzom ragpB^Azad o§9zo 'o§9i>[siuAz^j BMJSJBSS^ fAOuaiS} z qoAo:feuA|d ireMAfEizppo >|
9in>(s BU niudojs mAuzoBuz M AjizpoqoBZ 9} AuBiui2 'qoAu

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

rzymskich grotów broni drzewcowej, występujących zarówno na terenie Norwegii, jak i na
obszarze Polski. Poza analizą kształtów, sposobów wykonania i zdobienia, w tworzeniu systemów
chronologicznych brane są pod uwagę ogólne cechy stylistyczne. Są one bardzo istotne, zwłaszcza
przy badaniach chronologii wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, gdy pewne charakterystyczne
wątki zdobnicze i metody zdobienia były wspólne dla przedmiotów o różnych kształtach i różnej
funkcji.
Opracowanie precyzyjnego systemu chronologicznego musiało więc być poprzedzone żmudnymi
pracami
nad klasyfikacją poszczególnych grup zabytków. Najistotniejsze są niewątpliwie ustalenia w
zakresie typologii zapinek. W tym przypadku opieramy się na niezastąpionej nadal pracy
szwedzkiego archeologa Oskara Almgrena Studien iiber nordeuropdischen Fibelformen der ersten
nachchristlichen Jahrhunderte (1897 r.), mimo że od czasu jej opublikowania minęło już ponad 100
lat. Podzielił on zapinki używane w okresie rzymskim na 245 typów, ujętych w siedem
podstawowych grup. Dzieło Almgrena uzupełniają liczne opracowania o charakterze
szczegółowym, których nawet wyselekcjonowana lista obejmowałaby kilkadziesiąt pozycji.
Podobnie bogata jest literatura dotycząca innych zabytków spełniających istotną rolę w tworzeniu
systemu chronologii dla okresu rzymskiego: sprzączek i metalowych okuć końców pasów,
grzebieni, wisiorków, bransolet, mieczy, metalowych części tarczy (umb i imaczy), grotów broni
drzewcowej, ostróg czy też ceramiki. W literaturze archeologicznej stosuje się z tego względu
system skrótów, określających typy poszczególnych
Ryć. 136. Importowane naczynia z terenu kultury przeworskiej: a - brązowe (Rudki na Ukrainie), b

- szklane.
kategorii zabytków, np. symbol A67 oznacza typ 67 zapinek według klasyfikacji Almgrena, symbol
E124 natomiast odnosi się do formy dzbana, ujętego w klasyfikacji importowanych naczyń
metalowych i szklanych, opracowanej przez Hansa Jiirgena Eggersa.
Dla ustalenia chronologii absolutnej okresu rzymskiego podstawowe znaczenie mają zabytki
pochodzenia rzymskiego, znajdowane w zwartych zespołach na terenie Barbaricum. Możliwość
datowania tych rzymskich wyrobów zawdzięczamy znaleziskom pochodzącym głównie z przy-
limesowej strefy prowincji Cesarstwa, w znacznej mierze z rzymskich obozów wojskowych.
Największą wartość poznawczą mają w tym przypadku przedmioty znalezione w obozach, których
okres użytkowania przez żołnierzy rzymskich jest dokładnie znany. Przykładem mogą być obozy
wojskowe nad rzeką Lippe, funkcjonujące tylko przez kilkanaście lat. Istotne znaczenie dla
datowania wyrobów rzymskich posiadają znaleziska z Pompei, o znanym precyzyjnie

268

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy..
terminus ante quem, tj. 79 r., kiedy miasto to uległo zagładzie na skutek wybuchu Wezuwiusza.
Większe możliwości określenia dokładnej chronologii poszczególnych typów wyrobów rzymskich,
które docierały do Barbaricum, mamy w przypadku materiałów z I w. W tym bowiem czasie
następowało przesuwanie linii limesu oraz zakładanie nowych i przebudowa już istniejących
obozów wojskowych, a także powstawanie osiedli cywilnych. Część stanowisk uległa zniszczeniu
wskutek wydarzeń znanych nam bliżej ze źródeł pisanych, takich jak np. opuszczenie obozów na
prawym brzegu Renu w 9 r. po klęsce armii Warusa lub zniszczenie strefy nadreńskiej w wyniku
powstania zainicjowanego przez Batawów w 69 r. Mniej dokładnymi danymi dysponujemy
natomiast odnośnie importów rzymskich z późniejszych stuleci. Wiążę się to z kilkoma
przyczynami. Po pierwsze, trudniej jest w tym okresie powiązać np. pewne warstwy zniszczeń
rzymskich obozów wojskowych ze ściśle określonymi wydarzeniami znanymi ze źródeł
historycznych, po drugie, w ciągu III w. nastąpił spadek liczby importów napływających do
Barbaricum. Ponadto w okresie późnorzymskim zmniejszyła się produkcja w warsztatach
rzemieślniczych położonych w granicach Cesarstwa, których wyroby są pomocne dla ustaleń
chronologii źródeł archeologicznych z terenów położonych poza limesem.
Jedną z najliczniej reprezentowanych grup importów rzymskich stanowią monety. W ich
przypadku, pomijając zniszczone egzemplarze, określenie czasu powstania, tj. daty wybicia, nie
nastręcza trudności. Odgrywają one jednak w ustalaniu chronologii okresu rzymskiego rolę
drugorzędną, a w każdym razie nie tak istotną, jak by to wynikało z faktu, że w sposób bardzo
precyzyjny możemy określić, od kiedy weszły do obiegu. Napływ monet na tereny Barbaricum i
okres ich obiegu uwarunkowany był wieloma czynnikami, sprawiającymi, że monety srebrne,
denary z I i II w., pozostawały w użyciu przez bardzo długi czas. Często znajdujemy je w zwartych
zespołach, skarbach lub w pochówkach nawet z V w. Przykładem może być grób frankońskiego
króla Childeryka I, zmarłego w 481 lub 482 r., odkryty w Tournai w Belgii, zawierający m.in.
denary z II w. Większą wartość dla ustaleń chronologicznych posiadają monety wykonane z innych
niż srebro metali - z brązu i złota.
Wartość znalezisk monet rzymskich dla ustaleń chronologicznych zmniejsza ponadto fakt, że na
większości obszarów kulturowych Barbaricum importy te bardzo rzadko wchodziły w skład
inwentarzy grobowych.
Ustalenia chronologii absolutnej opieramy na innych grupach produktów rzymskich napływających
do Barbaricum. W ciągu I w. były to głównie naczynia metalowe, przede wszystkim brązowe, oraz
zapinki i metalowe części pasów. W II i III w. zaczęły docierać na obszary Barbaricum w większej
ilości inne przedmioty, odgrywające istotną rolę w studiach nad chronologią. Obok naczyń
brązowych napływały wówczas naczynia szklane oraz ceramiczne, zwłaszcza terra sigillata, a także
rzymskie militaria. W późniejszych fazach okresu rzymskiego liczba importów zmniejsza się

wyraźnie, co wpływa na ograniczenie możliwości periodyzacji materiałów z IV i z pierwszej
połowy V w.
269

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Dla badań nad periodyzacją okresu rzymskiego na terenie Barbaricum przełomowe znaczenie miały
studia H. J. Eggersa, w wyniku których opracowane zostały nowe założenia metodyczne oraz
system chronologii, powszechnie akceptowany dziś przez archeologów zajmujących się
problematyką europejskiego Barbaricum.
Ryć. 137. Fazy okresu rzymskiego i odpowiadająca im chronologia.
ok. 60 r. a.C. - pocz. l w. p.C.
270

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy..
Postępowanie badawcze Eggersa opierało się na oddzieleniu chronologii względnej od
bezwzględnej, na wyróżnieniu, na podstawie współwystępowania przewodnich typów zabytków,
grup zespołów zwartych, odpowiadających stadiom chronologii relatywnej, a następnie określeniu
ich chronologii bezwzględnej. Jego prace dowiodły słuszności tezy o tzw. krótkiej chronologii
importów, wykazały bowiem synchroniczność zmian stylistycznych materiałów barbarzyńskich z
poszczególnymi grupami importów rzymskich. Zwykle zabytkom miejscowym,
charakterystycznym dla poszczególnych stadiów, towarzyszą określone zestawy importów. Oznacza
to, że wyroby napływające spoza limesu pozostawały na terenach Barbaricum w obiegu i w użyciu
przez krótki czas. Pozwala to na wykorzystywanie importów w datowaniu absolutnym
poszczególnych stadiów chronologicznych.
Rezultatem tych studiów było opracowanie przez H. J. Eggersa systemu chronologii okresu
rzymskiego, który podzielony został na pięć odcinków, określanych w literaturze jako fazy: Bl (lata
1-50), B2 (50-150 r.), Cl (150-200 r.), C2 (200-300 r.) oraz C3 (300-350 r. lub nieco dłużej). Jako
fazę A określa się w tym systemie młodszy okres przedrzymski. Nie należy jednak sądzić, że
wyróżnione przez Eggersa, a po nim przez innych badaczy, stadia chronologiczne wykluczają się
całkowicie, nie zazębiając się ze sobą. Podobnie, jak w przypadku innych okresów, musimy się
liczyć z tym, że w jakimś stopniu materiały zaliczane do następujących po sobie faz pochodzą w
rzeczywistości z tego samego czasu. Może to mieć miejsce np. wówczas, gdy analizujemy
inwentarze dwóch grobów; w jednym z nich występują zabytki uznane za reprezentatywne dla fazy
starszej, w drugim zaś - dla fazy od niej młodszej. Pierwszy z tych pochówków może zawierać
wyposażenie osoby zmarłej w podeszłym wieku, pochowanej wraz z ozdobami i uzbrojeniem
wykonanymi w stylu typowym dla czasów młodości tej osoby. Drugi grób natomiast może kryć np.
szczątki oraz ozdoby i broń kogoś zmarłego bardzo młodo, którego wyposażenie odpowiada
stylowi i nowinkom w modzie obowiązującym w tym czasie, gdy nastąpił jego zgon. Oba te
zespoły zabytków interpretujemy jako różnoczasowe, a teoretycznie mogły one zostać złożone do
grobów nawet w tym samym dniu.
System chronologii Eggersa budzi pewne wątpliwości, m.in. z powodu nieuwzględnienia
niektórych kategorii i typów zabytków barbarzyńskich, różnic lokalnych oraz zbyt daleko
posuniętej generalizacji pewnych zjawisk. Od czasu powstania tego systemu zwiększyła się
znacznie baza źródłowa, nastąpiły też zmiany w poglądach dotyczących datowania niektórych grup
importów rzymskich, m.in. naczyń terra sigillata. Dlatego też obecnie opieramy się na nowszych
ustaleniach chronologicznych, zawartych w pracach wielu autorów modyfikujących system
Eggersa. W ustalaniu chronologii materiałów z obszaru środkowej Europy okresu późnorzymskiego
(a więc obejmującego fazy Cl, C2 i C3 w systemie Eggersa), a także następnego odcinka
chronologicznego - fazy D, tj. wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, podstawowe znaczenie mają
badania Kazimierza Godłowskiego.
271

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Prace poświęcone ustalaniu chronologii okresu rzymskiego uwzględniajątakże analizę zabytków
sztuki rzymskiej, na których są przedstawiane, niestety, bardzo rzadko, realistycznie oddane
szczegóły uzbrojenia lub ubioru mieszkańców Barbaricum. Tego typu źródła zawierają natomiast
wiele bezcennych danych, dotyczących np. szczegółów uzbrojenia i ubiorów żołnierzy rzymskich
lub zestawu ozdób i wyglądu szat mieszkańców prowincji Cesarstwa. Pochodzą one ze steli
nagrobnych, sarkofagów, reliefów - np. z kolumn Trajana i Marka Aureliusza czy też ze znanej
rzeźby wmurowanej w ścianę katedry św. Marka w Wenecji, przedstawiającej tetrarchów.
Znacznie mniejszą rolę w określaniu chronologii absolutnej okresu rzymskiego na ziemiach
polskich odgrywają metody przyrodnicze, przede wszystkim ze względu na fakt, że uzyskane przy
ich pomocy ustalenia są mniej precyzyjne niż dane wynikające z badań metodami historycznymi. W
niektórych jednak przypadkach posługujemy się metodą radiowęglową. Ma to miejsce
wówczas, gdy nie dysponujemy odpowiednimi zabytkami umożliwiającymi datowanie (np. w
niektórych stanowiskach o charakterze produkcyjnym). Dla wczesnej fazy okresu wędrówek ludów
posiadamy już jednak pewne dane pochodzące z badań dendrochronologicznych. Stosowanie tej
doskonałej, z powodzeniem używanej w coraz to większym zakresie na innych terenach Europy,
metody określania chronologii absolutnej wymaga jeszcze zarówno pozyskania większej ilości
próbek drewna ze stanowisk archeologicznych z obszaru ziem polskich, jak i opracowania na ich
podstawie odpowiedniej krzywej dendrochronologicznej.
Stosowane obecnie podziały chronologiczne okresu rzymskiego na ziemiach polskich nie mają
charakteru uniwersalnego, nie odpowiadają precyzyjnie zmianom stylistycznym, a szerzej ujmując
kulturowym, jakie miały miejsce w pierwszych wiekach p.C. w całym europejskim Barbaricum.
Chronologię pierwszych dziesięcioleci okresu rzymskiego odnosimy do systemu periodyzacji
opracowanego na podstawie bogatych znalezisk grobowych z terenu Kotliny Czeskiej, związanych
z markomańskim państwem Marboda, oraz do materiałów z południowych Moraw i południowo-
zachodniej Słowacji, pochodzących z kwadzkiego państwa Wanniusza. Dla późniejszych odcinków
chronologicznych okresu rzymskiego istotne znaczenie mają ustalenia oparte na znaleziskach z
dorzecza Łaby i z terenu południowych Niemiec. W przypadku studiów nad wczesną fazą okresu
wędrówek ludów materiały z naszych ziem odnosimy do systemu podziału tego okresu
opracowanego na bazie źródłowej pochodzącej znad środkowego Dunaju.
W okresie rzymskim, poza fazami oznaczanymi jako B l, B2, Cl, C2 i C3 (system Eggersa),
wyróżnia się trzy główne jego stadia, określane jako: wczesny, młodszy i późny okres rzymski.
Obejmują one następujące fazy:
a) wczesny okres rzymski, który zawiera w sobie fazę B l (starszą fazę wczesnego okresu
rzymskiego), trwającą od początku I w. p.C. do drugiej połowy tego stulecia (do ok. 80 r.), oraz fazę
B2 (młodszą fazę wczesnego okresu rzymskiego), trwającą od ok. 80 r. do początku drugiej połowy
II w., przy czym faza
272

------------------------ Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy...
B2 dzieli się z kolei na fazy: B2a (trwającą w przybliżeniu do 110-120 r.) i B2b (trwającą do
początku drugiej połowy II w.);
b) młodszy okres rzymski, który obejmuje: fazę Cl (starszą fazę młodszego okresu rzymskiego),
składającą się z faz: Clą (od początku drugiej połowy II w. do lat 210-230) i Clb (od lat 210-230 do
początku drugiej połowy III w.), oraz fazę C2 (młodszą fazę młodszego okresu rzymskiego),
trwającą od początku drugiej połowy III w. do początku IV w.;
c) późny okres rzymski, określany jako faza C3, trwająca od początku IV w. do drugiej połowy tego
stulecia.
Wczesną fazę okresu wędrówek ludów, trwającą od drugiej połowy IV w. do pierwszych
dziesięcioleci lub do połowy V w., określamy jako fazę D.
Faza B l charakteryzuje się rozpowszechnieniem stylu silnego profilowania, widocznym zwłaszcza
w formach przedmiotów metalowych. Na podstawie bogatych znalezisk grobowych z terenu

Kotliny Czeskiej, a także z obszaru południowych Moraw i południowo-zachodniej Słowacji, jak
też materiałów prowin-cjonalnorzymskich, przede wszystkim zapinek i norycko-panońskich części
pasów, w obrębie fazy B l wyróżnia się trzy stadia chronologiczne: B l a, Bib i B l c. Pierwsze z
nich zaczyna się na początku I w. p.C., lub nawet w ostatnich latach poprzedniego stulecia, i
obejmuje okres 25-30 lat. Można więc łączyć je z późnym okresem panowania Oktawiana Augusta
i początkiem władzy Tyberiusza. Koniec drugiego przypada na lata 50-55. Obejmuje ono część
okresu panowania Tyberiusza i czasy Klaudiusza. Koniec trzeciego, datowany od schyłku lat
siedemdziesiątych (ok. 80 r.), odpowiada czasom Nerona i początkowi władzy dynastii flawijskiej.
Ten dokładny podział starszej fazy wczesnego okresu rzymskiego nie daje się jednak w pełni
zastosować dla innych obszarów kulturowych, zwłaszcza dla terenów położonych dalej na północ
od Czech, Moraw i Słowacji, gdzie dłużej utrzymywał się styl charakterystyczny dla schyłku
młodszego okresu przed-rzymskiego. Na podstawie materiałów kultury przeworskiej można
wydzielić jedynie starsze i młodsze stadium fazy B l.
Mniej dokładnie datować możemy materiały pochodzące z młodszej fazy wczesnego okresu
rzymskiego (B2). Na podstawie znalezisk kultury przeworskiej i zabytków pochodzących z
dorzecza Łaby, można wskazać w jej obrębie dwa stadia chronologiczne, określane jako fazy B2a i
B2b. W przypadku materiałów kultury wielbarskiej zarysowuje się podział na trzy różnoczasowe
horyzonty. Różnice lokalne utrudniają opracowanie dokładnego, ponadkulturowego schematu
periodyzacji tego odcinka chronologicznego.
Faza B2a reprezentowana jest przez niewielką liczbę form zabytków, w większości wykazujących
nawiązania stylistyczne do typów przewodnich starszej fazy okresu wczesnorzymskiego. Fazę B2b,
określaną jako rozwinięte stadium fazy B2, charakteryzuj ą odmienne cechy stylistyczne. W
miejsce silnego profilowania rozpowszechnia się nowy styl, polegający na wykonywaniu
przedmiotów metalowych o mniej niż poprzednio wysmukłych kształtach, bardziej przysadzistych,
szerokich. Znajduje to odbicie w zmianie form szeregu rodzajów
273

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

zabytków metalowych. Zmiany te mają charakter interregionalny, a rysująca się wówczas cezura
stylistyczna jest bardziej widoczna, niż w przypadku porównywania zestawu form przewodnich z
fazy B l i z początku fazy B2.
Ryć. 138. Umba (szczyty tarcz) z okresu wczesnorzymskiego.
Początek młodszego okresu rzymskiego charakteryzuje się przede wszystkim pojawieniem się
nowych form zapinek. W tym czasie dają się zauważyć pewne różnice regionalne. Na całym
obszarze Barbaricum stwierdzamy użytkowanie form nawiązujących do wcześniejszych tradycji.
Jednocześnie na części tych terenów, m.in. w północnej Europie i w strefach kulturowych
związanych z basenem Bałtyku, obserwujemy rozwój nowych tendencji stylistycznych. Przejawiają
się one w występowaniu form określonych jako barokowe, co znajduje wyraz np. w tzw.
karniszowym profilowaniu, a w większym stopniu w bogactwie zdobienia za pomocą granulacji,
filigranu, inkrustacji z użyciem srebra i złota lub też pokrywaniu niektórych zabytków, przede
wszystkim ozdób i części stroju, ornamentowanymi blaszkami. Nie są to jedyne różnice terytorialne
obserwowane w zakresie zmian stylistycznych zachodzących na przełomie faz B2 i C l. Z tego też
względu, mimo funkcjonowania ogólnego schematu periodyzacji opartego na ustaleniach H.J.
Eggersa, odnośnie do poszczególnych kultur stosuje się oddzielne, nieco różniące się między sobą

274
Ryć. 139. Ztota klamerka esowata i zapinki srebrne.
systemy podziałów chronologicznych, obejmujące młodszy i późny okres rzymski. Na terenie
kultury przeworskiej wyróżnia się grupę zabytków charakterystycznych dla stroju kobiecego, które
stanowią przewodnie formy horyzontu chronologicznego określanego jako faza B2/C l. Jest on
młodszy niż rozwinięte stadium fazy B2 i pokrywa się częściowo z fazą Clą, tzn. że należy go w

pewnym stopniu synchro-nizować z pochówkami męskimi, zawierającymi zabytki typowe dla fazy
Clą.

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy...
Ryć. 140. Bransoletka z miniaturkami narzędzi i złoty wisiorek koszyczkowaty (Opatów).
Na fazę Clą przypada największe nasilenie napływu importów rzymskich, wśród których
szczególne znaczenie dla określenia chronologii znalezisk z drugiej połowy II w. i pierwszych
dziesięcioleci następnego stulecia maj ą naczynia terra sigillata. Przede wszystkim na ich podstawie
określa się koniec fazy Clą na lata 210-230. Jednak pewne formy przewodnie dla następnej fazy (C
l b) weszły w użycie wcześniej niż podana tu data kończąca fazę Clą. Poświadczają to
przedstawienia mieszkańców Barbaricum na zabytkach sztuki rzymskiej pochodzących z końca II
w., z elementami uzbrojenia, które zaczęto powszechnie używać poza limesem w okresie
rozpowszechnienia się innych form, charakteryzujących już fazę C l b. Koniec fazy C l b przypada
na początek drugiej połowy III w. (najpóźniej na lata 260-270) i rysuje się dość wyraźnie w
materiałach archeologicznych z terenu kultury przeworskiej oraz kręgu nadłabskiego, a także w
znaleziskach pochodzących z północnoeuropejskiego Barbaricum. Natomiast w kulturze
wielbarskiej i w zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym cezura między fazami Cl i C2 zaznacza się
słabo, a bliższe datowanie materiałów z obu faz młodszego okresu rzymskiego jest możliwe tylko w
odniesieniu do stosunkowo nielicznych zabytków. Fazę C2 reprezentuje najpełniej horyzont
późnorzymskich grobów "książęcych". Jest ona datowana, przede wszystkim na podstawie monet
znalezionych we wspomnianych grobach, od drugiej połowy III w. do początku czwartego stulecia
(w przybliżeniu od lat 260-270 do 300-310).
Faza C3 uchwytna jest przede wszystkim w materiałach z dorzecza Łaby i z południowych Niemiec
oraz w znaleziskach związanych z germańskim osadnictwem na lewym brzegu dolnego Renu.
Zaznacza się też w północnej Europie, jednak na tych terenach cezura dzieląca ją od następnego
stadium chrono-
275

umoi.req.reg psgzo [9iupoqoBZ i feuooujod AV qoAuzoAjsAj9ł>re.reqo 'MO>[}AqBZ A\odA;
ipAzouApgfod 'uriu BIUBAUJ o§9f 9p>re.ii AV 9iuBA\od3}sAA\ oj BU 9fnzB>|SĄ\ 'M y\I
IlJflteOOd pO Ao^fBAU} S3J5[0 091M B 'f 3 9ZBJ 9Z5[B} 9fnuif9qO 'Q BZBJ OJ[Bf 9IU|9§O
ojsSzo Auois3J>[o XuzoT§o[ouojqo juozXaoq aż 'oizpT3S Buzop\[ 'ojjso 5is "fefnsAa siu AzBjpod
szsfoiuzBjAM 'azsjoj^ 9iq5jqo oSaf y\\ "(Mopni jjsMOJp&M BZBJ BUSSZOM
- fózOEUl) Q EZBJ 0>[Bf 9IufAzAo9jd 3ZSMBZ 9IU 9UEJS9J5JO '9UZOlgoiOUOJlJD
UinTpBJS
sreMJjoSnjp jssf gujAMipn i{OBJBzsqo ąoAj B^J • f9i>[SJ9T§5Ą\ AUTZIJSJ f9i>[|9i^ z
IJDI>[OBUUBS UOTUI9|d Ajn}|n>[ 9Z^BJ AzoAjOp BJ B§BMf} •:b>(SMOqOBIUJ9ZD
9jn}[n>[
zszjd qoAj5fez qoBU9J9} BU 'iiunuin-g M i 9iurea>[fi BU SZJJBJ B 'Adojng f9Mo>|poas psSzo
f9iupoqosM
ąoBuofgj qoAuui M ZBJO qoi>[Siod qoBiui9iz BU 'M ^\ 9iMO{od fezsMjgid i AI M
AuzoAjsi[Ajs TOMZOJ JSBIUJOIBU reSaiągzad 9iui}Aj uiAuu] Ą\
'A\0>[}AqBZ MpdAj pSOUpOJOUZOJ 5lS BIU3ZSJ9IUUIZ T UUOJ BIU30||OUp9fn O§9UM9d
Z ZBJO qoA|JBlUZ UJ9IUBZBSOdAA\ Z qoAuBZ:felA\Z MOfBZ9AA\Z 9IS9J>(BZ AV
UBTIUZ 9Z 'UrilJ 93MB)[TUAA\ 'q9AuZOI§O[OOOjqO q9BJO|BM O MO^BU9JBUl OMJSpąn
9JhqD90
qoBU9J9j qoAouj BU L3 9ZB j ^oAog^ojf MO~>[Moq9od z qoAofepoqood q9Breu9}BLu M
eujAAvqon jsgf JSBIUIOJBU fempruj 9iuzoBuz 'qoAuu9i§Bq qoB>jsiA\ouBis BU i uojq M
ąoAuozBSodAM A\oqoa§ q9BZJBju3Avui A\ ojjjAj 9iuzBjAM 9is 9fnsAa o§9uzoi§O|
•(osoiuez) Mopn| >|9MOjpśM ns9j>|o AZBJ feusazoM z qje>i
qo|>|S|od aiejz afejzp szsfaiuMepfeN

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy...

Ryć. 143. Srebrna zapinka z pierwszej połowy V w. (Świelino).
Ryć. 142. Złoty naszyjnik z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (Rędzina).
dla fazy C3. Innym, nie mniej ważnym argumentem jest fakt, że z tak rozumianym zakresem fazy D
łączyć należy większość materiałów kultury czerniachowskiej, której rozwój urywa się gwałtownie
bezpośrednio po 375 r., na skutek inwazji plemion huńskich. Do omawianego tutaj horyzontu
znalezisk należą również zabytki typowe dla fazy D, wyraźniej wyodrębniające się na innych
terenach (m.in. przedmioty noszące znamiona stylu Sósdala-Untersie-benbrunn). W kręgu kultur
zachod-niobałtyjskich młodszą pozycję chronologiczną w obrębie tego horyzontu zajmują zabytki
zdobione ornamentyką stempelkową, m.in. o motywach gwiaździstych. Można sądzić, że ta
środkowoeuropejska faza D rozwijała się do pierwszej połowy V w.
W ostatniej ćwierci IV w. lub u schyłku tego stulecia na terenach od Skandynawii po dorzecze
środkowego Dunaju rozwijał się nowy, widoczny w zdobnictwie, prąd stylistyczny, określany jako
styl Sósdala-Untersiebenbrunn. Jego genezy należy dopatrywać się w wytwórczości warsztatów
prowin-cjonalnorzymskich. Charakteryzuje się on występowaniem zróżnicowanej ornamentyki
stempelkowej i zdobieniem motywami głów i protomów (przednich części ciała) zwierzęcych.
Okres stosowania tego stylu był stosunkowo krótki i trwał do końca pierwszej ćwierci V w.
Czas upowszechnienia się stylu Sósdala-Untersiebenbrunn pokrywa się w niewielkim stopniu ze
stosowaniem młodszego stylu, tzw. polichromicznego. Polegał on na bogatym zdobieniu złotych,
srebrnych lub wykonanych ze srebra i następnie pozłacanych przedmiotów przy zastosowaniu
inkrustacji, do której używano zazwyczaj kolorowego szkła lub półszlachetnych kamieni. Ten
rodzaj zdobienia wywodzi się z obszarów położonych na północ od wybrzeży Morza Czarnego, a
jego rozpowszechnienie w środkowej Europie związane jest ze zmianami

277

Najdawniejsze dzieje ziem polskich --------------------------------
sytuacji politycznej i z wędrówką Hunów. Jest on szczególnie często spotykany na zabytkach
pochodzących z Kotliny Karpackiej. Zanik stylu polichromicznego nastąpił pod koniec V w.
Zabytki zdobione zarówno w stylu Sósdala-Untersiebenbrunn, jak i w stylu polichromicznym to
przeważnie przedmioty o dużej wartości materialnej, dostępne dla przedstawicieli wyższych warstw
społecznych i nie używane na ogół przez inne grupy ludności. Z tego też powodu znaczną część
materiałów archeologicznych, reprezentujących formy prostsze i związanych z ową mniej zamożną
ludnoścą, datować możemy tylko w obrębie szerszych ram chronologicznych. Panujące wówczas
niepokoje i migracje nie sprzyjały rozwojowi stabilnego osadnictwa, a tym samym i produkcji
rzemieślniczej. Na wielu obszarach doszło w tym czasie do dalszych zmian w zakresie zwyczajów
pogrzebowych, wskutek czego zubożało wyposażenie większości grobów. W związku z tym nasze
możliwości bliższego datowania materiałów z końca IV w. i pierwszej połowy V w. są nader
ograniczone, a istniejące systemy periodyzacji tego odcinka chronologicznego opierają się na
niezbyt szerokiej bazie źródłowej, związanej głównie z pochówkami przedstawicieli ówczesnych
elit.
Dla licznych i bogatych znalezisk z drugiej połowy IV w. i pierwszej połowy V stulecia,
pochodzących z obszarów nad dolnym Renem i położonych na wybrzeżach Morza Północnego,
opracowany został podział - o znaczeniu przede wszystkim regionalnym - w którym materiały z
grobów kobiet i z pochówków mężczyzn usystematyzowane zostały w obrębie trzech stadiów
chronologicznych. Na terenie Skandynawii, Danii i północnych Niemiec wyznacznikiem początku
wczesnej fazy okresu wędrówek ludów są zapinki typu Nydam oraz wczesne typy tzw. zapinek
krzyżowatych (młodsze warianty tych zapinek staną się przewodnimi formami w następnym
okresie). Dla terenów polskich najbardziej przydatny jest system chronologii wczesnej fazy okresu
wędrówek ludów oparty głównie na analizie materiałów ze strefy środkowodunajskiej. Według tego

podziału faza Dl obejmuje okres od 375 r. do schyłku IV w.; faza D2, charakteryzująca się m.in.
występowaniem stylu Sósdala-Untersiebenbrunn, datowana jest z przełomu IV i V w.; przełom faz
D2 i D3 i faza D3 obejmują okres trwający w przybliżeniu do połowy V stulecia. Na początku
wspomnianych faz do form przewodnich należą wielkie fibule typu Smolin-Laa an der Thaya
wykonane ze srebrnej blachy, u ich schyłku zaś pojawiają się zabytki zdobione techniką polegającą
na wycinaniu ornamentów, charakteryzujących się ostrymi, wyraźnie zaznaczonymi krawędziami.
Ten typ zdobienia, określany powszechnie niemieckojęzycznym terminem "Kerbschnitt",
upowszechnił się około połowy V w. w Skandynawii, gdzie nadano mu nazwę stylu Sjórup-Nydam.
278

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...
Obraz kulturowy okresu
wpływów rzymskich i wczesnej
fazy okresu wędrówek ludów
na ziemiach polskich i na terenach ościennych
IN a początku I w. p.C. tereny położone na wschód od Renu i na północ od Dunaju znalazły się w
orbicie oddziaływań rzymskich, których efektem było powstanie nowego obrazu kulturowego
Barbaricum. Zmiany, jakie zaszły na początku okresu rzymskiego, miały jednak znacznie mniej
radykalny charakter niż te, które doprowadziły w wyniku procesu latenizacji do ukształtowania się
kultur młodszego okresu przedrzymskiego. Podobnie jak w dwóch ostatnich stuleciach a.C., także
w okresie rzymskim na terenie Barbaricum wskazać możemy na rozwój pewnych kręgów czy też
regionów kulturowych, które częściowo pokrywają się z istniejącymi w młodszym okresie
przedrzymskim. Wpływ kultury rzymskiej, w tym również podlegających romanizacji środowisk
celtyckich, które znalazły się na terenach prowincji Cesarstwa, zachowując jednak przez długi czas
swoje charakterystyczne cechy, doprowadził do silniejszej unifikacji kulturowej Barbaricum.
Ujednolicenie kulturowe strefy środkowo- i północno-europejskiej w okresie rzymskim było także
wynikiem sytuacji panującej u schyłku młodszego okresu przedrzymskiego, kiedy istniały zbliżone
do siebie kultury, tworzące już wówczas pewne kręgi, czy też regiony kulturowe. Obok wpływów
kultury rzymskiej doprowadziło to do wyraźnej unifikacji kulturowej, obejmującej tereny położone
poza granicami państwa rzymskiego w zachodniej, środkowej i częściowo północnej Europie, ku
wschodowi sięgającej po dorzecze Wisły. Tereny położone dalej na wschód, w leśnej i leśno-
stepowej strefie wschodniej Europy, wykazywały mniej zaawansowany poziom rozwoju
gospodarczo-społecznego oraz pewien konserwatyzm. Podlegały one w znacznie mniejszym
stopniu wpływom kultury rzymskiej.
W porównaniu do sytuacji panującej pod koniec I w. a.C. na obszarach środkowo- i
północnoeuropejskiego Barbaricum, w okresie wczesnorzymskim nastąpiły pewne zmiany. Na
ziemiach polskich, na terenach zajmowanych przez krąg
279

- Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...
wskazać dwa regiony. Jeden z nich pokrywa się z zasięgiem kultury przeworskiej, drugi natomiast,
otaczając jej teren łukiem od południa, zachodu i północy, odpowiada szeroko rozumianemu
kręgowi nadłabskiemu i kulturze wielbarskiej. Ta ostatnia sąsiaduje z subprowincją kulturową
zamieszkaną przez ludy bałtyjskie i fińskie, zajmującą tereny położone w pobliżu wybrzeży
Bałtyku - w przybliżeniu od ujścia Wisły po południową Finlandię. Subprowincję tę charakteryzuje
wyraźnie zaznaczające się zróżnicowanie lokalne. Wymienione poprzednio tereny północno-
europejskie, mimo nawiązań do kultur środkowej Europy, tworzą następny krąg kulturowy, w
którego obrębie wyróżniaj ą się z kolei pewne regiony. Granice między nimi kształtują się często w
sposób niezbyt ostry, co stanowi jeden z powodów, dla których materiały północnoeuropejskie nie
doczekały się przeprowadzenia szczegółowych podziałów terytorialnych i wydzielenia w ich
obrębie jednostek kulturowych. Za oddzielną prowincję kulturową, określaną jako krąg Germanów
reńsko-

-wezerskich, uważać należy tereny między Renem a dorzeczem Łaby. Odrębną strefę stanowią
obszary położone u południowych wybrzeży Morza Północnego, przede wszystkim ze względu na
specyficzne warunki osadnicze i typ gospodarki. W środkowoeuropejskim Barbaricum osobne
miejsce zajmowała kultura pu-chowska z obszaru górzystej, północnej części Słowacji oraz
jednostki związane z dackim kręgiem kulturowym, jak np. kultura lipicka nad górnym Dniestrem.
Teren Wielkiej Niziny Węgierskiej zasiedlony był od około połowy I w. p.C. przez plemiona
sarmackie (Jazygów), których kultura miała wiele odrębnych cech, wyróżniających ją wyraźnie od
wspomnianych poprzednio prowincji kulturowych. W młodszych okresach jej rozwoju nastąpiło
pewne zacieśnienie kontaktów plemion sarmackich z innymi ludami Barbaricum. Kultura
pokrewnych Jazygom plemion sarmackich rozwijała się na stepach nadczarnomorskich. W III
stuleciu doszło tam do wykształcenia się kultury czerniachowskiej, której zasięg objął także tereny
Mołdawii i część Rumunii. Na powstanie tej kultury złożyły się zarówno miejscowe elementy
sarmackie, jak i wyraźnie czytelne wpływy kultury wielbarskiej, ekspandującej ku południowemu
wschodowi od początku młodszego okresu rzymskiego. Rozwój
kultury czerniachowskiej przypadł na okres dominacji Gotów na stepach nadczarnomorskich, a jej
schyłek łączyć należy z upadkiem gockiego państwa Hermanaryka, w wyniku ekspansji plemion
huńskich. Na terenach wschodniej Europy obserwujemy występowanie kultur charakteryzujących
się niższym, w stosunku do poprzednio wymienionych, stopniem rozwoju gospodarczego.
Przejawia się on w przeżywaniu tradycji kulturowych okresu przedrzym-skiego i w bardzo
ograniczonym przejmowaniu nowych impulsów, przenikających z terenu państwa rzymskiego. Do
takich jednostek należy kultura zarubiniecka w swej schyłkowej fazie z okresu wczesnorzymskiego
i powstałe na jej podłożu grupy tzw. horyzontu Rachny-Ljuteż-Poczep, a zwłaszcza kultura
ceramiki sztry-chowanej i kultura dnieprzańsko-dźwińska, reprezentujące model gospodarczo-
-społeczny niewiele odbiegający od istniejącego we wczesnej epoce żelaza.
Proces kształtowania się nowego stylu i rozpowszechniania cech kulturowych, charakterystycznych
dla okresu wczesnorzymskiego, nie objął jednocześnie
281

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
wszystkich obszarów Barbaricum. Na początku okresu rzymskiego główną rolę w
rozpowszechnianiu nowych prądów stylistycznych odegrały swebskie plemiona Markomanów,
zajmujących wówczas Kotlinę Czeską, a następnie Kwadów, zamieszkujących obszar południowo-
zachodniej Słowacji i południowych Moraw. Na ich terenach powstały wtórne centra, z których
wpływy kultury prowincjonalnorzymskiej sięgały dalej na północ, w głąb Barbaricum.
Markomanowie, a następnie Kwado-wie, utrzymując stosunki polityczne i gospodarcze z państwem
rzymskim, przejęli nowe prądy stylistyczne, powstałe w prowincjach rzymskich położonych w
pobliżu ich naddunajskich siedzib. Na tych terenach doszło do wykształcenia się na lokalnym
podłożu celtyckim specyficznego stylu, charakteryzującego się tendencją do silnego profilowania i
stosowania ażuru, widocznego zwłaszcza na przykładzie ozdób i części stroju. Rozpowszechnianie
owego stylu w głąb Barbaricum ułatwiał rozwój wymiany handlowej - najpierw w ramach tzw.
czeskiej, a następnie słowackiej fali napływu importów rzymskich. Dzięki związkom
międzyplemiennym nowy styl rozprzestrzenił się przede wszystkim w dorzeczu Łaby i na Pomorzu
Zachodnim, wkrótce objął także inne rejony Barbaricum. Precyzyjne określenie chronologii tych
zjawisk jest trudne; przyjmuje się jednak, że do pełnego ukształtowania się nowego,
wczesnorzymskiego stylu na terenach środkowoeuropejskiego Barbaricum doszło w drugim
dziesięcioleciu I w. p.C.
Na początku okresu rzymskiego nie nastąpiły żadne istotne zmiany w osadnictwie, stosunkach
gospodarczych i wierzeniach ludności kultury przeworskiej. Nie uległ także wyraźniejszej zmianie
jej zasięg. W porównaniu z poprzednim odcinkiem chronologicznym pojawiły się wyraźne różnice
stylistyczne, widoczne zwłaszcza w formach zabytków metalowych oraz w mniejszym stopniu w
ceramice. Pojawienie się nowego stylu związane było, jak już wspomniano, z oddziaływaniami
kultury rzymskiej poprzez obszary Czech i Moraw oraz południowo--zachodniej Słowacji, przede

wszystkim wynikającymi z kontaktów handlowych. Pewną rolę mogły odegrać także wpływy
polityczne państwa Marboda, obejmujące, w świetle źródeł pisanych, tereny południowej Polski.
Faza B la rysuje się na obszarze zajętym przez kulturę przeworską niezbyt czytelnie; poświadczają
ją stosunkowo nieliczne znaleziska. W następnych stadiach tej fazy (Bib) obserwujemy dość
wyraźne zwiększanie się gęstości osadnictwa i wyodrębnianie pewnych skupisk osadniczych.
Przykładem może być zwarta struktura osadnicza na Kujawach, oddzielona pasmami pustek od
innych stref osadniczych kultury przeworskiej i od sąsiadującej z nią od północy kultury
wielbarskiej. W fazie B l rozpoczął się proces zajmowania przez ludność kultury przeworskiej nie
zasiedlonych poprzednio terenów, m.in. Śląska Opolskiego i części Dolnego Śląska. Nadal jednak
pozostawały nie objęte osadnictwem znaczne obszary w obrębie jej granic: większa część Górnego
Śląska, górne dorzecze Pilicy i Warty. W zachodniej Małopolsce, na terenach zajmowanych w
młodszym okresie przedrzymskim przez grupę tyniecką, uformowało się w fazie B l zwarte
skupienie osadnicze, wykazujące z jednej strony powiązania z istniejącym tam wcześniej
osadnictwem celtyckim, z drugiej zaś - z ekspandującą na tereny
282

-------------------------- Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...
podkrakowskie kulturą puchowską. Elementy kultury lateńskiej, zanikające na tym obszarze na
początku okresu rzymskiego, w fazie B l poświadczone są tylko przez pojedyncze znaleziska
celtyckiej ceramiki malowanej w obiektach kultury przeworskiej. Zwraca uwagę fakt, że na owym
terenie stwierdzono brak większych cmentarzysk z okresu rzymskiego, poza nekropolą w
Kryspinowie koło Krakowa, gdzie odkryto ok. 120 pochówków. Z tego terenu znamy poza tym
pojedyncze groby lub też nieliczne, niewielkie cmentarzyska, co pozostaje w wyraźnej dysproporcji
do istniejącej sieci osadniczej. Niewielka stosunkowo liczba materiałów sepulkralnych w
zachodniej Małopolsce jest zapewne świadectwem istnienia jeszcze wówczas pewnych tradycji
wywodzących się z wierzeń celtyckich, zgodnie z którymi ludność grupy tynieckiej, zasiedlająca te
tereny w poprzedniej fazie, stosowała obrządek pogrzebowy nieuchwytny dla archeologa. Z kilku
cmentarzysk małopolskich znamy czworokątne konstrukcje rowkowe o bliżej nie określonej
funkcji, wiązane z przeżywaniem się obrzędowości celtyckiej. W materiałach kultury przeworskiej
zauważamy pewne, niezbyt jednak silne, powiązania z kulturą puchowską, której osady odkryto w
rejonie Krakowa, na prawym brzegu Wisły. Wpływy te są widoczne w zestawach ceramiki
wchodzącej w skład inwentarzy grobowych na wspomnianym cmentarzysku w Kryspinowie.
Ryć. 145. Czworokątne obiekty rowkowe na cmentarzyskach z okresu przedrzymskiego i okresu
wczesnorzymskiego.
W północnej części Mazowsza, w górnym dorzeczu Wkry i Orzyca, istniało skupienie osadnicze
nazywane grupą nidzicką. Charakteryzowało się ono zwyczajem umieszczania na cmentarzyskach
kamiennych konstrukcji, bruków i kręgów. W grobach męskich rzadko występują tam części
uzbrojenia, co wyraźnie odbiega od zwyczajów pogrzebowych istniejących na innych obszarach
kultury przeworskiej. Pewne różnice w stosunku do niej znajdują wyraz również w występowaniu
w grupie nidzickiej pochówków szkieletowych. Przypuszcza się, że odmienność tej grupy wynikała
w pewnym stopniu z kontaktów z kulturą wielbarską,
283

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

oddziałującą silnie, zwłaszcza w fazie B2, na ludność kultury przeworskiej prawobrzeżnego
Mazowsza.
Na pozostałych terenach kultury przeworskiej nie stwierdzono wyraźniej szych różnic w zakresie
zwyczajów pogrzebowych i form zabytków. Pewne odrębne cechy, niezbyt silnie zaznaczone,
mająjedynie znaleziska znad górnego Dniestru, gdzie niektórzy badacze skłonni są wyróżnić
lokalną grupę kultury przeworskiej. W fazie B2 na większości obszarów zajętych przez kulturę
przeworską nastąpił znaczny wzrost gęstości osadnictwa oraz miało miejsce kształtowanie się

nowych skupisk osadniczych. Wyraźniej niż poprzednio zaznaczyła się w tym okresie pewna
odrębność wschodniej części kultury przeworskiej, czego dowodem jest nieco inny zestaw form
zabytków metalowych, zwłaszcza zapinek, a częściowo także typów ceramiki. W ciągu trwania
fazy B2 zanikła grupa nidzicka, a jej miejsce zajęło osadnictwo kultury wielbarskiej. W tym czasie
miała również miejsce ekspansja kultury przeworskiej ku południowemu wschodowi, na teren
wschodniej Słowacji, i dalej ku południowi, na obszary położone w górnym dorzeczu Cisy.
Jednocześnie zacieśniły się kontakty obszarów zajętych przez kulturę przeworską z terenami
Moraw, Dolnej Austrii i Czech, a także z dorzeczem Łaby, a zwłaszcza Haweli. U schyłku okresu
wczesnorzymskiego rozpoczęło się zasiedlanie terenów położonych w obrębie kultury
przeworskiej, na których nie stwierdzono wcześniej związanych z nią stanowisk.
Na początku młodszego okresu rzymskiego zaszły zasadnicze zmiany na wschodnich obszarach
zajmowanych dotychczas przez kulturę przeworską. Zaniknęła ona na terenach prawobrzeżnego
Mazowsza, po ujście Wieprza,
Ryć. 146. Grób popielnicowy z cmentarzyska w Kryspinowie.
i na Podlasiu, a jej miejsce zajęło osadnictwo kultury wielbarskiej. Jednocześnie jednak nastąpił
wzrost ekspansji kultury przeworskiej na tereny wschodniej Słowacji, Ukrainy Zakarpackiej,
północno-wschodnich Węgier i północ-no-zachodniej Rumunii. Nasilenie tego zjawiska
obserwujemy od przełomu faz B2 i Cl oraz w ciągu trwania fazy Clą. W fazie Clb typowe dla
kultury przeworskiej materiały spotykamy rzadziej nad górną Cisą. Od tego okresu datować należy
ekspansję kultury przeworskiej na obszary polskiej strefy beskidzkiej. W fazie C2 zaszły niewielkie
zmiany zasięgu kultury przeworskiej, która
przesunęła się wówczas na teren północnej Wielkopolski, zamieszkiwany uprzednio przez ludność
kultury wielbarskiej. W ciągu trwania fazy D nastąpił proces wyraźnego zmniejszania się liczby
stanowisk kultury przeworskiej w północnej części jej zasięgu. Znaczne rozrzedzenie sieci
osadniczej pojawiło

284

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich..
się równocześnie na terenach zajętych przez kulturę luboszyckąoraz na obszarach prawobrzeżnego
Mazowsza i Podlasia, położonych w granicach zasięgu kultury wielbarskiej. Na terenie Małopolski,
Śląska i na Lubelszczyźnie istniała nadal gęsta sieć osadnicza, której zanik rozpoczął się dopiero od
przełomu IV i V w. lub od początku V stulecia.
Ludność kultury przeworskiej w okresie wczesnorzymskim kontynuowała zwyczaje pogrzebowe
istniejące w starszych fazach jej rozwoju. Dominowało nadal ciałopalenie, zmieniły się jednak
proporcje ilościowe między grobami jamowymi a popielnicowymi. Te ostatnie stały się z upływem
czasu liczniejsze, zwłaszcza w młodszym odcinku fazy B2 i w fazie Clą. Obserwujemy jednak dość
wyraźne
różnice regionalne, które dotyczą w niektórych przypadkach cmentarzysk położonych w
niedalekiej od siebie odległości. Obok grobów popielnicowych, czystych i obsypanych resztkami
stosu, występują również takie, w których pierwotnie spalone kości znajdowały się w pojemniku
wykonanym z materiału organicznego. W większości przypadków groby nie były zaznaczane na
powierzchni w sposób dla nas obecnie uchwytny. Tylko w niektórych rejonach zajętych przez
kulturę przeworską odkrywamy kamienne stele, konstrukcje w postaci bruków, czworokątnych
ogrodzeń lub ułożonych z kamieni kręgów. Ludność kultury przeworskiej rzadko chowała zmarłych
pod kurhanami; wyjątkiem są pojedyncze groby "książęce" oraz kamienne nasypy przykrywające
szczątki w miejscu ich kremacji - tzw. kurhany siedlemińskie, pochodzące z młodszego okresu
rzymskiego. Rzadko spotykane są groby szkieletowe. Zasięg ich występowania pokrywa się dość
dokładnie (poza grupą nidzicką) ze strefami wcześniejszego osadnictwa lateńskiego. Ponadto
występują one na obszarach, gdzie silne były oddziaływania celtyckie. Stosowanie inhumacji
stwierdzamy także w przypadku grobów "książęcych". Sporadycznie groby szkieletowe występują

też w fazach C2 i D. [Jakuszowice]
W późnych stadiach rozwoju kultury przeworskiej prawie zupełnie zanikły groby popielnicowe,
aczkolwiek na niektórych cmentarzyskach stosowano nadal, niemal wyłącznie, ten typ pochówków.
Dominują groby jamowe, różniące się jednak znacznie od starszych, klasycznych grobów tego typu.
Na ogół jamy były wówczas niedużych rozmiarów i zawierały niewielką część stosu. Groby owe
stanowiąw pewnym stopniu formę przejściową do tzw. pochówków warstwowych, w których
odkrywamy warstwę utworzoną przez rozsypywane w jednym miejscu pozostałości stosu po
kolejnych kremacjach. W północnej części Górnego Śląska i na ziemi częstochowskiej stwierdzono
na kilku cmentarzyskach istnienie czworokątnych rowków, o bokach długości 2-3 m, otaczających
miejsce kremacji i zawierających szczątki wielu spalonych tam osób.
W kulturze przeworskiej w okresie rzymskim utrzymywał się zwyczaj wyposażania zmarłych w
liczne przedmioty, a w stosunku do młodszego okresu przedrzymskiego nastąpiło ilościowe i
jakościowe wzbogacenie inwentarzy grobowych. W końcowych fazach rozwoju kultury
przeworskiej obserwujemy natomiast ubożenie wyposażenia grobów. W okresie rzymskim
285

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Jakuszowice
Z ziem południowej Polski pochodzą znaleziska świadczące o kontaktach ludności tych obszarów z
państwem huńskim w pierwszej połowie V w. Dane zawarte w źródłach pisanych (Jordanes,
Priskos) wskazują nawet na możliwość istnienia na tym obszarze lokalnych ośrodków osadniczych
znajdujących się pod kontrolą Hunów. Jest to w pewnym stopniu potwierdzone przez znalezisko
grobowe z Jakuszowic koło Kazimierzy Wielkiej, datowane z początku V stulecia, które stanowi
jeden z najbardziej interesujących śladów osadnictwa z terenów zajętych przez kulturę przeworską.
W 1911 r. na głębokości 6 m natrafiono przypadkowo na bardzo bogato wyposażony grób
mężczyzny, pochowanego wraz z koniem. W skład inwentarza grobowego wchodziły m.in.: długi,
masywny miecz z resztkami pochwy pokrytej złotą folią z wybijanym ornamentem rybiej łuski;
tzw. magiczna zawieszka (pendent) w postaci bursztynowego krążka zwieńczonego almandynem,
osadzonym w złotej oprawie; okucia symbolicznego łuku refleksyjnego wykonane ze złotej folii;
metalowe, bogato zdobione części
stroju i ozdoby (w tym sprzączki i okucia końca pasa) oraz metalowe części rzędu końskiego.
Przedmioty te wykonano ze srebra i ze złota. Zwraca uwagę fakt, że
Ryć. 147. Zabytki znalezione w grobie "książęcym" w Jakuszowicach. Bursztynowa gałka miecza
(a), części rzędu końskiego (b), ozdoby i części stroju (c).
286

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...
część wspomnianych sprzączek i ozdób (lunul) wykonano w tzw. stylu polichromicz-nym, tj.
ozdobiono je półszlachetnymi kamieniami - czerwonymi almandynami. Większość elementów
rzędu końskiego zdobiona jest natomiast ornamentem stempelkowym z zastosowaniem techniki
niello, nawiązującym do interregionalnego stylu Sósdala-Untersiebenbrunn. Formy zabytków, jak i
ich cechy stylistyczne pozwalająokreślić pochodzenie omawianego zespołu z pierwszego
trzydziestolecia V w. W literaturze pochówek z Jakuszowic określany jest często jako "grób
huński", przede wszystkim z uwagi na obecność w jego inwentarzu zdobionego złotą folią łuku
refleksyjnego, którego symboliczne i rytualne znaczenie poświadczone jest w środowisku huńskim.
Tego typu łuki znane są z bogatych grobów arystokracji huńskiej z terenu Kotliny Karpackiej, a
także ze znalezisk o charakterze ofiarnym. Pochowany w Jakuszowicach mężczyzna, zmarły w
bardzo młodym wieku, należał zapewne do grupy naczelników plemiennych, pozostającej
niewątpliwie w kontaktach z Hunami i adoptującej szereg zwyczajów możnowładców huńskich w
okresie bezpośrednio poprzedzającym rozkwit potęgi tych koczowników w czasach Attyli. W
sąsiedztwie "książęcego" grobu w Jakuszowicach odkryto osadę ludności kultury przeworskiej,
której najmłodsza faza współczesna jest wspomnianemu pochówkowi. Nie natrafiono w niej

dotychczas na pozostałości siedziby owego lokalnego władcy. Jakuszowicka osada odznacza się
jednak bogactwem materiałów zabytkowych ze wszystkich faz jej rozwoju, począwszy od
młodszego okresu przedrzymskiego po wczesną fazę okresu wędrówek ludów. Szczególnie licznie
reprezentowane są monety rzymskie, przede wszystkim denary (110 egzemplarzy), a także inne
importy rzymskie: fibule, szklane paciorki, fragmenty szklanych naczyń, pierścieni i kamieni do
gry, ułamki ceramiki terra sigillata, fragmenty kolczug. Bogactwo ludności zamieszkującej osadę w
Jakuszowicach wynikało m.in. z intensywnej wytwórczości rzemieślniczej - metalurgicznej,
zwłaszcza obróbki metali kolorowych, w tym szlachetnych - złota i srebra, a także garncarskiej, w
której posługiwano się kołem, oraz z rozwoju bursztyniarstwa, rogownictwa i tkactwa.
Ryć. 148. Paciorek twarzowy z osady w Jakuszowicach.
Z terenu kultury przeworskiej pochodzą inne jeszcze znaleziska, świadczące o kontaktach z
państwem huńskim ludności zamieszkującej w pierwszej połowie Vw. obszary południowej Polski.
Z Małopolski znany jest odkryty w Przemęczanach
287

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.
•••**'
Ryć. 150. Przedmioty z okresu rzymskiego pochodzące ze stanowisk kultury przeworskiej (ostrogi,
krzesiwa, zapinki i grzebień).
Dzięki znaleziskom grobowym dysponujemy wielką liczbą inwentarzy, pozwalających na
określenie zestawów przedmiotów użytkowanych przez ludność kultury przeworskiej. Cechą
charakterystyczną owych inwentarzy jest wysoki udział zabytków wykonywanych z żelaza,
podczas gdy na innych obszarach kulturowych do produkcji tych samych przedmiotów używano na
ogół metali kolorowych. Dotyczy to zwłaszcza ozdób i części stroju: zapinek, sprzączek i okuć
końca pasa. Wśród innych ozdób wymienić należy szpile kościane o profilowanych główkach,
wisiorki o zróżnicowanych kształtach (wiaderkowate, koszyczkowate, kapsułko-wate),
sporadycznie spotykane naszyjniki i bransolety oraz bransoletki wykonywane z kawałków
rzymskich kolczug, z przyczepianymi do nich miniaturkami narzędzi. Stosunkowo licznie
reprezentowane są paciorki, najczęściej szklane i bursztynowe.
Przez cały czas rozwoju kultury prze
worskiej stosowany był zwyczaj wyposa
żania zmarłych w broń. W okresie rzymskim
model uzbrojenia nie uległ w stosunku do
poprzedniego większym zmianom - nadal
najczęściej spotykaną kategorią były groty Ryc 151 Zapinka srebrna pochodząca z cmentarzyska
broni drzewcowej.

w Opatowie.

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
W okresie wczesnorzymskim i na początku młodszego okresu rzymskiego używano zarówno
grotów bez zadziorów, jak i z zadziorami. Często w grobach z tego czasu znajdują się oba rodzaje
grotów lub też dwa groty tego samego typu, z których jeden jest szerszy i dłuższy, drugi zaś węższy
i krótszy. Dowodzi to faktu, że często w skład uzbrojenia ówczesnych wojowników wchodziły
włócznia i oszczep. W okresie wczesnorzymskim używano zarówno mieczy obosiecznych, jak i
jednosiecznych. Te ostatnie, mniej liczne, wyszły z użycia z końcem fazy B2. Wśród mieczy
obosiecznych zwraca uwagę duży udział importów rzymskich, zwłaszcza w fazach B2 i Clą. Są
pośród nich egzemplarze o głowniach inkrustowanych, z wyobrażeniami m.in. rzymskich bóstw -
Marsa, Wiktorii lub też symboli zwycięstwa. Wiele tych rzymskich mieczy odznacza się bardzo
wysoką jakością. Niektóre zostały wykonane przy zastosowaniu bardzo skomplikowanych technik,
polegających na niezwykle precyzyjnym skuwaniu zróżnicowanego materiału - miękkiego żelaza i
twardej stali. W młodszym i późnym okresie rzymskim w inwentarzach grobowych występuje tylko
jeden grot broni drzew-cowej, częściej natomiast spotykamy groty strzał. Zdaje się to wskazywać
na zmianę sposobu walki, na wprowadzenie łuku w miejsce oszczepu w walce prowadzonej z

pewnej odległości. Broń ochronna reprezentowana jest, tak jak w młodszym okresie
przedrzymskim, przez metalowe części tarcz, umba i imacze, rzadziej okucia brzegów tarcz, a
ponieważ często w grobach znajdujemy samo tylko umbo lub też sam imacz, świadczy to, że
niekiedy owe części tarczy wykonywano z materiałów organicznych. Potwierdzają ten fakt
znaleziska bagienne z terenu północnoeuropejskiego Barbaricum, gdzie spotykamy umba wykonane
np. z plecionki lub kawałka drewna. Wśród znalezisk broni zwraca uwagę grot z zadziorami
Ryć. 152. Inkrustowany miecz rzymski (Hromówka na Ukrainie).
z Rozwadowa, z wykonanym za pomocą inkrustacji napisem runicznym. Z obszarów środkowej
Europy znamy poza tym tylko dwa tego typu znaleziska -z terenu kultury luboszyckiej oraz z
Suszyczna koło Kowla, z grobu, który wiązać należy z kulturą przeworską. Egzemplarze owe nie
były importowane ze strefy północnoeuropejskiej; przemawia za tym w sposób jednoznaczny
przeworski
typ
290

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...
Ryć. 153. Wczesnorzymski grot (Kryspinów) - z lewej. Inkrustowany grot z napisem runicznym
TILARIDS, pochodzący z grobu kultury przeworskiej (Suszyczno koło Kowla) - z prawej.
ornamentyki. Zwraca uwagę fakt, że znaleziska te należy synchronizować z początkiem rozwoju
pisma runicznego na obszarach północnoeuropejskiego Bar-baricum. Wymienione grupy zabytków
pochodzące z cmentarzysk i ze stanowisk osadowych uzupełnia szereg innych typów przedmiotów.
Bogaty jest m.in. zestaw narzędzi, licznie spotykamy przybory toaletowe (kościane lub rogowe
grzebienie, metalowe szczyp-czyki). Zarówno duża liczba przedmiotów metalowych, przede
wszystkim żelaznych, jak i różnorodność form ceramiki, od fazy Clb masowo wytwarzanej na kole
garncarskim, są świadectwem rozwoju produkcji rzemieślniczej.
Na początku okresu rzymskiego na terenach zajętych poprzednio przez kulturę oksywską doszło do
wykształcenia się nowej jednostki, zwanej kulturą wielbarską. Nazwa jej pochodzi od cmentarzyska
odkrytego w Malborku-Wielbarku, które dostarczyło materiałów charakterystycznych dla całego
prawie okresu rozwoju tej kultury. W starszej literaturze archeologicznej kultura wielbarską
nazywana była gocko-gepidzką, a następnie wschodniopomorsko-mazowiecką. Powstała ona w
wyniku stopniowego przekształcania się starszego, oksywskiego podłoża, przy oddziaływaniu
wpływów kultury rzymskiej, docierających przede wszystkim poprzez środowisko kultury
przeworskiej. W odróżnieniu od przemian, jakie miały miejsce w kulturze przeworskiej na początku
I w. p.C., proces zmian zachodzących na terytorium objętym zasięgiem kultury oksywskiej miał
charakter bardziej radykalny. Obserwowane od początku okresu rzymskiego różnice między kulturą
przeworską a wielbarską są czytelniej sze, niż w przypadku kultury przeworskiej i kultury
oksywskiej w młodszym okresie przedrzymskim. Pełne ukształtowanie kultury wielbarskiej
nastąpiło dopiero w ciągu fazy B2, jej schyłek zaś przypada na wczesną fazę okresu wędrówek
ludów. W rozwoju tej jednostki wyróżnia się dwie fazy chronologiczne: lubowidzką (nazwa
pochodzi od cmentarzyska w Lubowidzu), obejmującą okres wczesnorzymski i początek młodszego
okresu rzymskiego, i cecelską (od cmentarzyska w Cecelach), odnoszącą się do pozostałych faz
rozwoju kultury wielbarskiej.
W granicach zasięgu kultury wielbarskiej wydziela się sześć stref osadniczych. W okresie
wczesnorzymskim zajmowała ona
291

BZJOJ/\[ po ooujod BU suozojod Ajezsąo BU 'Ibi5[S.req|3iM Aanj|n>[ psouptij fsuzoiu
-jsopiM pBpfs M ipAotapoipM 'ipi>po§ uoiuisjd ^MO.ipSM ipAiresid ipBjpoaz M EuozopBiMsod
z 5is 9ZBIM 9u(XoBJ§ira Aipru 9X 'f9p[SJOM3zjd Ajni|n>( OMJOIU
-p^so zszjd 9j5fez A^jsoz 'E^sjodoJipiM Buooujod 5[Bf 'AjBzsąo 3aoj>|9iu B 'ipra
-3J9} IjoAuUSZpJ fgf BU BMpIUpeSO pSOJS9§ 9IU9ZSfolUUlZ O^ldfejSBU 9IUS9ZOOUp9f
-EIS9|OJ I B|uA{OyV\ OSSZO '9ISB|pOJ 'BZjdaiy^ SlOSfh Od 9ZSA\OZBJ\[ 9UZ9ZjqOMBjd

- f3T>[SJOA\9Zjd Xjnjjnj[ osoupnj Z9zad sezoipAjop guojpgiSBz Auajgj BUO B^fąo
-uiTupoąosM-OMomprąod n>[um9T>[ AV foiJjsjBąpiM Xanj[n?[ efsireds^p 9is B{5z9odzoa '•yd
'AV [j AMOjod foiSmp n^zood BU -fj 'o§9i5[SuiXza ns9Jj[o oSgzspojm i o§9u
-S9ZDM giuiopzjd BJ\[ -f9i>|oXzaAd iLU9iz BU ojAa^po B>[STMOUB}S 9}5iunsXM poąoBz
BU f9TzpjBqfBU JSBTUIOIBU 'AuAq hmo§ i T^SBJ Bzogzaop op {Tzpoąoop SSTSBZ
(bf 9IZpOqOSM BJSI 'I>[S|Odo>|[9Iy\\ f9UOOU|Od ZBJO O§9]>[SU9rBJ5[ I O§9p[SqnZSB}[
AzJ9IZ3lbd 'BZJOIUOJ O§9MO5[pOJS 'fep[SlITUi:plp IUI9TZ I BJSTMOJ O§9UJOQ Au9J9J
•(BI.O BZBJ :-M ni -zood - -M n -jod 2) o68!>|swAzj nsej>|o o6azspo|iu L|oe>|}taood M ip|>|S|od
noBiaiajz eu BMOjn)|n>( Bfosn^g '^g\, -oAy

' ' "••>'?TMili
r/«W
iifiHf :r #W^S W SpafS

H
r" ~"
W1

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.
Czarnego. W wyniku owej ekspansji powstała na terenie Kotliny Hrubieszowskiej lokalna grupa,
nazywana masłomęcką (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Masło-męczu), charakteryzująca się
przede wszystkim pewnymi odrębnymi cechami obrządku pogrzebowego.
Przemiany, jakie zaszły u progu okresu rzymskiego na Pomorzu, uwidoczniły się wyraźnie w
obrządku pogrzebowym. Polegały one m.in. na wprowadzeniu inhumacji, przy utrzymującej się
nadal kremacji. Ta właśnie cecha, tj. birytualizm obrządku pogrzebowego, uważana jest
powszechnie za jedną z bardziej charakterystycznych cech kultury wielbarskiej. W rzeczywistości
jednak obserwujemy wyraźną przewagę grobów ciałopalnych, występującą na zdecydowanej
większości cmentarzysk tej kultury. W fazie B2 osadnictwo kultury wielbarskiej zajmowało słabo
zasiedlone poprzednio tereny Wyżyny Kaszubskiej, gdzie zakładano cmentarzyska z kurhanami,
stelarni kamiennymi i konstrukcjami w postaci kamiennych kręgów, a także brukami, często o
trójkątnym zarysie (cmentarzyska w Odrach i Węsiorach). Podobne konstrukcje naziemne znane są
również z cmentarzysk z innych terenów, m.in. z Grzybnicy. Występowanie tego typu kurhanów i
kręgów uznać należy za świadectwo powiązań obszarów kultury wielbarskiej z terenami
skandynawskimi, gdzie podobne konstrukcje znane są od epoki brązu. Wiele uwagi poświęcono
problemowi pochodzenia i funkcji kręgów kamiennych, dopatrując się w nich miejsc zgromadzeń,
narad sędziowskich - na co mogą wskazywać pośrednio średniowieczne sagi skandynawskie - lub
też praktyk
Ryć. 155. Krąg kamienny (Grzybnica) i stela kamienna (Leśno) z cmentarzysk ludności kultury
wielbarskiej.
obrzędowych. Budowa tych konstrukcji mogła poprzedzać początek użytkowania znajdujących się
w tym samym miejscu cmentarzysk. W młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim
najbardziej zbliżone do wielbarskich konstrukcje kamienne znane są z terenu Szwecji - z Gotlandii
oraz z prowincji
293

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Uppland i Óstergótland. Cmentarzyska na Wyżynie Kaszubskiej zostały porzucone na początku

młodszego okresu rzymskiego; młodsze materiały spotykane na tych nekropolach sąnieliczne.
Porzucanie cmentarzysk wynika z podjęcia wspomnianej ekspansji ludności kultury wielbarskiej ku
południowemu wschodowi. W fazie cecelskiej wznoszone były kurhany rostołckie, o dużych
kamiennych nasypach, często kryjące bogato wyposażone pochówki.
Z terenu kultury wielbarskiej znane są pochówki szkieletowe umieszczane w trumnach,
wykonanych z wydrążonych kłód dębowych, niekiedy złożonych z dwóch połówek pnia. Groby
takie, głównie z okresu wczesnorzymskiego i początku młodszego okresu rzymskiego, mają swe
analogie na terenie północnej Europy. Pochówki w trumnach znane są także z grobów
podkurhanowych typu rostołckiego. Bogato wyposażony szkieletowy pochówek z Pielgrzymowa
umieszczony był w drewnianej komorze zbudowanej w konstrukcji zrębowej.
Specyficzne formy grobów stwierdzono na cmentarzyskach grupy masło-męckiej. Natrafiono tam
na pochówki zbiorowe, groby intencjonalnie naruszone
Ryć. 156. Grób szkieletowy i jego inwentarz pochodzące z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów
(Masłomęcz).
(w niektórych przypadkach wielokrotnie), pochówki cząstkowe, z naruszonym porządkiem
anatomicznym (z przemieszczonymi częściami szkieletu), oraz groby, w których obok kości
ludzkich znalazły się kości zwierzęce. Formy niektórych innych grobów są świadectwem wpływów
sarmackich. Inną charakterystyczną cechą kultury wielbarskiej jest specyficzny typ wyposażania
zmarłych. W pochówkach nie występują prawie zupełnie przedmioty żelazne, brak więc broni i
narzędzi. W grobach mężczyzn sporadycznie spotykamy ostrogi. Na Mazowszu, w fazie cecelskiej,
zakładano cmentarzyska, na których chowano jedynie kobiety i dzieci - wskazują na to
wyposażenie grobów i analizy antropologiczne. Być może zmarłych mężczyzn grzebano zgodnie z
rytuałem, który nie pozostawiał uchwytnych dla archeologa śladów.
Ludność kultury wielbarskiej używała zróżnicowanych ozdób i części stroju, wykonywanych z
metali kolorowych: brązu, srebra, a czasem złota. Rozkwit wy-
294

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...
Ryć. 157. Ozdoby i części stroju ludności kultury wielbarskiej.
twórczości takich przedmiotów nastąpił w fazie B2 i na początku fazy Cl. Konwencja stylistyczna,
w której powstawały wówczas wyroby o szczególnie dekoracyjnym charakterze, bogato zdobione
filigranem i granulacją, określana jest jako "styl barokowy". Do charakterystycznych zabytków
kultury wielbarskiej należą bransolety zakończone stylizowanymi głowami węży, wisiorki gruszko-
wate, klamerki esowate, srebrne paciorki i tzw. wisiory opasane. Zabytki te są świadectwem
powiązań obszarów Pomorza z kręgiem nadłabskim, podobnie jak niektóre późnorzymskie formy
naczyń oraz wspomniane cmentarzyska, znane także z pewnych obszarów kręgu nadłabskiego, na
których chowano wyłącznie kobiety i dzieci.
Mimo istnienia ożywionych kontaktów handlowych wzdłuż szlaku bursztynowego, biegnącego
przez obszary zasiedlone przez ludność kultury przeworskiej i kultury wielbarskiej, granica między
tymi dwiema jednostkami kulturowymi rysuje się w sposób ostry. Jedynie na terenie Mazowsza w
końcu okresu wczesno-rzymskiego, w strefie przygranicznej obu kultur, miało miejsce wyraźne
przenikanie wpływów wielbarskich do środowiska kultury przeworskiej. Dowodem tego są przede
wszystkim wielbarskie ozdoby spotykane w inwentarzach grobów kultury przeworskiej.
Występujące w tego typu zespołach grobowych uzbrojenie nosi pewne cechy stylistyczne,
nietypowe dla pozostałych znalezisk kultury przeworskiej. Różnice owe, wyraźne w porównaniu ze
znaleziskami broni
295

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 158. Naczynia używane przez ludność kultury wielbarskiej (Pruszcz Gdański, Kościelna Jania,
Żukczyn).

z innych terenów kultury prze-worskiej, można więc uznać właściwie za jedyne znane nam źródło
informujące o uzbrojeniu ludności kultury wielbarskiej. Wspomniane cechy stylistyczne tego
uzbrojenia wskazują, że mogło być podobne do używanego w kręgu nad-łabskim lub też w strefie
zachodnich wybrzeży Bałtyku. Do innych cech wyróżniających kulturę wielbarską
należy zestaw form ręcznie lepionych naczyń, wykazujący m.in. powiązania z późno-rzymską
ceramiką z kręgu nadłab-
skiego, czy też znikoma ilość ceramiki robionej na kole, zapewne importowanej z terenu kultury
czerniachowskiej.
W młodszym odcinku fazy B2 na obszarach nad środkową Odrą, pozbawionych na ogół śladów
starszego osadnictwa z okresu wczesnorzymskiego, ukształtowała się kultura luboszycka. W
następnych stadiach swego rozwoju zajmowała ona tereny Górnych i Dolnych Łużyc, północnej
części Dolnego Śląska, południowej Brandenburgii, ziemi lubuskiej i wschodniej Saksonii. Jej
schyłek nastąpił we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów. Inwentarze tej kultury wskazuj ą na
silne powiązania z kulturą przeworską i wielbarską, w mniejszym stopniu z kręgiem nadłabskim, a
w późniejszych fazach również ze Skandynawią. Obecność wielu elementów charakterystycznych
dla kultury przeworskiej, np. typ inwentarzy grobowych, pozwala wiązać te dwie jednostki w jeden
krąg kulturowy. Proces krystalizowania się kultury luboszyckiej łączony jest z migracją grup
ludności kultury przeworskiej, a zapewne także i wielbarskiej. Przypuszczenia te potwierdzone są
częściowo przez obecność elementów przeworskich w rozwiniętym stadium fazy B2 na terenach
położonych dalej na zachód - w dorzeczu Haweli, a w okresie późnorzymskim nad środkową Łabą.
Znaleziska przeworskie z terenu kręgu nadłabskiego mogą być jednak śladem relacji kulturowych o
innym charakterze i nie wiązać się z przesunięciami grup ludności.
Ludność kultury luboszyckiej praktykowała kremację, chowając swoich zmarłych w grobach
jamowych, rzadko podkurhanowych, o konstrukcji ziemno--kamiennej. Zwraca uwagę
występowanie grobów warstwowych. W końcowym stadium rozwoju tej kultury pojawiły się
pochówki szkieletowe, co interpretuje się jako wpływ kręgu nadłabskiego. Na jednym z
cmentarzysk (Luboszyce) odkryto wyłącznie groby kobiet i małych dzieci. Inwentarze grobowe
zbliżone są do zestawów zabytków spotykanych w pochówkach ludności kultury przeworskiej,
chociaż charakterystyczna jest dla nich duża liczba toporów w grobach męskich. Podobnie jak w
kręgu nadłabskim, broń taka wchodziła w skład uzbro-

296

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...
jenia wojowników. Ceramika robiona na kole z terenu kultury luboszyckiej różni się wyraźnie
formą i sposobem zdobienia od naczyń toczonych, pochodzących z innych środkowoeuropejskich
obszarów kulturowych.
Nad dolną Odrą w okresie wczesnorzymskim rozwijała się niewielka grupa nazywana gustowską
(nazwa pochodzi od cmentarzyska w miejscowości Gustów na Rugii), zbliżona do kultury
wielbarskiej. Podobieństwa grupy gustowskiej do kultury wielbarskiej widoczne są w obrządku
pogrzebowym (birytualizm, umieszczanie pochówków szkieletowych w kłodach, brak w
inwentarzach grobowych broni i narzędzi) oraz w typach wykonywanych przedmiotów.
Jednocześnie widoczne są wyraźne powiązania grupy gustowskiej z kręgiem nadłabskim, zwłaszcza
w fazie B l, na co wskazuj ą formy zapinek oraz przejęcie przez ludność grupy gustowskiej
niektórych form naczyń, a także charakterystycznego dla kręgu nadłabskiego sposobu ich zdobienia
ornamentem wykonywanym za pomocą radełka. Na obszarach zajmowanych przez grupę
gustowską wyraźnie zaznaczona jest najwcześniejsza faza wpływów rzymskich. Na tereny te
docierała bowiem poprzez obszary zajmowane przez krąg nadłabski pierwsza, tzw. czeska, fala
importów. Do najbardziej znanych stanowisk grupy gustowskiej należy wielkie cmentarzysko w
Lubieszewie. Jest to właściwie kompleks stanowisk sepulkralnych, składający się z wielkiego
płaskiego cmentarzyska, użytkowanego od starszego okresu przedrzymskiego po okres

wczesnorzymski, oraz dwóch nekropoli z kilkoma podkurhanowymi grobami "książęcymi" z faz Bl
i B2. Znalezione w nich szkieletowe pochówki wyróżniają się bogactwem wyposażenia i pewnymi
cechami o inter-regionalnym charakterze, właściwymi podobnym bogatym grobom z innych
obszarów kulturowych. Odkrycia w Lubieszewie sprawiły, że wszystkim tego typu
wczesnorzymskim grobom "książęcym" nadano nazwę "grobów typu lubieszewskiego".
W okresie wczesnorzymskim na terenach środkowego i częściowo dolnego Nadodrza miało miejsce
nakładanie się wpływów kultury przeworskiej i kręgu nadłabskiego. Proces ten znalazł odbicie w
materiałach, przede wszystkim znaleziskach grobowych, zaliczanych do grupy lubuskiej. We
wczesnej fazie jej rozwoju istniała przewaga powiązań z kręgiem nadłabskim, w fazie B2 bardziej
zaznaczyły się wpływy kultury przeworskiej. W schyłkowym stadium rozwoju grupy lubuskiej
dotarły na zajmowany przez nią obszar również wpływy kultury wielbarskiej. Zanik grupy nastąpił
na początku młodszego okresu rzymskiego -została ona wchłonięta przez kulturę luboszycką.
W III w. w strefie przybrzeżnej środkowego Pomorza oraz w dorzeczu Parsęty i Regi uformowała
się nowa jednostka kulturowa, nazywana grupą dębczyńską. Jej rozwój trwał w zasadzie do schyłku
IV lub początku V w.; liczba znalezisk pochodzących z pierwszej połowy V w. jest znacznie
mniejsza. Grupa ta wykazuje wyraźne wpływy kręgu nadłabskiego, widoczne w zestawie form
ceramicznych oraz w typach zabytków metalowych, ozdób i części stroju. W inwentarzach
grobowych brak jest broni, a większość pochówków, tworzących małe cmentarzyska, to groby
szkieletowe. Są wśród nich bogate groby nawiązujące do interkulturowego horyzontu
późnorzymskich pochówków "książęcych" typu
297

fatupoipSM psSzo ipraopi ijoAuMsd i fsMo^pcus psSzo ^ -fei^sjoAtezjd Ajrn|n>[ Xiraj9j 3i
Bu^fsuBds^g z uii>[}sXzsM spszjd girezeiMz 'pzoiupBSO pais 3iu9zozs9§Bz suzBaAM
ąo^jBcLiB^} M opdfejsBu o§si>[suiAzj ns3J>[o oSazspojai BTUBAUJ ngfep y^
•p[sjodojBj/\[ qoBJBZsqo qoAuui BU ZSIUMOJ o§3i>[su.iXzj
-pgzad ns9J>[o oSazspojiu po znfgfouozpJsiMis 'gDAjugLUBiuo qoi i uAzoeu ipBuuoj
'H§O[OUq03} M SUZOOplM 'O§3T5|OBp n§3.q AA\X^dA\ 9IS A|AZOBUZBZ U]j>[SUlXzj
-OUS9ZOM 91S9J>[O AV MOJBZSqO l(3AuBIA\BUlO IOS9ZO folUpO^OSM 9yV\
'UJ:>]SMO>[BJ>[
-pod 9TUO(9J M 9Zł[B} JS9f 9UOZDpBIMSod OMJ9UIpBSO f9JOJł[ '["9|>[SA\Oqond Ajnj(n>(
XMBJ>[U9 JBpBU 5TS A{BflA\ZOJ LUIJ[SUjXzjOUS9ZDA\ 9IS9J>[0 M f9f>[OBdjB)[ 9IJ9JJS
f9IU
-poqoBZ j^ •iui>[SuiAzj 9is9x>jo M qoBjBdJB^>[ qop[S|od M f9Avojnj|n>[ ifoBnjAs BIUEM
-oaijsuo>[9az Aqojd 9p5(pod BU A^TjoMzod 9iizoi§ojo9ip.re BiuBpBą 9zsA\ojNj
•^lMBuApUB>[S 9Z BIUBZ^IMOd fof fes SUZOOpIM
fói>[suXzoq5p XdtuS nfoMzoj ąoBZBj qoAzsf9iuzod f& 'A\ozj^B7-u9q9|ssBH-Buri9q

fwii

3»,t
*,

msm
11

Hoi>|S|od oiajz afejzp

- Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...
strefy beskidzkiej wyróżnia się materiały typu Wietrzno-Solina, pochodzące z faz B2 i Clą,
charakteryzujące się obecnością elementów kultury przeworskiej i kultur dackich. W młodszym
okresie rzymskim w materiałach ceramicznych pochodzących ze stanowisk nad górnym Sanem
wyraźnie widoczne są wpływy dackiego kręgu kulturowego. Ich obecność wiąże się z ekspansją ku
północy dackiego plemienia Karpów. Na obszarach nadpopradzkich u schyłku okresu rzymskiego i
we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów pojawiło się osadnictwo poświadczone jedynie przez
wysoko położone, niewielkie osady, określane jako siedziby ludności grupy północnokarpackiej,
która wykazuje podobieństwa m.in. do kultur zajmujących tereny nad środkowym Dunajem oraz
obszarów połud-niowo-wschodniej Europy. Podobne osadnictwo istniało w tym samym czasie w
północnej, górskiej części Słowacji.
Na terenie kręgu zachodniobałtyjskiego stwierdzono istnienie w okresie rzymskim kilku lokalnych
grup kulturowych. Jedną z nich jest kultura bogaczewska, której początek odnieść należy do
młodszego okresu przedrzymskiego. W schyłkowej jego fazie, w wyniku nasilenia się
oddziaływania latenizacji, idącej poprzez środowisko kultury przeworskiej, pojawiały się płaskie
cmentarzyska ciałopalne. Zasięg kultury bogaczewskiej w okresie największego jej rozkwitu -u
schyłku wczesnego i na początku młodszego okresu rzymskiego - obejmował Pojezierze
Mrągowskie, północny skraj Równiny Mazurskiej, Krainę Wielkich
Ryć. 160. Bransoleta i zapinki pochodzące z kręgu kultury zachodniobałtyjskiej.
Jezior Mazurskich, Pojezierze Ełckie i część Pojezierza Suwalskiego. W jej obrębie zaznaczają się
regionalne różnice, znajdujące wyraz m.in. w obrządku pogrzebowym. Szczególnie wyraźnie
widoczne są na terenie Suwalszczyzny, gdzie oprócz płaskich grobów ciałopalnych występują
pochówki podkurhanowe, szkieletowe, którym towarzyszą niekiedy pochówki koni. Inwentarze
kultury bogaczewskiej wskazują na rozwój lokalnej produkcji brązowniczej i emalierskiej.
Przypuszcza się, że miejscowa ludność wytwarzała niektóre typy szklanych paciorków. W stosunku
do przedmiotów wykonywanych, a także używanych przez ludność kultury przeworskiej,
obserwujemy mniejszą liczbę wyrobów żelaznych. Zwraca uwagę pojawienie się w młodszym
okresie rzymskim zwyczaju wkładania do
299

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

grobów brązowych monet rzymskich. Zestaw ozdób i części stroju używanych przez ludność
kultury bogaczewskiej nosi pewne specyficzne cechy, wyrażające się obecnością form nie
spotykanych na innych obszarach kulturowych.
Ryć. 161. Naszyjnik pochodzący z kręgu kultury zachodniobałtyjskiej.
W ciągu trwania młodszego okresu rzymskiego na terenie Suwalszczyzny, w dorzeczu Czarnej
Hańczy, doszło do wykrystalizowania się odrębnej jednostki kulturowej - kultury sudowskiej, której
genezę łączy się m.in. z wpływami kulturowymi z obszarów bałtyjskich, położonych na wschód od
Niemna. Na terenie Sambii i przyległych obszarach rozwijała się grupa sambijsko-natangijska,
określona ostatnio jako kultura Dollkeim-Kovro-vo, odznaczająca się zróżnicowanym, bogatym
zestawem inwentarzy zabytków. Łączy się to niewątpliwie z zamożnością miejscowej ludności,
wynikającą z prowadzenia handlu bursztynem, którego najbogatsze złoża znajdowały się na Sambii.
Występują tam birytualne cmentarzyska, na których pochówkom wojowników towarzyszą często
szkielety koni. W młodszym okresie
rzymskim, podobnie jak na terenie Mazur, licznie występują w grobach rzymskie monety. Na
ożywione kontakty z państwem rzymskim we wcześniejszym okresie wskazują importy rzymskie
ze strefy norycko-panońskiej, stanowiące niekiedy inspirację dla lokalnej produkcji ozdób i części
stroju.
Ludność kultury bogaczewskiej utożsamiana jest ze wzmiankowanymi w antycznych źródłach
pisanych Galindami, społeczność kultury sudowskiej -z plemieniem Sudowów, mieszkańcy Sambii

- z Estiami.
W dorzeczu Łaby na początku okresu rzymskiego doszło do powstania na bazie lokalnego podłoża
jastorfskiego nowej jednostki kulturowej - kręgu nadłab-skiego. W obrębie tego kręgu wyróżnia się
grupy lokalne, wyraźnie wyodrębniające się zwłaszcza w okresie późnorzymskim. Do
specyficznych cech kręgu nadłabskiego w okresie wczesnorzymskim należy ceramika zdobiona
charakterystycznym dla tych obszarów ornamentem wykonywanym radełkiem i pewne formy
zapinek, które rzadziej były używane na innych obszarach środkowoeuropejskiego Barbaricum. W
obrządku pogrzebowym prawie wyłącznie stosowano ciałopalenie. Występują głównie groby
popielnicowe czyste, bez przystawek, niekiedy przykrywane misą. Model wyposażania zmarłych
jest zbliżony do obserwowanego w kulturze przeworskiej, jednak mniej jest z omawianego terenu
znalezisk broni. Zwraca uwagę obecność tzw. grobów zastępczych, tj. skupisk przedmiotów
wchodzących zwykle w skład inwentarzy grobowych, przy jednoczesnym braku szczątków
zmarłego. Specyfiką cmentarzysk kręgu nadłabskiego jest występowanie w grobach, podobnie jak
w przypadku kultury Jastorf, tzw. żywicy urnowej - grudek organicznej, żywicznej substancji, która
podczas kremacji mogła wydzielać wonne zapachy. Za jeden z elementów przeżywania się tradycji
jastorfskiej

300

- Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...
uznać należy grupowanie grobów męskich i kobiecych w oddzielnych strefach tego samego
cmentarzyska lub też - w niektórych przypadkach - występowanie osobnych nekropoli dla każdej
płci. Od początku młodszego okresu rzymskiego następowały na tym terenie bardzo wyraźne
przemiany, znajdujące wyraz zarówno w przeobrażeniach struktur osadniczych, jak i w pojawieniu
się nowych prądów stylistycznych. Przemiany stylistyczne widoczne są m.in. w upowszechnieniu
nowych form ceramiki i zaprzestaniu, prawie na całym obszarze, zdobienia naczyń ornamentem
wykonywanym radełkiem. Porzucono wiele cmentarzysk, zmianom uległa także sieć osadnicza.
Istotne zmiany zaszły również w obrządku pogrzebowym, m.in. poczynając od tego okresu bardzo
rzadko wyposażano groby mężczyzn w broń. Z terenu środkowych Niemiec (Hassleben, Leuna), z
fazy C2, pochodzą bogate groby "książęce"; w ich inwentarzach znajdują się między innymi liczne
importy rzymskie. Groby te są świadectwem istnienia ośrodków władzy, dla których pracowały
lokalne warsztaty, produkujące m.in. ceramikę, zgodnie z rzymską technologią i ściśle według
rzymskich wzorców (Haarhausen w Turyngii).
W Kotlinie Czeskiej u progu okresu rzymskiego powstało prężne centrum osadnicze związane z
markomańskim państwem Marboda, najwcześniej adaptujące rzymskie wzorce i stanowiące
ośrodek redystrybucji przedmiotów pochodzenia rzymskiego oraz przenoszenia wpływów kultury
prowincjonalnorzymskiej na inne obszary Barbaricum. Kultura Markomanów wykazuje bardzo
silne powiązania z terenem kręgu nadłabskiego. Jak już wspomniano, okres rozwoju tego ośrodka
trwał bardzo krótko; jego upadek nastąpił wraz z załamaniem się potęgi Markomanów. Wówczas
główną rolę w południowej części Barbaricum zaczął pełnić ośrodek kwadzki w południowo-
zachodniej Słowacji - tzw. regnum Yannia-num. Silne powiązania z kręgiem nadłabskim terenów
Czech, Moraw i południowo-zachodniej Słowacji widoczne są przez cały okres wpływów
rzymskich i wczesną fazę okresu wędrówek ludów.
W okresie wczesnorzymskim na terenie północnej, górzystej części Słowacji rozwijała się nadal
kultura puchowska. Jej upadek nastąpił w ciągu II w., a zajmowane przez nią tereny zostały
częściowo zajęte przez osadnictwo wiązane z Kwadami. We wschodniej części Słowacji, w
dorzeczu górnej Cisy oraz nad górnym Dniestrem istniały w początkach okresu rzymskiego lokalne
grupy wykazujące powiązania z dackim kręgiem kulturowym (tzw. kultura zemplińska i kultura
lipicka). W okresie późnorzymskim na terenach położonych po zewnętrznej stronie łuku Karpat,
przede wszystkim na obszarach między górnym Seretem i górnym Prutem, rozwijała się kultura
kurhanów karpackich, nazwana tak z uwagi na charakterystyczną formę grobów, wykazująca także

powiązania z kręgiem kultur dackich. Niewielkie skupienie stanowisk kultury kurhanów karpackich
istniało również nad górną Cisą.
Na rozległych obszarach dorzecza Dniepru - sięgających po Desnę i Doniec w północno-
wschodniej strefie stepowej, wybrzeża Morza Czarnego na południu i Mołdawię na zachodzie -
ukształtowała się w III w. kultura czerniachowska.
301

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -
Ryć. 162. Europa u schyłku okresu rzymskiego (IV w.).
Objęła ona swoim zasięgiem także tereny wschodniego Siedmiogrodu i Besarabię. Jak
wspomniano, na powstanie kultury czerniachowskiej złożyło się kilka czynników: miejscowy
substrat sarmacki, lokalne elementy wywodzące się z kręgu dackiego i strefy leśno-stepowej oraz
impulsy z nadczarnomorskich ośrodków cywilizacji antycznej. Dla ujednolicenia tego
zróżnicowanego podłoża i wykrystalizowania się nowej jakości kulturowej na wspomnianych
obszarach zasadnicze znaczenie miał wpływ kultury wielbarskiej, związany z ekspansją plemion
gockich. Jedną z charakterystycznych cech kultury czerniachowskiej był birytualizm. Obok
ciałopalnych grobów jamowych występują licznie groby szkieletowe, o różnej orientacji. Znane są
także pochówki warstwowe, o innym nieco charakterze niż te, które znamy z terenu kultury
przeworskiej. Jako wpływ podłoża sarmackiego interpretować należy pochówki niszowe. Bardzo
rzadko natrafiamy w grobach czerniachowskich na broń, występują natomiast części stroju, a w
mniejszej liczbie ozdoby. Zwraca uwagę liczebność i różnorodność znajdowanych w grobach
amuletów. Z terenu kultury czerniachowskiej znamy szeroki zestaw form naczyń wykonywanych na
kole. W omawianej strefie często występują naczynia szklane, najczęściej pucharki oraz amfory
gliniane, których
302

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...
znaleziska poświadczaj ą handel winem ze strefą nadczarnomorską, a także monety rzymskie. Na
uwagę zasługują odkrycia w południowej strefie kultury czernia-chowskiej architektury kamiennej,
powstałej niewątpliwie pod wpływem cywilizacji antycznej. Ludność kultury czerniachowskiej
rozwinęła na szeroką skalę rolnictwo, produkcję rzemieślniczą (zwłaszcza garncarstwo posługujące
się kołem), a także metalurgię. Poświadczona jest ponadto lokalna produkcja szkła (Komarów nad
Dniestrem). Gwałtowne załamanie się rozwoju kultury czerniachowskiej nastąpiło na skutek
ekspansji na obszary nadczarnomorskie plemion huńskich. W strefie leśnej i w części strefy leśno-
stepowej wschodniej Europy na początku okresu rzymskiego nie stwierdzono wyraźnych zmian
kulturowych. Model gospodarczy nie ulegał na tych obszarach żadnym istotnym przemianom w
stosunku do istniejącego w okresie przedrzymskim. Na terenach położonych na północ od zasięgu
kultury czerniachowskiej doszło w III stuleciu do ukształtowania się jednostki archeologicznej
określanej jako kultura kijowska, której genezę wiąże się z tzw. horyzontem postzarubinieckim.
Zasięg kultury kijowskiej obejmował teren prawego dorzecza Dniepru oraz dorzeczy Desny i
Sejmu. W jej obrębie wyróżnia się kilka grup lokalnych: środkowodnieprzańską, naddesneńską,
górnodnieprzańską i dnieprzańsko-dońską. Kultura kijowska znana jest głównie ze stanowisk
osadowych - nieliczne pochówki reprezentowane są przez ubogo wyposażone groby jamowe.
Charakterystyczna jest dla tej jednostki niewielka liczba znalezisk zabytków metalowych.
Potwierdzona jest jednak rodzima produkcja żelaza, obróbka metali kolorowych i emalierstwo.
Miejscową ceramikę wykonywano wyłącznie bez użycia koła garncarskiego. Można stwierdzić, że
kultura kijowska reprezentuje do pewnego stopnia pośredni etap rozwoju pomiędzy kulturami
środkowoeuropejskiego Barbaricum a społecznościami strefy leśnej wschodniej Europy,
kontynuującymi tradycje wywodzące się z wczesnej epoki żelaza.
Rozwój gospodarczo-społeczny ziem polskich w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie
rzymskim
Wraz z początkiem młodszego okresu przedrzymskiego na ziemiach polskich dokonały się zmiany

w strukturze gospodarki rolnej. Model reprezentowany przez kultury o tradycjach wywodzących się
z wczesnej epoki żelaza uległ wyraźnym przeobrażeniom. Zmniejszyła się rola gospodarki
wypaleniskowej, zaszły też zmiany w sposobach uprawy ziemi, poświadczone zanikiem wcześniej
spotykanych narzędzi motykowych. Przeważa pogląd, że dominującym systemem uprawy ziemi w
młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim była gospodarka przemienno-odłogowa, a
znacznie mniejsze znaczenie miał wcześniej rozpowszechniony, przerzutowo-wypaleniskowy
system upraw. Na podstawie źródeł archeologicznych, pochodzących z naszych ziem, nie sposób
określić bliżej, jak wielki był obszar, który zajmowano pod uprawę prowadzoną przez jedną rodzinę
lub mieszkańców jednej osady. Takimi danymi dysponujemy tylko w przypadku
303

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

północno-zachodnich stref Barbaricum, gdzie zachowały się do dzisiaj ślady systemów pól,
zaznaczonych niskimi wałami ułożonymi z kamieni. Wskazują one, że jedna rodzina mogła
uprawiać pola rozmieszczone na obszarze o powierzchni do ok. 30 ha. Dane te wahają się jednak w
odniesieniu do poszczególnych stanowisk. Ziemię uprawiano przy użyciu dwóch typów radła:
rylcowego i przypuszczalnie płozowego. Używania tych narzędzi dowodzą znaleziska ich części -
krojów płużnych i radlić. Odkrycia poziomów pól uprawianych w okresie rzymskim, zachowanych
pod nasypami kurhanów,
wskazują, że stosowano orkę poprzeczną lub wielokierunkową. Ówczesne narzędzia umożliwiały
spulchnianie ziemi jedynie przez rycie bruzd. Rozpowszechnienie radlić i krojów płużnych, które
nastąpiło w młodszych fazach okresu rzymskiego, można wiązać w pewnym stopniu ze zmianami
osadniczymi, jakie zaszły wówczas na obszarach zajmowanych przez kulturę przeworską.
Dysponowanie lepszymi narzędziami pozwoliło na rozwój gospodarki rolnej na terenach pokrytych
np. ciężkimi glebami, których uprawianie wymagało odpowiednio dostosowanych radeł. Przejawem
postępu w rolnictwie w młodszych fazach okresu rzymskiego był rozwój produkcji narzędzi
żniwnych - półkosków i ulepszonych sierpów, a także używanie żaren rotacyjnych. Uprawiano
przede wszystkim żyto, mniejsze nieco znaczenie miały takie zboża, jak proso, jęczmień, owies i
różne odmiany pszenicy. Poza tym wysiewano kilka innych gatunków roślin, m.in. strączkowych, a
także len i konopie. Rozpowszechnienie uprawy owsa nastąpiło za pośrednictwem ludności grupy
tynieckiej, która pierwsza na
Ryć. 163. Wczesnorzymski kamień żarnowy (Kraków-Mogiła).
naszych ziemiach wprowadziła ten rodzaj zboża. Odkrycia kości zwierzęcych w osadach pozwalają
określić strukturę hodowli, odgrywającej niewątpliwie istotną, lecz mniejszą niż rolnictwo rolę w
gospodarce. Hodowano przede wszystkim bydło rogate, a w dalszej kolejności trzodę chlewną.
Udział znajdowanych kości koni i owiec waha się dość wyraźnie: na niektórych obszarach, np. w
kulturach kręgu zachod-niobałtyjskiego, ponad 1/3 kości zwierząt hodowlanych stanowią szczątki
owiec lub kóz. Niewielki jest na ogół udział kości koni - wynosi on od kilku do kilkunastu procent,
ale dane te nie odzwierciedlają zapewne rzeczywistej roli koni w hodowli (m.in. ze względu na fakt,
że nie były one zwierzętami konsumpcyjnymi). Konie odznaczały się małym lub średnim
wzrostem, co sugeruj ą badania osteologiczne, wykazując jednocześnie, że hodowane wówczas
bydło także miało niewielkie rozmiary. Potwierdzają to uwagi Tacyta, który nisko oceniał wygląd
koni i wołów hodowanych przez Germanów (Germania 5, 6; Annales IV, 72). Kości znalezione w
Haarhausen sugerują natomiast, że na tamtych terenach hodowano znacznie większe rasy bydła.
Być może odnalezione w Haarhausen kości należały do zwierząt ze stada sprowadzonego z terenu
prowincji rzymskich.

304

!T

---- Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.

Oprócz wspomnianych gatunków zwierząt, hodowano także kury i psy, a w kilku osadach
znaleziono kości gęsi, kaczek i kotów.
Znaleziska w osadach wskazują wyraźnie, że łowiectwo i rybołówstwo spełniały w tym okresie rolę
zupełnie drugorzędną. W młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim udział kości
zwierząt łownych w większości przypadków wynosi zaledwie kilka procent. Najczęściej polowano
na sarny i jelenie, rzadziej na dziki. Prócz tego spotykamy niekiedy kości turów lub żubrów,
bobrów oraz - sporadycznie - innych zwierząt. Całkiem znikomy udział stanowią natomiast wśród
znalezisk kości ptasie.
W okresie wpływów rzymskich nastąpił rozwój wyspecjalizowanych gałęzi produkcji
rzemieślniczej. Nadal jednak wielkie znaczenie miała wytwórczość przydomowa, zaspokajająca
podstawowe, codzienne potrzeby - w tym m.in. produkcja lepionych ręcznie naczyń. W produkcji
garncarskiej zaszły w ciągu okresu rzymskiego daleko idące zmiany, polegające na powstaniu
dużych ośrodków produkcyjnych, [ceramika toczona] Już w grupie tynieckiej funkcjonowały centra
produkcji garncarskiej, wytwarzające wysokiej jakości naczynia malowane. W rejonie
podkrakowskim stwierdzono istnienie co najmniej trzech takich ośrodków, powstałych u schyłku
młodszego okresu przedrzymskiego, które zaspokajały potrzeby szerokiego kręgu odbiorców.
Ryć. 164. Dymarka z okresu rzymskiego (Pokrzywnica).
Z pewnością wytwórczość tego typu, zakrojona na wielką skalę, prowadzona była od fazy Clb przez
wyspecjalizowanych rzemieślników, a produkty ich warsztatów znajdowały licznych odbiorców. Te
same uwagi odnoszą się do ośrodków produkcji żelaza, z których największy istniał w północno-
wschod-niej części Gór Świętokrzyskich, sięgając na północ po dorzecze Iłżanki. Początek jego
rozwoju przypadł na młodszy okres przedrzymski, nasilenie produkcji - na II i III w. Dotychczas
stwierdzono tam blisko 3000 stanowisk hutniczych, a liczbę istniejących dyma-rek szacuje się na
ok. 300 tyś. W ośrodku świętokrzyskim wy stępuj ą charakterystyczne stanowiska produkcyjne -tzw
. zorganizowane piecowiska, na których znajdowało się niekiedy po kilkadziesiąt dymarek,
rozmieszczonych w ciągach dwóch do czterech pieców, w dwu równoległych rzędach. Rudy żelaza
pozyskiwano z miejscowych, dobrych jakościowo złóż, eksploatowanych częściowo metodami
górniczymi. Wskazują na to odkrycia dokonane w kopalni "Staszic" w Rudkach, gdzie natrafiono
na fragmenty sztolni i pionowych szybów z okresu rzymskiego, schodzących do głębokości ok. 20
m i zabezpieczonych drewnianą obudową. Zapewne eksploatację podziemną prowadzono także

305

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

ceramika toczona
Ryć. 165. Ceramika toczona kultury przeworskiej.
Jednym z przejawów dynamicznego rozwoju gospodarczego społeczeństw środkowoeuropejskiego
Barbaricum w młodszym i późnym okresie rzymskim było upowszechnienie miejscowej
wytwórczości ceramicznej, w której posługiwano się kołem garncarskim. Na początku III w. na
terenie kultury przeworskiej dokonały się istotne zmiany w produkcji ceramiki. Obok nadal
istniejącej indywidualnej produkcji naczyń lepionych ręcznie, powstały wielkie ośrodki
garncarskie, wyrabiające w znacznym stopniu ceramikę o ujednoliconych formach i ornamentyce,
formowaną za pomocą koła garncarskiego. Taki sposób wytwarzania naczyń znany był na naszych
ziemiach jeszcze w okresie przed-rzymskim, ale kół garncarskich używali w owym czasie jedynie
Celtowie. Dopiero po upływie ponad dwóch stuleci od zaniku osadnictwa celtyckiego, w wyniku
zmian w zakresie stosunków gospodarczo--społecznych, przejęto ze śródziemnomorskiego kręgu
kulturowego wzorce technologiczne i organizacyjne, pozwalające na masową produkcję naczyń
toczonych. Impulsy te docierały prawdopodobnie również poprzez środowisko dackie

Ryć. 166. Piec garncarski (Strzelce Małe).
- jak się przypuszcza - w następstwie ekspansji ludów zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły ku
południowemu wschodowi w czasie wojen markomańskich. Upowszechnienie się ceramiki toczonej
nastąpiło tylko na obszarach środkowoeuropejskiego Barbaricum, przede wszystkim w jego strefie
południowej. Na innych obszarach kulturowych, jak np. na terenach zajętych przez kulturę
wielbarską lub w północnej części kręgu nadłabskiego, znaleziska naczyń robionych na kole są
bardzo rzadkie. Brak ponadto na tych terenach śladów poświadczających lokalną produkcję
ceramiki formowanej nową techniką. W kulturze przeworskiej produkcja naczyń przy użyciu koła
skupiała się w kilku ośrodkach. Do najlepiej poznanych należy duże centrum istniejące w 111-IV w.
na lewobrzeżnej terasie Wisły koło Krakowa, w rejonie Nowej Huty i Igołomi. Odkryto tam ponad
150 pieców służących do wypału tego rodzaju ceramiki. Badania prowadzone w ostatnich latach

306

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.

Ryć. 167. Piec garncarski (Zofipole).
ujawniły istnienie w zachodniej Małopolsce, nad dolną Rabą, podobnej wielkości ośrodka produkcji
ceramiki toczonej. Mniejsze centra, wytwarzające w okresie późnorzymskim ceramikę formowaną
na kole, znane są m.in. z Górnego i Dolnego Śląska, Wielkopolski, a także zapewne z Kujaw.
Brakjest podstaw dla rekonstrukcji kół używanych przez ówczesnych garncarzy. Przypuszcza się,
że mogły to być koła dwutarczowe, o napędzie nożnym. Przy użyciu koła wytwarzano trzy
podstawowe rodzaje ceramiki. Pierwszy z nich stanowiły naczynia wykonane z gliny ilastej, o
gładkich powierzchniach, pełniące zapewne funkcje zastawy stołowej - ta kategoria wyrobów ma
najbardziej zróżnicowane formy i techniki zdobienia, a także najbogatsze wątki ornamenta-cyjne.
Najczęściej spotyka się zdobienie wykonane techniką wyświecania - w postaci linii falistych lub
zygzakowatych oraz ukośnej kratki i jodełki; tylko sporadycznie pojawiają się inne motywy, w tym
zoomorficzne i antropomorficzne. Drugi rodzaj

307
Ryć. 168. Ręcznie lepiona ceramika kultury przeworskiej - tzw. stołowa i kuchenna.
obejmuje tzw. ceramikę kuchenną, mającą szorstkie powierzchnie. Odrębny rodzaj tworzą wielkie
naczynia zasobowe, wywodzące się z tradycji świata śródziemnomorskiego.
Ceramikę wypalano w piecach dwukomorowych, o pionowym ciągu, konstruowanych na planie
koła i częściowo lub całkowicie zagłębionych w ziemię. W ośrodku igołomskim występują
wyłącznie piece o komorze dolnej przedzielonej pionową przegrodą, podtrzymującą gliniany ruszt.
W innych ośrodkach dominują piece o rusztach wspartych na centralnie umieszczonym słupie. W
piecach tych, opalanych drewnem, osiągano temperaturę Ok. 950 °C. Najczęściej wypalano w nich
ceramikę w tzw. atmosferze redukcyjnej, tzn. bez dostępu tlenu. W ten sposób uzyskiwano produkty
o charakterystycznych szarych, "siwych" powierzchniach (tzw. ceramikę "siwą").

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

w innych miejscach, ale większość surowca pozyskiwano jednak ze złóż powierzchniowych.
Badania metaloznawcze poświadczają, że przedmioty wykonane z żelaza pochodzącego ze złóż
świętokrzyskich rozprzestrzeniały się na cały prawie teren zajęty przez kulturę przeworską i
zaspokajały potrzeby znacznej części jej ludności. Obok ośrodka świętokrzyskiego istniały także
inne duże centra produkcji żelaza, m.in. na lewobrzeżnym Mazowszu i na Śląsku. Znaleziska żużli
w obrębie licznych osad wskazująna istnienie rozwiniętej, przydomowej produkcji tego metalu.

Od początku młodszego okresu rzymskiego inwentarze kultur wykształconych w wyniku
oddziaływań procesu latenizacji charakteryzuje duża liczba przedmiotów żelaznych, będących
świadectwem nie tylko rozwiniętej lokalnej produkcji
żelaza, ale także wysokich umiejętności ówczesnych kowali. Znamy dość liczne znaleziska ich
narzędzi: kowadeł, młotków, kleszczy, pilników, tłoczków i masywnych przecinaków. Części
uzbrojenia znajdowane w niektórych inwentarzach grobowych obok narzędzi, świadczą o wysokiej
pozycji społecznej tych kowali-wojowników. Niektóre z wymienionych typów narzędzi kowalskich
mają mniejsze rozmiary, co pozwala przypuszczać, że posługiwali się nimi rzemieślnicy trudniący
się wyrobem niewielkich przedmiotów, wykonywanych z metali kolorowych (np. ozdób). Istniały z
pewnością także warsztaty produkujące dla określonego kręgu odbiorców, na zamówienie
ówczesnej arystokracji plemiennej. W przypadku kowalstwa, obróbki metali kolorowych i
złotnictwa,
Ryc. 169. Pilniki znalezione na cmentarzysku kultury przeworskiej (Chmielów Piaskowy).
a także włókiennictwa, rogowiar-stwa, emalierstwa i innych dziedzin rzemiosła nie stwierdzono
istnienia dużych, wyodrębnionych centrów rzemieślniczych. Mimo to podobieństwa między
niektórymi znaleziskami odkrywanymi na różnych, niekiedy oddalonych od siebie, stanowiskach
mogą wskazywać nie tylko na siłę oddziaływań aktualnie istniejących prądów stylistycznych, lecz
świadczyć także o pochodzeniu wyrobów z jednego warsztatu, którego produkty cieszyły się
szerokim popytem.
Mimo że dysponujemy wielką liczbą źródeł archeologicznych z młodszego okresu przedrzymskiego
i okresu wpływów rzymskich, trudno jest nam dokonać wiarygodnej analizy struktur osadniczych i
panujących w tym czasie stosunków demograficznych. Wynika to z braku możliwości dokładnego
sklasyfikowania chronologicznego wszystkich materiałów zabytkowych, w sposób pozwalający na
zrekonstruowanie sytuacji istniejącej w okresie życia tylko jednego pokolenia. Określenie wielkości
grup ludzkich użytkujących dane cmentarzysko, gdzie z reguły chowano zmarłych przez kilka
dziesiątków lat, wiąże się nie tylko z trudnościami datowania, np. grobów bez wyposażenia, ale
także z oszacowaniem liczby pochówków zupełnie zniszczonych albo liczby członków danej
społecz-

308

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich..

alba
N ny
Ryć. 171. Rekonstrukcja zagrody z obronnego osiedla kultury puchowskiej (Liptowska Mara na
Słowacji).
Ryć. 170. Przęśliki ze stanowisk kultury przeworskiej.
ności pochowanych poza cmentarzyskiem. Na znacznie większe trudności przy tego typu studiach
natrafiamy w przypadku badań osad, gdzie często nie potrafimy określić, jaka była rzeczywista
liczba istniejących współcześnie domów (np. o konstrukcji zrębowej, nie zagłębionych w ziemię), a
jednocześnie dysponujemy, ze względu na charakter materiałów z osad, mniejszymi możliwościami
precyzyjnego datowania. W oparciu o te niezbyt dokładne podstawy, uznaje się dość powszechnie,
że wielkość grupy użytkującej określone cmentarzysko liczyła 40-60, znacznie rzadziej ok. 100
osób. Znane są jednak i małe cmentarzyska, z pewnością użytkowane przez mniej liczne grupy. W
różny sposób kształtuje się rozmieszczenie stanowisk. W niektórych rejonach, np. na lessowej
terasie lewego brzegu Wisły w rejonie podkrakowskim, obserwujemy wielkie zagęszczenie
osadnictwa, na innych obszarach sytuacja układa się zgoła odmiennie, a poszczególne znane nam
osiedla oddzielone są od siebie szerokimi, nie zasiedlonymi pasami pustek. Poglądy dotyczące
gęstości zaludnienia różnią się dość znacznie. Przytacza się szacunkowe dane, według których
gęstość zaludnienia wahała się od 1-2 do 10 osób na km2. Z całą pewnością wartości te

kształtowały się odmiennie w poszczególnych, mniej lub bardziej intensywnie zasiedlonych,
skupiskach osadniczych.
W młodszym okresie przedrzymskim i okresie wpływów rzymskich ludność środkowo-i
północnoeuropejskiego Barbaricum mieszkała w osadach otwartych. Do wyjątków należą
pochodzące z młodszego okresu przedrzymskie-go obronne osiedla odkryte w Danii (Borremose i
Borrebjerg). Niewielkie osady obronne znane są natomiast w kulturze kurhanów zachodnio-
bałtyjskich i w kulturach obszarów wschodniej

309

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Europy. Osiedla z ziem polskich różnią się między sobą wielkością - obok dużych, zajmujących
teren o powierzchni kilku hektarów, istniały osady mniejsze (1-3 ha) oraz tzw. osiedla
jednodworcze. Ten typ osadnictwa potwierdza Tacyt, pisząc: "Jest dostatecznie wiadome, że ludy
germańskie nie zamieszkuj ą żadnych miast, a nawet nie znoszą, aby ich domy z sobą się stykały.
Mieszkają oddzielnie i w różnych stronach, według tego, jak sobie upodobająjakieś źródło, pole lub
gaj. Wsi nie zakładają, jak to u nas w zwyczaju, z łączonych lub przyległych do siebie budynków;
każdy otacza własny dom wolnym placem - czy to ma być środek zaradczy na wypadek ognia, czy
też skutek nieumiejętności budowy" (Germania 16; tłum. S. Hammer). Są to zazwyczaj osiedla
użytkowane przez dłuższy czas, dlatego też na ogół nie sposób nawet w przybliżeniu
zrekonstruować ich rozplanowania w poszczególnych fazach rozwoju. W niektórych przypadkach
można jednak dopatrywać się pewnych elementów planowej, regularnej zabudowy. Składała się ona
z domostw o powierzchniach wahających się od ok. 20 do 40 m2. Znacznie rzadziej spotykamy
większe budowle, zapewne nie pełniące funkcji zwykłych domów mieszkalnych. Budynki
wznoszono z drewna: albo w konstrukcji zrębowej, albo z zastosowaniem różnych typów
konstrukcji skipowych. Niewiele natomiast możemy powiedzieć o budynkach gospodarczych.
Zupełnie inny typ rozplanowania osiedli i konstrukcji domostw istniał w północnej i częściowo
zachodniej strefie Barbaricum. Typowym dla tamtych terenów budynkiem był długi dom,
podzielony na dwie części - mieszkalną i przeznaczoną na stajnię oraz inne cele gospodarcze.
Wyraźnie rysujące się skupienia osadnicze odpowiadają na ogół obszarom zasiedlonym przez tzw.
małe plemiona. Są one zapewne odpowiednikiem struktur społecznych określanych przez Tacyta
jako "civitates", a wchodzących w skład większej jednostki - "populus" (ludu).
Zarówno źródła pisane, jak i znaleziska archeologiczne pozwalają na podjęcie prób rekonstrukcji
struktury społecznej ludności Barbaricum. Ojej zróżnicowaniu świadczą przytaczane poprzednio
informacje o "królach" poszczególnych ludów: Marbodzie, Arminiuszu, Wanniuszu, Hermanaryku i
wielu innych - pochodzące od pisarzy starożytnych. Najwięcej danych na temat struktury
społecznej ludności Barbaricum zawiera Germania Tacyta. Mimo że zawarty w niej opis odnosi się
głównie do sytuacji istniejącej w zachodniej części Barbaricum, możemy jego uwagi z dużym
prawdopodobieństwem odnieść także do mieszkańców innych rejonów barbarzyńskiej Europy,
gdzie rozwijał się bardzo podobny model kulturowy. Z informacji tych wyłania się dość złożony
obraz struktury społecznej barbarzyńskich ludów. Tacyt wymienia władców, tzw. "reges", następnie
wodzów, naczelników, sędziów, wolnych członków rodów, z których z kolei wywodzą się
najprzedniejsi, a prócz tego niewolników i wyzwoleńców. Różnice społeczne między tymi
warstwami, jak też zakres ich władzy i przywilejów, nie rysują się u Tacyta w sposób wyraźny.
Autor pisze m.in.: "Królów wybieraj ą na podstawie szlachectwa rodu, wodzów na podstawie
męstwa. Lecz królowie nie posiadają nieograniczonej ani dowolnej władzy, a wodzowie mocą
przykładu raczej niż rozkazu stoją na czele" (Germania 7; tłum. S. Hammer).
310

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.
Oprócz danych przekazywanych przez źródła pisane, o strukturze społecznej informuj ą także

materiały archeologiczne, przede wszystkim znaleziska grobowe. Na cmentarzyskach stwierdzamy
wyraźne różnice w wyposażeniu, konstrukcji i usytuowaniu niektórych grobów w stosunku do
innych pochówków. Przy odtwarzaniu stosunków społecznych na podstawie materiałów grobowych
musimy jednak zawsze mieć na uwadze, że owej rekonstrukcji dokonujemy patrząc przez pryzmat
zwyczajów pogrzebowych i rytuałów związanych z grzebaniem zmarłych. Nie możemy
jednocześnie określić, w jakim stopniu deformują one obraz istniejącej niegdyś rzeczywistej
struktury społecznej.
Na niektórych cmentarzyskach pochodzących z młodszego okresu przedrzym-skiego obserwujemy
różne skupienia pochówków, odpowiadające zapewne rodzinom lub rodom, które zachowywały
pewną odrębność w ramach społeczności użytkującej konkretną nekropolę. Na podstawie
wyposażenia pochówków z tego okresu można wyodrębnić przede wszystkim groby osób
zajmujących najwyższą pozycję społeczną. Zróżnicowanie jest wyraźniejsze w przypadku
materiałów grobowych z okresu rzymskiego, kiedy wyróżniają się zwłaszcza wspominane
poprzednio groby "książęce". W I w. p.C. były to groby lubieszewskie, znane z ziem polskich - z
Pomorza i z zachodnich terenów objętych przez osadnictwo kultury przeworskiej, a także z Moraw,
Czech, dorzecza Łaby, Danii i południowej Norwegii. Tworzą one niewielkie skupienia grobów, w
których chowano niekiedy przedstawicieli kolejnych pokoleń ówczesnych "książąt" i ich rodzin.
Pochówki owe mają wiele wspólnych, "ponadplemiennych" cech, wyróżniających je spomiędzy
grobów pozostałych grup społecznych. Są to groby szkieletowe, zazwyczaj przykryte kurhanem, w
których zmarły umieszczony był w komorze; zgromadzone w niej wyposażenie składało się z
zestawów kosztownych przedmiotów pochodzenia rzymskiego i cennych wyrobów rodzimej
produkcji. Brak jest wśród nich uzbrojenia, które w tym czasie powszechnie towarzyszyło
pochówkom mężczyzn. Uznaje się, że taki typ pochówków jest świadectwem przenikania - za
pośrednictwem państwa Markomanów - pewnych wpływów rzymskich, będących odbiciem
polityki prowadzonej przez Rzym wobec lokalnych władców plemion Barbaricum. Darowizny
przekazywane przedstawicielom elit społecznych służyły zarówno wywieraniu wpływu na ich
orientację polityczną, jak i odpowiedniemu zaakcentowaniu rangi pozyskanych dzięki darom
sprzymierzeńców w ich rodzimym środowisku. Potwierdzają to uwagi Tacyta o obdarowywaniu
przez Rzymian posłów i naczelników barbarzyńskich srebrnymi naczyniami (Germania
5). Drugi, wyraźnie wyodrębniający się horyzont grobów "książęcych" w środkowej Europie,
określany jako Leuna-Hassleben-Zakrzów, pochodzi z fazy C2 i ma mniej ujednolicony charakter
aniżeli poprzedni. W obrębie pozostałych materiałów grobowych wskazać możemy pochówki osób
należących do warstwy odpowiadającej zapewne wspomnianej przez Tacyta grupie wolnych
członków rodów, a także groby o uboższym wyposażeniu lub pozbawione darów grobowych.
Należy uznać je za pochówki osób zajmujących niższe pozycje społeczne. Taka interpretacja
zakłada jednak, że inwentarz grobowy jest bezpośrednim odbiciem
311

Najdawniejsze dzieje ziem polskich --
Ryć. 172. Zabytki z grobu "książęcego" typu lubieszewskiego (Łęg Piekarski).
pozycji majątkowej i społecznej, a obserwowane różnice w jego strukturze nie są związane z
innymi czynnikami.
Biorąc pod uwagę zarówno źródła pisane, jak i dane wynikające z analizy znalezisk
archeologicznych, możemy sądzić, że dominujące znaczenie polityczne w obrębie plemion
posiadali "książęta" i naczelnicy sprawujący władzę nad mniejszymi jednostkami struktur
społecznych. O losach danych grup decydowało ponadto zgromadzenie wszystkich dorosłych
wolnych mężczyzn, w mniejszym lub większym stopniu kierowane przez wyłonionych z jego grona
przywódców. Pozostali członkowie tych społeczności - niewolnicy i wyzwoleńcy, niezbyt zapewne
liczni - nie mieli wpływu na podejmowane decyzje. Strukturę społeczną ówczesnych ludów
Barbaricum określa się jako ustrój rodowo-plemienny, w którym zasadniczą rolę odgrywali wolni,
pełnoprawni członkowie grup plemiennych. Podkreśla się jednocześnie mające wówczas miejsce
kształtowanie się więzi terytorialnych.

Źródła archeologiczne pozwalają zrekonstruować wierzenia ludności Barbaricum jedynie w sposób
bardzo niepełny i wyrywkowy. Materiały sepulkralne wskazują jednoznacznie, jak miało to miejsce
w starszych okresach, na istnienie wiary w życie pośmiertne, o czym świadczy wznoszenie
konstrukcji grobowych
312

------- ----- ---- ------- Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.
i wyposażanie zmarłych w żywność oraz przedmioty użytkowane przez nich za życia. Zgodnie z
wierzeniami Celtów, pod wpływem ich kultury, rozpowszechnił się zwyczaj niszczenia darów
grobowych, które tym samym, podobnie jak zmarły człowiek, zyskiwały inną formę, pozwalającą
służyć właścicielowi w nowym wymiarze egzystencji. Niektóre pochówki szkieletowe, zawierające
np. szczątki kostne z odciętymi i przemieszczonymi głowami, są świadectwem bliżej nam nie
znanych praktyk magicznych.
Bardzo niewiele wiemy na temat ówczesnych miejsc kultu. Może to mieć związek z
poświadczonymi przez Tacyta obrzędami kultowymi odbywającymi się nie w budowlach
pełniących rolę świątyń, lecz w gajach i lasach. Pisze on między innymi: "W oznaczonym czasie
wszystkie ludy tej samej krwi, reprezentowane przez poselstwa, gromadzą się w lesie uświęconym
wróżbami ich przodków i odwieczną grozą religii, aby ofiarą ludzką w imieniu państwa złożoną
obchodzić okropną prymicję barbarzyńskiego obrządku" (Germania 39; tłum. S. Hammer).
Cytowany fragment pochodzi z rozdziału zawierającego informacje o politycznej roli ośrodka kultu,
który integrował pokrewne plemiona swebskie. Podobną wiadomość o istnieniu świętego gaju
przekazał Tacyt, opisując skomplikowane obrzędy ludów oddających cześć bogini Nerthus
(Germania 40). Pisząc o plemionach należących do związku lugijskiego, czyli o ludności kultury
przeworskiej, wspomina on obrządki Nahanarwalów, odbywające się również w gaju, "który jest
siedzibą dawnego kultu. Przewodniczy [...] kapłan w niewieścim stroju, lecz jako bogów
wymieniają uczeni, stosownie do rzymskich pojęć, Kastora i Polluksa; taka jest istota tych bóstw, a
imię - Alkowie. Żadnych nie stawia się im posągów, żaden ślad na obecność kultu nie wskazuje; w
każdym razie czci się ich jako dwóch braci, jako dwóch młodzieńców" (Germania 43; tłum. S.
Hammer).
Z terenu Kujaw pochodzą jednak odkrycia świadczące o istnieniu tam obiektów o charakterze
sakralnym. W jednym z nich znajdowało się pomieszczenie z glinianą podłogą, ze śladami białego
malowania na niej, dodatkowo ozdobioną rytym ornamentem w kształcie koła; w innym podobnym
obiekcie ornament miał kształt dwóch wpisanych w siebie kwadratów. Obok budynków znaleziono
pochówki psów i świń. Składano tam zatem ofiary ze zwierząt, a zapewne i z ludzi, na co wskazują
pokawałkowane kości ludzkie odkryte w obrębie zespołu sakralnego. Inny charakter ma obiekt
kultowy odkryty w Otalążce, będący pewnego rodzaju świątynią. Dzieliło go na dwie części koryto
niewielkiej rzeczki. Na jej lewym brzegu znaleziono kamienny kopczyk otoczony kręgiem
zbudowanym z kamieni oraz ślady palenisk, a wśród nich liczne fragmenty naczyń i
wyselekcjonowane kości zwierząt hodowlanych. Mogło to być miejsce, gdzie odbywały się
obrzędowe uczty i gdzie składano ofiary. Na drugim brzegu, na wyraźnie wyodrębnionym cyplu,
znajdowała się zapewne właściwa "świątynia", składająca się z dużego, kamiennego kopca oraz z
konstrukcji słupowej i rusztowego pomostu połączonych kładką. Z terenu ziem polskich pochodzi
pewna liczba znalezisk broni i innych przedmiotów interpretowanych jako dary o charakterze
313

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
kultowym, składane w rzekach, jeziorach lub bagnach. Zwyczaj ten, wspomniany przez Tacyta w
jego opisie kultu bogini Nerthus, był rozpowszechniony w pół-nocnoeuropejskim Barbaricum. Na
terenie Szlezwika-Holsztynu, na Półwyspie Jutlandzkim, wyspach duńskich na Bałtyku, a także na
Olandii i w południowej Skandynawii archeolodzy natrafiają na znaleziska bagienne, w których
znajdują się dary ofiarowane bóstwom przez ówczesnych mieszkańców tych ziem. W toń jezior
wrzucano uzbrojenie i cały dobytek pokonanych przeciwników. Zwyczaje te rozpowszechniły się

zwłaszcza od początku III w.
314

Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum
Wpływy państwa
rzymskiego na ludy Barbaricum

315
\N przedstawionym zarysie historii kontaktów państwa rzymskiego z ludami zamieszkującymi
tereny europejskiego Barbaricum oraz w rozdziale dotyczącym podstaw chronologii okresu
rzymskiego naszkicowana została rola, jaką odegrały w dziejach środkowej i północnej Europy
wpływy rzymskie. Były one jedną z ważniejszych przyczyn zmian kulturowych i gospodarczo-
społecznych zachodzących w Barbaricum w pierwszych stuleciach p.C. W źródłach
archeologicznych związki z państwem rzymskim są najlepiej poświadczone przez znaleziska
importów, na ogół interpretowanych jako świadectwo kontaktów handlowych. Część wyrobów
rzymskich znajdowanych poza granicami imperium nie dotarła tam jednak drogą wymiany, lecz
jako dary, łupy wojenne lub płacone mieszkańcom Barbaricum trybuty. W niektórych przypadkach
trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy dane znalezisko jest importem, czy też tylko wiernym
naśladownictwem wyrobów rzymskich i zostało wyprodukowane w warsztacie działającym na
terenie Barbaricum (dotyczy to m.in. niektórych form zapinek, paciorków szklanych i pewnych
militariów). Terminem "importy rzymskie" określane są często również wyroby pochodzące z
warsztatów celtyckich działających w granicach państwa rzymskiego. Uwaga ta odnosi się do
okresu podbojów przez Rzymian terenów celtyckich i do czasów bezpośrednio po ich zajęciu, kiedy
tradycje kulturowe i struktury gospodarki Celtów nie uległy jeszcze przekształceniom na
skutek romanizacji.
Wymiana z Barbaricum odbywała się wzdłuż szlaków handlowych - tym terminem określamy
główne kierunki dalekosiężnego handlu. Przebieg szlaków odtworzyć możemy tylko w pewnym
przybliżeniu, opierając się na rozmieszczeniu rzymskich centrów handlowych w strefie
przylimesowej oraz na analizie rozprzestrzenienia na terenie Barbaricum wyrobów pochodzenia
rzymskiego.

Najdawniejsze dzieje ziem polskich --
Ryć. 173. Kierunki prowadzenia wymiany handlowej w okresie rzymskim.
W badaniach tych uwzględnia się również geografię osadniczą Barbaricum oraz warunki naturalne
(przełęcze górskie, doliny rzek lub też obszary trudno dostępne, jak np. tereny pokryte bagnami lub
wysokie pasma gór) wpływające istotnie na możliwości rozwoju dalekosiężnych kontaktów.
Kierunki, w których biegły szlaki handlowe, uwarunkowane były przez położenie terenów
atrakcyjnych dla ówczesnych kupców - dotyczy to np. obszarów, na których występował bursztyn.
Dla terenów środkowoeuropejskich podstawowe znaczenie w wymianie handlowej z państwem
rzymskim miał tzw. szlak bursztynowy, odgrywający już w poprzednich okresach bardzo ważną
rolę w kontaktach naszych ziem z południem Europy. Łączył on obszary położone nad północnym
Adriatykiem ze strefą południowobałtycką. Możemy stosunkowo dokładnie określić jego przebieg
przez tereny prowincji rzymskich, natomiast na obszarze znajdującym się poza limesem
odtwarzamy go tylko w przybliżeniu. Z rzymskich centrów handlowych położonych nad
środkowym Dunajem szlak bursztynowy prowadził początkowo przez Kotlinę Czeską i środkowy
Śląsk ku południowym wybrzeżom Bałtyku. Po upadku państwa Markomanów i przeniesieniu
centrum wymiany na teren kwadzkiego państwa Wanniusza biegł on przez Morawy, Górny Śląsk,
dorzecze Prosny, Kujawy
316

Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum

Ryć. 174. Naczynie terra sigillata (Lisów).
aż do ujścia Wisły i na Sambie. Nie był to, oczywiście, jedyny szlak łączący prowincje rzymskie z
Barbaricum. Ważną rolę odgrywała wymiana handlowa prowadzona wzdłuż wybrzeży Morza
Północnego. Tą drogą docierała znaczna cześć wyrobów rzymskich odkrytych w strefie
północnoeuropejskiej, a niekiedy także u południowych wybrzeży Bałtyku. Dla ziem środkowej
Europy istotne były też kontakty handlowe (m.in. szlakiem przebiegającym wzdłuż Dniestru) z
terenami położonymi nad Morzem Czarnym. Z zachodnioeuropejskich prowincji położonych nad
górnym Renem i Dunajem niektóre wyroby (naczynia terra sigillata) docierały wzdłuż Dunaju do
rzymskich centrów handlowych w Panonii i stamtąd, szlakiem bursztynowym, dalej na północ,
w głąb Barbaricum.
Ryć. 175. Rzymskie klucze z cmentarzysk kultury przeworskiej (Giebułtów, Kopki).
Ryć. 176. Szklana miseczka millefiori z "książęcego" grobu typu lubieszewskiego (Dębe).
Lista importów rzymskich jest długa, lecz tylko niektóre wyroby produkowane w prowincjach
napływały na tereny Barbaricum w większych ilościach. Najliczniejszą grupę stanowią monety i
paciorki. Bardzo często występują naczynia metalowe, szklane i ceramiczne. W dalszej kolejności
wymienić należy ozdoby, części stroju i militaria. Rzadziej natomiast spotyka się na obszarze
Barbaricum inne wyroby rzymskie, jak np. klucze, kłódki, cyrkle, niektóre narzędzia, przybory
toaletowe i dzwonki. Znaleziono również pojedyncze posążki bóstw, których kult rozwijał się na
terenie państwa rzymskiego. Ponadto potwierdzony jest napływ tkanin, a na niektóre obszary wina,
o czym świadczą znaleziska amfor. Początek napływu importów rzymskich na tereny Barbaricum
przypada na I w. a.C. Wówczas, zwłaszcza w drugiej połowie tego stulecia, na terenach
środkowoeuropejskich pojawiły się produkowane w Italii naczynia brązowe, m.in. situle i dzbany.
W tym samym czasie napływały wyroby pochodzące zapewne z Recji, z tamtejszych warsztatów
celtyckich - brązowe kotły z żelaznym brzegiem.
Wyraźne nasilenie napływu importów obserwuje się w pierwszej połowie I w. p.C., w okresie
rozwoju dwóch państw swebskich - najpierw Markomanów, a po jego upadku Kwadów. Za ich
pośrednictwem napływajądo Barbaricum dwie pierwsze fale wyrobów rzymskich (czeska i
słowacka), docierających już wówczas na tereny Danii i południowej części Półwyspu
Skandynawskiego. W tym okresie importy rzymskie miały stosunkowo wąski krąg odbiorców, w
dużej mierze ograniczający się do ówczesnych elit społecznych. Świadczy o tym wyposażanie
grobów "książęcych" typu lubieszewskiego w kosztowne wyroby rzymskie, a potwierdza
informacja Tacyta: "Można u nich widzieć srebrne naczynia, podarowane ich posłom i
naczelnikom" (Germania 5; tłum. S. Hammer). Na teren

317

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 177. Rzymskie naczynia brązowe ze stanowisk kultury przeworskiej.
Barbaricum docierały wówczas przede wszystkim naczynia brązowe, niekiedy także srebrne i
szklane, a ze strefy norycko-panoń-skiej - niektóre ozdoby i części stroju. Rzadko spotykamy inne
wyroby rzymskie, jak np. ceramikę, w tym produkowane w środkowej Galii naczynia terra sigillata.
Za czasów panowania Nerona miała miejsce wspomniana wyprawa ekwity rzymskiego po bursztyn
na południowe wybrzeża Bałtyku. To jedyne tego rodzaju znane nam przedsięwzięcie
zostało opisane przez Pliniusza: "Niedawno się przekonano, że to wybrzeże Germanii, z którego
jest przywożony bursztyn, znajduje się w odległości prawie 600 mil (889 km) od Carnuntum w
Panonii. Żyje jeszcze ekwita rzymski wysłany dla zdobycia bursztynu przez Julianusa
zarządzającego igrzyskami gladiatorskimi cesarza Nerona. Odwiedził on miejsca handlowe
(comercia) i wybrzeża, przywożąc takie ilości bursztynu, że nawet siatka służąca do
powstrzymywania zwierząt i osłaniania podium miała w każdym węzełku bursztyn. Broń zaś, mary
i cały sprzęt, używany przez jeden dzień, był z bursztynu [...]. Najcięższa bryła bursztynu ważyła

13 funtów (4,26 kg)" (Historia naturalna VI, 3; tłum. J. Kolendo). Ta informacja dowodzi nie tylko
tego, że Rzymianin ów dotarł aż do wybrzeży bałtyckich, ale potwierdza także fakt, że w wymianie
handlowej prowadzonej przez mieszkańców Barbaricum bursztyn odgrywał bardzo istotną rolę. W
największych ilościach sprowadzano go na tereny rzymskie od końca I do III w.; w drugiej połowie
III stulecia napływ został w bardzo wyraźny sposób zahamowany przez wydarzenia polityczne i
związany z nimi kryzys gospodarczy. Import bursztynu wzrósł w IV w. i trwał także później, o
czym świadczy list króla ostrogockiego Teodoryka do Estiów, napisany przez Kasjodora ok. 514--
517 r.: "Toteż poszukując was, z serdecznymi pozdrowieniami zawiadamiamy, że bursztyny, które
dostarczyliście przez pośredników, przyjęto z wdzięcznością" (Yariae V, 2; tłum J. Kolendo).
Trudno jest natomiast określić, jakie wyroby i surowce, poza wspomnianym bursztynem, napływały
z Barbaricum na teren państwa rzymskiego. Źródła pisane zawierają na ten temat niewiele danych.
Zgodnie z nimi (np. Tacyt Annales IV, 72) można sądzić, że przywożono do imperium skóry, bydło,
konie i zboże. Towary te mogły pochodzić tylko ze strefy położonej w pobliżu limesu. Pewne
znaczenie miał także handel niewolnikami, o czym wspomina Tacyt, pisząc: "Tak więc oddawali
naprzód same woły, potem pola, wreszcie swoje małżonki albo dzieci w niewolę" (Annales IV, 72;
tłum. S. Hammer). Warto w tym miejscu wspomnieć także o informacji Jordanesa, dotyczącej
sprowadzania futer na teren państwa rzymskiego z północnej Europy: "Suehans (...) za
pośrednictwem innych niezliczonych ludów posyłają na użytek Rzymian »szafirowe« skóry, sławne
ze swej wspaniałej czerni" (Getica 21; tłum. E. Zwolski).

318

Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum
Ryć. 178. Skarb srebrnych denarów rzymskich (Nietulisko Matę).
Na początku okresu rzymskiego na tereny położone poza limesem docierały także monety
rzymskie. Pierwsze rzymskie emisje, głównie republikańskie denary, znalezione w środkowej
Europie, pochodzą z II-I w. a.C. Nie znamy jednak daty ich napływu, trudno bowiem określić, jak
długo pozostawały w obiegu. Przyjmuje się, że na tereny Barbaricum zaczęły one docierać w końcu
I w. a.C. Monety rzymskie wybijane przed panowaniem Flawiuszów (tj. przed 69 r.) należąjednak
do rzadkich znalezisk. Tym bardziej więc zwraca uwagę odkryty w Połańcu skarb, zawierający 148
denarów, z których najmłodsze wybite zostały w czasach Oktawiana Augusta. Być może monety te
należy uznać za dowód udziału grup wojowników lugijskich w wydarzeniach, jakie miały miejsce
w czasach Mar-boda nad środkowym Dunajem.
Bardzo interesujące informacje o funkcji monet rzymskich u ludów mieszkających w Barbaricum
przynosi Germania Tacyta. Według jego słów, mieszkańcy strefy przylimesowej "znają się na
pewnych gatunkach naszych monet i wolą je", natomiast ludy w głębi Barbaricum "w sposób
prostszy i dawniejszy posługują się wymianą towarów". Ponadto Tacyt pisze, że Germanie
"pieniądze lubią stare i długo będące w obiegu, jak denary karbowane lub z wyobrażeniem
rydwanu. Na srebro nawet chętniej polują niż na złoto, nie z zamiłowania, lecz ponieważ zapas
srebrników wygodniejszy jest w użyciu dla tych, którzy kupują tylko przedmioty pospolitej i małej
wartości" (Germania 5; tłum. S. Hammer). Z terenu ziem polskich znana jest wielka liczba monet
rzymskich, które szacuje się na ok. 70 tyś. egzemplarzy. Znaczna ich część pochodzi - jak
wspomniano - ze skarbów liczących w niektórych przypadkach ponad 3 tyś. denarów. Monety te
odkrywane są dość często w osadach. Możemy sądzić, że znajdowały się nie tylko w posiadaniu
zamożniejszych grup, lecz docierały do szerszych kręgów społecznych, pełniąc w jakimś zakresie
funkcje pieniężne.
319

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ------------• •------------ ----
W końcu fazy B2 zmienia się struktura towarów przywożonych z państwa rzymskiego. W tym
czasie zanikły groby "książęce" typu lubieszewskiego, zawierające bogate zestawy importów. Obok

występujących nadal kosztownych naczyń spotykamy egzemplarze o znacznie mniejszej wartości,
docierające do szerszych warstw społecznych. Natrafiamy na nie często w grobach o przeciętnym
wyposażeniu. Poszerzył się także zasięg napływu importów produkowanych zarówno w Italii, jak i
w prowincjach, zwłaszcza w Galii, które na większą skalę zaczęły docierać do strefy
północnoeuropejskiego Barbaricum. Z drugiej połowy II w. pochodzi największa liczba
odnalezionych skarbów monet rzymskich - przede wszystkim denarów. Znamy wiele skarbów z
terenu Barbaricum zawierających najmłodsze emisje, pochodzące z czasów poprzedzających
reformę monetarną Septymiusza Sewera (193-211 r.), w wyniku której obniżono zawartość srebra w
denarach do 47%. Ta dewaluacja uważana była za jedną z przyczyn, dla których późniejsze denary,
o niższej zawartości srebra, jako monety o mniejszej dla mieszkańców Barbaricum wartości
spotykane są na terenach położonych poza limesem bardzo rzadko. Na zahamowanie napływu
denarów wpłynęły zapewne i inne przyczyny. Rzym, borykając się z wewnętrznymi kłopotami
ekonomicznymi, przestał wypłacać subsydia niektórym plemionom, a jednocześnie, w dobie
kryzysu gospodarczego Cesarstwa w III w., ograniczenie liczby monet kursujących w obrębie
prowincji nie sprzyjało przedostawaniu się ich poza limes w ramach wymiany handlowej. Denary
wybite w I i II stuleciu pozostawały w Barbaricum przez dłuższy czas w obiegu - często do IV-V w.
W okresie największego nasilenia napływu importów - w drugiej połowie II i na początku III w. -
sprowadzano z państwa rzymskiego znaczne ilości zdobionych ornamentem reliefowym i pokrytych
polewąnaczyń terra sigillata. W Barbaricum popularne były przede wszystkim wyroby pochodzące
z dużych ośrodków produkcji tych naczyń, znajdujących się w Rheinzabern nad Renem, koło Spiry
(Górna Germania), oraz w Westerndorf i w filii tego ośrodka w Pfaffenhofen (Recja). Produkty te
dostarczane były najpierw do Panonii, a stamtąd do Barbaricum. Podobnie jak proste formy naczyń
brązowych (np. tzw. kociołki ubogiego człowieka), spotykamy często naczynia terra sigillata w
grobach o zupełnie przeciętnym wyposażeniu, co poświadcza fakt, że stały się wówczas dostępne
dla bardzo szerokich warstw społecznych. Niektóre ludy Barbaricum przejawiały jednak całkowity
brak zainteresowania określonymi wyrobami rzymskimi, m.in. naczyniami terra sigillata. W
środkowej Europie znaleziska tej ceramiki są bardzo liczne na Wielkiej Nizinie Węgierskiej,
Morawach, w zachodniej Słowacji oraz na obszarze kultury przeworskiej, natomiast w bardzo
ograniczonym zakresie terra sigillata docierała na teren kręgu nadłabskiego i kultury wielbarskiej
oraz do północnej
Europy. Stwierdzono także zróżnicowanie terytorialne w napływie rzymskich militariów -
niektórych typów mieczy i metalowych części ich pochew. Różnice wynikaj ą częściowo z
odmiennych upodobań estetycznych poszczególnych ludów; np. na terenach, gdzie preferowano
używanie brązu, spotykamy wykonane z tego metalu części rzymskich pochew mieczy, natomiast
już na
320

Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum
obszarach zajętych przez kulturę przeworską, gdzie udział przedmiotów rodzimej produkcji
wykonanych z brązu jest mniejszy, wspomniane tu rzymskie wyroby wykonane są na ogół z żelaza.
Uderzający jest w owym okresie wzrost liczby mieczy importowanych z terenu państwa
rzymskiego, przy rzadko spotykanych innych typach rzymskich militariów. W kilku bogatszych
grobach i w znaleziskach bagiennych o charakterze kultowym pochodzących ze strefy
północnoeuropejskiego Barbaricum natrafiono na kolczugi oraz na pojedyncze rzymskie hełmy.
Natomiast w pochówkach kobiecych pochodzących z początku młodszego okresu rzymskiego,
przede wszystkim z obszaru kultury przeworskiej, występują bransoletki wykonywane z kawałków
rzymskich kolczug.
W pierwszej połowie III w. bardzo ważnym wtórnym ośrodkiem dystrybucji wyrobów rzymskich
stał się teren Zelandii, skąd importy docierały do wszystkich centrów osadniczych w
północnoeuropejskim Barbaricum. W ciągu III stulecia wymiana osłabła, a część importów
stanowiły zapewne łupy, trybuty i subsydia lub też żołd wypłacany mieszkańcom Barbaricum
służącym w armii rzymskiej. Zmieniła się także struktura importów, m.in. w końcu III w. przestano

sprowadzać naczynia terra sigillata, a w większych niż poprzednio ilościach spotykamy złote
monety. Te ostatnie znajdowane są m.in. w grobach "książęcych" z fazy C2. Zahamowanie napływu
i zmiana struktury importów spowodowane były pogłębianiem się w drugiej połowie III w. kryzysu
politycznego i gospodarczego państwa rzymskiego - w pewnej mierze wskutek wojen
prowadzonych z mieszkańcami Barbaricum, które dotknęły szczególnie tereny położone nad
limesem. Przypomnieć tu należy najazdy germańskich Alamanów, które przyczyniły się do upadku
ośrodków produkujących naczynia terra sigillata w Górnej Germanii i Recji.
W IV i V w. radykalnie zmniejszyła się liczba importowanych naczyń metalowych. Stosunkowo
często używano w tym okresie na obszarze Barbaricum naczyń szklanych, przede wszystkim
pucharków, charakterystycznych dla strefy obejmującej tereny od Ukrainy po Skandynawię.
Przypuszcza się, że część z nich mogła być produkowana poza granicami państwa rzymskiego, w
lokalnych warsztatach, których istnienie potwierdza wspomniane poprzednio odkrycie osady w
Komarowie nad Dniestrem, gdzie produkowano szkło. Na początku IV w., w czasach panowania
dynastii konstantyńskiej (306-361 r.), nastąpiło ponowne ożywienie kontaktów między Barbaricum
a prowincjami rzymskimi, czego dowodem jest zwiększenie liczby znalezisk monet rzymskich -
złotych solidów, a także monet brązowych. Te ostatnie zdają się potwierdzać trwającą nadal
wymianę handlową. Znaczną część znalezisk monet z owego okresu mogła być żołdem
wypłacanym barbarzyńskim żołnierzom służącym w armii rzymskiej. Napływ monet brązowych od
końca IV w. stał się bardzo rzadki, solidy natomiast napływały nadal, przez całe V stulecie, aż do
początku następnego wieku. Znaleziska ich koncentrują się w zachodniej strefie Bałtyku, co
częściowo wiąże się ze wspomnianym wyżej handlem futrami. Większość tych znalezisk traktować
jednak należy jako żołd barbarzyńskich żołnierzy, łupy lub trybuty pozyskane na południu Europy.
321

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -
Trudno jest określić pełny zakres i głębokość zmian, jakie nastąpiły wskutek oddziaływań
rzymskich na obszarach położonych poza limesem. W większym stopniu przeobrażenia uchwytne
są w kulturze materialnej, natomiast zanalizowanie ich zasięgu w sferze kultury duchowej na
podstawie źródeł archeologicznych jest w znacznej mierze ograniczone. Najbardziej widocznym
efektem kontaktów z kulturą rzymską są, pomijając importy, przemiany stylistyczne zachodzące w
Barbaricum. Społeczeństwa zamieszkujące obszary środkowej i północnej Europy wykazywały
jednak pewną zachowawczość, która przejawiała się w przejmowaniu dopiero po dłuższym okresie
kontaktów niektórych innowacji technicznych. Podobnie jak w przypadku wpływów kultury
lateńskiej, struktury gospodarczo-społeczne istniejące w Barbaricum w okresie rzymskim stanowiły
poważną przeszkodę, uniemożliwiającą przejęcie na większą skalę wzorców kulturowych świata
antycznego. Wpływ na kulturę duchową musiał zaznaczać się silniej w przypadku plemion
zamieszkujących w strefie przylimesowej, pozostających w bliskich kontaktach politycznych i
gospodarczych z państwem rzymskim. Przypomnieć można informację Wellejusza Paterkulusa o
Marbodzie, który swoje państwo "przez ustawiczne ćwiczenia ujął w karby prawie rzymskiej
organizacji" (Historia rzymska II, 109; tłum. E. Zwolski).
Ryć. 179. Złote monety rzymskie znalezione na terenach zajętych przez kulturę przeworską (Witów,
Skroniów) - solid Walentyniana III z okresu 425-455 r., śr. 21,9 mm (a) i solid Teodozjusza z 443 r.,
śr. 21,12 mm (b), aureus Dioklecjana z 290 r., śr. 17,27 mm (c).
Na przejmowanie nowych prądów kulturowych w większym stopniu podatne były elity społeczne,
m.in. ze względu na fakt, że pozostawały w bliższych kontaktach politycznych z Rzymem. Bardzo
znamiennym przykładem przenikania do środowisk barbarzyńskich pewnych elementów kultury
rzymskiej są charakterystyczne zestawy importowanych naczyń, znalezione we wczesnorzymskich
grobach "książęcych" typu lubieszewskiego (komplety dzbanów i mis do obmywania rąk, srebrne
puchary i rogi do picia wina); świadczą one o tym, że ówczesne
322

Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum

elity przejęły od Rzymian niektóre zwyczaje związane ze sposobem ucztowania. Jako przykład
przenikania zwyczajów rzymskich związanych z rozrywkami posłużyć mogą liczne znaleziska
szklanych i kościanych "kamyków" do gry, a także tabliczki przypominające obecne szachownice.
Niewątpliwie świadectwem wpływów docierających z południa Europy na teren Barbaricum jest
pojawienie się w drugiej połowie II w. pisma runicznego, używanego jednak na omawianych
terenach w okresie rzymskim w bardzo ograniczonym stopniu.
Dysponujemy znikomą liczbą danych, które mogłyby zobrazować przenikanie wierzeń religijnych z
terenu państwa rzymskiego poza limes. Niektóre figurki bóstw, których kult istniał w Cesarstwie,
pochodzące ze znalezisk bagiennych i mające wotywny charakter, mogą być świadectwem
pełnienia w Barbaricum przez te przedmioty funkcji kultowych. Sąto jednak tylko przypuszczenia.
Mimo długotrwałych kontaktów militarnych, prowadzenia wojen, a w późniejszych okresach
podejmowania przez barbarzyńców służby w armii rzymskiej, nie nastąpiły w omawianych czasach
zasadnicze zmiany w uzbrojeniu i sposobach walki mieszkańców Barbaricum, chociaż wpływ
rzymski w tym zakresie jest czytelny. Wymienić można m.in. znaczny udział mieczy rzymskich w
uzbrojeniu ówczesnych wojowników oraz taki sam, jak w Cesarstwie, rytm zmian form tego
rodzaju uzbrojenia, przejęcie przez mieszkańców Barbaricum na początku młodszego okresu
rzymskiego pewnych typów umb lub też zmianę form grotów broni drzewcowej w okresie
późnorzymskim, wskazującą na przystosowanie jej do walki z ciężkozbrojnym, zaopatrzonym w
pancerz przeciwnikiem. Używanie na wzór rzymski pancerzy i hełmów nie zostało jednak
zaadaptowane przez plemiona zamieszkujące Barbaricum.
Ryć. 180. "Kamyki" i kości do gry pochodzące z cmentarzysk kultury przeworskiej (Opatów,
Mokra).
Wpływy rzymskie zaznaczyły się także w rozwoju produkcji rzemieślniczej. Wspomnieć tu należy
o upowszechnieniu się w pierwszej połowie III w. produkcji naczyń wykonanych przy użyciu koła
garncarskiego. Rozwój tej wytwórczości wiąże się także
z kontaktami z dackim kręgiem kulturowym. Ceramika toczona, jak mówiliśmy wyżej, wytwarzana
była jedynie w południowej strefie Barbaricum.
Trudno jest ocenić, jaką rolę w organizacji i wdrażaniu nowych procesów technologicznych
odegrali rzymscy specjaliści działający na terenie Barbaricum. Ich obecność poświadczona jest
przez ośrodek produkcji ceramiki w Haarhausen, wytwarzający naczynia według rzymskich
wzorców i technologii. Być może należy liczyć się z podobną sytuacją w przypadku ośrodka
produkującego szkło w Komarowie nad Dniestrem. Do grona rzymskich specjalistów mogli należeć
dobrowolnie przybywający poza limes mieszkańcy prowincji, zachęcani

323

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
możliwościami, jakie stwarzało im w Barbaricum istnienie centrów władzy gwarantujących
stabilność sytuacji politycznej i ekonomicznej oraz zapewniających zbyt ich produktów. Uwaga ta
może odnosić się do wspomnianego ośrodka w Haarhausen, funkcjonującego w czasach
sprawowania na tych ziemiach władzy przez "książąt", których pochówki odkryto w
środkowoniemieckich grobach typu Leuna-Hassleben. Specjalistami mogli być także jeńcy
zagarniani przez mieszkańców Barbaricum, np. w czasie wojen markomańskich lub najazdów na
tereny prowincji rzymskich w następnych stuleciach.
324

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich...
Okres wędrówek ludów
na ziemiach polskich - początek
wczesnośredniowiecznego

osadnictwa słowiańskiego
(Jkres wędrówek ludów obejmuje w przybliżeniu lata 375-568. Jego początek synchronizujemy z
ekspansjąhuńskąna tereny stepów nadczarnomorskich, koniec natomiast - z pojawieniem się
Awarów w Kotlinie Karpackiej. Zmiany kulturowe w środkowej Europie nastąpiły jednak dopiero
w ciągu V w., wraz z zanikiem kultur o tradycjach okresu rzymskiego, co na niektórych obszarach
miało miejsce w ciągu pierwszej połowy lub około połowy tego stulecia. Dlatego też w systemie
periodyzacji, odnoszącym się do naszych ziem, początek stadium nazywanego późną fazą okresu
wędrówek ludów datuje się w przybliżeniu od 450 r. W tym czasie na terenach zajmowanych
poprzednio przez państwo rzymskie zaznaczył się wyraźny regres gospodarczy: upadło rzemiosło,
handel, ośrodki miejskie -następował proces określany jako ogólna barbaryzacja kultury. Na
dawnych ziemiach Cesarstwa powstały prężne państwa germańskie. W Italii od schyłku V w.
istniało królestwo ostrogockie; szczyt jego potęgi przypadł na czasy panowania Teodoryka, koniec
zaś nastąpił w 552 r. - około ćwierć wieku po śmierci tego władcy. Nad środkowym Dunajem po
upadku potęgi huńskiej czołową rolę odgrywały przez pewien czas plemiona Rugiów, Herulów, a
później Longo-bardów, którzy w 568 r. wywędrowali do Italii. Wschodnią część Kotliny Karpackiej
zajmowali Gepidowie, aż do zasiedlenia tych terenów przez Awarów w 565-567 r. Od początku VI
w. nad dolnym Dunajem pojawiły się nowe ludy -Słowianie. Zachodnią Europę zdominowali
Frankowie, którzy w latach trzydziestych VI w. podporządkowali sobie Turyngów, Alamanów i
Burgundów.
Dla tych bardzo rozległych obszarów zajętych przez różne plemiona, czy też państwa germańskie,
charakterystyczna była kultura określana jako "merowińska", wywodząca się niewątpliwie w
jakimś stopniu z kultury późnego antyku. Jest ona uchwytna przede wszystkim w inwentarzach
pochówków szkieletowych,
325

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 181. Europa we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów.
tworzących niekiedy wielkie nekropole, nazywane cmentarzyskami rzędowymi, które są
charakterystyczne dla wielu ludów germańskich - Franków, Alamanów, Burgundów, Longobardów,
Turyngów, Bajuwarów i Gepidów. Ta rozległa prowincja kulturowa obejmowała obszary zachodniej
i środkowej Europy: Kotlinę Karpacką, Morawy, Czechy, Brandenburgię, Saksonię. Tylko część
ludów germańskich - m.in. Sasi, Fryzowie oraz plemiona z terenów północnej części kręgu
nadłabskiego - stosowała zwyczaj palenia zmarłych. Groby na cmentarzyskach rzędowych,
usytuowane w kierunku wschód-zachód, oprócz szczątków zmarłych, umieszczanych zawsze w taki
sposób, by głowa skierowana była ku zachodowi, zawierały bogaty inwentarz składający się z
części stroju, ozdób, niektórych przedmiotów codziennego użytku, a w przypadku grobów męskich
z broni. Do przewodnich zabytków tego okresu należą zapinki określane jako palczaste, wykonane
techniką odlewania, zazwyczaj o dużych rozmiarach, bogato zdobione, z półkolistą lub prostokątną
tarczką zaopatrzoną w liczne palczaste wyrostki. Zdobiono je rozpowszechnionym na tych
rozległych obszarach typem ornamentyki określanym jako styl zwierzęcy, który swoim zasięgiem
objął także tereny położone poza strefą kultury merowińskiej. Rozwinął się on zwłaszcza w
Skandynawii, skąd pochodzą liczne znaleziska reprezentujące najpóźniejsze, silnie stylizowane
formy tego typu ornamentyki. Jednocześnie stosowano, pod wpływem oddziaływań wschodnich,
technikę zdobienia cloisonne, polegającą na umieszczaniu półszlachetnych kamieni albo szkiełek w
komórkach wykonanych z drutu lub metalowych pasków. Mimo znacznych podobieństw, możemy
wyróżnić grupy
326

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich...
zabytków charakterystycznych dla poszczególnych ludów, np. bogato zdobione sprzączki z
prostokątną płytką, zakończone charakterystycznym dla Gepidów wyobrażeniem stylizowanej
głowy orła.

Znaleziska grobowe z merowińskiej strefy kulturowej pozwoliły na opracowanie dokładnej ich
chronologii. Datowanie wyróżnionych faz w obrębie kultury merowińskiej umożliwiły w znacznym
stopniu odkrycia grobów osób znanych ze źródeł historycznych. Takim odkryciem było natrafienie
w Tournai (zachodnia Belgia) na bardzo bogato wyposażony grób zmarłego w 481 lub 482 r.
frankońskiego króla Childeryka I. O tym, że był to z pewnością pochówek owego władcy, świadczy
m.in. pierścień z napisem CHILDERICIREGIS. Wyposażenie o bardzo podobnym charakterze
zawierał odkryty w Siedmiogrodzie, koło Cluj, grób władcy gepidzkiego o imieniu Omharus, nie
wymienionego jednak w przekazach pisanych. Znamy także dokładnie datowane groby z VI w.
Należy do nich pochówek Arnegundy, jednej z żon króla Franków Chlotara I, panującego w latach
558--561, odkryty w bazylice Saint-Denis na przedmieściach Paryża. Z katedry w Kolonii pochodzą
natomiast dwa pochówki datowane w oparciu o metodę dendrochronologiczną z ok. połowy VI w.
Znaleziska te, a także niektóre inne zespoły grobowe zawierające monety, pochodzące m.in. z
cmentarzysk rzędowych, są podstawą dokładnego datowania stadiów chronologicznych kultury
merowińskiej.
Zupełnie odmienny charakter mają znaleziska archeologiczne z tego okresu pochodzące z ziem
polskich. Na obszarach zajętych poprzednio przez osadnictwo kultury przeworskiej obserwujemy
daleko idące zmiany. W dorzeczu górnej Wisły,
Ryć. 182. Europa w pierwszej połowie VI w.
327

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 183. Zabytki pochodzące z grobu Childeryka l.
gdzie w ciągu pierwszej połowy V w. istniało stosunkowo gęste osadnictwo, brak jest jakichkolwiek
śladów zasiedlenia z drugiej połowy tego stulecia. Do najpóź-niejszych znalezisk należy skarb
złotych i srebrnych przedmiotów odkryty
328

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

ku terenom środkowych Niemiec, zajmowanym przez plemię Warnów, Herulowie mieli przejść
przez rozległe, nie zasiedlone obszary. Przypuszcza się, że owe pozbawione osadnictwa tereny
mogły znajdować się na Śląsku i Łużycach. Podobnie na Mazowszu i Podlasiu brak jest śladów
przemawiających za istnieniem na tych obszarach osadnictwa z V w., poza nieliczną grupą
zespołów pochodzących być może z początku tego stulecia.
Ryć. 185. Część skarbu z pierwszej potowy V w. (Mło-teczno). Złoty medalion Konstancjusza II z
lat 335-337, zapinka, łańcuch i wisiorki koszyczkowate.
Inaczej natomiast kształtowały się stosunki osadnicze na terenie środkowej Polski, w dorzeczach
Warty, w środkowym biegu Prosny oraz Bzury. Stwierdzono tam rozproszone i nieliczne zabytki
różnego typu, świadczące o istnieniu w drugiej połowie V w., a częściowo także na początku
następnego stulecia, osadnictwa związanego z tradycjami kultur okresu rzymskiego. Zabytki takie
pochodzą m.in. z niewielkiego cmentarzyska w Oszczywilku, na którym znajdowały się trzy
pochówki szkieletowe z drugiej połowy V w. lub z przełomu V i VI stulecia. Nieco młodszy jest
domniemany szkieletowy pochówek z miejscowości Mniszki (ok. połowa VI w.). Poza tym z
omawianego okresu pochodzą dwa znaleziska osadowe. W Piwonicach odkryty został szklany
puchar (z drugiej połowy V w.), z osady w Przywozie natomiast pochodzi bogato zdobiony kolec
sprzączki (ze schyłku V lub początku VI w.). Wymienić należy także skarb odkryty w Konarzewie,
zawierający m.in. monetę wschodniorzymskiego cesarza Zenona (474-491 r.), wybitą przez
Odoakra. Pojedyncze zabytki z V w. pochodzą z Wielkopolski. Należy do nich znaleziona w
nieznanej miejscowości zapinka palczasta oraz solid Leona I (457-474 r.) z Jarosławca. W
Radziejowie (Kujawy) natrafiono na brązową zapinkę palczasta z przełomu V i VI w. Ponadto
odnotować należy znany skarb brakteatów skandynawskich z Wapna, z drugiej połowy V lub
ewentualnie z początku VI w. Znaleziska te, stosunkowo nieliczne, są dowodem istnienia

dalekosiężnych kontaktów z południową Europą, z obszarami osadnictwa germańskiego z dorzecza
Łaby oraz ze Skandynawią.
O powiązaniach z północną Europą wyraźnie świadczą materiały archeologiczne z obszaru
Pomorza, gdzie sytuacja osadnicza na początku późnej fazy okresu wędrówek ludów kształtowała
się odmiennie niż na omówionych poprzednio terenach, czego dowodzą stosunkowo liczne
znaleziska pochodzące z drugiej połowy V w. i pierwszej ćwierci VI stulecia. Poza nielicznymi
materiałami osadowymi i znaleziskami grobowymi, w tym pochówkami z bronią, z Pomorza
pochodzą

330

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich...

Ryć. 186. Srebrna moneta Zenona, wybita przez Odoakra (Konarzewo).
przede wszystkim monety - późnorzymskie i wczesnobizan-tyjskie złote solidy oraz ozdoby.
Przypuszcza się, że w większości stanowiły one depozyty o charakterze kultowym. Pomorze
należało do szerszej strefy, charakteryzującej się licznymi znaleziskami solidów; strefa ta
obejmowała połud-niowo-zachodnie wybrzeża Bałtyku oraz Gotlandię, Olan-dię, Bornholm, a
częściowo także południową część Półwyspu Skandynawskiego. Napływ solidów na Pomorze ustał
na początku VI w., kończąc się na emisjach Anastazjusza(491-518 r.). Podobna sytuacja miała
miejsce na Olandii i na Bornholmie, dłużej natomiast trwał napływ solidów do innych części tej
strefy, zwłaszcza na Gotlandię, skąd pochodzą stosunkowo liczne egzemplarze wybite w czasach
Justyna (518-527 r.) i Justyniana I (527-565 r.). Przyjmuje się, że napływ tych monet do strefy
bałtyckiej, a także na obszary północnego dorzecza Łaby i graniczące z nimi tereny położone na
zachód od Odry następował poprzez Kotlinę Karpacką. Występowanie solidów na wymienionych
terenach ma związek z kontaktami, jakie utrzymywały plemiona germańskie, zajmujące wówczas
ziemie nad środkowym Dunajem, ze swymi pobratymcami zamieszkującymi obszary nad
Bałtykiem. Były to zarówno powiązania handlowe (m.in. eksport futer z północy Europy), jak i
migracje pewnych grup ludności. Podkreślić należy, że całkowite zahamowanie napływu rzymskich
solidów nastąpiło w połowie VI w., tj. w okresie, gdy na terenach położonych nad środkowym
Dunajem doszło do zachwiania istniejącej sytuacji - zniszczenia państwa Gepidów, odejścia
Longobardów do Italii i opanowania Kotliny Karpackiej przez Awarów.
Odmiennie natomiast kształtowały się stosunki osadnicze w rozwiniętej fazie okresu wędrówek
ludów na obszarach zajętych przez krąg kultur zachodniobałtyj-skich. Mimo krótkotrwałego
osłabienia dynamiki procesów osadniczych, stwierdzamy na tych terenach ciągłość rozwoju
kulturowego w okresie wędrówek ludów. W omawianym czasie kultura zachodniobałtyjska
rozszerzała swój zasięg w kierunku zachodnim, przekroczyła linię Pasłęki i zajęła tereny położone
na prawym brzegu dolnej Wisły. Ekspansja na te obszary przebiegała dwufazowo.
Nekropole założone w drugiej połowie V w. były użytkowane krótko, do początku VI w. Następną
falę osadnictwa, która nasunęła się ze wschodu na tereny położone między Pasłęka a dolną Wisłą,
poświadczają założone w drugiej połowie VI i w VII w. nowe cmentarzyska.
Do najciekawszych zjawisk kulturowych okresu wędrówek ludów związanych z kręgiem
zachodnio-bałtyjskim należy grupa olsztyńska. Jej początek przypada na drugą połowę V w., rozwój
natomiast na VI i VII stulecie. Zajęła ona teren Pojezierza Mazurskiego, gdzie wcześniej (w okresie
rzymskim) istniała kultura bogaczewska, a także pewną część ziem znajdujących się poprzednio
poza zasięgiem Ryć. 187. Zapinki grupy olsztyńskiej (Tumiany).

331

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

kręgu zachodniobałtyjskiego, tj. tereny należące do kultury wielbarskiej. Grupa olsztyńska znana
jest przede wszystkim ze stanowisk sepulkralnych, które tworzą płaskie cmentarzyska ciałopalne z
grobami popielnicowymi i jamowymi. Spotykamy na nich także pochówki koni umieszczane pod
grobami męskimi. Tego typu obiekty grobowe tworzą na niektórych cmentarzyskach oddzielne
strefy. Do najbardziej znanych i najbogatszych cmentarzysk grupy olsztyńskiej należą nekropole
odkryte w Tumianach i w Kielarach. W inwentarzach grobów grupy olsztyńskiej występują zabytki
o formach interregionalnych, świadczące o dalekosiężnych powiązaniach tej grupy ludności,
reprezentowane przede wszystkim przez bogato zdobione zapinki płytowe, często srebrne, niekiedy
pozłacane, oraz różne typy sprzączek wykonanych z brązu i pozłacanego srebra. Najbardziej
efektownym tego typu zabytkiem jest sprzączka znaleziona na cmentarzysku w Kosewie koło
Mrągowa, zdobiona stylizowanymi wyobrażeniami głów orłów lub gryfów i wysadzana granatami.
Bardzo charakterystyczną dla grupy olsztyńskiej kategorią zabytków są tzw. urny okienkowe -
naczynia używane w charakterze popielnic, z prostokątnymi lub okrągłymi otworami imitującymi
okna, interpretowane jako dowód powiązań z obszarami zajętymi przez Sasów, tzn. z terenami nad
dolną Łabą, obszarami Półwyspu Jutlandzkiego oraz z częścią Anglii zasiedloną przez plemiona
saskie, gdzie popielnice okienkowe używane były w V-VI w.
Dalekosiężne kontakty grupy olsztyńskiej poświadczają także zabytki metalowe, ozdoby i części
stroju należące do horyzontu interregionalnej kultury germańskiej z końca V oraz z VI i VII w.
Świadczą one o ożywionych kontaktach ludności grupy olsztyńskiej z terenami zachodniej Europy i
Skandynawii oraz z południową i południowo-wschodnią Europą- obszarami naddunajskimi i
nadczarnomorskimi. Te właśnie powiązania posłużyły jako argument świadczący o tym, że
twórcami grupy olsztyńskiej była jakaś grupa Germanów, Gotów lub Herulow, która wracając na
północ, osiedliła się na Pojezierzu Mazurskim. Obecnie jednak uznaje się związek tej grupy z
bałtyjskim plemieniem Galindów, mając na uwadze jej genezę wywodzoną ze starszego, lokalnego
podłoża kulturowego oraz silne związki z obszarem wschodnich wybrzeży Bałtyku. Interre-
gionalne kontakty uznawane są za wyraz powiązań handlowych oraz świadectwo reemigracji
pewnego odłamu Galindów, którzy po pobycie w południowej Europie powrócili do swych
pierwotnych siedzib.
Ryć. 188. Zapinka grupy olsztyńskiej (Nowinka).
Ryć. 189. Brązowa sprzączka do pasa i popielnica pochodzące z cmentarzysk grupy olsztyńskiej
(Kosewo, Tumiany).

332

•qoAMCunjjmi >[3jsoup9fB}[ip[ 3is BiuzpjAAY qoBJBZsqo qoAj EJ^ '^łs!AV PP9-1? °P ZB
AjB§3is JSBIUIOJBU unupoqoBz-ouooiifod n>pjru3i}[ M 'Mojuy umuojAaaj z 5is AjB>[Ajs
9izpoi[osA\ EU Aqizp3is qo/aoj5[ 'MOUS/WEI^S ZBJO 'njdsiuQ i njjs9iuQ o§9MO>[pojs
3zo9zjXzp5iiu 9Mod3js-ous3{ ąoAo^fnuifBz 'Mpiuy -
AllJEJpO SZOIUpESBZ BA\p BU 5jS H'!9?2? 9}UBIMO|S (611 '17L P31J3{) SSUBpJOf ) "M
[y^ Z
-SjsAM uAzoBU AdaiS fouzoi[ 'fouBMo^yiunz op auoteaiBN; -3iuzo5j o^jAj qoAuoid9| 'M9>|
uaBg qoAuBiqBpzo 9iu Auuoj a^sojd 'SUBMOOTUZOJZ OJBUJ zazad BUB/wojuazaadsj
'B>(iaiBJ9o SIUZO^AM siMBjd oj AAvo>[}AqBz ^BUSJBIU qora z Ao:fezpoqooj 'qoAA\
-oqoj§ >[STZ3|Buz qoAzouApgfod sz>|B} B 'PBSO iui>[isAzsA\ apgzad '^SIMOUBJS 5qzofi
fe>[I3IA\3IU OMO>[UnSOJS Z3Zjd OfBJSOZ SUOZOpBIMSOd 0} OMJDIUpBSO 'AV JA P°
H0^11
-ZDI§0|03qOJB ppOJZ 9IA\BJSpod BU JS3J" AuBMOJBp 'q3I>[S[Od q3BIUJ3IZ BU
UEIAYOJS fejnj[n>| feUZ03IMOIUp3JSOUS3Z3M Z pBZ^IM BUZOUJ 3JO1>[ 'BM}3IUpBSO
^SJ^ZSOJ

•(•M HA 'tod op i A po) ip!>jS|od LioBjaieE eu o6ai>|suBiMO(S BMpjupeso eze^ ezsjBjsfBN '061.
'3^y

»i

11

•L)OI>|S|Od qOB!LU9!Z BU MOpn| >)9MOJp5/V\ S9J>JO

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

W części zachodniej, na terenach obejmujących prawobrzeżne dorzecze Dniepru i prawobrzeżne
dorzecze Pry-peci, sięgających w kierunku południowym po górny Boh i Dniestr, na zachodzie zaś
po południowo-wschod-nią Polskę, wyróżniono kulturę praską.
Ryć. 191. Wczesnosłowiańska ceramika typu praskiego.
Wschodnia jej część określana jest w literaturze jako typ (lub kultura) Korczak. Następna kultura -
Pień-kowka, zajmująca rozległe obszary między Dońcem na wschodzie, dolnym Dunajem na
zachodzie oraz środkowym biegiem Suły i górnym biegiem Rosi na północy, łączona jest
najczęściej ze słowiańskimi Antami.
Na północ od niej, w dorzeczu górnego Dniepru i Desny, lokalizowana jest kultura Kołoczin,
również wiązana z najwcześniejszym stadium rozwoju kultury słowiańskiej. Na owych terenach
istniały uprzednio, od III do początku V w., wspomniane grupy kultury kijowskiej:
środkowodnieprzańska, naddesneńska, górnodnieprzańska i dnieprzańsko-dońska, związane
genetycznie z tzw. horyzontem postzarubinieckim. Porównanie ogólnego modelu tych kultur
-kijowskiej i wczesnosłowiańskiej pozwala sądzić, że genezy kultury słowiańskiej należy
dopatrywać się w miejscowym, starszym podłożu kulturowym. Formowanie się kultur
wczesnośredniowiecznych Słowian następowało zapewne na szerszym terytorium, rozciągającym
się od podnóża Karpat Wschodnich aż po Prypeć i lewobrzeże środkowego Dniepru. Proces ten
przebiegał w końcu IV w. i w V stuleciu, przypuszczalnie z niewielkim udziałem elementów
wywodzących się z innego, starszego podłoża kulturowego - kultury czerniachowskiej i kultury
kurhanów karpackich.
Na północ od omawianej strefy, równolegle z kulturami wczesnosłowiańskimi, rozwijała się kultura
Bancerowszczina-Tuszemla, zajmująca obszary nad górnym Dnieprem, górną Dźwiną i górnym
Niemnem, uznawana dawniej przez niektórych badaczy również za wczesnosłowiańską. Obecnie
przeważa pogląd o jej związkach z plemionami bałtyjskimi. Kontrowersje te wynikają w znacznej
mierze z krańcowo różnego określenia przez językoznawców okresu wyodrębnienia się języka
słowiańskiego ze wspólnoty bałto-słowiańskiej. Część lingwistów reprezentuje pogląd, że
wyodrębnienie to nastąpiło dopiero w pierwszej połowie I tysiąclecia p.C. Niektórzy uznają nawet,
że miało to miejsce w połowie tego tysiąclecia.
Kultury praską, Pieńkowka oraz Kołoczin różnicuje przede wszystkim udział w ich inwentarzach
zabytków nieco odmiennych form przewodnich - lepionych ręcznie garnkowatych naczyń. W
kulturze Pieńkowka i częściowo w typie Korczak zaznacza się obecność elementów stepowych,
reprezentowanych głównie przez niezbyt liczne ozdoby. Jedną ze wspólnych cech wszystkich kultur

334

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich...

Ryć. 192. Ceramika z wczesnosłowiańskiego skarbu (Kraków--Mogiła).
wczesnosłowiańskich jest słabo rozwinięta produkcja rękodzielnicza. Inwentarze ceramiczne
zawierają jedynie naczynia wykonane bez użycia koła garncarskiego. Nieliczne okazy naczyń
toczonych, odkrywane w niektórych obiektach wczesnosłowiańskich, uważa się najczęściej za
pochodzące z importu. Na terenach zajętych przez omawiane kultury nie stwierdzono większych
centrów produkcji żelaza. Niewielka jest także liczba i zestaw form przedmiotów metalowych,
reprezentowanych przez żelazne noże, pojedyncze haki, haczyki do wędek, jak i niezbyt liczne
brązowe ozdoby, między innymi zapinki palczaste i niewielkie zawieszki trapezowate. W skład tych
inwentarzy wchodzą także gliniane przęśliki, ciężarki tkackie, kamienne osełki i rogowe grzebienie.
Na wspomnianych terenach występują niezbyt duże, otwarte osady i tylko w przypadku
pojedynczych stanowisk wysuwane są przypuszczenia, że istniejące tam fortyfikacje wiązać należy
z wczesnośredniowiecznymi grodziskami z końca VI lub z VII w.
Ryć. 193. Wczesnosłowiańskie naczynie typu Korczak (Kraków-Wyciąże).
W omawianym okresie na całym prawie terytorium zajętym przez Słowian dominowała tendencja
do umieszczania osad w pobliżu cieków wodnych, jednak już poza zasięgiem dolin zalewowych,
gdzie nie groziło im zniszczenie przez wodę. Na ślady osad natrafia się najczęściej na terasach
nadzalewowych rzek lub niewielkich wzniesieniach nad zabagnionymi terenami, z reguły z
południową wystawą (tzn. skierowanych ku południowi). Na terenie Polski widoczny jest wyraźny
związek pomiędzy rozlokowaniem osad wczesnosłowiańskich a urodzajnością gleb. Ówcześni
osadnicy starali się w miarę możności lokować swe siedziby w pobliżu regionów o zróżnicowanych
zbiorowiskach zwierzęcych i roślinnych, zapewniających optymalne warunki pozyskiwania
niezbędnych surowców i żywności. Zdecydowana większość przebadanych dotychczas osad
wczesnosłowiańskich z ziem polskich, w przeciwieństwie do obszarów dzisiejszej Ukrainy, to
osiedla niewielkie, liczące po kilka obiektów mieszkalnych i gospodarczych. Jedynie w odniesieniu
do kilku stanowisk z Krakowa-Nowej Huty można wysuwać przypuszczenie, że były to osady
większe. Zabudowa przeważającej części osiedli nie miała regularnego charakteru, tylko w
przypadku kilku stanowisk dostrzegalne są pozostałości zabudowy gniazdowej, a jedno z nich (w
Żukowicach) pozwala

335

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 194. Rekonstrukcja wczesnosłowiańskiej ziemianki (Kraków-Wyciąże).
zakładać istnienie pustego wewnętrznego placu. Największym odkrytym dotychczas skupieniem
osadniczym jest zespół jedenastu wczesnosłowiańskich
osad, odkryty na lewym brzegu Wisły, pomiędzy Krakowem-Nową Hutą a Igołomią.
W osadach wczesnosłowiańskich najczęściej odkrywanym typem budynku mieszkalnego jest
czworokątna półziemianka lub ziemianka o powierzchni od l O do ponad 15 m2, z paleniskiem lub
tzw. piecem kamiennym, umieszczonym w jednym z narożników. Niekiedy natrafia się w trakcie
wykopalisk na pozostałości konstrukcji drewnianych, szalujących wgłębione w ziemię ściany chat.
Były to ścianki zrębowe, rzadziej plecionkowe lub sumikowo-łątkowe. Dachy tych domostw
wsparte były albo na pionowych słupach wkopanych w narożnikach chat, albo budowano je na tzw.
sochę i siemię. Brak jest przesłanek pozwalających na rekonstrukcję wyposażenia opisanych
domostw. Należy zaznaczyć, iż w obiektach wczesnosłowiańskich z terenu Polski nie zachowały się
przedmioty wykonane z materiałów organicznych (drewna, wikliny, kory, skóry, futer, tkanin), co
zuboża obraz kultury materialnej ówczesnych Słowian. Obecność zabytków wykonanych z tych
surowców w warstwach wielu grodów polskich z X-XII1 w. pozwala sądzić, że również w
przedstawianym tutaj okresie Słowianie wytwarzali z nich liczne przedmioty. Poza ziemiankami lub

półziemiankami, w osadach wczesnosłowiańskich wznoszono najprawdopodobniej budynki nie
zagłębione w ziemię - prostokątne chaty o konstrukcji zrębowej oraz owalne lub czworokątne chaty
plecionkowe. Jako pozostałości tych budowli interpretuje się ślady licznych, owalnych jam,
odkrywane w obrębie osad. Obiektom mieszkalnym towarzyszyły różnego rodzaju jamy zasobowe.
Niektóre obiekty są pozostałościami pomieszczeń
336

------------------------- Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich.
gospodarczych, w których mogły chronić się zwierzęta hodowlane. W kilku przypadkach natrafiono
na pozostałości wolno stojących, glinianych pieców kopułowych, służących zapewne do wypieku
chleba.
Ludność słowiańska stosowała ciałopalny obrządek pogrzebowy. Pochówki były najczęściej
pojedyncze, zgrupowane na niewielkich cmentarzyskach. Szczątki zmarłych chowano na ogół w
popielnicach, rzadziej spotykamy groby jamowe. Miejsca pochówków z reguły nie były oznaczane
na powierzchni gruntu, a odkrywany inwentarz grobowy jest ubogi. Uderza dysproporcja pomiędzy
stosunkowo dużą liczbą osad odkrytych na terenach zajętych przez wymienione kultury słowiańskie
a niewielką liczbą znanych stanowisk sepulkralnych. Gospodarka Słowian opierała się na
rolnictwie, z dużym udziałem hodowli. Uprawiano przede wszystkim proso i pszenicę - dotychczas
nie została definitywnie rozstrzygnięta kwestia, czy uprawy miały głównie charakter
wypaleniskowy, czy też stały. Jeśli chodzi o hodowlę, to dominującą rolę należy przypisać bydłu,
znacznie mniejszą natomiast świniom, owcom i kozom. Analiza źródeł pisanych i archeologicznych
pozwala wnosić, że stosunkowo duże znaczenie odgrywało łowiectwo, rybołówstwo i zapewne
zbieractwo.
Ten sam model kultury wczesnosłowiańskiej obejmował ziemie polskie. Najwcześniej osadnictwo
słowiańskie dotarło na tereny południowo-wschodniej Polski, w dorzecze Sanu, nad górną Wisłę w
rejon Krakowa, do Kotliny Sądeckiej, a pojedyncze stanowiska znamy także z okolic Sandomierza,
Lublina, z Mazowsza i z Górnego Śląska. Nieco młodsze skupienia osadnicze odkryto na terenie
Dolnego Śląska, m.in. w rejonie Żukowic. Wspomniane obszary zostały zasiedlone przez Słowian
w ciągu drugiej połowy V i w VI w. U schyłku VI w., a może na początku VII stulecia, osadnictwo
słowiańskie pojawiło się na terenie Pomorza Zachodniego. W tym okresie jego obszary, a zapewne
także część Wielkopolski i Dolnego Śląska wchodziły w obręb tzw. grupy Sukow-Dziedzice.
Materiały tej grupy występują również na zachód od środkowej i dolnej Odry. Wywodzi się ona
częściowo z kultury praskiej, jednak jej geneza nie została dotychczas ostatecznie wyjaśniona.
Wymienione obszary charakteryzuje całkowity brak znalezisk grobowych. Oznacza to, że Słowianie
stosowali wówczas formy pochówków, których nie sposób określić za pomocą metod
archeologicznych. Z V-VII w. brak jest także charakterystycznych dla pozostałej części
Słowiańszczyzny czworokątnych półziemianek lub ziemianek. Zapewne domostwa na tych terenach
wznoszono głównie na powierzchni gruntu, techniką zrębową lub plecionkową.
Początek wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego na terenie Polski należy
synchronizować z okresem wielkiej wędrówki Słowian, która objęła znaczne obszary środkowej i
południowej Europy. Pierwsza fala migrujących plemion słowiańskich dotarła już w latach
trzydziestych VI w. nad dolny Dunaj, skąd następnie wdzierały się one coraz szerszą falą na
południe - na Bałkany po Peloponez, a nawet na wyspy wschodniej części Morza Śródziemnego. W
tym samym czasie Słowianie osiedlili się także na terenie wschodniej Słowacji. Na Morawy i do
Czech dotarli w drugiej połowie VI stulecia, co wynikało pośred-
337

Najdawniejsze dzieje ziem polskich --
Ryć. 195. Europa w drugiej połowie VI w.
nio z przybycia na teren Kotliny Karpackiej Awarów i z wywędrowania Longobardów do Italii. W
międzyrzeczu Odry i Łaby Słowianie osiedlili się najwcześniej około połowy VI w., w
Meklemburgii zaś - na początku VII stulecia.

Należy podkreślić, że dla dużej grupy plemion słowiańskich osiedlonych w środkowej (początkowo
także i wschodniej) Europie ogromne znaczenie miało przybycie Awarów na teren dzisiejszych
Węgier. Awarowie dotarli na przedpole wschodniej Europy ok. 558 r., a już w 567-568 r.,
wykorzystując konflikt między Longobardami i Gepidami, osiedlili się nad środkowym Dunajem i
Cisą. Koczownicy awarscy, przypominający - pod względem zwyczajów i trybu życia
-późniejszych Tatarów, stanowili aż do schyłku VIII w. jeden z najbardziej wpływowych czynników
życia politycznego tej części Europy. Źródła pisane wskazują wyraźnie na ich dominację nad
licznymi plemionami słowiańskimi. Krótki, kilkudziesięcioletni okres załamania tzw. pierwszego
kaganatu awarskiego (po nieudanym oblężeniu Konstantynopola w 626 r.) zapisał się w dziejach
Słowian pierwszą próbą utworzenia ponadplemiennej organizacji politycznej - powstaniem
tzw. państwa Samona, najprawdopodobniej z centrum na terenie Moraw. Jeszcze przed osiedleniem
się na terenie dzisiejszych Węgier Awarowie dwukrotnie podejmowali wyprawy przeciwko
Frankom (w latach 562 i 566-567), które zakoń-
Ryc. 196. Brązowe okucie awarskie pochodzące z Kopca czyły się nad Łabą bez większych
korzyści
Krakusa w Krakowie. dla obu stron konfliktu. Istotne jest nato-
338

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich.

Ryć. 197. Grodzisko w Naszocowicach (pot. VIII - pół. IX w.).
miast, iż trasa tych zbrojnych wypraw musiała prowadzić przez ziemie południowej Polski,
zamieszkane już wówczas przez Słowian. Kontakty z kaganatem awarskim w pierwszej połowie
VII w. znajdują potwierdzenie w materiałach archeologicznych. Na terenie dwóch osad w
Krakowie-Nowej Hucie odkryto niewielki skarb przedmiotów brązowych i tzw. rozsupływacz
węzłów wykonany z rogu. W jaki sposób przedmioty te dostały się na teren Małopolski, nie
wiadomo. Brak też przesłanek do rozstrzygnięcia kwestii ewentualnej zależności ówczesnych
plemion słowiańskich z terenu Polski od kaganatu awarskiego. Warto jednak zauważyć, iż także w
VIII w. utrzymywały się kontakty mieszkańców Polski z kaganatem, czego dowodem jest odkrycie
kilku zabytków awarskich z tego okresu.
W ciągu VII w. w kulturze plemion słowiańskich zamieszkujących ziemie polskie nastąpiły pewne
zmiany, które znalazły wyraz m.in. we wzroście gęstości zaludnienia. Około połowy tego stulecia
rozpoczęto wyrabianie naczyń za pomocą wolnoobrotowego koła garncarskiego, a nieco wcześniej
zaczęto umieszczać na ceramice proste wątki ornamentacyjne. W tym samym czasie nastąpiły
pewne zmiany w obrządku pogrzebowym. Zostały założone pierwsze cmentarzyska kurhanowe, z
pochówkami umieszczanymi na wierzchołkach nasypów. Zapewne także w pierwszej połowie VII
w. powstały pierwsze osady obronne -grodziska z fortyfikacjami drewniano-ziemnymi (Szeligi pod
Płockiem i Haćki na Podlasiu). Problem datowania początków wymienionych stanowisk, jak też i
ich funkcja, są nadal dyskutowane. W VII stuleciu nie nastąpiły jakieś istotne, gwałtowne zmiany w
stosunkach gospodarczych i społecznych. Wymieniane przemiany miały charakter ewolucyjny
także w okresach następujących po fazie wczesnosłowiańskiej.
W VII-X w. miało miejsce stopniowe zagęszczanie sieci osadniczej, rozpowszechnił się zwyczaj
umieszczania spalonych szczątków zmarłych na nasypach kurhanów i produkcja naczyń przy
użyciu koła garncarskiego. Najbardziej widocznym przejawem zachodzących przemian było jednak
wznoszenie grodów. Rozwój osadnictwa grodowego datowano poprzednio od VII w., ale obecnie,
po weryfikacji tych ustaleń metodą dendrochronologiczną, możemy przypuszczać, że budowę
grodów na większą skalę rozpoczęto dopiero w VIII w. Zjawiska owe są ułamkowym jedynie
odbiciem procesów, które w ciągu VIII i IX stulecia

339

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
doprowadziły do powstania u Słowian pierwszych organizmów państwowych. W przypadku ziem
polskich, pomijając epizod związany z tzw. państwem Wiślan z IX w., procesy owe wpłynęły na
powstanie w drugiej połowie X w. państwa Mieszka I.
340

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian
Zagadnienia etniczne -problem etnogenezy Słowian
-L/zieje ziem polskich w epoce żelaza odtwarzamy przede wszystkim na podstawie analizy źródeł
archeologicznych. Dane zawarte w dziełach historyków greckich i rzymskich uzupełniają je tylko w
niewielkim stopniu, ale właśnie źródła pisane stanowią podstawę podejmowanych prób
rekonstrukcji mapy etnicznej naszych ziem w końcu I tysiąclecia a.C. i w następnych pięciu
stuleciach. Bez informacji przekazanych przez pisarzy starożytnych możliwości poznania struktury
etnicznej ludów zamieszkujących tereny Polski przed okresem wczesnośredniowiecznym byłyby
bardzo ograniczone. Źródła archeologiczne pochodzące z epoki żelaza, podobnie
jak i z poprzednich okresów, są anonimowe i nie wskazująbezpośrednio, do jakiej grupy lub grup
językowych należeli twórcy kultur, które istniały na ziemiach polskich w ciągu ostatnich wieków
a.C. i w następnych stuleciach - w okresie wpływów rzymskich. Tylko w niektórych przypadkach
owe anonimowe materiały archeologiczne mogą w jakimś, ograniczonym niewątpliwie, stopniu
wskazywać na przynależność etniczną ich twórców. Może to mieć miejsce wówczas, gdy między
badanym przez nas odcinkiem dziejów a okresem, w którym przynależność etniczna żyjącej
wówczas ludności została w sposób jednoznaczny określona przez źródła pisane, istnieje
niezakłócona ciągłość osadnicza i kulturowa. W takim przypadku możemy przypuszczać, że
twórcami interesującej nas kultury byli przodkowie ludności dobrze znanej z przekazów
historycznych. Opieranie się na takim założeniu prowadzić może jednak do konstruowania hipotez,
które nie odzwierciedlaj ą rzeczywistego obrazu zmian etnicznych zachodzących na danych
obszarach, gdyż możliwości poznawcze procesów historycznych wyłącznie na podstawie źródeł
archeologicznych są w znacznym stopniu ograniczone. Musimy mieć na uwadze, że zmiany
etniczne, nawet o zasadniczym charakterze, nie muszą bynajmniej znajdować
341

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -
odbicia w źródłach archeologicznych. Może to mieć miejsce np. wówczas, gdy nowa, obca grupa
ludności zdobywa dominującąpozycję w stosunku do rdzennych mieszkańców danych terenów,
przejmując jednocześnie ich model kulturowy. Także różnice między poszczególnymi plemionami
mogły zaznaczać się w takiej sferze kultury, która znajduje się poza zasięgiem badań opartych na
pozostających do naszej dyspozycji materiałach archeologicznych. Należą do niej np. pewne cechy
stroju, zwyczaje, wierzenia czy stosunki społeczne, nie mówiąc już o różnicach językowych.
W jaki więc sposób i w jakim stopniu możemy próbować odpowiedzieć na pytania: kto zasiedlał
ziemie polskie przed okresem wczesnośredniowiecznym i jaki był stosunek tej ludności do Słowian
z początku średniowiecza? Czy można mieszkańców ziem polskich z okresu rzymskiego (i
wcześniejszych odcinków pradziejów) uznać za przodków owych wczesnośredniowiecznych
Słowian, czy też reprezentowali oni jakieś inne grupy etniczne, i czy jesteśmy w stanie określić
bliżej te grupy? Z tego ostatniego pytania wyłączyć możemy z pewnością nosicieli kultury
lateńskiej, tj. Celtów, którzy w okresie przedrzymskim utworzyli enklawy osadnicze w południowej
Polsce. Jak już wspomniano w rozdziale omawiającym zróżnicowanie kulturowe ziem polskich w
młodszym okresie przedrzymskim, współtwórcą specyficznej enklawy zajmującej część zachodniej
Małopolski, tj. grupy tynieckiej, była także inna ludność, związana z kulturą przeworską. Ta uwaga
o mieszanym charakterze struktury etnicznej odnosi się w pewnym, niewątpliwie mniejszym,
stopniu do osadnictwa celtyckiego także na Górnym Śląsku. Akceptując poglądy głoszące, że
twórcami kultury pu-chowskiej byli celtyccy Kotynowie lub że stanowili oni znaczącą jej część,
winniśmy przyjąć obecność Celtów także w tych rejonach zachodniej Małopolski, na których

rejestrujemy ślady osadnictwa puchowskiego. W okresie rzymskim możemy liczyć się z
penetracjąpołudniowo-wschodniej Polski przez niewielkie grupy ludności dackiej. Odnośnie
starszych okresów - źródła archeologiczne wskazująna pobyt na naszych ziemiach grup scytyjskich
najeźdźców we wczesnej epoce żelaza.
Z rozważań etnicznych wykluczamy ludność kręgu kultur zachodniobał-tyjskich. Ciągłość
kulturowa i osadnicza na obszarach zajmowanych przez tę jednostkę archeologiczną - trwająca od
młodszego okresu przedrzymskiego do okresu wczesnośredniowiecznego - oraz wspomniane
wcześniej dane przekazane przez Ptolemeusza, odnoszące się do plemion "Galindai" i "Soudinoi",
identyfikowanych ze średniowiecznymi plemionami Galindiae i Sudovitae (Galindowie i
Sudinowie), wskazują jednoznacznie, że chodzi tu o przodków plemion pruskich.
Określenie przynależności etnicznej ludności zajmującej pozostałe strefy kulturowe na ziemiach
polskich w okresie rzymskim i w poprzedzających go odcinkach pradziejów jest znacznie
trudniejsze. Problem ten pozostaje nadal przedmiotem badań i dyskusji, w których oprócz
archeologów biorą udział przedstawiciele innych dyscyplin, m.in. językoznawcy.
342

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian
Poza źródłami archeologicznymi i pisanymi, w badaniach dotyczących zagadnień etnicznych
uwzględniać należy wyniki studiów antropologów, paleodemografów, a zwłaszcza lingwistów;
wyniki ich prac powinny mieć w omawianych tu badaniach decydujące znaczenie. W przypadku
studiów dotyczących struktury etnicznej ziem polskich w okresach poprzedzających początek
wczesnego średniowiecza, a więc odnoszących się do zagadnień etnogenezy Słowian, hipotezy
lingwistów odgrywają jednak rolę drugorzędną, a w każdym razie znacznie mniejszą, niż ujmując
rzeczy teoretycznie, należałoby sądzić. Złożyły się na to przede wszystkim dwie przyczyny. Jako
pierwszą wymienić należy nieścisłości lub wręcz błędy w proponowanych przez lingwistów
ustaleniach chronologicznych. Same studia językoznawcze nie pozwalają bowiem na określenie, w
jakim czasie nastąpiły analizowane przez nich zmiany językowe, np. pojawienie się topo- i
hydronimów związanych z określoną grupąjęzykową. Językoznawcy opieraj ą więc datowanie na
różnych przesłankach zaczerpniętych z innych dyscyplin naukowych, w tym m.in. z archeologii, co
często prowadzi do wysnuwania przez nich wniosków o bardzo kontrowersyjnym charakterze.
Drugą ze wspomnianych przyczyn są daleko posunięte rozbieżności hipotez lingwistycznych,
często przeciwstawnych lub wręcz wykluczających się wzajemnie, co ujawnia się m.in. w studiach
dotyczących problemu określenia praojczyzny Słowian.
Informacje zawarte w źródłach pisanych, na podstawie których można byłoby wnioskować o
strukturze etnicznej ludności zamieszkującej ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i okresie
przedrzymskim, są nader skąpe. Pochodzące z nich przekazy w sposób mniej lub bardziej dokładny
informują o ludach zamieszkujących jakieś bliżej nieokreślone obszary w szeroko pojętych
granicach środkowej i wschodniej Europy. Dlatego też, gdy idzie o ludność zamieszkującą dorzecze
Odry i Wisły we wczesnej epoce żelaza i okresie przedrzymskim, nasze możliwości określenia, do
jakiej grupy językowej należeli twórcy kultury łużyckiej i pomorskiej są znikome lub wręcz żadne i
ograniczają się do stwierdzenia, że mogli oni należeć do tzw. staroeuropejskiej grupy językowej,
której zapewne nie można identyfikować z żadną ze znanych nam grup języków indoeuropejskich.
W bogatej literaturze archeologicznej, a także w różnego typu pracach o charakterze
popularnonaukowym, spotykamy zupełnie odmienne opinie, charakteryzujące się bardzo
jednoznacznymi stwierdzeniami, np. o prasłowiańskości grodu biskupińskiego. Poglądy te
zakładają, że ziemie polskie były kolebką plemion słowiańskich, a twórcami kultury łużyckiej (lub -
według innych badaczy - tylko jej wschodniej części) były plemiona Prasłowian.
Neoautochtoniczną teorię pochodzenia Słowian rozwinął i ugruntował znakomity polski archeolog,
profesor Józef Kostrzewski. Jak wspomniano, jego poglądy opierały się na założeniu istnienia
ciągłości osadniczej i kulturowej na ziemiach polskich od okresu rozwoju kultury łużyckiej po
okres wczesnośredniowieczny, w którym obecność plemion słowiańskich na naszych ziemiach nie
budzi już żadnych wątpliwości. Dla zwolenników poglądów Kostrzewskiego potwierdzeniem

343

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -
tej teorii były dane zawarte w źródłach pisanych, interpretowane jako dowody obecności Słowian w
dorzeczu Wisły w okresie rzymskim. Teoria neoautochto-niczna (wywodząca się z teorii
autochtonicznej lub z tzw. autochtonizmu romantycznego, głoszonego przez badaczy w XIX w. i
opartego na mało, z naszego punktu widzenia, naukowych przesłankach) została sformułowana po I
wojnie światowej. Jej powstanie było niewątpliwie inspirowane teoriami archeologów niemieckich,
wywodzących się ze szkoły Gustafa Kossinny - twórcy metody etnicznej w archeologii,
zakładającej identyfikację kultur archeologicznych z określonymi ludami. Poglądy polskich
neoautochtonistów przeciwstawiały się tezom badaczy niemieckich, opartym w znacznej mierze na
przesłankach nie znajdujących potwierdzenia w źródłach archeologicznych i wykorzystywanych
m.in. przez niemiecką propagandę nazistowską. Stąd też teoria o prakolebce Słowian na naszych
ziemiach, oparta zresztą na podstawach metodologicznych szkoły etnicznej, rozwinięta w latach
czterdziestych i wczesnych latach pięćdziesiątych XX w., w pewnym stopniu zabarwiona jest,
czemu trudno się dziwić, stosunkiem emocjonalnym, co daje się zauważyć również w późniejszych
dyskusjach dotyczących tego zagadnienia. Z teorią neoautochtonistów ścierają się bowiem poglądy
badaczy twierdzących, że terenów, na których doszło do wykrystalizowania się Słowiańszczyzny,
należy szukać na obszarach położonych poza dorzeczami Wisły i Odry, na wschód od naszych
ziem. Wśród zwolenników wspomnianych ostatnio teorii, noszących nazwę allochtonistycznych,
wymienić należy dwóch wybitnych uczonych - etnografa Kazimierza Moszyńskiego oraz
przedwcześnie zmarłego, znakomitego archeologa - Kazimierza Godłowskiego. Zgodnie z
koncepcjąneoautochtonistów na ziemiach polskich istniała ciągłość kulturowa i osadnicza, łącząca
m.in. okres rzymski i wczesną fazę okresu wczesnośredniowiecznego. Dokładniejsze studia
prowadzą jednak do zgoła odmiennych wniosków, przy czym pominiemy tu analizę źródeł
archeologicznych z obszaru zachodniobałtyjskiego. Na pozostałych obszarach stwierdzamy
zasadnicze różnice obrazu kulturowego schyłkowej fazy kultur okresu rzymskiego i najstarszej fazy
wczesnośredniowiecznej kultury Słowian. Uwidaczniają się one w różnych dziedzinach, a także w
poziomie rozwoju rzemiosła. Przykładem może być zanik produkcji
naczyń przy użyciu koła garncarskiego i działalności centrów wytwórczości tego typu ceramiki
wraz ze schyłkiem kultury przeworskiej. W najwcześniejszej fazie rozwoju kultury
wczesnośredniowiecznych Słowian używano jedynie ceramiki lepionej ręcznie. Jest ona ponadto
reprezentowana przez bardzo wąski, ubogi zestaw form, ograniczający się praktycznie do garnków
określanych jako tzw. typ praski. Ich podobieństwo do zbliżonych formą naczyń kultury
przeworskiej, rozpowszechnionych zresztą głównie w młodszym okresie rzymskim, a więc nie w
schyłkowym stadium rozwoju tej kultury, nie może stanowić istotnego argumentu przemawiającego
na korzyść koncepcji neoautochtonistów. Nie chodzi tu wyłącznie o wspomniane datowanie owych
materiałów. Zbieżność formy odnosi się bowiem w tym przypadku do typu naczyń używanych
powszechnie również i w innych okresach, a także na innych obszarach. Podobnie jak w przypadku
344

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian
niektórych typów narzędzi znanych z okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu
wczesnośredniowiecznego, mamy do czynienia z grupą zabytków, których forma uwarunkowana
jest przede wszystkim względami funkcjonalnymi. Dalsze różnice widoczne są nie tylko w
strukturze gospodarki, ale - co bardzo istotne - również w zwyczajach pogrzebowych, osadnictwie i
typie budownictwa, uzbrojeniu, a także - na ile pozwalając tym sądzić źródła archeologiczne i
nieliczne przekazy pisane - w zakresie struktury społecznej.
Zanik kultur okresu rzymskiego przyniósł zasadniczą, kompleksową zmianę modelu kulturowego i
zarazem jego wyraźny regres. Uwagi te potwierdzaj ą różnice w charakterze ekspozycji sal
wystawowych wszystkich muzeów archeologicznych, pokazujących reprezentatywne zespoły
zabytków z okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, pochodzące z obszarów

kultur przeworskiej, wielbarskiej lub luboszyckiej oraz znaleziska z początku
wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego na ziemiach polskich. Cezura kulturowa
między okresem rzymskim (rozumianym tutaj łącznie z wczesną fazą okresu wędrówek ludów) a
początkami wczesnego średniowiecza jest interpretowana dwojako. Może ona wskazywać na
zasadnicze zmiany ludnościowe, jakie nastąpiły między schyłkiem rozwoju najmłodszych faz kultur
okresu rzymskiego a początkiem wczesnego średniowiecza, a więc na zmiany o charakterze
etnicznym, wynikające z zaniku osadnictwa ludności kultur wywodzących się z okresu rzymskiego
i z przybyciem na te tereny plemion słowiańskich u progu okresu wczesnośredniowiecznego. Mniej
przekonująca wydaje się hipoteza, że owa cezura związana jest z szeregiem przemian
gospodarczych i społecznych, których przyczyn należy doszukiwać się w opuszczeniu naszych
ziem przez pewną część ludności, oraz z upadkiem ośrodków kultury rzymskiej w prowincjach
Cesarstwa, czyli zanikiem kontaktów ze światem kultur antycznych.
Poza cezurą kulturową, oba okresy dzieli także wyraźna luka osadnicza. Już u schyłku rozwoju
kultury przeworskiej, w końcu IV i na początku V stulecia widoczny jest znaczny spadek ilości
stanowisk. Ten proces zaznaczył się nawet nieco wcześniej, w sposób bardziej wyraźny, w części
północnej zasięgu osadnictwa przeworskiego. Jest on również czytelny w zmianach struktury
osadnictwa kultury wielbarskiej. Od początku wczesnej fazy okresu wędrówek ludów nastąpiło
także załamanie się osadnictwa kultury luboszyckiej. Można przypuszczać, że procesy owe były
wywołane częściowo wielkimi przesunięciami ludności, zainicjowanymi ekspansjąhuńską. W
obliczu zagrożenia najazdami Hunów, powstawania pustek osadniczych - stref, w których nastąpił
spadek gęstości osadnictwa na skutek tych najazdów, a także wyraźnego osłabienia obrony granic
państwa rzymskiego, wiele ludów zaczęło szukać nowych, bezpieczniejszych, a przede wszystkim
bogatszych, bardziej atrakcyjnych terenów osadniczych. Przykładem takich przemieszczeń może
być inwazja różnych plemion pod wodzą Radagaisa do Italii w 405 r. lub też podjęta rok później
wielka wędrówka plemion swebskich, Wandalów i Alanów, wzdłuż Dunaju do Galii, a następnie
dalej na zachód, do Hiszpanii, gdzie źródła pisane odnotowują na początku V w. obecność
345

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
jednego z odłamów plemion wandalskich - Silingów, wspominanych wcześniej przez Ptolemeusza.
Jak wynika z jego przekazu, lud ten w okresie wczesno-rzymskim zamieszkiwał przypuszczalnie
jakąś część terenu zajętego przez kulturę przeworską. Można sądzić, że w wielkim procesie
przemian ludnościowych zachodzących w Europie u schyłku IV i na początku V stulecia brała także
udział ludność zamieszkująca nasze ziemie i że charakteryzujące tamte czasy migracje
spowodowały wyludnienie południowej i środkowej części ziem polskich w drugiej połowie V w.
Nie było to, oczywiście, całkowite wyludnienie naszych ziem. Istnienia bardzo rozrzedzonego
osadnictwa, szczątkowego w porównaniu z osadnictwem późnorzymskim, do wodzą pojedyncze
stanowiska datowane z drugiej połowy V w., których brak jest jednak w południowo-wschodniej
Polsce.
W świetle pochodzących z naszych ziem źródeł archeologicznych wraz ze schyłkiem cyklu kultur
ukształtowanych w okresie rzymskim nastąpiła zasadnicza zmiana ludnościowa. Przeważająca
część twórców tych kultur opuściła ziemie polskie, a na wyludnione lub zasiedlone już tylko w
bardzo niewielkim stopniu tereny przybywać zaczęły, po upływie około pół wieku, plemiona
Słowian. Ten proces zasiedlania ziem polskich przez plemiona słowiańskie, aczkolwiek w świetle
analizy źródeł archeologicznych datowany od początku VI w., mógł w rzeczywistości rozpocząć się
nieco wcześniej - bezpośrednio po migracjach ludności kultur wywodzących się z okresu
rzymskiego. Charakter źródeł archeologicznych pochodzących z najstarszej fazy
wczesnośredniowiecznej kultury Słowian nie pozwala precyzyjnie określić początku ich osadnictwa
na ziemiach polskich. Można w tym miejscu odwołać się do przykładu ekspansji słowiańskiej w
kierunku południowo-zachodnim. Na obszarach zachodnio-bałkańskich i wschodnioalpejskich
osadnictwo słowiańskie jest poświadczone przez źródła pisane od końca VI w., natomiast analiza
znalezisk archeologicznych z tego okresu pozwala uchwycić jedynie zanik kultury późnoantycznej,

a pojawienie się zabytków słowiańskich datujemy dopiero z końca VIII w.
Dyskusja nad obrazem etnicznym naszych ziem przed okresem wielkiej wędrówki plemion
słowiańskich, rozpoczętej w VI w., dotyczy także interpretacji danych zawartych w źródłach
pisanych. Najwięcej kontrowersji wzbudza określenie przynależności etnicznej plemion
określanych jako Wenetowie (Wene-dowie), wspominanych w źródłach z okresu
wczesnorzymskiego, a następnie z VI w. Obraz zróżnicowania etnicznego ziem polskich, jaki
zarysowuje się na podstawie przekazów pisanych, został już przedstawiony. Uderza w nim fakt, że
mimo dobrej znajomości sytuacji etnicznej na terenach środkowoeuropejskiego Barbaricum, którą
posiedli autorzy starożytni, dysponujący ponadto sporą liczbą danych o geografii etnicznej
Skandynawii, brak w ich przekazach jakiejkolwiek informacji, w sposób bezsporny
poświadczającej obecność plemion słowiańskich na naszych ziemiach w okresie rzymskim. Dane
zawarte w źródłach pisanych wskazuj ą jednocześnie, w sposób nie budzący wątpliwości, na
obecność na tych terenach plemion germańskich i bałtyjskich, a na sąsiadujących obszarach -
346

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian
celtyckich. Nikt więc nie kwestionuje pobytu na ziemiach polskich germańskich Gotów, Gepidów,
Rugiów i Lemowiów, a także plemion wandalskich i Burgundów. Musimy się ponadto liczyć z tym,
że przez obszary dorzecza Odry i Wisły przebiegał szlak wędrówki jeszcze innych plemion
germańskich, wywodzących się z północnych stref europejskiego Barbaricum. Dotyczy to
zwłaszcza Herulów, którzy po klęskach, jakie ponieśli na początku VI w. nad środkowym Dunajem,
zdecydowali się powrócić do swej skandynawskiej ojczyzny, przemierzając nasze ziemie
prawdopodobnie tym samym lub podobnym szlakiem, jakim przybyli niegdyś z północy, gdy
kierowali się ku granicom państwa rzymskiego.
W świetle przekazów pisanych, w okresie wczesnorzymskim południowa, a najprawdopodobniej
także i środkowa części Polski zajęte były przez związek plemienny Lugiów. Biorąc pod uwagę
słowa Tacyta, piszącego: "latissime patet Lugiorum nomen" ("związek lugijski rozciąga się na
ogromnych obszarach"; Germania 43; tłum. J. Kolendo), a także uwzględniając wspomnianą
lokalizację tych plemion, można je utożsamiać z ludnością kultury przeworskiej. Obecnie
przeważają poglądy o celtyckim pochodzeniu nazwy Lugiów. Wskazuje się na zbieżność ich nazwy
z imieniem celtyckiego boga Luga, a także z noszącymi wyraźnie celtycki charakter nazwami
miejscowości (Lugudunum, Lugi-dunum), zlokalizowanych na obszarach zajmowanych przez
plemiona celtyckie. Innym argumentem jest wspomniane poprzednio imię wodza Cymbrów -
Lugiusa, władcy germańskiego plemienia, które podlegało silnym wpływom celtyckim. Odnotować
należy także opinie niektórych językoznawców, dowodzące słowiańskiego pochodzenia nazwy
Lugiów, obecnie jednak odosobnione i krytykowane. Różnica zdań w dyskusji nad etymologią
nazwy Lugiów może być jednym z przykładów ilustrujących trudności, na jakie napotyka archeolog
lub przedstawiciel innej dyscypliny, próbujący wykorzystać w swoich studiach wyniki analiz
językoznawczych.
Struktura ludności tworzącej kulturę przeworską była wieloetniczna. W jej skład wchodziły, w
świetle źródeł pisanych, plemiona germańskie - Wandalowie, a być może także Burgundowie.
Obecność elementów germańskich w obrębie związku lugijskiego, zaliczanego przecież przez
Tacyta (Germania 43) do plemion swebskich, potwierdzają wymienione przez tego autora nazwy
ludów wchodzących w skład "Lugiorum nomen". Jako germańską (według innych badaczy
-"prawie na pewno germańską") traktuje się nazwę Hariów; zapewne taką samą etymologię mają
nazwy dwu innych szczepów
wchodzących w skład Lugiów -Nahanarwalów i Helwekonów. Istnieją także rozbieżności
poglądów co do pochodzenia nazwy "Calisia", być może związanej z obecnym Kaliszem, a więc z
terenem zajętym przez kulturę przeworską - oczywiście, jeśli nie przyjmiemy wspomnianej
uprzednio hipotezy dotyczącej lokalizacji na Słowacji tej wymienionej przez Ptolemeusza
miejscowości. Badania językoznawców nie doprowadziły do sformułowania powszechnie
akceptowanego poglądu, tak więc nadal pozostaje zagadnieniem spornym, czy jest to nazwa

słowiańska, celtycka, czy też należy j ą łączyć z jakąś inną grupą językową.
347

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Tak więc trudno jest bliżej scharakteryzować strukturę ludności wchodzącej w skład związku
lugijskiego. Naszym zdaniem należy liczyć się z tym, że w skład Lugiów, a tym samym owej
wieloetnicznej ludności kultury prze-worskiej, wchodziły trzy podstawowe grupy etniczne. Jedną z
nich, stanowiącą być może trzon tej ludności, tworzyły ludy należące do nieznanej grupy
językowej, która nie przetrwała do czasów historycznych. Byliby to zapewne potomkowie plemion
zamieszkujących omawiane tu tereny w poprzednich okresach. Można ich więc określać jako ludy
należące do grupy języków staroeuropejskich. Z tymi właśnie staroeuropejskimi językami wiąże się
m.in. nazwy prawie wszystkich większych rzek w środkowej Europie, których dzisiejsze brzmienie
jest wynikiem dostosowania do specyfiki językowej ludów osiadłych w późniejszych okresach nad
brzegami tych rzek. Uwaga ta dotyczy zapewne również Wisły. Jako klasyczny przykład takiego
dostosowywania brzmienia poprzedniej nazwy do języka nowych grup etnicznych, adaptujących
zastaną nazwę, przytacza się zmianę używanego w świecie cywilizacji antycznej określenia
"Danubis", "Danubius", "Damwius" na słowiańską nazwę "Dunaj".
Drugą grupą etniczną wchodzącą w skład związku lugijskiego byli zapewne Celtowie. W
ograniczonym stopniu może na to wskazywać hipoteza odnosząca się do nazwy "Lugiowie".
Należy także pamiętać o roli, jaką odegrali Celtowie w momencie formowania się kultury
przeworskiej na początku młodszego okresu przedrzymskiego, a następnie o ich związkach z
ludnością przeworską aż do załamania się w końcu I w. a.C. znaczenia gospodarczego i
politycznego plemion celtyckich. Jeśli przyjmiemy poprawność hipotezy uzasadniającej istnienie w
języku gockim pewnych zapożyczeń celtyckich (lub podobnych do celtyckich), które dotyczą
określeń odnoszących się do sfery militarnej i politycznej, może to wskazywać na obecność
elementów celtyckich w obrębie kultury przeworskiej -w strukturze związku lugijskiego, gdyż
zapożyczenia tego typu mogły przeniknąć do języka Gotów tylko w okresie ich pobytu na ziemiach
polskich, w wyniku kontaktów z kulturą przeworską. Trzecią grupę w obrębie ludności kultury
przeworskiej stanowiły plemiona germańskie. Ich pojawienie się w środowisku przeworskim miało
miejsce zapewne w młodszym okresie przedrzymskim, może w czasie wędrówki z dorzecza Łaby
przez ziemie polskie ku południowemu wschodowi plemion Bastarnów i Skirów utożsamianych z
częścią ludności kultury Poienesti-Łukaszewka.
Ani analiza źródeł archeologicznych, ani też danych zawartych w dziełach pisarzy antycznych nie
pozwala odpowiedzieć nawet na ogólnie sformułowane pytania: który z ludów odgrywał
dominującą rolę w obrębie związku lugijskiego, który z nich nadał zasadnicze rysy kulturze
przeworskiej, lub też jak daleko postąpiła integracja tych różnych elementów etnicznych. Kultura
przeworską w okresie wczesnorzymskim wykazuje bardzo niewielkie zróżnicowanie wewnętrzne.
W jej obrębie możemy wskazać na dwie niewiele różniące się między sobą strefy - zachodnią i
wschodnią. Przyczyny owych różnic należy upatrywać m.in. we wpływach kultury wielbarskiej na
wschodnią część kultury przeworskiej.
348

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian
Nie ma jednak podstaw do łączenia którejkolwiek z tych stref z określoną etnicznie
częściąpopulacji kultury przeworskiej lub do wysnuwania wniosków o dominacji któregoś z
wymienionych poprzednio elementów etnicznych w zachodniej czy wschodniej części obszaru
objętego zasięgiem tej kultury.
Podejmowane próby umieszczenia wymienionych przez Tacyta plemion, wchodzących w skład
związku lugijskiego, wzdłuż szlaku bursztynowego nie spotkały się z akceptacją, ponieważ brak
jest podstaw umożliwiających taką lokalizację. Terenów zajętych przez poszczególne "civitates", o
których wspomina Tacyt, należy szukać wśród skupień osadniczych rysujących się na mapie
stanowisk kultury przeworskiej. Jednak tylko w jednym przypadku istnieją przesłanki pozwalające

łączyć być może konkretne plemię z określonym skupieniem osadniczym. Jeśli założymy
identyczność wspomnianych przez Tacyta (Germania 43) Helwekonów z Elweonami,
wymienionymi przez Ptolemeusza (Geografia II 9,9) i lokalizowanymi przez niego w rejonie
Kujaw, możemy to plemię utożsamiać z ludnością, która utworzyła kujawskie skupienie osadnicze,
wyraźnie wyodrębnione i noszące pewne swoiste cechy.
Według Ptolemeusza, związek lugijski tworzyły także inne plemiona, m.in. Buro wie, określani
przez Tacyta jako odrębny lud. Przyjmując, zgodnie z danymi Ptolemeusza, że Burowie wchodzili
w skład ludności kultury przeworskiej, należałoby ich umieszczać w południowej części jej zasięgu,
zgodnie z przytoczonymi poprzednio danymi o ich siedzibach, jak i z informacjami o walkach
Burów z Cesarstwem, prowadzonych w czasach Trajana u granic Dacji oraz w strefie
środkowodunajskiej w okresie wojen markomańskich.
Poza Lugiami źródła pisane umieszczają na naszych ziemiach drugi, wielki, zdaniem Ptolemeusza,
lud - Wenetów (Wenedów). Jak wspomniano, określenie ich przynależności etnicznej stanowi jeden
z głównych punktów dyskusji dotyczącej mapy etnicznej ziem polskich przed okresem
wczesnośredniowiecznym. Punktem wyjścia dla zwolenników poglądów autochtonistycznych było
z jednej strony przyjęcie lokalizacji siedzib Wenetów (Wenedów) zgodnie z danymi Pliniusza i
Ptolemeusza, tj. nad dolną Wisłą, nad Zatoką Gdańską, z drugiej -jednoznaczna identyfikacja
Wenetów (Wenedów) ze Słowianami, po raz pierwszy poświadczona w połowie VI w. (Jordanes
Getica 34, 119). Wenetami nazywali plemiona słowiańskie w późniejszych czasach Germanie i
Finowie. Prowadziło to do powstania hipotezy, zgodnie z którą na ziemiach polskich w I i II w. żyły
plemiona słowiańskie reprezentowane przez wielki, zgodnie ze świadectwem Ptolemeusza, lud
Wenetów. Jednak sprawa przynależności etnicznej Wenetów nie rysuje się w sposób tak
jednoznaczny. Ich nazwa nie jest słowiańska. Jako Wenetów określa się ponadto plemiona
zamieszkujące różne regiony Europy, a zapewne także i Anatolii. Najprawdopodobniej pod nazwą
"Wenetowie" kryje się więc jakiś lud indoeuropejski, spokrewniony z grupą italoceltycką lub może
z iliryjską, którego język nie jest nam znany, nie przetrwał bowiem do czasów historycznych.
Ekspansja tego ludu objąć musiała rozległe obszary Europy, czego świadectwem sąjedynie jego
nazwy rozrzucone na różnych, oddalonych od siebie
349

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
ziemiach. Podkreślić nadto należy, że źródła rzymskie z I i II w. wskazuj ą jednoznacznie na
istnienie w tym czasie dwóch różnych ludów określanych jako Wenetowie (Wenedowie). Jednym z
nich byli "Yenedi" Pliniusza i "Yenedai" Ptolemeusza, mieszkający nad brzegami Bałtyku i
należący być może do ludów bałtyjskich. W takim przypadku "Yenedai" byliby jednym z ludów
zachodnio-bałtyjskich, do których też, zgodnie z danymi Ptolemeusza, należałoby zaliczyć
plemiona określane jako "Osioi", "Galindai" i "Soudinoi". Oznaczałoby to identyczność "Yenedai"
Ptolemeusza z "Aesti" Tacyta. Jako drugi odrębny lud traktować należy "Yenethi", znanych z
przekazu Tacyta. Wskazuje na to zarówno charakterystyka tego ludu zamieszczona w Germanii, jak
i wskazówki dotyczące jego siedzib. Tacyt wyraźnie lokalizuje "Yenethi" na innych obszarach niż
Pliniusz i Ptolemeusz, poza granicami Swebii, między Bastarnami-Peucynami a Fennami, a więc na
terenach położonych dalej na wschód, tj. już we wschodniej Europie. Musieli oni zajmować obszary
strefy leśnej na północ od stepów nadczarnomorskich, być może dorzecze środkowego Dniepru. W
takim przypadku można byłoby ich łączyć z ludnością postzarabinieckiego horyzontu Rachny--
Ljuteż-Poczep.
Na podstawie przytoczonych danych nie sposób ustalić, gdzie w okresie rzymskim znajdowały się
siedziby plemion Prasłowian lub Słowian. Najwcześniejsza informacja o wydarzeniach, w których
niewątpliwie brały udział plemiona słowiańskie, pochodzi z dzieła Jordanesa, powstałego w VI
stuleciu (Getica 34; 119). Odnosi się ona do walk toczonych w drugiej połowie IV w. przez
Ostrogotów z Wenetami, "którzy, chociaż pośledni żołnierze, lecz mnogością silni, zrazu próbowali
stawiać opór. Cóż jednak wskóra rzesza nieotrzaskanych z rzemiosłem wojennym, kiedy i Bóg
dopuszcza, i rzesza zbrojnych nadejdzie. Wenetowie [...] pochodząc z jednego pnia występują

dzisiaj pod trzema nazwami: Wenetów, Antów i Sklawenów" (Getica 119; tłum. E. Zwolski).
Jordanes w innej części swojego dzieła (Getica 34-35) lokalizuje siedziby tych plemion we
wschodniej i części środkowej Europy, po zewnętrznej stronie łuku Karpat. Na zachód ich siedziby
sięgały źródeł Wisły, dalej ku południowemu wschodowi zajmowali "niezmierzone przestrzenie".
Zwraca uwagę zbieżność lokalizacji Słowian, po raz pierwszy określonych w sposób jednoznaczny,
z rozmieszczeniem plemion wymienionych przez Ptolemeusza w opisie Sarmacji, których nazwy ze
znacznym prawdopodobieństwem wskazują, że należy je łączyć ze Słowianami (Stawanowie,
Suewoni, Serbowie). Na pytanie, czy obszary, na których obecność Słowian wskazuje bezspornie
dopiero źródło z połowy VI w., były terenem macierzystym plemion słowiańskich, odpowiada w
sposób, naszym zdaniem, przekonujący analiza źródeł archeologicznych.
Uchwytną w źródłach archeologicznych kulturę ludów słowiańskich z okresu,
gdy wkroczyły na karty historii i zaczęły od początku VI w. swą wielką ekspansję, obejmującą
tereny od Łaby po Półwysep Bałkański, charakteryzuje jednolity model kulturowy. Na obszarze
świata słowiańskiego obserwujemy daleko idące podobieństwo w zakresie osadnictwa, wierzeń i
rytuałów pogrzebowych, rozwoju
350

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian
produkcji rękodzielniczej i całej struktury gospodarczo-społecznej, a także zestawu przewodnich
form zabytków ruchomych. Mimo tego ujednolicenia, w obrębie słowiańskiej prowincji kulturowej
wyróżnia się kilka jednostek: kulturę Pieńkow-ka, zajmującą obszary od Dońca na wschodzie po
dolny Dunaj na zachodzie, kulturę praską- zlokalizowaną w dorzeczu środkowego Dniepru,
Prypeci, górnego Dniestru i w południowo-wschodni ej Polsce, oraz kulturę Kołoczin -
rozmieszczoną na północ od kultury Pieńkowka. Wszystkie te jednostki wykazuj ą wyraźną
odrębność w stosunku do kultur europejskiego Barbaricum okresu rzymskiego -przeworskiej,
wielbarskiej i czerniachowskiej. Dzieląca je cezura ma taki sam charakter, jak wzmiankowana
wyżej przerwa w rozwoju kultur archeologicznych pomiędzy schyłkową fazą rozwój u kultury
przeworskiej a najstarszą fazą wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego na ziemiach
polskich.
Krąg praskiej prowincji kulturowej odpowiada już niewątpliwie poświadczonemu w źródłach
pisanych osadnictwu słowiańskiemu. Obszary, na których rozwinęła się kultura typu praskiego oraz
typu Pieńkowka, objęte były w okresie wpływów rzymskich w znacznej części przez kulturę
czerniachowską i kulturę kurhanów karpackich, a częściowo przez kulturę przeworską. Na obszarze
późniejszej kultury Kołoczin, prawdopodobnie w dorzeczu Dniepru, istniały w okresie rzymskim
postzarubinieckie grupy kulturowe, reprezentowane m.in przez kulturę kijowska, zajmującą
rozległe tereny górnego, a częściowo także środkowego dorzecza Dniepru. Kultura kijowska różni
się w sposób zasadniczy od kultur z obszarów środkowoeuropejskiego Barbaricum, terenów
Skandynawii czy też zachodniej strefy barbarzyńskiej Europy przede wszystkim pod względem
struktury gospodarki, a także zwyczajów pogrzebowych, osadnictwa oraz budownictwa. Jej ogólny
model kulturowy odpowiada natomiast dokładnie strukturom charakteryzującym najwcześniejszą
fazę kultury Słowian z VI i VII w. Pozwala to sądzić, że wykrystalizowanie się pierwszej fazy
kultury plemion słowiańskich nastąpiło na bazie wspomnianych postzarubinieckich grup
kulturowych w ciągu V w., zapewne na początku tego stulecia.
Za obszar macierzysty Słowian uznać więc należy tereny położone na wschód od naszych ziem, w
górnym i częściowo środkowym dorzeczu Dniepru. Stamtąd właśnie rozpoczęła się migracja
plemion słowiańskich, która objęła również tereny Polski. Zasiedlanie dorzeczy Wisły i Odry przez
przesuwających się od wschodu Słowian postępowało stopniowo. Kierunek tej ekspansji wyznacza
zanikanie śladów starszego osadnictwa, najpierw w południowo-wschodniej Polsce, najpóźniej zaś
na Pomorzu. Określenie na podstawie źródeł archeologicznych dokładnej daty pojawienia się
osadnictwa słowiańskiego na południowo--wschodnich ziemiach polskich jest bardzo trudne;
zapewne mogło to mieć miejsce już w drugiej połowie V w. Sugestia taka wynika z zaniku w
połowie tego stulecia, lub może nieco później, wszelkich śladów osadnictwa związanego z

tradycjami okresu późnorzymskiego. Dłużej natomiast, do początku VI w., tego typu ślady
przetrwały na Pomorzu, gdzie osadnictwo związane z tradycjami okresu rzymskiego poświadczone
jest przede wszystkim przez znaleziska solidów bizantyjskich.
351

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Do czasów tych odnosi się wzmianka Prokopiusza z Cezarei o wędrówce Herulów w 512 r. do
skandynawskich siedzib, kiedy "przeszli oni w poprzek przez wszystkie ludy Sklawinów" (Historia
wojen II, 15; tłum. M. Plezia). Przekaz ten potwierdza, że na początku VI w. tereny położone na
północ od Karpat, a więc i ziemie polskie, zasiedlone były przez plemiona słowiańskie.
352

Podziękowania
Podziękowania
-Trzy przygotowaniu ilustracji wykorzystano zbiory i archiwalia znajdujące się w następujących
placówkach naukowych: Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytucie
Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego,
Zakładzie Archeologii Małopolski Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk,
Katedrze Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Katedrze Archeologii Uniwersytetu
Wrocławskiego, Muzeum Archeologicznym w Krakowie, Muzeum Archeologicznym w Gdańsku,
Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi,
Muzeum Okręgowym w Koszalinie, Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej w Kaliszu,
Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie, Rheinisches Landesmuseum w Bonn.
Udostępnienie tych materiałów autorzy zawdzięczają uprzejmości wielu Koleżanek i Kolegów,
którym pragniemy wyrazić swą głęboką wdzięczność. W szczególności nasze podziękowania
kierujemy do mgr. J. Andrzejowskiego, mgr B. Baczyńskiej, dr. T. Baranowskiego, dr A. Bittner-
Wróblewskiej, dr. hab. J. M. Burdukiewicza, dr. hab. J. Chochorowskiego, drhab. T. Dąbrowskiej,
dr H. Dobrzańskiej, pro f. dr. hab. G. Domańskiego, dr M. Kaczanowskiej, dr. hab. A.
Kokowskiego, prof. dr. hab. M. Gedla, prof. dr. hab. R. Grygla, mgr. K. Hahuły, prof. dr. hab. J.
Jaskanisa, prof. dr. hab. S. K. Kozłowskiego, prof. dr. hab. J. Kruka, prof. dr. hab. L. Krzyżaniaka,
prof. dr. hab. J. Machnika, mgr. A. Matoga, mgr. J. Okońskiego, mgr. Sz. Orzechowskiego, mgr. H.
Panera, mgr. M. Pietrzaka, mgr P. Poleskiej, dr. J. Poleskiego, mgr B. Reyman, dr. J. Rydzewskiego,
mgr. M. Stąporka, dr. hab. P. Valde-Nowaka, dr. K. Walenty, mgr. T. Wichmana.
Osobne podziękowania, za pomoc w przygotowaniu ilustracji do rozdziałów IX-XVII, pragniemy
przekazać mgr. T. Bochnakowi, mgr U. Margos i J. Teledze-Zagórskiej.
353

------------------------ Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów Wybrana literatura do
poszczególnych rozdziałów
I. Prehistoria, protohistoria, archeologia
Binford L.R., For theory building in archaeology, New York 1977
Clarke D.L., Analytical archaeology, London 1978 (wydanie II)
Coles J., Archeologia doświadczalna, Warszawa 1977
Daniel G.E., A hundred and flfty years oj archaeology, Cambridge 1976
Djindjian F., Methodes pour l'archeologie, Paris 1991
Donato G., Hensel W., Tabaczyński S., Teoria i praktyka badań archeologicznych, t. I,
Warszawa 1982
Gallay A., L'archeologie demain, Paris 1986
Gardin J.C., Une archeologie theoriąue, Paris 1979
Hodder L, Orton C., Spatial analysis in archaeology, Cambridge 1976
Hodder L, Czytanie przeszłości, Poznań 1995
Maetzke G., Pleszczyńska E., Tabaczyński S., Sekwencje stratygraficzne i problemy datowania

stanowisk wielowarstwowych, "Archeologia Polski", t. 27, z. l, 1982
Models in archaeology, red. D.E. Clarke, Eondon 1972
Schnapp A., L'archeologie aujourd'hui, Paris 1980
Spatial archaeology, red. D.E. Clarke, Eondon 1977
Tabaczyński S., Kultura i kultury w problematyce badań archeologicznych, "Archeologia
Polski", t. 21, z. 2, 1976
Unconventional Archaeology, red. R. Schild, Warszawa 1980
UrbańczykP.,O możliwościach poznawczych archeologii, "Przegląd Archeologiczny", t. 29, 1981
II. Krótki zarys dziejów badań nad prehistorią i protohistoria ziem polskich
Abramowicz A., Urny i ceraunie, Eódź 1979
Kostrzewski J., Dzieje polskich badań prehistorycznych, Poznań 1949 Kostrzewski J., Z dziejów
badań archeologicznych w Wielkopolsce, Wrocław 1958 Nosek S., Zarys historii badań
archeologicznych w Małopolsce, Wrocław 1967
III. Periodyzacja i chronologia pradziejów ziem polskich
Kultury i ludy dawnej Europy, red. S.K. Kozłowski, Warszawa 1981
Godłowski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna ziem polskich, Warszawa 1985 (wydanie VI)
Pradzieje ziem polskich, red. J. Kmieciński, t. I, cz. l i 2, Eódź 1989
Prahistoria ziem polskich, red. W. Hensel, t. I-V, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975-1981
Prehistoria ziem polskich, red. J. Kostrzewski, "Encyklopedia Polska Polskiej Akademii
Umiejętności", Kraków 1939-1945
IV. Antropogeneza i okres paleolitu
Bar-Yosef O., The role of Western Asia in modern human origins, "Philosophical Transactions of
the Royal Society of Eondon", ser. B, t. 337, 1992
Betley-Konecka K., Chmielewski W., Madeyska T., The Palaeolithic siteKraków-Zwierzyniec in the
light of investigations 1972-1974, "Biuletyn Instytutu Geologicznego", t. 305, 1977 Bordes F.,
Lecons sur le Paleolithiąue, vol. 1-3, "Cahiers du Quaternaire", Bordeaux 1988 (wydanie II)
Burdukiewicz J.M., Pakiet M., Szynkiewicz A., Dane litostratygraficzne i malakologiczne z rejonu
stanowiska paleolitycznego Rusko 42 gm. Strzegom, "Śląskie Sprawozdanie Archeologiczne", t. 38,
1996
Burdukiewicz J.M., Późnoplejstoceńskie zespoly zjednozadziorcami w Europie Zachodniej,
Wrocław 1981
Burdukiewicz J.M., Winnicki J., Trzebnica - najstarsze ślady obecności człowieka na ziemiach
polskich, Trzebnica 1988
355

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Chmielewska M., Późny paleolit pradoliny warszawsko-berlińskiej, Wrocław 1978
Chmielewski W., La civilisation de Jerzmanowice, Wrocław 1961
Chmielewski W., Les ensembles micoąuo-prondnikiens en Europę centrale, "Geographia
Polonica", t. 17, 1969
Czwartorzęd - osady, metody badań, stratygrafia, red. L. Lidner, Warszawa 1992
Ginter B., Wydobywanie, przetwórstwo i dystrybucja surowców i wyrobów krzemiennych
w schyłkowym paleolicie północnej części Europy środkowej, "Przegląd Archeologiczny",
t. 22, 1974
Hublin J., Tillier M.A., Aux origines de Homo sapiens, Paris 1991
Iprimi abitanti delia valle Padano: Monte Poggiolo nel ąuadro delia conoscenze europee,
red. C. Peretto, Milano 1992
Jelinek J., Wielki atlas prahistorii człowieka, Warszawa 1977
Kozłowski J.K., L'art de la prehistoire en Europę orientale, Paris 1992
Kozłowski J.K., Le deuxieme Pleniglaciaire et l'evolution de l'art paleolithiąue,
"UAnthropologie",
t. 101, 1997

Kozłowski J.K., The Balkans in the Middle and Upper Palaeolithic: the gate to Europę or
a cul-de-sac, "Proceedings of the Prehistorie Society", t. 58, 1992
Kozłowski J.K., The Gravettian in Central and Eastern Europę, "Advances in World
Archaeology", t. 5, 1986
Kozłowski J.K., Kozłowski S.K., Epoka kamienia na ziemiach polskich, Warszawa 1977
Kozłowski J.K., Kozłowski S.K., Le Paleolithiąue en Pologne, Grenoble 1996
Kozłowski S.K., Cultural differentiation of Europę from lOth to 5th millennium B. C.,
Warszawa 1975
Królik H., Schild R., Rydno - afinal Palaeolithic ochrę mining complex, "Przegląd
Archeologiczny", t. 29, 1982
L'Homme de Neandertal. La mutation, red. J.K. Kozłowski, Liege 1988
La prehistoire dans le monde, red. J. Garanger, Paris 1992
La prehistoire de la Grandę Plaine de l'Europe, red. J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski,
"Archaeologia Interregionalis", vol. I, 1981
Leakey R., Pochodzenie człowieka, Warszawa 1995
Les premiers europeens, red. E. Bonifay, B. Yandermeersch, Paris 1991
Malinowski A., Strzałko J., Antropologia, Warszawa-Poznań 1982
Mellars R, The Neanderthal Legacy, Princeton 1996
Praslov N.D., Soffer O., From Kostenki to Clovis, New York 1993
Roerbroeks W., van Kolfschotten T., The earliest occupation of Europę: a short chronology,
"Antiąuity", t. 68, 1994
Sachse-Kozłowska E., The Polish Aurignacian assemblages, "Folia Quaternaria",
vol. 50, 1978
Schild R., Terminal Palaeolithic of the North European Plain: a review of lost chances,
potentials and hopes, "Advances in World Archaeology", t. 3, 1984
Sobczyk K., Osadnictwo graweckie w dolinie Wisly pod Krakowem, Kraków 1995
Stringer C., Gamble C., In search ofthe Neanderthals: solving the puzzle of human origins,
London 1993
Sulgostowska Z., Pradzieje międzyrzecza Wisły, Niemna i Dniestru u schyłku plejstocenu,
Warszawa 1989
Szymczak K., Północno-wschodnia prowincja surowcowa kultury świderskiej, Łódź 1992
The Magdalenian Family from Maszycka Cave, red. S.K. Kozłowski, " Jahrbuch des Rómisch-
-Germanische Zentralmuseums Mainz", fasc. 2, 1996
The use oftools by human andnon-human Primates, red. A. Berthełet, J. Chavaillon, Oxford
1993
The World at 18 000years B.P., red. C. Gamble, O. Soffer, t. I i II, London 1990
356

Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów
V. Mezolit na ziemiach polskich
Kozłowski S.K., Pradzieje ziem polskich od IXdo V tyś. p.n.e., Warszawa 1972
Kozlowski S.K., The Mesolithic in Poland - a new approach, Warszawa 1989
Królik H., Marczak M., Schiłd R., Późny mezolit -próba wieloaspektowej analizy otwartych
stanowisk piaskowych, Wrocław 1975
Wiąckowska H., Społeczeństwa lowiecko-rybackie wczesnego holocenu, w: Prahistoria ziem
polskich, 1.1, red. W.Chmielewski, W. Hensel, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975
VI. Neolityzacja Europy: pojawienie się rolnictwa i hodowli
Bogucki R, Forest Farmers andStockherders. Early Agriculture and its conseąuences in North-
Central Europę, Cambridge 1988
Chapman J., The origin offarming in South East Europę, "Prehistoire Europeenne", t. 8, 1994
Czerniak L., Rozwój społeczeństw późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach, Poznań 1980
Czerniak L., Wczesny i środkowy okres neolitu na Kujawach, Poznań 1994

Godłowska M., Próba rekonstrukcji rozwoju osadnictwa neolitycznego w rejonie Nowej Huty,
"Materiały Archeologiczne Nowej Huty", t. 5, 1976
Grygiel R., The household cluster as a fundamenta! social unit ofthe Brześć Kujawski Group
ofthe Lengyel culture in the Polish Lowland, "Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego
i Etnograficznego w Łodzi", t. 31, 1986
Hunters in Transition, red. M.Zvelebil, Cambridge 1986
Kalicz N., Kóros-Starcevo-Kulturen und ihre Beziehungen żur Linienbandkeramikkultur,
"Nachrichtung aus Niedersachsens Urgeschichte", t. 52, 1983
Kamieńska J., Kozłowski J.K., Entwicklung und Gliederung der Lengyel und Polgar-
-Kulturgruppen inPolen, Kraków 1990
Kozłowski }.K.,Bałkańsko-dunajski model neolityzacji. Neolit i początki epoki brązu na Ziemi
Chełmińskiej, Grudziądz 1994
Kozłowski J.K., Kultura malicka, "Rozprawy Wydziału II Polskiej Akademii Umiejętności",
Kraków 1996
Kruk J., Gospodarka w Polsce poludniowo-wschodniej w V-IH tyś. p.n.e., Wrocław 1980
Kruk J., Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych, Wrocław 1973
Kruk J., Milisauskas S., Bronocice - osiedle obronne ludności kultury lubelsko-wołyńskiej,
Wrocław 1985
Kruk J., Milisauskas S., Neolithic economy in Central Europę, "Journal of World Prehistory",
t. 3, 1989
Kulczycka-Leciejewiczowa A., Osadnictwo neolityczne w Polsce poludniowo-zachodniej,
Wrocław 1993
L'Atlas du Neolithiąue Europeen, red. J.K. Kozłowski, Liege 1994
Le Rubane et le Cardial, red. D.Cahen, M.Otte, Liege 1990
Lech J., O rewolucji neolitycznej i krzemieniarstwie. Wokól neolityzacji dorzecza Wisły i Odry,
cz. 11, "Archeologia Polski", t. 33, 1988
Początki neolityzacji Polski poludniowo-zachodniej, red. W. Wojciechowski, Wrocław 1979
The Neolithic in Poland, red. T. Wiślański, Wrocław 1970
Wojciechowski W., Periodyzacja młodszych kultur naddunajskich na Górnym Śląsku w świetle
badań w Machowie, Wrocław 1987
VII. Eneolit - kształtowanie się protocywilizacji południowo-wschodniej Europy
Czerniak L., Kosko A., Z badań nad genezą i rozwojem kultury pucharów lejkowatych na
Kujawach, Poznań 1993
Die Trichterbecherkultur - neue Forschungen und neue Hypothesen, red. D.Jankowska,
t. I i II, Poznań 1991
Jankowska D., Kultura pucharów lejkowatych na Pomorzu środkowym, Poznań 1980
Jankowska D., Społeczności strefy poludniowo-zachodniobaltyckiej w dobie neolityzacji,
357

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Poznań 1990
Jażdżewski K., Kultura pucharów lejkowatych w Polsce zachodniej i środkowej, Poznań 1936
Kempisty A., Schyłek neolitu i początki epoki brązu na Wyżynie Małopolskiej w świetle badań nad
kopcami, Warszawa 1978
Kosko A., Udział południowo-wschodnioeuropejskich wzorców kulturowych w rozwoju niżowych
społeczeństw kultury pucharów lejkowatych, Poznań 1981
Kozłowski J.K., Machnik J., U zarania kulturowej jedności w Europie środkowej (V-II tysiąclecie
przed Chr.), "Prace Komisji Środkowoeuropejskiej Polskiej Akademii Umiejętności", t. 4, 1996
Kruk 1., Rozwój gospodarczo-społeczny i zmiany środowiska przyrodniczego wyżyn lessowych w
neolicie (4800-1800 b.c.), "Sprawozdania Archeologiczne", t. 45, 1993 Krzak Z., Cmentarzysko
kultury złockiej "Nad Wawrem " w Złotej, Wrocław 1970 Krzak Z., Geneza i chronologia kultury
ceramiki sznurowej w Europie, Wrocław 1980 Krzak Z., The Złota Culture, w: The Neolithic,

Wrocław 1976 Kultura pucharów lejkowatych w Polsce, red. T. Wiślański, Poznań 1981 Machnik
J., Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Małopolsce, Kraków 1966 Sochacki Z., Kultura
ceramiki promienistej w Europie, Warszawa 1980 Wiślański T., Kultura amfor kulistych w
Polscepółnocno-zachodniej, Wrocław 1966 Wiślański T., Podstawy gospodarcze plemion
neolitycznych w Polsce pólnocno-zachodniej, Wrocław 1969 Z badań nad kulturą ceramiki
promienistej, red. J. K. Kozłowski, Kraków 1968
VIII. Epoka brązu - pomiędzy centrami cywilizacyjnymi Balkanów i Alp a Skandynawią
Blajer W., Skarby z wczesnej epoki brązu na ziemiach polskich, Wrocław 1990 Bouzek J., The
Aegean, Anatolia and Europę: culturał interrelations during the second millennium B.C., Jonsered
1985
Bona I., Die mittlere Bronzezeit Ungarns und ihre sudostlichen Beziehungen, Budapest 1975
Bukowski Z., Elementy wschodnie w kulturze łużyckiej u schyłku epoki brązu, Wrocław 1976
Czebrzeszuk J., Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań 1966 Dąbrowski J., P
owiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu, Wrocław 1972 Fogel J., Studia nad
uzbrojeniem ludności kultury łużyckiej w epoce brązu w dorzeczu Odry i Wisły. Broń zaczepna,
Poznań 1979
Gardawski A., Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce, "Materiały Starożytne i
Wczesnośredniowieczne" , t. 5, 1959
Gediga B., Groby kultury łużyckiej we Wrocławiu-Osobowicach, Wrocław 1976 Gediga B.,
Motywy figuralne w sztuce ludności kultury łużyckiej, Wrocław 1970 Gediga B., Plemiona kultury
łużyckiej w epoce brązu na Śląsku środkowym, Wrocław 1967 Gedl M., Epoka brązu i wczesna
epoka żelaza w Europie, Kraków 1980 Gedl M., Kultura łużycka, Kraków 1975 Gedl M., Kultura
przedłużycka, Wrocław 1975
Gedl M., Stujengliederung und Chronologie des Grdberfeldes der Lausitzer Kultur in Kietrz,
Kraków 1979
Geneza kultury łużyckiej na terenie Nadodrza, red. J. Gediga, Wrocław 1977 Gerloff S., Zu Fragen
mittelmeerlandischer Kontakte und absolute Chronologie der Friih-bronzezeit in Mitteł-und
Westeuropa, "Prahistorische Zeitschrift", t. 68, 1993 Hachmann R., Die friihe Bronzezeit im
westłichen Ostseegebiet und ihre mittel- und sudost-europdische Beziehungen, Hamburg 1975
Hansel B., Beitrage żur Chronologie der mittleren Bronzezeit in Karpatenbacken, Bonn 1968
Harding A.F., The Mycenaeans and Europę, London 1984
Jodłowski A., Technika produkcji soli na terenie Europy w pradziejach i we wczesnym
średniowieczu. Wieliczka 1976
Kaczanowski K., Machnikowie A. i J., Osada i cmentarzysko z wczesnego okresu epoki brązu na "
Górze Klin " w Iwanowicach, Wrocław 1987
358

Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów
Kadrów S., Gospodarka i społeczeństwo. Wczesny okres epoki brązu w Małopolsce,
Kraków 1995
Kadrów S., Machnikowie A. i J., Iwanowice, stanowisko Babia Góra, część II. Cmentarzysko
z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków 1992
Kristiansen K., Larsen T., Rowlands M., Centre and periphery in the ancient world,
Cambridge 1987
Królik H., Mościbrodzka J., Schild R., Kopalnia krzemienia czekoladowego z przełomu neolitu
i epoki brązu w Polanach-Kołoniach, Wrocław 1977
Kultura trzciniecka w Polsce (Materiały z sympozjum), Kraków 1987
Machnik J., Fruhbronzezeit Polens, Kraków 1968
Machnik J., Kultury z przełomu eneolitu i epoki brązu w strefie karpackiej, Wrocław 1987
Machnik J., The earliest Bronze Agę in the Carpathian Basin, Bradford
Niesiołowska-Wędzka A.,
Początki i rozwój grodów kultury łużyckiej, Wrocław 1974

Niesiołowska-Wędzka A., Procesy urbanizacyjne w kulturze łużyckiej w świetle oddziaływań
kultur południowych, Wrocław 1989
Południowa strefa kultury łużyckiej i powiązania tej kultury z Południem, Kraków-
-Przemyśl 1982
Sarnowska W., Kultura unietycka w Polsce, t. l i 2, Wrocław 1969-1975
Sheratt A., What would a Bronze agę world system look like? Relations between temperate
Europę and the Mediterranean in Later Prehistory, "Journal of European Archaeology",
t. l i 2, 1993
Valde-Nowak R, Etapy i strefy zasiedlenia Karpat polskich w neolicie i na początku epoki
brązu, Wrocław 1988
Węgrzynowicz T., Kultura łużycka na Mazowszu wschodnim i Podlasiu, "Materiały Starożytne
i Wczesnośredniowieczne", t. 2, 1973
IX. Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego
Bukowski Z., Studia nad południowym i południowo-wschodnim pograniczem kultury łużyckiej,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1969
Bukowski Z., The scythian influence in the area of Lusatian Kulturę, Wrocław-Warszawa-
-Kraków-Gdańsk 1977
Chochorowski J., Ekspansja kimmeryjska na tereny Europy Środkowej, Kraków 1993
Czopek S., Południowo-wschodnia strefa kułtury pomorskiej, Rzeszów 1992
Die Hallstattkultur - Fruhform europdischer Einheit, Steyer 1980
Epoka brązu [początki epoki żelaza, w: Pradzieje ziem polskich, red. J.Kmieciński, t. l, cz.2,
Warszawa-Łódź 1989
Gedl M., Cmentarzysko halsztackie w Kietrzu pow. Głubczyce, Wrocław-Warszawa-
-Kraków 1970
Gedl M., Die Hallstatteinflusse aufdenpolnischen Gebieten in der Friiheisenzeit, Warszawa-
-Kraków 1991
Gedl M., Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie. Archeologia pierwotna i
wczesnośredniowieczna, cz. III, Kraków 1980 Gedl M., Kultura łużycka, Kraków 1975 Herodot,
Dzieje, Warszawa 1959
Kimmig W., Die griechische Kolonisation im westlichen Mittelmeergebiet und ihre Wirkung auf die
Landschaften des westlichen Mitteleuropa, "Jahrbuch des Rómisch-Germanischen Zentralmuseums
Mainz" 30, 1983, s. 5-78 Koczownicy Ukrainy, red. J.Chochorowski, Katowice 1996 Kubczak J.,
Kurhany arystokracji scytyjskiej, Poznań 1978
Kultura pomorska i kultura grobówpodkloszowych. Razem czy osobno?, red. T. Węgrzynowicz,
Warszawa 1995
Luka L.J., Importy italskie i wschodnioalpejskie oraz ich naśladownictwa na obszarze kultury
"łużyckiej" okresu halsztackiego w Polsce, "Slavia Antiąua" 6, 1959, s. 1-99
359

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Luka L.J., Kultura wschodniopomorska na Pomorzu Gdańskim, t. l, Wrocław-Warszawa-
-Kraków-Gdańsk 1966
Niesiołowska-Wędzka A., Procesy urbanizacyjne w kulturze łużyckiej w świetle oddziaływań
kultur południowych, Wrocław 1989
Okulicz J., Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław-Warszawa-
-Kraków-Gdańsk 1973
Okulicz Ł., Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza, Wrocław-
-Warszawa-Kraków 1970
Ostoja-Zagórski J., Gród halsztacki w Jankowie nad Jeziorem Pakoskim, Wrocław- Warszawa-
-Kraków-Gdańsk 1978
Ostoja-Zagórski J., Przemiany osadnicze, demograficzne i gospodarcze w okresie halsztackim
na Pomorzu, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982

Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego, w: Prahistoria ziem polskich,
t. IV, red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979
Prahistoryczny gród w Biskupinie. Problematyka osiedli obronnych na początku epoki żelaza,
Warszawa 1991
Problemy kultury pomorskiej, red. T. Malinowski, Koszalin 1979
Schlette F., Die Kunst der Hallstattzeit, Leipzig 1984
Smirnow A., Scytowie, Warszawa 1974
Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, red. S. Czopek,
Rzeszów 1992
X. Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
Bohnsack D., Die Burgunden in Ostdeutschland und Polen wdhrend des lezten Jahr-hunderts v.Chr.,
Leipzig 1938
Castelin K., Keltenmunzen in Schlesien, "Arbeits und Forschungsberichte żur sachsischen
Bodendenkmalpflege" 20-21, 1976, s. 221-277 Cezar G.J., Wojna galijska, Wrocław 1978 Cunliffe
B., The Celtic World, Lucernę 1990
Czerska B., Osada celtycka koło wsi Nowa Cerekwia w powiecie Głubczyce w świetle
najnowszych badań, "Studia Archeologiczne", t. 7, 1976, s. 96-137 Daicoviciu H., Dakowie,
Warszawa 1969
Dąbrowska T., Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia - zasięg - powiązania, Warszawa
1988
Die Germanen, t. L, red. B. Kruger, Berlin 1978 Dillon M., Chadwick N., Ze świata Celtów,
Warszawa 1975
Domański G., Studia z dziejów środkowego Nadodrza w III-I w. p.n.e., Wrocław-Warszawa-
Kraków-Gdańsk 1975 Duval P.M., Les Celtes, Paris 1977
Filip J., Celtic civilisation and Its Heritage, second revised edition, Praha 1976 Filip J., Keltove ve
stredni Eyrope, Praha 1956 Gąssowski J., Mitologia Celtów, Warszawa 1979
Gedl M., Obiekty rowkowe na cmentarzyskach z okresu lateńskiego i wczesnego okresu wpływów
rzymskich w południowej Polsce, cz. I i II, "Przegląd Archeologiczny", t. 32, 1984, s. 157-186; t.
33, 1985, s. 159-180
Godłowski K, Okres lateński w Europie. Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, cz. W,
Krak ów 1977
Godłowski K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym
okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław-Warszawa-Gdańsk-Łódź 1985 Godłowski
K., Zu Besiedlungsverdnderungen in Schlesien und den Nachbarrdumen wdhrend derjungeren
vorromischen Eisenzeit, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne"
26, 1978, s. 107-132 Kaczanowski R, Złota moneta celtycka z osady kultury przeworskiej w
Kryspinowie,
360

Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów
woj. Kraków, "Sprawozdania Archeologiczne", t. 48, 1996, s. 119-133
Kontakte Idngs der Bernsteinstrasse (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in der
Zeit urn Christi Geburt, red. Z. Woźniak, Kraków 1996
Kostrzewski J., Die ostgermanische Kultur der Spdtlatenezeit, cz. I i II, Leipzig-
-Wiirzburgl919
Kruta V., Lessing E., Die Kełten, Freiburg 1978
Les Celtes, red. S. Moscati, Milano 1991
Madyda-Legutko R., Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim
i rzymskim, Kraków 1996
Majewicz A.F., Majewicz A., Języki celtyckie na Wyspach Brytyjskich, Wrocław 1983
Morawiecki L., Mennictwo celtyckie. Zarys mennictwa europejskiego, t. III, Kraków 1986
Moreau J., Die Welt der Kelten, Stuttgart 1958

Pięta K., Die Puchov-Kultur, Nitra 1982
Pięta K., Liptovska Mara. Yćasnohistoricke centrum severneho Slovenska, Bratislava 1996
Poleska P., Toboła G., Osada grupy tynieckiej kultury Iatenskiej na stan. 41 w Nowej Hucie-
-Krzestawicach, cz. I i II, "Materiały Archeologiczne Nowej Huty", t. 11, 1987, s. 7-119;
t. 12, 1988,8.89-130
Późny okres lateński i okres rzymski, w: Prahistoria ziem polskich, t.V, red. J.Wielowiejski,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981
Rusanowa I.R, Simonowicz E.A., Sławianie i ich sosiedi w końce l tysiaczeletija do n.e. -
pierwoj połowinie I tysiaczeletija n.e., "Archieołogija SSSR", Moskwa 1993
Schlette J., Celtowie, Łódź 1987
Symposium. Ausklang der Latene-Zivilisation und Anfdnge der germanischen Besiedlung im
mittleren Donaugebiet, Bratislaya 1977
Szczukin M., Na rubieże er, Sankt-Petersburg 1994
Woźniak Z., Młodsza faza kultury Iatenskiej (celtyckiej) i grupa tyniecka, w: Prahistoria ziem
polskich, t.V, red. J.Wielowiejski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981, s. 248-263
Woźniak Z., Monety celtyckie z ziem polskich, "Wiadomości Numizmatyczne", t. XI, z. 4,
1967,8.201-231
WoźniakZ., Osada grupy tynieckiej w Podlężu, woj. krakowskie, Wrocław-Warszawa-Kraków
1990
Woźniak Z., Osadnictwo celtyckie w Polsce, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970
Woźniak Z., Starsza faza kultury Iatenskiej w Polsce i jej oddziaływania, w: Prahistoria ziem
polskich, t. IV, red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1979,
s. 209-220
Woźniak Z., Wczesna faza kultury przeworskiej na Wyżynie Sandomierskiej, w: Kultura
przeworska l, red. J. Gurba, A. Kokowski, 1994, s. 127-145
Woźniak Z., Wschodnie pogranicze kultury Iatenskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-
-Gdańsk 1974
Woźniak Z., Żur Chronologie der keltischen Siedlungsmaterialien aus Schlesien und Klein-polen,
w: Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latenezeit bis zum Friih-mittelalter, red.
K. Godłowski, R. Madyda-Legutko, Kraków 1992, s. 9-19
XI. Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów europejskiego Barbaricum
Altheim F., Geschichte der Hunnen, t. I-V, Berlin 1959-1962
Die Germanen, t. l i 2, red. B. Kriiger, Berlin 1978, 1983
Griechische und lateinische Quellen żur Fruhgeschichte Mitteleuropas bis żur Mitte des 1.
Jahrtausends u. Z., cz. 1-4, red. J. Herrmann, Berlin 1988-1992
Historycy Cesarstwa Rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana (Scriptores
Historiae Augustae), Warszawa 1966
Kolendo J., Kontakty Rzymu z barbarzyńcami Europy Środkowej i Wschodniej, w: Starożytny
Rzym we współczesnych badaniach, red. T. Kotula, A. Kunisz, J. Wolski, Kraków 1994, s. 211 -232
Mączyńska M., Wędrówki ludów. Historia niespokojnej epoki IV i V wieku, Warszawa-
361

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
-Kraków 1996
Die Rómer an Rhein und Donau, red. R. Giinther, H. Kópstein, Berlin 1975
Strzelczyk J., Goci - rzeczywistość i legenda, Warszawa 1984
Strzelczyk J., Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa 1992
Sulimirski T., Sarmaci, Warszawa 1979
Tacyt, Dzieła, Warszawa 1957
Wolfram H., Die Goten. Von den Anfdngen bis żur Mitte des 6. Jahrhunderts. Entwurfeiner
historischen Ethnographie, Miinchen 1990
Wolfram H., Germanie, Kraków 1996

Zwolski E., Kasjodor i Jordanes. Historia Gocka, czyli scytyjska Europa, Lublin 1984
XII. Barbaricum w świetle źródeł historycznych
Historycy Cesarstwa Rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana (Scriptores
Historiae Augustae), Warszawa 1966
Kolendo J., Rejon ujścia Wisły w oczach starożytnych, w: Badania archeologiczne w woj.
elbląskim w latach 1980-1983, Malbork 1987, s. 193-206
Kolendo J., W sprawie metod badań nad źródłami pisanymi dotyczącymi
etnogenezy Słowian,
"Barbaricum" I, 1989, s. 5-11
Kolendo J., Wenetowie w Europie środkowej i wschodniej. Lokalizacja i rzeczywistość etniczna,
"Przegląd Historyczny" LXXV, z. 4, 1984, s. 637-653 '
Kolendo J., Wyprawa po bursztyn bałtycki za Nerona, "Pomerania Antiąua", t. X, 1981, s. 25-63
Kolendo J., Zróżnicowanie ludów Germanii w świetle analizy dzieła Tacyta, "Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne" 22, 1976, s. 39-50
Kolendo J., Źródła pisane w badaniach nad strefami kulturowymi i etnicznymi Europy środkowej
w okresie rzymskim, w: Problemy kulturywielbarskiej, red. T. Malinowski, Słupsk 1981, s. 65-78
Kolendo J., Zródla pisane, w: Prahistoria ziem polskich, t. V, red. J.Wielowiejski, Wrocław-
-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981, s. 9-17
Łowmiański H., Początki Polski. Z dziejów Słowian w pierwszym tysiącleciu n.e., t. l,
Warszawa 1963
Much R., Die Germania des Tacitus, Heidelberg 1967
Nowakowski W., ,,HIC SUEBIAE FINIS" - concept ofthe border ofthe barbarous world at
the East Baltic coast in the Roman Period, "Barbaricum" 2, 1992, s. 218-230
Nowakowski W., Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami baltyjskiego ludu
z Pojezierza Mazurskiego, "Barbaricum" 4, 1995
Plezia M., Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz.l, Poznań-Kraków 1952
Tacyt, Dzielą, Warszawa 1957
Werner J., Bemerkungen żur mitteldeutschen Skelettgrdbergruppe Hassleben-Leuna. Żur
Herkunft der ingentia aiailia Germanorum des gallischen Sonderreiches in den Jahren
259-274 n. Ch., w: Festschriftfur Walter Schlesinger l, Kóln-Wien 1973, s. 1-30
Wolfram H., Die Goten. Von den Anfdngen bis żur Mitte des 6. Jahrhunderts. Entwurfeiner
historischen Ethnographie, Miinchen 1990
Zwolski E., Kasjodor i Jordanes. Historia Gocka, czyli scytyjska Europa, Lublin 1984
XIII. Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów
Almgren O., Studien iiber nordeuropdischen Fibelformen der ersten nachchristlichen
Jahrhunderte, Stockholm 1897
Eggers H. J., Der romische Import im freien Germanien, Hamburg 1951
Eggers H.J., Żur absoluten Chronologie der rómischen Kaiserzeit im freien Germanien,
"Jahrbuch des Romisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz", t. 2, 1955, s. 196-244
Godłowski K., The Chronology ofthe Łatę Roman and Early Migration Periods in Central
Europę, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne" 11, 1970
Godłowski K., Chronologia okresu późnorzymskiego i wczesnego okresu wędrówek ludów
w Polsce północno-wschodniej, "Rocznik Białostocki", t. 12, 1974, s. 8-110
362

------------------------ Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów
Liana T., Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim,
"Wiadomości Archeologiczne" 35, 1970, s. 429-491
Keller E., Żur Chronologie der jungkaiserzeitlichen Grabfunde aus Siidwestdeutschland und
Nordbayern. Festschrift J. Werner I, Miinchen 1974, s. 247-291
Motykova-Sneidrova K., Żur Chronologie der dltesten romischen Kaiserzeit in Bóhmen,
"Berliner Jahrbuch fur Vor- und Friihgeschichte", t. 5, 1965, s. 103-174

Późny okres lateński i okres rzymski, w: Prahistoria ziem polskich, t.V, red. J. Wielowiejski,
Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981
Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latenezeit bis zum Fruhmittelalter,
red. K.Godłowski, R. Madyda-Legutko, Kraków 1992
Tejral J., Żur Chronologie der frtihen Volkerwanderungszeit im mittleren Donauraum,
"Archaeologia Austriaca", t. 72, 1988, s. 223-304
XIV. Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów na
ziemiach polskich i na terenach ościennych
Bielenin K., Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich, Kielce 1992 Bona
L, Das Hunnen-Reich, Stuttgart 1991
Buratyński S., Rzemieślnicza produkcja ceramiki siwej toczonej z okresu wpfywów rzymskich w
Nowej Hucie i Igołomi, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne"
22, 1976
Czarnecka K., Struktura społeczna ludności kultury przeworskiej, Warszawa 1990 Die Germanen, t.
l, red. B. Kriiger, Berlin 1978 Domański G., Kultura luboszycka między Łabą a Odrą w H-IV
wieku, Wrocław-Warszawa-
-Kraków-Gdańsk 1979
Gebiihr M., Żur Definition dlterkaiserzeitlicherFurstengrdber vom Lubsow-Typ, "Prahistorische
Zeitschrift", t. 49, 1974, s. 82-128
Germanen, Hunnen und Aw aren. Schdtze der Yólkerwanderungszeit, Niirnberg 1987
Godłowski K., Kulturaprzeworska na Górnym Śląsku, Katowice-Kraków 1969
Godłowski K., Okulicz J., Prowincje kulturowe strefy środkowoeuropejskiej w młodszym
okresie przedrzymskim i w okresie wpływów rzymskich, w: Problemy kultury wielbarskiej,
red. T. Malinowski, Słupsk 1981, s. 27-64
Godłowski K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym
okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985
Godłowski K., Strefy kulturowe w okresie rzymskim w Europie Środkowej, "Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne" 22, 1976, s. 13-31
Godłowski K., Studia nad stosunkami społecznymi w okresach późnolateńskim i rzymskim w
dorzeczu Odry i Wisły. Próba interpretacji cmentarzysk, Warszawa-Wrocław 1960
Kobyliński Z., Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach
wczesnego średniowiecza, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988
Kokowski A., Grupa maslomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie
rzymskim, Lublin 1995
Kultura przeworska, t. l i 3, red. J. Gurba, A. Kokowski, Lublin 1994, 1997
Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, red. J. Gurba, A. Kokowski, t. l i 2, Lublin
1988, 1989
Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie Środkowej w okresie wpływów rzymskich,
red. K. Godłowski, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne"
22, 1976
Machajewski H., Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym ludności grupy
dębczyńskiej, Poznań 1993
Machajewski H., Z badań nad chronologią dębczyńskiej grupy kulturowej w dorzeczu Parsęty,
Poznań 1992
Madyda-Legutko R., Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim
i rzymskim, Kraków 1996
363

Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Makiewicz T., Formy kultu bóstw domowych na terenie Europy w starożytności, Poznań 1987
Miejsce pradziejowych i średniowiecznych praktyk kultowych w Kruszy Zamkowej, red.
A. Cofta-Broniewska, Poznań 1989

Nowakowski W., Das Samland in der rómischen Kaiserzeit und seine Yerbindungen mit dem
rómischen Reich und der barbarischen Welt, Marburg-Warszawa 1996
Okulicz J., Metody badań struktur osadniczych i populacyjnych okresu póżnolateńskiego
i rzymskiego w Europie Środkowej, "Studia Demograficzne" 55, 1979, s. 93-110
Okulicz J., Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n. e., Wrocław-Warszawa-
-Kraków-Gdańsk 1973
Pazda S., Brzeski rejon starożytnej metalurgii żelaza (IV-V w. n.e), Wrocław 1994
Pazda S., Studia nad rozwojem i zróżnicowaniem lokalnym kultury przeworskiej na Dolnym
Śląsku, "Studia Archeologiczne" 10, 1980
Peregrinatio Gothica, red. J. Kmieciński, Łódź 1986
Peschel K., Anfdnge germanischer Besiedlung im Mittelgebirgsraum. Sueben, Hermunduren,
Markomannen, Berlin 1978
Późny okres lateński i okres rzymski, w: Prahistoria ziem polskich, t.V, red. J. Wielowiejski,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981
Problemy kultury wielbarskiej, red. T. Malinowski, Słupsk 1981
Rusanowa I.P., Simonowicz E.A., Stawianie i ich sosiedi w końce I tysiaczeletija do n.e. -
pierwojpołowinie I tysiaczeletija n.e., "Archieołogija SSSR", Moskwa 1993
Schindler R., Die Besiedlungsgeschichte der Goten und Gepiden im unteren Weichselraum
auf'Grund der Tongefdsse, Leipzig 1940
Steuer H., Friihgeschichtliche Sozialstrukturen in Mitteleuropa, Góttingen 1982
Symposium. Ausklang der Latene-Zivilisation und Anfdnge der germanischen Besiedlung im
mittleren Donaugebiet, Bratislava 1977
Śmiszko M., Kultury wczesnego okresu epoki cesarstwa rzymskiego w Malopolsce Wschodniej,
Lwów 1932
Szczukin M., Na rubieże er, Sankt-Petersburg 1994
Wielowiejski J., Życie codzienne na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich (I-Vw.),
Warszawa 1976
Wołągiewicz R., Kultury oksywska i wielbarska, w: Prahistoria ziem polskich, t. V, red.
J. Wielowiejski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981
WoydaS., Mazowiecki ośrodek hutnictwa starożytnego (Iwiekp.n.e. -Wwiekn.e.), "Kwartalnik
Historii Kultury Materialnej" , t. 25, nr 4, s. 471-488
XV. Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum
Bursche A., Later Roman-Barbarian Contakts in Central Europę. Numismatic Evidence,
"Studien zu Fundmiinzen der Antike", t. 11, 1996
Bursche A., Moneta i kruszec w kulturze wielbarskiej w okresie późnorzymskim, "Przegląd
Archeologiczny", t. 31, 1984, s. 47-90
Eggers H.J., Der rómische Import imfreien Germanien, Hamburg 1951
Godłowski K., Der rómische Handel in die Germania libera auf Grund der archdologischen
Quellen, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und fruhgeschichtlichen Zeit in
Mittel- undNordeuropa, Teil I., "Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Góttingen,
Phil.-Hist. Klasse" 143, 1985, s. 337-366
Godłowski K., Wymiana handlowa ludności kultury przeworskiej na Górnym Śląsku z imperium
rzymskim, "Archeologia", t. 16, 1965, s. 28-62
Kaczanowski P., Importy broni rzymskiej na obszarze europejskiego Barbaricum, Kraków 1992
Kolendo J., A la recherche de l'ambrę baltiąue. L 'expedition d'un chevalier romain sous Neron,
Warszawa 1981
Kolendo J., Kontakty Rzymu z barbarzyńcami Europy Środkowej i Wschodniej, w: Starożytny
Rzym
we współczesnych badaniach, red. T. Kotula, A. Kunisz, J. Wolski, Kraków 1994, s. 211-232
Kolendo J., Wyprawa po bursztyn bałtycki za Nerona, "Pomerania Antiąua", t. X, 1981, s. 25-26
364

- Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów
Kontakte langs der Bernsteinstrasse (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in der
Zeit um Christi Geburt, red. Z. Woźniak, Kraków 1996
Kubiak S., Znaleziska
monet rzymskich z Mazowsza i Podlasia, Wrocław-Warszawa-Kraków-
-Gdańsk 1979
Kunisz A., Chronologia napływu pieniądza rzymskiego na ziemie Małopolski, Wrocław-
-Warszawa-Kraków 1969
Kunisz A., Znaleziska monet rzymskich z Małopolski, Wrocław 1985
Kunow J., Der romische Import in der Germania libera bis zu den Markomannenkriegen,
Neumiinster 1983
Lund Hansen U., Rómischer Import im Norden, Kóbenhavn 1987
Majewski K., Importy rzymskie na ziemiach słowiańskich, Wrocław 1949
Nowakowski W., Rzymskie importy przemysłowe na terytorium zachodniobałtyjskiego kręgu
kulturowego, "Archeologia", t. 34, 1983, s. 63-104
Werner J., Das Aujkommen von Biłd und Schrift in Nordeuropa, "Bayerische Akademie der
Wissenschaften, Phil.-Hist. Klasse" 4, 1966, s. 1-47
Wielowiejski J., Die spdtkeltischen und rómischen Bronzegefdssen in Polen, "Bericht der
Rómisch-Germanischen Kommission", t. 66, 1985, s. 123-320
Wielowiejski J., Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego, Wrocław 1980
Wielowiejski J., Kontakty Noricum i Pannonii z ludami północnymi, Wrocław-Warszawa-
-Kraków 1970
Wołągiewicz R., Napływ importów rzymskich do Europy na północ od środkowego Dunaju,
"Archeologia Polski", t. 15, 1970, s. 207-252
XVI. Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich - początek wczesnośredniowiecznego
osadnictwa słowiańskiego
Germanen, Hunnen und Awaren. Schdtze der Volkerwanderungszeit, Nurnberg 1987
Godłowski K., Okres wędrówek ludów na Pomorzu, "Pomorania Antiąua" 10, 1981, s. 131-154
Godłowski K., Z badań nad zagadnieniem rozprzestrzenienia Słowian w V-Vll w. n.e.,
Kraków 1979
Godłowski K., Ziemie polskie w okresie wędrówek ludów. Problem pierwotnych siedzib Słowian,
"Barbaricum" I, 1989, s. 12-63
Parczewski M., Die Anjdnge der friihslawischen Kultur in Polen, Wien 1993
Parczewski M., Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Kraków 1988
XVII. Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian
Birnbaum H., O możliwości odtworzenia pierwotnego stanu języka prasłowiańskiego na podstawie
rekonstrukcji wewnętrznej i metody porównawczej, w: American Contributions ofthe Seventh
International Congres ofSlavist, Warszawa 1973, s. 33-58 Czekanowski J., Wstęp do historii
Słowian, Poznań 1957
Godłowski K., Okres wędrówek ludów na Pomorzu, "Pomorania Antiąua" 10, 1981, s. 65-129
Godłowski K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym
okresieprzedrzymskim i okresie rzymskim, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985
Godłowski K., Uwagi o niektórych zagadnieniach interpretacji źródeł archeologicznych (na
marginesie pracy A. Gardawskiego Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce^, "Prace i Materiały
Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna" 8, 1962, s. 79-99
Godłowski K., W sprawie lokalizacji siedzib Słowian przed ich wielką wędrówką w V- VII w.
(odpowiedź profesorowi Konradowi Jażdżewskiemu), "Prace i Materiały Muzeum
Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna" 30, 1983, s. 349-372
Godłowski K., Z badań nad zagadnieniem rozprzestrzenienia Słowian w V-V11 w. n.e., Kraków
1979
Godłowski K., Zagadnienie ciągłości kulturowej i kontynuacji osadniczej na ziemiach polskich w
młodszym okresie przedrzymskim, okresie wpływów rzymskich i wędrówek ludów, "Archeo-

365

Najdawniejsze dzieje ziem polskich --------------------------------
logia Polski", t. 21, 1976, s. 378-401
Godłowski K., Ziemie polskie w okresie wędrówek ludów. Problem pierwotnych siedzib Słowian,
"Barbaricum" I, 1989, s. 12-63
Gołąb Z., Stratyfikacja słownictwa prasłowiańskiego a zagadnienie etnogenezy Słowian, "Rocznik
Slawistyczny" 38, 1977, s. 15-30
Goriunow E.A., Rannije etapy istoriisławian Dnieprowskogo Lewobierieżja, Eeningrad 1981
Jażdżewski K., Jak patrzeć na zasiedziałość i na rozprzestrzenienie Słowian w Europie środkowej i
środkowo-wschodniej w starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza ?, "Prace i
Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna" 27, 1980,
s. 195-213
Jażdżewski K., Pradzieje Europy środkowej, Wrocław 1982
Jażdżewski K., Ptoletneuszowa "Kalisia " i dzisiejszy Kalisz, "Folia Praehistorica Posnaniensia" I,
1984, s. 187-190
Kolendo J., Rejon ujścia Wisły w oczach starożytnych, w: Badania archeologiczne w woj.
elbląskim w latach 1980-1983, Malbork 1987, s. 193-206
Kolendo J., W sprawie metod badań nad źródłami pisanymi dotyczącymi etnogenezy Słowian,
"Barbaricum" I, 1989, s. 5-11
Kolendo J., Wenetowie w Europie środkowej i wschodniej. Lokalizacja i rzeczywistość etniczna,
"Przegląd Historyczny" LXXV, z. 4, 1984, s. 637-653
Kolendo J., Źródła pisane w badaniach nad strefami kulturowymi i etnicznymi Europy środkowej w
okresie rzymskim, w: Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk 1981, s. 65-78 Kolendo J., Źródla
pisane, w: Prahistoria ziem polskich, t. V, red. J.Wielowiejski, Wrocław 1981,8.9-17
Kostrzewski J., Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach od połowy II
tysiąclecia p.n.e. do wczesnego średniowiecza, Poznań 1961 Labuda G., Fragmenty dziejów
Słowiańszczyzny Zachodniej, t. I, Poznań 1960 LabudaG., O wędrówce Gotów i Gepidów ze
Skandynawii nad Morze Czarne, w: Liber losepho Kostrzewski octogenario a veneratoribus dicatus,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s. 213-236 Labuda G., Udział Wenetów w etnogenezie Słowian,
w: Etnogeneza i topogeneza Słowian, Warszawa-Poznań 1980, s. 29-41
Labuda G., Z badań nad topogeneza Słowian, "Studia Historica Slavo-Germanica" 10, 1981, s. 199-
226
Lehr-Spławiński T., O pochodzeniu i praojczyźnie Słowian, Poznań 1946 Lehr-Spławiński T., O
starożytnych Lugiach, w: Rozprawy i szkice z dziejów kultury Słowian, Warszawa 1954, s. 90-95
Łowmiański H., Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., t. I, Warszawa 1963
Łowmiański H., Zagadnienie słowiańskich i bałtyjskich nazw plemiennych w Sarmacji
Europejskiej Ptolemeusza, "Acta Baltico-Slavica" I, 1964, s. 37-47
Maczynskij D.A., Kwoprosu o territorii obitanija sławian w I - VIwiekach, "Archieołogicze-skij
Sbornik" 17, 1976, s. 82-100
Maczynskij D.A., Migracyja sławian w I tysiaczeletii n.e. (po piśmiennym istocznikam s
priwleczenijem dannych archieologii), w: Formirowanije ranniefieodalnych słowiańskich
narodnostiej, Moskwa 1981, s. 31-52
Maczynskij D.A., Tichanowa M.A., O miestach obitanija i naprawieni]ach dwiżenij sławian w I -
VIlww. n.e., "Acta Archaeologica Carpathica" 16, 1976, s. 59-94 Milewski T., Nazwy z obszaru
Polski podejrzane o pochodzenie wenetyjskie lub iliryjskie, "Slavia Antiąua" 11, 1964, s. 37-82
Miodowicz K., Współczesne koncepcje lokalizacji pierwotnych siedzib Słowian. Dane
językoznawcze, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Etnograficzne" 19, 1984,
s. 7-49
Moszyński K., Pierwotny zasięg języka prasłowiańskiego, Wrocław 1957 Nalepa J.,
Słowiańszczyzna północno-zachodnia. Podstawy jedności i jej rozpadu, Poznań 1968 Nowakowski
W., "HIC SUEBIAE FINIS" - concept of the border of the barbarous world

366

Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów
at the East Baltic coast in the Roman Period, "Barbaricum" 2, 1992, s. 218-230 Nowakowski W.,
Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami baltyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego,
"Barbaricum" 4, 1995 Okulicz J., Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e.,
Wrocław-Warszawa-
-Kraków-Gdańsk 1973
Okulicz J., Problemy pochodzenia Bałtów i Słowian w świetle źródeł archeologicznych
i językoznawczych, "Rocznik Białostocki" XVI, 1991, s. 109-143
Okulicz J., Próba identyfikacji archeologicznej ludów baltyjskich w polowie pierwszego
tysiąclecia naszej ery, "Barbaricum" I, 1989, s. 64-100
Parczewski M., Die Anfdnge der fruhslawischen Kultur in Polen, Wien 1993
Parczewski M., Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Kraków 1988
Parczewski M., Początki kultury -wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł
archeologicznych, Wrocław 1988
Plezia M., Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. I, Poznań-
-Kraków 1952
Późny okres lateński i okres rzymski, w: Prahistoria ziem polskich, t. V, red. J. Wielowiejski,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981
Problemy etnogenezy Słowian, Kijów 1978
Rusanowa I.P., Sławianskije driewnosti V - VII w. Kultura prażskogo tipa, Moskwa 1976
Słownik Starożytności Słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów
najdawniejszych, red. W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński, t. I - VII, Wrocław-
-Warszawa-Kraków 1961-1982
Strzelczyk J., Goci - rzeczywistość i legenda, Warszawa 1984
Vańa Z., Der Ursprung der Slawen im Lichte der Sprachwissenschaft und Archaologie,
"Anthropologie" 19/2, 1981, s. 161 i n.
Wenskus R., Stammesbildung und Yerfassung. Das Werden der fruhmittelalterlichen gentes,
Koln-Graz 1961
Wolfram H., Die Goten. Von den Anfdngen bis żur Mitte des 6. Jahrhunderts. Entwurfeiner
historischen Ethnographie, Munchen 1990
Wołągiewicz R., Kultura wielbarska -problemy interpretacji etnicznej, w: Problemy kultury
wielbarskiej, red. T. Malinowski, Słupsk 1981, s. 79-106
367

Indeksy

Indeks nazw geograficznych
:, których lokalizacja nie jest zdecydowanie określona. rne województwo
Bałtyk - patrz Morze Bałtyekie
Banat 167
Barbaricum 191, 213, 214, 225-227, 231, 232-242, 246-
-249, 251, 252, 260, 265-272, 274-276, 279, 281, 282,
290, 291, 300-305. 309-312, 314, 315-324, 346,
347,351 Barca 141 Barranco Leon 53 Barycz 114 Bawaria 141, 202 Bazylea201
Belgia 65, 74, 87, 95, 103, 269, 327 Belgrad (Singidunum) 104, 201 Berezyna 230 Bergamum
(Bergamo) 201 Berno 201
Besarabia 226, 229, 302 Beśefkw 288 Beskid Śląski 255 Beszowa (d.woj.kieleckie) 175 Bębło
(d.woj.krakowskie) 114, Biache-Samt-Yaast 59 Białoruś 91, 136
Bibracte (Mont-Beuvray) 201, 202 Bilzingsleben 54, 55, 58 Biskupin (d.woj.bydgoskie) 25, 37,

180-182 Bliski Wschód 9, 14, 33, 38, 40, 41, 52, 53, 59, 69, 70, 99,
100, 102, 116, 154, 168 Bizancjum 327, 338
Błonic (d.woj.tarnobrzeskie) 211, 216, 221
Bochnia 161 Bodrogkeresztur 121 Boh 168,334
Bornholm (Burgcnda lond, Burgundarholm) 256, 331 Borrcbjerg 309 Borrcmose 309 Bosfor 101,
104 Brajniki 137
Brandenburgia 156, 226, 256, 296, 326 Bratysława 201, 211 Bratysława-Hrad 202 Braunsbcrg 201
Bretania 259 Brigetio 238 Brixia (Brescia) 201 Brno 54, 55, 78 Brno-Bohunice 72 Bronocicc 118,
119, 122-124, 128 Brytania (Britannia) 232, 234, 237, 241, 316, 326 Brzezinka Średzka 207
Brzezinki 133
Brzeźnik (d.woj.szczecińskie) 224 Brzoskwinia 86
Budapeszt (Aąuincum, Óbuda) 58, 141, 201, 202, 237, 238 Bug 105, 159,212,218 Bułgaria 37, 115,
116, 127, 168, 192,239 Burgenda lond - patrz Bornholm Burgos 53 Burgundaib 256
Burgundarholm - patrz Bornholm Busko 153 Buzcnol 203 Bydgoszcz 81, 147 Bystrzyca 206, 208
Bzura 330
Kursywą wyróżniono nazwy obszarów i miejscowo*
d.woj. - daw
A
Abrittus - patrz Razgrad
Abeurador 101
Adrianopol (Edirnc) 243, 326
Adriatyk 170,211,221,316
Afryka 9, 23, 38, 40, 47-50, 52, 53, 69, 70, 116, 244, 265
Afryka Południowa 26
Agri Decumates 232, 234, 239, 252, 316
Ahrensburg 90
Aibunar 116
Akwilcja 204, 221,237
Akwitania 194,240
Akwizgran 233
Alcsja201,202
Alpes Bastarnice 259
Alpy 20, 46, 54, 139, 141, 149, 156, 160, 164,232
Alpy Salzburskie 174
Altenburg 201
Aluta 140
Ameryka 20, 69, 120
Amóncburg 201
Anatolia 41, 45, 46, 53, 59, 69, 100, 101, 104, 127, 139,
141, 148, 154, 167, 192,240,349 Andalu/ja (Baetica) 53, 255 Anglia (Wielka Brytania) 54, 57, 58,
74, 87, 95, 154,
204, 332 Anrcppcn 233 Antarktyda 19 Aąuincum - patrz Budapeszt Aquac 238
Aquae Scxtiac (Aix-en-Provencc) 194, 195 Aramis 47
Arausio (Orange) 194, 195 Argolida 101 Arktyka 20, 33 Arles 203 Armenia 167 Amo 168 Arrabona
23K Asia 232, 326 Asia - patrz Azja Askiburgion - patrz Jesioniki Atapuerca 53, 55 Ateny 239
Attyka 263 Augsburg 239
Augusta Treverorum - patrz Trewir Augustów 137 Aurignac 70, Australia 26, 69,
Austria 46, 127, 154, 155, 173, 174, 198,202 Ayaricum (Bourgcs) 201 Azerbejdżan 53
A/ja (Asia) 9,40, 50, 52, 59, 60, 70, 163, 176, 245, 260, 262 Azja Mniejsza 192,240 Azja
Południowa 163 Azych 53
B
Baden 127

Badenia-Wirtembergia 198
Baetica - patrz Andaluzja
Bałkany (Półwysep Bałkański) 38, 41, 53, 69, 70, 89,
102, 104, 114-116, 127, 129, 139, 140, 149, 167, 192,
193,239,243,244,337,350

369

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Calisia 260-262, 347
Całowanie 88, 89, 91,92
Camulodunum (Colchester) 201
Carnuntum 238, 251,318
Cccele (d.woj.białostockie) 291
Cenabum (Orlean) 201
Center 127
Cesarstwo (Cesarstwo Rzymskie, Imperium Romanum, Rzym) 39, 46, 168, 191, 193, 196, 199,
214, 231, 232-243, 245-247, 250-252, 254, 255, 258, 262-264, 266-269, 272, 279, 302, 311, 316,
320, 322, 323, 325, 345, 349
Cesarstwo Wschodniorzymskie 244, 245, 326
Cesarstwo Zachodniorzymskie 241, 244-246, 326
Cetium 238
Chatons-sur-Marne 244
Chersonez Cymbryjski - patrz Półwysep Jutlandzki
Chiny 243
Chmielów Piaskowy (d.woj.kieleckie) 308
Chojnice 96
Chorwacja 59
Cieśnina Gibraltarska (Gibraltar, Słupy Hcraklesa) 53, 189, 194,244
Cisa 104, 111, 121, 159, 212, 255, 262, 284, 301, 338
Cluj 327
Combe-Grenal 59
Cro-Magnon 70
Cromer 54
Cyklady 127
Cypr 154
Cyprzanów 78
Czarna Hańcza 300
Czechy 36, 86. 104, 110, 118, 120, 132, 141, 144, 145, 154, 156, 157, 174, 187, 192, 194, 202, 204,
205, 207, 209, 211, 218, 226, 227, 273, 280, 282, 284, 301, 311, 326, 337
Czcrnihów 152
Częstochowa 65
Ć
Ćmielów 121
D
Dacja (Dacia) 193, 232, 235, 239, 252, 255, 256, 259, 260,
262,263,316,326,349 Dalcwice 209 Dalmacja 168,232
Dania 87, 88, 96, 97, 118, 122, 125, 132, 278, 309, 311,317 Danubis - patrz Dunaj Danubius - patrz
Dunaj Danuvius - patrz Dunaj Dardanele 101 Darłów 125 Dąbki 125 Delfy 190, 192 Desna 90, 230,
301,303, 334 Deszczno 158 Devin201,202 Devnja 116

Dc.be (d.woj.kaliskie) 88, 98, 317 Dmamsi 52, 53 Dniepr 90, 97, 152, 164, 228, 230, 259, 262-264,
301, 303,
333,334,350,351 Dniestr 102, 109, 118, 152, 177, 218, 263, 281, 284, 301,
303,317,321,323,333,334,351 Dobre 113
Dobrudza 115, 140, 168
Dolna Austria 77, 78, 103, 113, 118, 192,236,237,245,284 Dolna Germania (Germania Inferior)
232, 252, 316 Dolna Saksonia 226

Dolne Łużyce 177,296
Dolne Powiśle 292
Dolni Vestonicc 77, 78
Dolny Śląsk 55-58, 88, 91, 95, 105, 110, 111, 113, 122, 123, 125, 135, 141, 145, 161,
186,206,212,217,256,282, 296, 307, 337
Domaniowice (d.woj.legnickie) 206
Don 80, 177,262
Doniec 301, 334, 351
Dordonia 81
Drawa 170,245
Dudka 126
Dunaj (Danubis, Danubius, Danuyius, Ister) 45, 68, 70, 86, 102, 104, 105, 110, 114-116, 127, 129,
139-142,145, 146, 148, 149, 154, 170, 171, 177, 189, 192-194, 196, 201, 205, 232-241, 243-245,
247, 248, 253, 259, 261-
-264, 272, 277,279,299, 316, 317,319,325, 331, 334,
337,338,345,347,348,351 Dunajec 73 Dunsberg 201 Duńskie Cieśniny 251, 259 Dyja 238
Dzierżysław 72, 74 Dźwina 230, 334
E
Ebro 194
Egipt 167, 177
Ehringsdorf 59
Ełk 98
Ems 252
Entremont201
Estonia 95, 98, 132, 137
Etiopia 47, 50
Eurazja 20, 34, 52, 93
Europa 9, 14, 23, 24, 30, 31, 34, 35, 38-41, 46, 50, 52-55, 57, 58, 60, 61, 64, 66,67, 69, 70, 72, 73,
76-78, 81, 84, 86,88,94-104, 107, 110, 115-118, 121, 125-129, 133, 135, 136, 139-142, 145, 148,
149, 152, 154-156, 163-
-165, 167, 168, 170, 180, 182, 185, 188-190, 192-196, 198, 200, 202, 204-206, 211, 213, 214, 221,
223, 225-
-227, 229, 231-234, 240, 243-252, 254-257, 259, 260, 262, 265, 266, 271, 272, 274-277, 279-281,
290, 294, 299, 302, 303, 310, 311, 315-323, 325-327, 330-332, 337,338,343,346,348-351
Fennoskandia 96
Finlandia 137,281
Finstcrlohr201
Floriana 238
Forli 53
Francja 36, 37, 50, 53, 57-61, 65, 70, 81, 86, 87, 101, 102,
141, 154, 168, 170, 189, 190, 195, 199,203-205 Frankfurt n. Odrą 80 Fulda 234, 253
G
Gać 215
Gagarino 77

Galia (Gallia) 190, 194, 195, 201, 203, 217, 232, 239-241,
243, 244, 252, 316, 318, 320, 326, 345 Galia Narbońska (Zaalpejska) 191, 195 Galia Przedalpejska
190, 191 Galicja (Galicia) 244 Galicja 36 Galiś-Lovaćka 201 Ganovce 64 Gdynia 215 Gepedoios
258

370

Indeksy

Gergovie 201
Germania 243
Germania 233, 253, 260, 263, 318
Germania Infcrior - patrz Dolna Germania
Germania Superior - patrz Górna Germania
Gibraltar - patrz Cieśnina Gibraltarska
Giebułtów (d.woj.krakowskie) 317
Gliwice 21
Głogowska Pradolina 81
Głogów 224, 225
Głubczyce 72, 149, 150, 157,
Gniechowice 110
Gniezno 37
Gołębiewo Wielkie (d.woj.gdańskie) 222
Gomolova 201
Gorsium 238
Gorszewice 176
Gorzów 211
Gościąż 81
Gościeradów (d.woj.tarnobrzeskie) 283
Gothiskandia 255, 258
Gotlandia 257, 280, 293, 331
Góra Puławska 75
Górka Stogniowska (d. woj .krakowskie) 283
Górna Austria 190
Górna Germania (Germania Superior) 232, 234, 242,
252,316,320,321 Górne Łużyce 296 Górny Śląsk 64, 72, 75, 78, 86, 105, 111, 112, 128, 142,
149, 174, 186,208,217,282,285,307,316,337,342 Góry Świętokrzyskie 86, 88-90, 109, 305
Grabenstetten 201 Gradesznica 116 Granowo 146 Grecja 41, 58, 101-103, 127, 148, 167, 169, 192,
199,239,
240, 263 Grenlandia 19 Grimaldi 77 Grobem 60 Grodków 78 Gross-Romstedt 227 Gruzja 52, 53
Grzybnica (d.woj.koszalińskie) 293 Grzybowa Góra 88, 90-92, Gustów 297
H
Haarhausen 301, 304, 323, 324
Haćki 339
Hadar 47
Hagenbach 240
Halicz 152
Hallein-Durrnberg 174, 198
Hallstatt46, 173, 174
Haltern 233

Halys 192
Hamburg 87, 90
Hasslcben301
Hawela 217, 236, 239, 253, 255, 284, 296
Heidengraben 201
Helis 193
Hengistbury 201
Herkulanum 10
Heuneburg 171
Histria 168
Hiszpania (Hispania) 37, 53, 57, 102, 154, 170, 232, 239,
243, 244, 255, 263, 326, 345 Hlinsko 128 Hochdorf 172 Holandia 87, 95, 103, 118, 122, 132

Hrazany201,202 Hromówka 290 Hron 228, 238
I
lerne - patrz Irlandia
Igołomia 336, 306
Iliria 193
Itżanka 305
Imperium Romanum - patrz Cesarstwo
Indonezja 52
Ingolstadt 201
Inowrocław 162
Irak 60, 100
Iran 167
Irlandia (lerne) 194
Isernia 55
Islandia 194
Ister - patrz Dunaj
Italia (Wiochy) 37, 41,53,57, 59, 154, 167, 168, 170, 183, 185, 189-191, 193, 199, 221, 232, 239,
243-245, 256, 259, 316, 317, 320, 325, 326, 331, 338, 345
Iwanowice (d.woj.krakowskie) 143, 145, 209
Iwno 147
Izdcbno 182
Izrael 52
ładowniki Mokre (d.woj.tarnowskie) 219
Jakuszowice (d.woj.kieleckie) 285-287
Janisławice 97
Jaramillo 53
Jarosławiec (d.woj.poznańskie) 330
Jaskinia Ciemna 67, 68
Jaskinia Jama 65
Jaskinia Jasna 73
Jaskinia Łokietka 73,
Jaskinia Mamutowa 36, 73-76
Jaskinia Maszycka 36, 84-86
Jaskinia Nietoperzowa 65, 74
Jaskinia Zawalona 86
Jaskinia Zamkowa 65
Jawa 52
Jerzmanowice 65, 74, 114
Jesioniki (Askiburgion) 254-256, 260

Jezioro Biskupińskie 180
Jezioro Bodeńskie (lacus Yenetus) 259
Jezioro Halsztackie 174
Jędrychowice 150
Jędrzychowice (d.woj.wrocławskie) 288, 329
Jordanów 123, 125
Jutlandia - patrz Półwysep Jutlandzki
K
Kaledonia 237
Kalisz 220, 260, 261,347
Kalkriese (Las Teutoburski) 233, 234
Kamieniec (d.woj.toruńskie) 178
Kamieńczyk (d.woj.ostrołęckie) 221
Kamienna 90, 120
Kaposvar 111
Karlich 55
Karlstein 201
Karpaty 20, 73, 78, 90, 91, 104, 109, 110, 131, 140, 142-144,
149, 164, 229, 250, 253, 254, 263,298, 301, 350, 352 Karpaty Wschodnie 334 Karpaty Zachodnie
78 Karyntia 204
Katalaunijskie Pola 244, 326 Kaukaz 53, 167

371

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Kazimierza Wielka 286
Kelheim201,202
Kenia 47, 49, 50
Kiclary (d.woj.kieleckie) 332
Kielce 68
Kielecczyzna 133
Kietrz (d.woj.opolskie) 157, 176, 208, 283
Klagenfurt 204
Klein Aspergle 198
Kocioł 147
Kolonia 327
Kolosy 133
Komarów 152, 303, 321, 323
Konarzewo (d.woj.płockie) 330, 331
Konradówka 57
Konstantynopol 338
Koobi Fora 49
Kopiec Krakusa 338
Kopki (d.woj.tarnobrzeskie) 317
Korolewo 54. 55
Kosewo (d.woj.olsztyńskie) 332
Kosticnki 77, 80
Koszycc 141
Kościelna Jania (d.woj.gdańskie) 296
Kotlina Czeska 227, 233, 272, 273, 282, 301, 316

Kotlina Hrubieszowska 293
Kotlina Karpacka 46, 89, 103, 104, 111, 140, 141, 145, 148,
159, 177,199,243,245,278,287,325,326,329,331,338 Kotlina Kłodzka 105, 145 Kotlina Sądecka
212, 337 Kotlina Żywiecka 212 Kowel290, 291 Koziarnia 74 Kozielsko 35 Kraków 32, 36, 64-68,
75, 80, 83, 84, 86, 105, 109, 111,
114, 128. 143,208,211,283,306,337,338
Kraków-Krzesławice 211 Kraków-Mogiła 113, 114,211,304,335 Kraków-Nowa Huta 83, 109, 114,
122, 128, 335, 336, 339 Kraków-Pleszów 111, 114, 209 Kraków-Sowiniec 65 Kraków-ul.Królowej
Jadwigi 65, 67, 75 Kraków-ul.Mikołaja Kopernika 68 Kraków-ul.Nad Sudołem64
Kraków-ul.Spadzista (Ylastimila Hofrnana) 75, 80, 82, 83, 88 Kraków-Wyciąże 209, 211, 335, 336
Kraków-Zwierzyniec 65, 73 Krapina 59 Kras Morawski 61 Kreżnica Jara 118, 119 Kriszana 263
Krowodrza 64 Kruszą Zamkowa 21 8 Kruszwica 37 Krym 102, 177, 194,232
Kryspinów (d.woj.krakowskie) 211, 283, 284, 291 Krzemionki Opatowskie 120, 121 Krztyna 144
Kujawy 88, 98, 103, 105, 109, 111, 113, 118,122, 123, 125,
126, 128, 130, 146, 147, 151, 153, 162, 186, 212,
216-219, 282, 307, 313, 316, 330, 349 Kulna61,64 Kunda-Lammasmagi 98 Kurzątkowice 206
L
La Chaisc 59 La Ferrasie 59, 60 La Madeleinc 36, 81 La Micique 61

La Quina 59
LaTene46, 196
Lahn 234, 253
Langwedocja 191
Las Hercyński 190
Las Teutoburski - patrz Kalkriese
Lascaux 32
Laugaricio - patrz Trenczyn
Lauriacum 238
Laussel 77
Le Moustier 59, 60
Lech (Ligys) 255
Legnica 161
Lehringen 60
Lespugue 77
Lengyel 111
Lentia 238
Leśno (d.woj.bydgoskie) 183, 293
Leugaricio - patrz Trenczyn
Leuna 301
Leyallois 59
Levoća 141
1'Hortus 59
Ligys - patrz Lech
Limoges 201
Linin 137
Liny 88
Lippe 233, 268
Liptowska Mara 228, 309
Lisów (d.woj.tarnobrzeskie) 317
Litwa 88, 91, 136, 137
Londinium (Londyn) 201
Lubelszczyzna 54. 123,285

Lubieszewo 297
Lublin 118,337
Luboszyce (d.woj.zielonogórskie) 256, 296
Lubowidz (d.woj.słupskie) 291
Lugiduuum 347
Lugudunum 347
Lwów 36
Łaba 131, 135, 139, 141, 146, 170, 185, 193,216-218,224, 226, 227, 233, 237, 239, 245, 253, 255,
256, 272, 273. 275, 280-282, 284, 296, 300, 311, 330-332, 338, 350
Ładoga 137
Łazy (d.woj.wrocławskie) 179
Łęczyca 89
Log Piekarski (d.woj.konińskie) 312
Łąki Małe 145, 146
Łochyńsko (d.woj.piotrkowskie) 185
Łomża 137
Łotwa 95, 132, 137
Łużycc 141, 156, 187,212,255,256,330
Łyna 292
M
Macedonia 37, 140, 193,259
Magdalensbcrg - patrz Norea
Malbork-Wielbark 291
Malice 112
Małopolska 38, 105, 109, 111, 112, 114, 118, 122, 123, 134,
142, 153, 158, 161, 186, 187,206,208,209,211,217,
228, 282, 283, 285, 298, 339, 342, 307 Manching 201, 202 Maramuresz 263 Marna 244
Marsylia (Massalia) 168-170, 190 Marusza 193 Masłomęcz (d.woj.zamojskie) 293, 294

372

Indeksy

Massalia - patrz Marsylia
Masyw Centralny 50
Mauer 58
Mauran 60
Mauretania 232, 326
Mazowsze 78, 136, 186, 187, 216-218, 258, 283-285, 292, 294, 295, 308, 330, 337
Mazury - patrz Pojezierze Mazurskie
Mediolanum (Mediolan) 201
Meiendorf 87
Meklemburgia 130, 135, 146, 226, 227, 338
Melos 101
Men 234, 253
Meotyda - patr? Morze Azowskie
Metuonis - patrz Bałtyk
Me/ja (Moesia) 232, 235, 252, 262, 263
Mezja Dolna (Moesia Inferior. Moesia II) 232, 263, 326
Mezja Górna (Moesia Superior, Moesia l) 232, 326

Mezopotamia 45, 115, 116, 167,232
Michatowice (d.woj.krakowskie) 114, 283
Miechów 145
Mierzanowice (d.woj.tarnobrzeskie) 142, 145, 283
Mierzeja Wiślana 136
Mierzeja Kurońska 136
Miluza 195
Mitanni 167
Mladeć 75
Młoteczno (d.woj.elbląskie) 330
Mników 86
Mniszki (d.woj.płockie) 330
Modlnica 111
Mogcntiana 238
Mokra (d.woj.częstochowskie) 288, 323
Mołdawia 103, 105, 115,216,226,229,263,281,301
Mongolia 243
Mongolia Wewnętrzna 243
Mont-Beuvray - patrz Bibracte
Monte Peglia 55
Monte Poggiolo 53, 55
Morawa 102, 140,238
Morawska Brama 104, 142, 170, 177
Morawy 54, 61, 72, 73, 75, 77, 78, 86, 90, 103, 104, 109, 111, 112, 118, 120, 128, 135, 141, 142,
145, 149, 154, 157, 174, 187, 192,202,204,208,218,234,236,237, 245, 254, 272, 273, 280, 282, 284,
301, 311, 316, 320, 326-338
Mor/c Azowskie (Meotyda) 257, 258, 260
Morze Bałtyckie (Bałtyk, "Ocean", Metuonis, Morze Swcbskie)69, 81,88, 90, 96, 122, 125, 126,
132, 137, 141, 146, 149, 170, 174, 187,243-245,251,255,257--262,274,281,296,314,316-
318,321,331,332,350
Morze Czarne 168, 169, 176, 192, 193, 229, 232, 240, 243, 258,262,277,292,301,317
Morze Egejskie 45, 101, 127, 141, 146, 148
Morze Północne 81, 96, 120, 132, 170. 185, 227, 252, 278, 281,317
Morze Swebskie - patrz Morze Bałtyckie
Morze Śródziemne 10,41,53, 102, 103, 127, 139, 145, 149, 156, 162, 168,337
Mrągowo 332
Msecke Żchrovicc 205
Mukaczewo 201
Munsingen 198
Muntenia 263
Muśov 238
N
Nadodrzc 297
Nadrenia 65, 86, 103, 203, 205, 218
Nadrenia-Palatynat 199

Naissus - patrz Nisz
Namur 201
Naszocowice (d.woj.nowosądeckie) 339
Naxos 168
Neandertal 59
Neapol Scytyjski 194

Neckar 172
Nedao 244
Ncuchatel 46
Neupotz 240
Nicea 53
Nida 128, 153,208
Nidzica 124
Niemcy 54, 55, 58-60, 67, 74, 87, 105, 110, 118, 122, 132,
133, 141, 149, 154, 156, 183, 198,205,217,218,226,
240, 253, 272, 275, 278, 301, 330 Niemen 225, 230, 300, 334 Nietulisko Małe (d.woj.kieleckie)
319 Nil 115
Nisz (Naissus) 240 Nitra 78, 228 Nizina Popradzka 73 Nizina Wołoska 115, 140, 193 Niż 40, 65,
74, 93, 95, 103, 117, 122, 126, 130, 131, 133,
137, 155, 164 Niż Niemiecki 95 Niż Polski 68, 81, 87, 88,91,92, 105, 109, 112, 117, 121,
122, 125, 159, 160
Niż Rosyjski 67, 80, 90, 95, 98, 136, 138 Niż Środkowoeuropejski 87, 88, 90, 96, 103, 132, 135 Niż
Zachodnioeuropejski 74, 76 Nochowo 35
Norca (Magdalensberg) 201, 202, 204 Noreia (Neumarkt) 194, 195 Noricum 203-205, 232, 237,
252, 316 Norwegia 37, 132, 194,245,255,268,311 Noteć 224
NowaCerekwia 149,208 Nowa Huta 113, 114, 122,306 Nowa Huta-Pleszów 106 Nowinka 332
Nowy Młyn 88 Nowy Targ 73
Noviodunum (Soissons) 201 Numancja 191,201 Numidia 232, 326 Nyrax 189 Nysa Łużycka 224
O
Oberaden 233
Oberleiserberg 202
Objezierze 147
Obłazowa 73, 78
Oborzysko 67
Óbuda - patrz Budapeszt
Oceania 26, 34
Odra 126, 131, 141, 142, 145, 146, 148-150, 156, 157, 163, 170, 177, 187, 206, 208, 217, 218, 224,
225, 255, 257, 296, 297, 306, 331, 338, 343, 344, 347, 351
Odry 293
Olum 258
Ojców 67, 68, 73
Oka 230
Okalew 153
Okiennik 67
Oksywie 215
Olandia 280, 331,314
Olbia 168, 169, 190, 193, 233, 263
Olbrachcice 88

373

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Olduvai 49, 50, 53
Olkusz 65, 161
Olszanica 107, 109, 109
Olsztyn 137

Olsztyn k. Częstochowy 65
Oława (rzeka) 206, 208
Oława (miasto) 206
OmoSO
Onega98, 137
Opalenie 223
Opatów (d.woj.częstochowskie) 111, 120, 142, 275,
289, 323
Opitergium (Oderzo) 237 Orange - patrz Arausio Orastie 193 Orce 53, 55 Orońsko 89 Orzyc218,
283 Osłonki 113, 123 Osnabriick 233 Óstergotland 257, 294 Ostrava-Petfkowice 78 Ostrowiec
Świętokrzyski 121 Oszczywilk (d.woj.kaliskie) 330 Oświęcim 211 Otalążka313 Ovilavis 238
P
Pad 190, 194
Pakistan 50
Pakoszówka212
Palestyna 100, 167
Panonia (Pannoma) 232, 236, 237, 242, 244, 245, 252, 263,
316-318,320 Parsęta 186,222,224,297 Paryż (Lutetia) 60, 201,327 Pasłęka 292, 331 Pavlov 77
Peloponez 103,240,337 Pełczyska 209 Pergamon 192 Persja 170 Perstunka 91 Petralona 58 Peuke
264 Pfaffenhofen 320 Pfalzfeld 205 Piaseczno 67 Piekary 64-67, 86, 88 Pielgrzymowo 294 Pieńki
96 Pilica 217, 282
Pireneje (Pyrene) 54, 189, 190, 194 Piwonice (d.woj.kaliskie) 330 Płaskowyż Głubczycki 105
Płock 339 Pobiel 95
Podlasie 136, 217, 284, 285, 292, 330, 339 Podłęże (d.woj.kieleckie) 210, 211 Podole 131
Pogórze Karpackie 70, 131, 159 Poitiers 243 Pojezierze Ełckie 299 Pojezierze Kaszubskie 292
Pojezierze Krajeńskie 292 Pojezierze Mazurskie (Kraina Wielkich Jezior Mazurskich,
Wielkie Jeziora Mazurskie, Mazury) 126,136,187,225,
259, 260, 299, 332 Pojezierze Mrągowskie 299

Pojezierze Suwalskie 299
Pojezierze Warmińsko-Mazurskie 134
Pokrzywnica (d.woj .kieleckie) 305
Polany 144
Polany-Kolonia 121, 144
Polesie 186,212,292
Polska 9, 10,24,25, 35-38,41-44, 54, 55, 57,58, 65,67,70, 72,73,75,78,80,86-88,91,92,96,98, 103-
105, 111, 112, 115, 117, 118, 120, 121, 126-128, 132, 133, 135-138, 141, 148, 150, 151, 154, 159,
160, 166, 187, 206, 212, 217, 221, 226, 237, 253, 255, 256, 258,260, 263, 265, 268, 282, 286, 287,
329, 330, 334-337, 339, 341, 342,345-347,351
Polska Południowo-Wschodnia 112
Połaniec 319
Pomorze 81, 96, 123, 125, 126, 135, 146, 151, 186, 222, 258, 292, 293, 295, 297, 311 330, 331, 351
Pomorze Gdańskie (Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Wschodnie) 126, 131, 147, 183-185, 222,
224
Pomorze Nadwiślańskie * patrz Pomorze Gdańskie
Pomorze Wschodnie - patrz Pomorze Gdańskie
Pomorze Zachodnie 126, 147, 175, 212, 224, 282, 337
Pompeja 10, 268
Poprad 64
Powązki 32
Powiśle 257
Poznań 36, 37, 80, 176

Półwysep Apeniński 190, 244
Półwysep Arabski 50
Półwysep Bałkański - patrz Bałkany
Półwysep Iberyjski 30, 168, 170, 190, 191, 195, 207, 244
Półwysep Jutlandzki (Jutlandia, Chersonez Cymbryjski) 88, 95, 146, 194, 208, 216-218, 226, 227,
251, 254, 255, 280,314,332
Półwysep Sambijski (Sambia) 187, 225, 259, 300, 317
Półwysep Skandynawski 280, 317, 331
Prabuty 137
Praga 202
Praga-Śarka 110
Prądnik 67
Pferov 75
Pfezletice 55
Prosna316, 330
Prowansja 191, 194
Prusiek (d.woj.krośnieńskie) 329
Pruszcz Gdański (d.woj.gdańskie) 222, 296
Prut 102, 229, 301
Prypeć334, 351
Przedgórze Sudeckie 105
Przedkaukazie 176
Przemęczany (d.woj.krakowskie) 287
Przemyśl 65, 212
Przeworsk 215
Przywóz (d.woj.sieradzkie) 330
PuchoY 228
Pyrene - patrz Pireneje
R
Raba 208, 307
Racibórz 78
Racibórz-Ocice 111
Racibórz-Studzienna 64
Radłowice 206
Radolinek 161
Radom 67, 89
Radziejów (d.woj.włocławskie) 330
Radzim 160
Raj 68, 69
Ratyzbona 201
Rawenna 244, 251

374

Indeksy

161,
254,
320,
Razgrad (Abrittus) 239

Recja (Raetia) 203, 227, 232, 234, 236, 237, 239, 242, 252,
255,316,317,320,321 Rega 224, 297 Regnum Bospori 232, 252 Reims 203 Ren 170, 194-196, 233,
234, 240-242, 244, 247, 248, 251,
252, 269, 275, 278, 279, 281, 317, 320 Republika Rzymska 191, 195, 262 Rędzina
(d.woj.wrocławskie) 277 Rheinzabern 320 Rodan 168, 170, 194, 198 Rosja 137, 138 Roszowicki
Las 208 Roś 334 Rozwadów 290 Równina Mazurska 299 Ruda Kościelna 120 Rudki 268
Rudki (d.woj .kieleckie) 305 Rudna Glava 116 Rugia 135,297 Rugiland 245
Rumunia 67, 102, 115, 116, 127, 141,276,281,284 Rusko 55-58 Rybniki 121 Ryft Afrykański 50
Ryżanówka 178 Rzeszów 105, 288 Rzędkowice 178 Rzucewo 136 Rzym
- patrz Cesarstwo Rzym (miasto) 190, 243, 244, 326
Saccopastore 59
Saint-Acheul 57
Saksonia 141, 156, 187, 227, 296, 326
Salacea 141
Salzach 174
Salzburg 174
Sambia - patrz Półwysep Sambijski
Samborzec 111
San 105, 159, 166, 180, 209, 212, 255, 299, 337
Sandomierz 37, 111, 112, 123, 134, 142,337
Sanok-Biała Góra 212
Sankt Margarethen 201
Sarmacja (Sarmacja Europejska) 257, 259, 260, 262, 350
Sarmacja Europejska - patrz Sarmacja
Sarmackle góry 262
Sarmizegetusa 235
Sarnów 118, 120
Sawa 170, 193,245
Savaria 238
Sąspów 67, 68, 74, 114
Scarbantia 238
Scylla 243
Scytia 169, 243, 262
Sejm 303
Serbia 116
Seret 229, 301
Serowo-Zedmar 137
Selsey201
Shanidar 60
Siedlnica 88
Siedmiogród 103, 121, 140, 144, 160, 161, 164, 167, 192,
193, 196,235,302,327 Siegerland 203
Siemiechów (d.woj.sieradzkie) 220, 221 Sieradz 153

Sigmaringen 171
Singidunum - patrz Belgrad
Śipka61,64
Skała Biśnik 74
Skandia - patrz Skandynawia
Skandynawia (Skandia) 81, 139, 141, 146, 149, 213, 223, 239, 245, 248, 256-258, 267, 277, 278,
296, 314, 321, 326, 329, 330, 332, 346, 351
Skierniewice 97

Skroniów (d.woj .kieleckie) 322
Sławęcin (d.woj.krośnieńskie) 329
Słowacja 61, 69, 72, 75, 78, 90, 103, 108, 109, 111, 114, 128, 141, 142, 144, 149, 154, 155, 157,
160, 196, 202, 205, 211, 212, 228, 234, 236, 237, 245, 262, 272, 273, 281, 282, 284, 299, 301, 309,
337, 347
Słowenia 172, 173
Słupy Heraklesa - patrz Cieśnina Gibraltarska
Smolno Wielkie 95
Smuszewo (d.woj.pilskie) 182
Soleihac 55
Solutre 36
Solway 234
Solyomkut 69
Soława 170,218
Sośma 137
Sośnica 152
Spira 320
Spissky Śtvrtok 141
Spisz 73
Starachowice 90
Stare Hradisko 201, 202, 204
Stary Świat 9, 70
Stary Zamek 110
Steinheim 58
Steinsburg 201
Stellmoor 87
Strachów 107, 108
Stradonice201,202, 204
Śtramberk 61
Strasburg (Argentoratum) 241
Strzegom 55, 57
Strzegowa 73, 74
Strzelce Małe (d.woj .tarnowskie) 306
Strzelin 329
Struma 102
Suchacz 135
Sudety 86, 109, 110,253,255
Suła 334
Suszyczno 290, 291
Suwalszczyzna 299, 300
Suwałki 126
Swanscombe 58
Swebia 253, 259, 261, 280, 350
Syberia 98
Sycylia 168
Symferopol 194
Syrakuzy 168
Syria 100,232,326
Szalacska201
Szamotuły 35
Szampania 198
Szarbia (d.woj.krakowskie) 145, 283

Szczecin-Płonia 147
Szczepankowice 146
Szeleta 72
Szeligi 339
Szlezwik-Holsztyn 226, 314
Szwajcaria 46, 156, 196, 198, 200, 205
Szwecja 132,257,293

375

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Śląsk 38, 80, 96, 111, 118, 131, 142, 145, 146, 151, 157, 158, 174, 175, 206, 217, 218, 221, 255,
285, 288, 308, 316,329,330
Śląsk Opawski 288
Śląsk Opolski 282
Śląsk Środkowy 166
Ślęża 135, 162,206-208
Świdry Wielkie 90, 92
Świelino (d.woj.koszalińskie) 277
Świlcza (d. woj.rzeszowskie) 288, 329
T
Talhof 171
Tanzania 47, 49, 50
Tarnobrzeg 216
Tartaria 116
Tautavel 58
Telamon 190, 191
Tell Ubeidiya 52
Tcsalia 101, 140,
Thira 10
Thule 194
Titelberg201
Tiszapolgar 121
Tłokowo 98
Tomaszów 121, 144
Tomice 110
Toruńsko-Ebcrswaldzka Pradolina 81
Toumai 269, 327
Tracja (Thracia) 192, 193, 195, 232, 263, 326
Transdanubia 103, 111,
Trenczyn (Laugaricio, Leugaricio) 237, 238, 261
Trcwir (Augusta Trcverorum) 201, 203
Trinehera Dolina 53
Trinil 52
Tfisov201,202
Troja (Hirssalik) 45, 127, 139
Trójczycc (d.woj.przemyskie) 283
Trzciniec 152
Trzebnica 55, 56, 58
Tuluza 201, 243, 326

Tumiany 33 l, 332
Turyngia 54, 58, 86, 141, 160, 218, 227, 240, 301
Tybr 168
Tylis 192
Tyne 234
Tyniec 66
Tyras 169, 190, 193
U
Ukraina67,91, 103, 105, 115, 120, 142, 152, 178,216,268,
276,290,321,335
Ukraina Zakarpacka 54, 196, 201, 284 Uppland 294 lir 45 Ural 98
Uxellodunum 201 Uzbekistan 59
V
Vaćc 172 Yallonet 53, 55 Yannes 259 Yastergotland 257 Vel'ky lirabovec 69 Velemszentvid 202
Venta Miccna 53 Yercellae 194, 195 Yertesszollos 54, 58

Ycrulamium 201 Yinća 104
Yindobona (Wiedeń) 238 Youille 243
W
Wag 78, 228,237, 238, 261
Waldalgesheim 199
Wapno (d.woj .pilskie) 330
Wardar 102, 140
Warmia 187
Warna 116
Warszawa 32, 36, 88-90, 96, 137
Warszawsko-Berlińska Pradolina 81
Warta 152, 159, 174, 224, 282, 330
Wehringcn 165
Weimar 227
Wcłtawa238
Wenecja 237, 272
Wenecka (zatoka) - patrz Zatoka Gdańska
Weneckie góry 259, 260
Wesółki (d.woj.kaliskie) 219, 220
West Runton 55
Westerndorf 320
Wcttcrau218
Wezera 187, 226, 233, 234, 252
Wezuwiusz 269
Wągry 54, 55, 58, 68, 69, 72, 102, 109, 111, 114, 118, 127, 141, 154, 155, 192,202,284,338
Węsiory 293
Wicina (d.woj.zielonogórskie) 177
Wiechlice 95
Wieliczka 114, 161,
Wielka Brytania (Albion) 194, 196,234
Wielka Nizina Węgierska 262, 276, 281, 320
Wielkie Jeziora Ma/urskie - patrz Pojezierze Mazurskie
Wielkopolska 35, 38, 78, 88, 91, 95, 105, 111, 125, 126, 135, 145, 151, 158, 174, 186, 187, 216-
218, 284, 292, 307, 330, 337
Wieprz 284, 292
Wierzbica 121, 144

Wicrzchowo 73
Willendorf77, 78
Wilno 36, 88
Wirtembergia 171, 197, 201
Wisła (Viscla,Viskla, Yistla, Yistula) 66, 69, 75, 80, 83, 91, 97, 105, 106, 109, 113, 121, 131, 137,
142-145, 148, 152, 156, 159, 163, 164, 180,208,212,213,225,245, 254, 255, 257-262, 279, 281,
283, 306, 309, 317, 327, 329, 331, 333, 336, 337, 343, 344, 347, 348-351
Wisłoka 109, 159, 180
Witaszkowo (d.woj.zielonogórskie) 177, 179
Witów (d.woj.kieleckie) 89, 92, 322
Wkra218, 283
Władysławowo-Wielka Wieś (d.woj.gdańskie) 183
Włochy - patrz Italia
Wołga 230, 243
Wołyń 118, 131, 159, 186,292
Woroneż 80
Woźna Wieś 137
Wójcice 78
Wrocław 55, 107, 145, 206, 209, 219
Wrocław-Książ Mały 176
Wrocław-Partynice 204
Wschód 84
Wschód 261
Wylotne 67, 68
Wymysłowo 216
Wysoczyzna Elbląska 258
Wyspa Jeleni 98

376

Indeksy

Wyspy Brytyjskie (Pretanic) 88, 169, 190, 194
Wyżyna Europejska 74
Wyżyna Głubczycka 166, 176, 177, 187,208,209
Wyżyna Kaszubska 293, 294
Wyżyna Krakowska 109, 112
Wyżyna Krakowsko-Czestochowska 67, 86, 91, 109, 114,
144, 178
Wyżyna Miechowska 105, 112, 114, 143 Wyżyna Sandomierska 105, 112, 120, 131, 134, 143
Wyżyna Tokajsko-Preszowska 109 Wyżyna Wołyńska 68, 86, 142, 144 Wyżyny
Środkowoeuropejskie 84, 86 Wzgórze Gellerta 202
Z
Zachód 37, 84 Zachód 26\ Zadowice 216 Zalas 86
Zalas (Ukraina) 216 Zalew Kuroński 135 Zalew Wiślany 135 Zamość 276

Zarzyea 113
Zatoka Gdańska (Wenecka zatoka) 259, 260, 349
Zatoka Neapolitańska 168
Zavist201,202

Zawada (d.woj.tarnobrzeskie) 283
Zawichost 69
Zawiercie 178
Zelandia 97, 321
Żeliezovce 108
Zemplin 201
Zidovar201
Ziemia 9, 21, 22
Złota 37, 123, 134
Złota Pińczowska 153
Złotoryja 57, 161
Zofipole (d.woj.krakowskie) 307
Zwoleń 67
Ż
Żnin 37
Żukczyn (d.woj.gdańskie) 222, 296
Żukowice 335, 337

Indeks osób
Aecjusz (ok. 390-454), wódz i polityk rzymski 244 Agryppa Marek Wipsaniusz (ok. 63 a.C. - 12
p.C.), wódz
rzymski 249, 260, 262 Alaryk (ok. 370-410), król wizygocki 243 Aleksander Wielki (356-323), król
macedoński 192,
193,202
Alkowie, bliźniacze bóstwa Nahanarwalów 313 Almgren Oskar (1869-1945), archeolog 268
Ambigat (V/VI w.), władca plemienia Biturygów 190 Ambroży św. (ok. 340-397), biskup
Mediolanu 243 Ammian Marcellinus (ok. 330-395), historyk rzymski
241,250
Anastazjusz (431-518), cesarz bizantyjski 331 Antioch I Soter (324-261), król syryjski 192
Antoniewicz Włodzimierz (1893-1973), archeolog 36 Antonin Pius (86-161), cesarz rzymski 236
Antoninowie, dynastia cesarzy rzymskich 235, 237 Ariowist (I w. a.C), wódz germański 195, 214,
217 Arminiusz (ok. 18 a.C.-19 p.C.), wódz germański 233,
235,310
Arnegunda (zm. ok. 570), królowa frankońska 327 Attyla (zm. 453), król huński 243-246, 250, 287
Aurelian (214-275), cesarz rzymski 239 Ayicnus Festus Rurus (2 pół. IV w.), poeta rzymski 169
Bauto (IV w.), dowódca germański 242 Belizariusz (ok.500-565), wódz bizantyjski 244, 245
Bcllovcs (V/VI w.), wódz plemienia Biturygów 190 Berig (V w.), władca goeki 258 Binford R.
Lcwis, archeolog 60 Bordcs Francois (1919-1981), archeolog 60 Bomwska M. 252 Boucher de
Crćyecoure de Perthes Jacques (1788-1868),
archeolog 36 Burdukiewicz J.M. 57
Burebista (ok. 70/60 - ok.44), władca dacki 193, 196 Cezar Gajusz Juliusz (l 00-44), wódz rzymski
195, 196,201,
202, 204, 259
Childe Vere Gordon (1892-1957), archeolog 14, 100 Childeryk I (zm. 481 lub 482), król frankoński
269,
327, 328
Chlotar l (511-561), król frankoński 327 Chnodomar (IV w.), władca alamański 241

ilustrac/i oraz thnnaczy.
ChochorowskiJ. 150
Chodakowski Dolega Zorian (Czarnocki Adam) (1784-
-1825), etnograf, archeolog 35 Clarke David, archeolog 15 Coppcns Yvcs (ur. 1934), archeolog 48

Cywilis Juliusz (I w.), dowódca rzymski 234 Dariusz I (ok. 550-486), król perski 176, 193 Decebal
(zm. 106), władca dacki 193, 235, 263 Decjusz. (200-251), cesarz rzymski 239 Dioklecjan (ok. 240-
316), cesarz rzymski 241, 242, 322 Dionizjusz (IV w. a.C.), tyran Syrakuz 191, 256 Długosz. Jan
(1415-1480), historyk 35 Domicjan (51-96), cesarz rzymski 232, 234-236, 248,
252, 253
Dromichaites (2 pół. IV w.), wódz plemion geto-dackich 193 Druzus Juliusz Cezar (13 a.C. - 23
p.C.), wódz rzymski 23 l.
233
Eggers Hans Jurgcn, archeolog 268, 270-272, 274 Farsoes (I w.), władca sarmacki 263 Fastida (III
w.), władca gcpidzki 256 Filimer (II w.), władca goeki 258 Filip Arab (zm. 249), cesarz rzymski
239 Filip II Macedoński (382-336), król macedoński 202 Flawiusze, dynastia cesarzy rzymskich
234, 319 Gabiamarus (zm. 213), władca kwadzki 236 Galba (3 a.C. - 69 p.C), cesarz rzymski 248
Galeriusz (ok. 250-311), cesarz rzymski 263 Galicn (218-268), cesarz rzymski 239, 242 Ganna (l
pół. I w.), wieszczka z plemienia Semnonów 252 Gardawski Aleksander (1917-1974), archeolog
164 Gejzeryk (Genzeryk) (ok. 390-477), władca wandalski 244 Gcrmanik (15 a.C.-19 p.C.), wódz
rzymski 234 Godlowski Kazimierz (1934-1995), archeolog 164,271, 344 GiygielR. 120
Hadaczek Karol (1873-1914), archeolog 215 Hadrian (76-138), cesarz rzymski 237, 249 Hammer
S. 189, 193, 226, 236, 253, 257, 261, 310, 313,
317-319
Hannibal (247-183), król kartagiński 191 l lekataios z Miletu (ok. 540 - ok.480), pisarz grecki 169, l
89 Hensel Witold (ur. 1917), archeolog 164 Hermanaryk (IV w.), władca ostrogocki 243, 260, 281,
3 10

377

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Herodot
z Halikamasu (ok. 485 - ok.425), historyk grecki
169, 176, 189, 193 Hodder łan (ur. 1948), archeolog 16 Holzman K. 252
Homer (VIII w. a.C.), poeta grecki 139, 169, 170 Inismeos (I w.), władca sarmacki 263 Johanson
Donald (ur. 1943), antropolog 48 Jonston Jan (1603-1675), lekarz, przyrodnik 35 Jordancs (VI w.),
historyk gocki 239, 243-245, 251,
255-260, 286, 318, 333, 349, 350 Julian Apostata (332-363), cesarz rzymski 241 Julianus 318
Justyn (zm. 527), cesarz bizantyjski 331 Justyman I (483-565), cesarz bizantyjski 244, 331, 338
Karakalla (188-217), cesarz rzymski 236, 239, 263 Kasjodor (ok. 490 - ok.583), historyk gocki 245,
260, 318 Kasjusz Dion (ok. 155-235), historyk grecki 235-238, 249,
252-254
Kastor, grecki heros 313 Klemens 256 Klaudiusz (10 a.C. - 54 p.C.), cesarz rzymski 193, 196,
234, 253, 262, 273 Kniwa (III w.), wód/- gocki 239 Kolendo J. 252, 3 18, 347
Kommodus (161-192), cesarz rzymski 237, 239, 242 Konik E. 204
IConstancjusz II (317-361), cesarz rzymski 241, 330 Konstantyn I Wielki (ok. 280-337), cesarz
rzymski 241 Kossinna Gustaf (1858-1931), archeolog 14, 31, 344 Kostrzewski Józef (1885-1969),
archeolog 36, 37, 163,
214,343
Kozłowski Leon (1892-1944), archeolog, polityk 36 Kruk Janusz, archeolog 124
Krukowski Stefan (1890-1982), archeolog 37, 38, 121 Kulczvcka-Leciejewiczowa A. 108 Lartet
Edouard (1801 -1871), archeolog 36 Leakey D. Mary (ur. 1913), antropolog, archeolog 49 Leakey
S.B. Louis (1903-1972), antropolog, archeolog 49 Lelewel Joachim (1789-1861), historyk 35 Leon
I (400-474), cesarz wschodniorzymski 330 Leroi-Gourhan Andre (1911-1986), archeolog, etnolog
12,

37,84
Libby F. Willard (1908-1980), chemik 21 Liwiusz Tytus (59 a.C. - 17 p.C.), historyk rzymski
190,206 Lizymach (2 pół. IV w.), władca tracki 193 Ług, bóg celtycki 347 Lugius (V w.), władca
cymbryjski 254, 347 Łepkowski Józef (1826-1894), archeolog 36 MachnikJ. 133
Malinowski Tadeusz, archeolog 164 Marshack Alexander, archeolog 84 Marbod (Maroboduus) (zm.
41), wódz markomański 233,
235, 236, 253, 272, 282, 301, 310, 319, 322 Marcjan (ok. 392-457), cesarz bizantyjski 329 Marek
Aureliusz (121-180), cesarz rzymski 237, 242,
254, 256, 262, 264, 272
Marek Junian Justyn (III w.), pisarz rzymski 193 Marinos z Tyru (I/II w.), geograf grecki 249
Mariusz Gajusz (156-86), wódz rzymski 194 Mars, bóg rzymski 290 Masyos (l pół. I w.), władca
semnoński 252 Maximianus M. Valerius 237 Mieszko (ok. 935-992), książę polski 340 Milankovic
Ivan, astronom 19 Montelius Oskar (1843-1921), archeolog 14 Morgan H. Lewis (1818-1881),
etnolog 14 Moszyński Kazimierz (1887-1959), etnograf, językoznawca 344
Narzes (ok. 478-568), wódz bizantyjski 245 Neron (37-68), cesarz rzymski 251, 273, 318

Nerthus, bogini germańska 252, 253, 313, 314 Numerian (ok. 260-284), cesarz rzymski 249
Odoaker (ok. 433-493). wód/ germański 244, 245, 330,331 Oktawian August (63 a.C. - 14 p.C.),
cesarz rzymski 191,
193, 196,214,231,242,273,319 Omharus (V w.), władca gcpidzki 327 Orozjusz Paweł (ok. 390 - ok.
423), pisarz rzymski 254 Ossowski Gotfryd (1835-1897), archeolog 36 Otte Marcel, archeolog 30
Paweł Diakon (ok. 720 - ok. 800), historyk longobardzki 251 Pazdur F. Mieczysław, fizyk 23 Piotr
z Dysburga (XIV w.), kronikarz krzyżacki 260 Plezia M. 352 Pliniusz Starszy (23-79), pisarz
rzymski 170, 203, 236, 248,
249, 251, 255-257, 259, 263, 318, 349, 350 Polluks, bóg grecki 313 Pompejusz Trogus (I w. a.C./l
w. p.C.), historyk rzymski
193, 194
Pomponiusz Mela (I w.), geograf rzymski 248, 260, 262 Posejdonios z Apamei (ok. 135-50), filozof
grecki 194 Postumus (zm. 269), cesarz rzymski w Galii 240 Priskos z Panion (V w.), historyk
grecki 243, 250, 286 Probus (232-282), cesarz rzymski 239, 242, 254, 255,
263, 264 Prokopiusz z Cezarei (zm.ok.562), historyk bizantyjski 246,
250, 257, 329, 352 Protagencs z Olbii 194
Ptolemeusz Klaudiusz (ok.lOO-ok. 168), astronom, matematyk, geograf rzymski 248, 249, 254-
257, 259-264,
342, 346, 347, 349, 350 Pyteasz z Massalii (IV/III w.), geograf, podróżnik grecki
194,257
Radagais (Radagaist) (V w.), władca gocki 244, 345 Raos (2 pół. II w.), władca Hasdingów 256
Raptos (2 pół. II w.), władca Hasdingów 256 Reinecke Paul (1872-1958), archeolog 196, 197
Renfrew Collin (ur. 1937), archeolog 30, 163 Romulus Augustus (ok. 470 - ok. 512), cesarz
zachodnio-
rzymski 244 Salamon M. 256
Samon (zm. 658), kupiec frankoński, władca środkowoeuropejskiego państwa słowiańskiego 338
Samsonowicz Jan (1888-1959), geolog 121 Schild Romuald (ur. 1936), archeolog 38, 89, 92
Schmidt Wilhelm (1868-1954), etnolog 14 Segoves (V/VI w.),'wódz plemienia Biturygów 190
Scptymiusz Sewer (146-211), cesarz rzymski 320 Sforza Luigi Cavalli, archeolog 102 Strabon (63
a.C. - 20 p.C.), geograf grecki 193, 248, 253,
254, 258, 262, 263 Tacyt Korneliusz (ok. 55 - ok. 120), historyk rzymski 227,
228, 235, 236, 248, 280, 249, 251-255, 257-261, 263,
264, 304, 310, 311, 313, 314, 317-319, 347, 349, 350 Teodoryk (ok. 455 - 526), król ostrogocki
244, 245, 251,
260,318,325,
Teodozjusz (347-395), cesarz rzymski 322 Thomsen Jiirgensen Christian (1788-1865), archeolog 39

Tobias Phillip Vallentine (ur. 1925), antropolog 48 Trajan (53-117), cesarz rzymski 193, 235, 263,
264,
272, 349 Tyberiusz (42 a.C. - 37 p.C.), cesarz rzymski 231, 324,
249, 273
Valde-Nowak Paweł (ur. 1948), archeolog 73 Yandermeersch B. 59 Walens (328-378), cesarz
rzymski 243 Walentynian I (321-375), cesarz rzymski 241, 250 Walentynian III (419-455), cesarz
zachodniorzymski
322, 329 Wanniusz (l pół. I w.), władca kwadzki 234, 253, 272,
310,316

378

Indeksy

Warus Publiusz Kwintyliusz (ok.50 a.C.-9 p.C.), rzymski
namiestnik Germanii 233, 234, 269 Wellejusz Paterkulus (ok.19 a.C.-ok.30 p.C.), historyk
rzymski 233, 249, 322 Wenus, imię bogini greckiej 33, 77, 78 Wercyngetoryks (ok. 72-46), wódz
galijski 202, 203

Wiktoria, bogini rzymska 290
Zawisza Jan (1820-1887), prekursor archeologii 36
Zenon (ok. 435-491), cesarz wschodniorzymski 330, 331
Zosimos (V w.), historyk grecki 254-256
Zwolski E. 233, 244, 255, 258, 318, 322, 350

Indeks nazw etnicznych

Aesti - patrz Estiowie
Alamanowie 239-242, 302, 321, 325-327
Alanowie 242-244, 255, 257, 263, 264, 326, 345
Ambronowie 194
Anartowie 196
Anglowic 326
Angriwariowie 252
Antowie 327, 333, 334, 350
Aorsowie 263
Astingowie - patrz Hasdingowie
Atmonowie 263
Awarinowie 257
Awarowie 3!, 46, 245, 325, 331, 338
Bajuwarowie 326
Bałtowie 338
Bastarnowie 190, 191, 193, 194, 216, 259, 263, 264,
348, 350
Batawowie 234, 252, 269 Biturygowie 190 Bojowie 194, 196, 205, 207, 211 Boranowie 240
Bruktcrowie 253
Burgundowie 244, 252, 256, 257, 325-327, 347 Burowie 237, 252-254, 349 Butones - patrz Goci
Butonowie (Gotonowie) 253 Celtyberowie 191 Celtowie (Galatowie, Galowie, Keltowie)
46,164,166,170,
188-197, 199, 200, 202-211,213,216,306,313,315,

342, 348
Chanowie 234, 235, 252, 253 Chaukowie 252 Chazuariowie 252 Cheruskowie 233-235, 252
Cymbrowie 194, 195, 208, 214, 254, 347 Dakowie 191, 193, 196, 235, 252, 262-264 Danowie 327
Dorowie 154 Didunowie 254 Elweonowie 349 Eskimosi 59, 87 Estiowie (Aesti, Haesti, Osioi,
Ostoi) 244, 252, 260, 261,
300,318,326,350 Etruskowie 168, 189, 190, 197 Fenicjanie 170 Fennowie 252, 257, 259, 350
Finowie 349
Frankowie 239-244, 302, 325-327, 338 Frugundiones - patrz Frugundionowie Frugundionowie 257
Fryzowie 252, 302 Galaci 194
Galatowie - patrz Celtowie Galindai - patrz Galindowie Galindiae - patrz Galindowie Galindite -
patrz Galindowie Galindo - patrz Galindowie Galindowie (Galindai, Galindiae, Galindite, Galindo)
257,
260, 300, 332, 342, 350

Galowie - patrz Celtowie
Gepidowie 239, 240, 244, 245, 256, 258, 325-327, 331,
338, 347 Germanie 164, 194, 195, 205, 232, 234, 236, 240, 242, 246,
261,281,304,319,332,349 Getowie 190, 193, 194 Goci (Butones, Gothones, Gutones, Gythones)
239,240,243,
244, 252, 255, 257-260, 263, 281, 332, 347, 348 Gothones - patrz Goci Grecy 163, 164, 189, 193,
194,200 Guiones 257 Gutones - patrz Goci Gythones - patrz Goci Haesti - patrz Estiowie
Hamaksiobowie 264 Hariowie 254, 347 Harudowie 194
Hasdingowie (Astingowie) 232, 252, 255, 256, 263 Helizjowie 254 Helwekonowie 254, 347, 349
Helwetowie 204 Hermionowie 252
Hermundurowie 235-237, 252, 253, 280 Herulowie 239, 240, 242, 244-246, 250, 258, 325, 327,
329, 330, 332, 347, 352 Hetyci 45, 167 Hunowie (Xiongu, Hsiang-nu) 31, 46, 241-245, 250, 258,
278, 286, 287, 326, 345 Iberowie 170, 190, 191 Ilirowie 164, 190, 191, 193 Indoeuropejczycy 133,
163 fngweonowic 252 Istweonowie 252 Italikowie 164
Jazygowie 236-239, 252, 262, 263, 281 Jutowie 326 Jutungowie 239, 242 Karpowie 263, 299, 326
Kasyci 45
Keltowie - patrz Celtowie Kimmerowie 156, 159, 170, 176, 179 Kostobokowie 256, 263
Kotynowie 196, 205, 228, 237, 252-254, 342 Kwadowie 232,234,236-238, 241, 242, 252-254, 280,
282,
301,302,317,326 Kynesjowie 189 Eakringowie 232, 252, 255, 256 Eemowiowie 252, 257, 347
Ligurowie 189, 190 Eongiones - patrz Eongionowie Eongionowie (Longiones) 254, 255
Longobardowie 226,233,237,245,252,253,255,256,280,
325-327,331,338 Eugiowie (Eugiorum nomen, Eupiones Sarmatę) 233, 236,
252-257, 347, 348, 349 Eugiowie-Omanowie 254 Manimowie 254 Markomanowie 232,233-
237,242,252,253,280,282, 301,
302,311,316,317,326

379

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Marsowic 253
Marsyngowie 253
Mugilonowie 253
Nahanarwalowie 252. 254. 347,313
Naristowic 237, 253
Obiowie 237

Osioi - patrz Estowic
Osowic 228, 253
Ostoi - patrz Estiowie
Ostrogoci 241. 243. 244, 260. 326. 327, 350
Persowie (Persas) 170
Peucynowie 193. 240. 259. 264, 350
Polacy 35. 37
Prasłowianic 35. 164. 343. 350
Protobułgarzy 327
Roksolanie 234, 262, 263
Rugiowie 244. 245, 252. 257. 325. 347
Rzymianie 170, 189-195. 199,232,233,235.237-239,247,
251. 255, 256. 263.311, 315,318, 323 Sarmaci (Sauromaci) 169,177.190,191.232,241-243.245.
252. 259. 262. 302.
Sasi 239-242. 244. 302, 326, 327. 332. 338 Sauromaci - patrz Sarmaci Scytowie 31. 169. 176, 177.
190, 193, 194,262 Scmnoni (Scmnonowie)
233. 236. 239, 252. 253, 255.
256.280 Serbowie 350 Sibinowie 253 Sidonowie 263
Silingowie 252. 255. 326. 346 Skirowic 194.216.244,348 Sklaweni 327. 333, 350, 352 Sklawini -
patrz Sklaweni Skordyskowic 208 Słowianie 163. 164. 259. 262, 325. 327. 333-344, 346.
349-351
Słowiańszczyzna 337.344 Soudinoi - patrz Sudinowic Stawanowie (Stavanoi) 257. 264, 350
Sudinowic (Soudinoi. Sudovitae, Sudua) 257, 260, 264,
342. 350

Sudowowic 300
Sudoyitae - patrz Sudinowie
Sudua - patrz Sudinowic
Suchans318
Suewoni 350
Sugambrowie 233
Sujonowic (Suionowie) 252, 261
Sulonowie 257
Swebowie 195, 244, 245, 253, 255, 261, 326, 327. 338
Sytonowic 261
Tajfalowie 243, 263
Tatarzy 338
Tauryskowie 196, 205
Tenkterzy 233
Teutonowie 194. 195
Trakowic 164, 168, 190-193
Trewerowie 234
Turyngowie 325-327
Ulmcrugiowie (Rugiowie Wyspowi) 255. 258
Ycnadisarmatae - patrz Wenetowie
Yandili - patrz Wandalowie
Yandilios - patrz Wandalowie
Yeltai - 260
Yenedai - patrz Wenetowie
Yenedi - patrz Wenetowie
Yencthi 259, 264, 350
Yeneti - patrz Wenetowie

Wandalowie (Yandili. Yandilios) 232, 242, 244, 252. 255.
256, 258, 326, 327, 345, 347 Wamowie 330
Wenedowie - patrz Wenetowie Wenetowie (Wenedowie, Yenadisarmatae. Yenedai, Ycncdi.
Yeneti) 164, 215. 252. 257, 259. 260, 264, 346,
349, 350
Widiwariowie 258, 260. 327 Wiktofalowie 255 Wiślanie 340
Wizygoci 241, 243, 244, 255, 263, 326, 327. 338 Wolkowie-Tektosagowie 205 Z umowie 253

Indeks kultur archeologicznych

ahrensburska kultura 90,91, 95
amfor kulistych kultura 29. 44, 121,125. 129-131.134
As/ód grupa kulturowa 111
atlantyckie kultury 155
badeński kompleks (kultura) 44, 124, 127. 128, 134
balanowska kultura 132
bałtyjskie kultury 327. 329. 333
Bancerowszc/ina-Tuszemla kultura 327, 334
Basarabii kultura 169
białowicka grupa kultury łużyckiej 183, 187
bogac/cwska kultura 299, 300, 331
Bockstein typ "przemysłu" kamiennego 67
brandenbursko-lubuska grupa kultury łużyckiej 158
Brommc-Eyngby kultura (kultura łowców reniferów) 88-91
bryndzcńska kultura 72
brzesko-kujawska grupa kultury Icndziclsko-polgarskiej 122,
123,130
Castro kultura 169
cccclska grupa (faza) kultury wiclbarskiej 291, 294 ceramiki linearnej wschodni krąg kulturowy
101, 104, 109 ceramiki linearnej zachodni krąg kulturowy (kultura ceramiki
wstęgowej, kultura ceramiki wstęgowej rytej) 29, 44,
101, 103-111, 124 ceramiki promienistej kultura 128 ceramiki sztrychowanej kultura (ceramiki
kreskowanej
kultura) 191.210. 230. 232. 260. 280, 281,302

ceramiki wstęgowej kłutej kultura 110-112, 125 ceramiki zdobionej ornamentem stcmpelkowym i
kanelo-
waniem kultura 155 Ćcrnavoda kultura 127 chełmińska grupa kultury łużyckiej 175, 177 chojnicko-
pieńkowska kultura 44, 96 czarnoleska kultura 155 czerniachowska kultura 259, 276, 277. 281. 296,
301-303.
334,351
czcmiczyńska grupa kulturowa 216 dacki krąg kulturowy 281,298, 299, 301, 302, 323 desnańska
kultura 90, 91 dębczyńska grupa kulturowa 166, 297, 298, 302 diakowska kultura 169, 191. 230.
232, 302 dniepro-doniecka kultura 136
dnicprzańsko-dońska grupa kultury kijowskiej 303. 334 dnieprzańsko-dżwińska kultura
169,191,230,232,281,302 Dollkeim-Kovrovo kultura (grupa sambijsko-natangij-
ska)300
dolnoreńska kultura 154 Dubiczaj faza kultury dniepro-donicckiej 137 Duero kultura 169 Duvcnscc
kultura 95 egejska kultura 163 El-Argarkultural40 cpigrawecka kultura (technokompleks) 43.73.
81.84, 86, 89

380

- Indeksy

cpisznurowych kultur krąg 142, 145, 152
Ertcbólle kultura 44, 125, 126, 137
Este kultura 169
Ezero kultura 127
EzeroYo kultura 140
fatianowska kultura 132, 133
Federmesser kompleks kulturowy 89
francusko-katalońska kultura 154
Fiizesabony kultura 139
Gava kultura 155, 156, 159
Germanów reńsko-wczerskich kultura 232, 281
Glasinac kultura 155
Glina Ill-Schneckenberg kultura 140, 142
Golasecca kultura 169
gorodecka kultura 169, 230, 232, 302
górnodnieprzańska grupa kultury kijowskiej 303, 334
górnodnieprzańska grupa kultury zarubinieckiej 228
górnośląsko-małopolska grupa kultury łużyckiej 158, 161,
164, 175, 178, 180
górzycka grupa kultury łużyckiej 175, 187 grawecka kultura (kompleks) 43, 66, 73, 76-78, 80, 81,
83 grobów jamowych kultura 29, 215 grobów jednostkowych kultura 29, 132 grobów kloszowych
kultura 186, 187, 206, 212, 215-217 grzebykowej ceramiki kultura 44 gubińska grupa kultury
Jastorf (grupa łużycka) 166, 186,
210,212,217,224-226,300 Gumelnka kultura 116, 127
Gumelnita-Cucuteni-Tripoljc krąg kulturowy 115, 116 guslowska grupa kulturowa 166, 280, 292,
297 halsztacka kultura 167, 169-172, 174, 175, 179, 180 hamburska kultura 87, 88, 90 helladzka
kultura 163 Iberyjska kultura 169 iwieńska kultura 147 janisławicka kultura 44, 97, 98 Jastorf
kultura (jastorfski krąg kulturowy) 186, 187, 191,
210, 212, 213, 216-218, 223, 224, 226, 227, 229 jerananowicka kultura 43, 72, 74, 76 jordanowska
kultura 122 juchnowska kultura 169, 191, 230
karpacka kultura (grupa wschodnia kultur mogiłowych) 149 kaszubska (wschodniopomorska) grupa
kultury łużyckiej
159, 175, 183
katakumbowych grobów kultura 140 katalońska kultura pól popielnicowych 169 kijowska kultura
302, 303, 334, 351 kimmeryjski horyzont kulturowy 156 kobylska grupa kulturowa 227 Kołoczin
kultura 327, 334, 351 komornicka kultura 44, 95, 96 Korczak kultura (typ kulturowy) 334, 335
kostienkowski kompleks kulturowy (Kostienkien) 76, 80 krakowsko-sandomierska grupa kultury
ceramiki sznurowej
134, 142
kujawska grupa kultury przcworskiej (kruszańska kultura) 218 kundajska kultura 44, 98 kurhanów
karpackich kultura 301, 302, 334, 351 kurhanów zachodniobałtyjskich kultura 166, 169, 186, 187,
191,210,212,225 kusztanowicka kultura 169
lateńska kultura (kultura celtycka, kultura Celtów) 187,189, 195-197, 199-201, 205-209, 212-214,
216-221, 223, 224, 227-229, 283, 322, 342
lendzielska kultura 106, 111-114, 117, 118, 121-123, 125 lendzielsko-polgarski kompleks

kulturowy 44, 111, 123, 124 lipicka kultura 232, 281, 301
lubaczowska grupa kultury ceramiki sznurowej 134, 135 lubclsko-wołyńska grupa kręgu
lendziclsko-polgąrskiego 122 lubos/ycka kultura 166, 256, 265, 280, 285, 290, 292,

296-298, 302, 329, 345 lubowidzka grupa kultury wielbardzkicj 291 lubuska grupa kulturowa 166,
280, 297 łupawska grupa kultury pucharów lejkowatych 122, 126 łużycka kultura 37, 149, 154-157,
159-164, 166, 169, 174,
176-183, 185, 187, 188,208,343 madziarowska kultura 148, 149 magdalcńska kultura 43, 81, 84,
86-88 Maglemose (maglemoski) kompleks kulturowy 96,97, 136 malicka kultura 112-114, 117,
118, 121 masłomącka grupa kultury wielbarskicj 293, 294 Melaun kultura 169 merowińska kultura
325, 327 micrzanowicka kultura (przykarpacki krąg kultur episznu-
rowych) 140, 142-145, 147, 148, 153 mikocki kompleks kulturowy 61, 64-68, 72 miłogradzka
kultura 169, 228 modlnicka grupa kultury lendzielsko-polgarskiej 111 mogiłowe kultury 148-155,
157, 162 moszczińska kultura 327
mustierski kompleks kulturowy 61, 64-66, 72, 73 mykcńska kultura 139
naddesneńska grupa kultury kijowskiej 303, 334 nadłabski krąg kulturowy 232, 275, 281, 295-297,
300-302,
306, 320
nadodrzańska grupa kultury ceramiki sznurowej 135, 186 nadodrzańska grupa kultury Jastorf
166,210, 212,222,224,
226, 280
Narva kultura 44, 137 neolit kardialny (kultury z ceramiką typu impresso-cardiitm)
101, 103
neolit preeeramiczny 100 nidzicka grupa kultury przeworskiej 218, 219, 225,
283-285
niemeńska kultura 44, 136, 137 nordyjskic kultury 140, 155, 158, 160, 169, 187 nowoccrekwiańska
grupa kulturowa 149, 150 ocieka grupa kultury lendzielsko-polgarskiej 111 ojcowski (prądnicki)
"przemysł" kamienny 67 oksywska kultura 166, 191, 210, 212, 215, 216, 218, 222-
226,280,291 olsztyńska grupa kręgu kultur zachodniobałtyjskich 166,329,
331-333
oryniacka kultura (kompleks) 66, 70, 72, 73, 75 Otomani kultura 139, 141, 145, 153 pav!ovski
kompleks kulturowy (Pavlovien) 76, 78 perstuńska kultura 91 Pieńkowka kultura 327, 334, 351
pilińska kultura 154, 157
, 114
plcszowska gaipa kultury lendzielsko-polgarskiej płońska grupa kulturowa 147 podmokelska grupa
kulturowa 227 Poienesti-Łukaszcwka kultura 191,216,218,226,229,348 poleska grupa kultury
zarubinieckiej 228, 229 polgarska kultura (nadcisańska kultura) 111, 122 południowo-wschodnia
grupa pucharów lejkowatych 122 południowo-wschodnio-halsztacka kultura 170, 173, 174
południowoniemiecka grupa kultur pól popielnicowych
154, 155
pomorska kultura (wschodniopomorska kultura, wcjhe-
rowsko-krotoszyńska kultura, grobów skrzynkowych
kultura, urn twarzowych kultura) 166, 169, 183-188,
206, 212, 215-217, 222, 224, 229
postzarubiniecki horyzont kulturowy 232, 303, 334,
350,351
pól popielnicowych kultura 152-157, 162, 164, 169, 171 północno- i wschodnioeuropejskie kultury
strefy leśnej (kultury strefy leśnej) 134, 135, 137, 140, 145, 152, 153, 155,229,281,302,309
północnokarpacka grupa kulturowa 299

381

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

praska kultura 327, 334, 337, 351
przedłużycka kultura (grupa wschodnia kultur mogiłowych, śląsko-wielkopolska grupa kultur
mogiłowych) 149-152, 157
przejściowe kompleksy kulturowe 70, 72, 74
przcworska kultura (wenedzka kultura, wandalska kultura) 166, 191, 208-210, 212, 214-228, 232,
253-256, 258, 265, 268, 273-275, 280-292, 295-300, 302, 304, 306-309,311,313,317,318,320-
323,327,329,342, 344-349, 351
pucharów dzwonowatych kultura 140-143
pucharów lejkowatych kultura 29, 44, 106, 113, 117-126, 128, 130, 136, 137
puchowska kultura 166, 191, 210-212, 221, 228, 232, 254, 280,281,283,298,301,309,342
Rachny-Ljuteż-Poczep horyzont kulturowy 232, 281, 350
rzuccwska (grupa) kultura 134-136
sambijska grupa kultury kurhanów zachodniobartyjskich 225
samborzecko-opatowska grupa kultury kręgu polgarsko--lendziclskiego 111, 112
sarnowska faza kultury pucharów lejkowatych 122
sasko-łużycka grupa kultury łużyckiej 157, 158, 175
scyto-sarmacki krąg kulturowy 229
siedmiogrodzka grupa kulturowa 169
Star Carr kultura 95
straubinska kultura 141
sudowska kultura 300
subapenińska kultura 155
Sukow-Dziedzice
typ kulturowy 337
szarecka faza kultury ceramiki wstęgowej rytej 110
szatelperońska kultura 72
szelecka kultura (Szeletien) 43, 72-74
sznurowej ceramiki kultura 44, 124, 128, 129, 131-133, 135, 142, 143, 147,153, 163
sznurowej ceramiki paneuropejski horyzont kulturowy 132, 141
sznurowej ceramiki środkowoeuropejski horyzont kulturowy 133-135
śląska grupa kultury ceramiki sznurowej 135
śląska grupa kultury łużyckiej 157, 158, 174-179
ś lasko-morawska grupa kultury pucharów lejkowatych 122
środkowodnieprzańska grupa kultury kijowskiej 303, 334
środkowodnieprzańska grupa kultury zarubinieckiej 228
środkowodnieprzańska kultura 132, 133
środkowodunajska kultura (grupa wschodnia kultur mogiłowych) 149, 154
środkowopolska grupa kultury amfor kulistych 130, 131
świderska kultura 90-92, 95, 98
Tajo kultura 169
tarnobrzeska grupa kultury łużyckiej 159, 175, 180, 187
Terramare kultura 155
toporów bojowych kultura 29, 132

toporów łódkowatych kultura 29
trzciniecka kultura (kompleks kulturowy Trzciniec-Koma-rów-Sośnica) 152-155, 157, 159, 164,
180
tyniecka grupa kultury lateńskiej (celto-przeworska grupa kulturowa) 166, 208-212, 221, 282,283,
304, 305, 342

ugrofińskich ludów kultury 169, 191, 232, 302
ulucka kultura 72
unictycka kultura 139-142, 145-148
urn dornkowych kultura 169, 183
ustowska grupa kultury pucharów lejkowatych 122, 126
Yekerzug kultura 169
Vi l lano va kultura 169
vinczański prąd kulturowy (Yinća kultura) 101, 104, 116
warmińsko-mazurska grupa kultury łużyckiej 159, 187
wielbarska kultura (gocko-gepidzka kultura, wschodnio-pomorsko-mazowiecka kultura) 166, 215,
232, 257-259, 265, 273, 275, 280-285, 291-298, 302, 306, 320,332,345,348,351
wielkowiejska grupa kulturowa 183, 184
wieterzowska kultura 149
Wietrzno-Solina typ kulturowy 166, 280, 299
wschodnia grupa kultur mogiłowych 149
wschodnia grupa kultur pucharów lejkowatych 122
wschodnia grupa kultury amfor kulistych 130, 131
wschodnia grupa kultury łużyckiej 159, 175
wschodniohalsztacka kultura 170, 174, 177
wschodniokarpacki krąg kulturowy 153
wschodniomazurska grupa kultury kurhanów zachodniobartyjskich 225
wschodniowielkopolska grupa kultury łużyckiej 175, 178-180, 185
wyciąsko-złotnicka grupa kręgu lendzielsko-polgarsktego 122
wysocka kultura 155
z ceramiką malowaną kultury 101, 102, 127
z ostrzami trzoneczkowatymi kompleks (technokompleks) 88-92, 95
z ostrzami tylcowymi kompleks (technokompleks) 89, 90
z tylczakami hakowatymi kompleks 92, 95
zachodnia grupa kultur mogiłowych 149
zachodnia grupa kultury amfor kulistych 130, 131
zachodniobałtyjskich kultur krąg (kultura zachodnio-bałtyjska) 166, 232, 260, 275, 277, 280, 292,
298-300, 302, 304, 309, 331, 332, 342, 344
zachodniohalsztacka kultura 170, 190, 196
zachodniomazurska grupa kultury kurhanów zachodniobałtyjskich 225
zachodniopomorska grupa kultury łużyckiej 159
zarubiniecka kultura 191, 212, 228-230, 281
zemplińska kultura 301
złocka kultura 134