1

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012

Archeologia (nie całość, trzeba uważać na to czy już odkryto ślady jakiś kultur etc.!)

1. Źródła ruchome – narzędzia pracy, sprzęty domowe, szczątki pożywienia, broni, części

strojów, ozdoby, przedmioty kultu (stają się źródłami archeologicznymi tylko dzięki
kontekstowi wykopaliska

2. Warstwy kulturowe – zachowane informacje są odczytywane z typu sedymentacji osadów

tworzących warstwy – sekwencje stratygraficzne (stanowiska wielowarstwowe)

3. Archeologia dopiero w XIX w. zaczęła służyć prehistorii i historii



Lewis H. Morgan, etnolog – archeologia ewolucjonistyczna - linearna ewolucja
społeczeństw, „skamieniałe” społeczeństwa prehistoryczne; prymitywne ludy
współczesne mają taką organizację jak prehistoryczne



Szkoła Wilhelma Schmidta (XX w.) – teoria kulturowo – dyfuzjonistyczna – zerwanie z
teorią Morgana, zróżnicowanie kulturowe w czasie i przestrzeni; kultury archeologiczne
identyfikowane z grupami etnicznymi; zmiany zasięgu jednostek w czasie -> efekt
migracji -> rozpowszechnianie innowacji
 „Odległości taksonomiczne” – miejsce jednej dominującej cechy zajmuje statystyczne

podobieństwo oparte na cechach wspólnych tworzących typy, a później kultury.



„nowa archeologia” (lata 70 XX w.) – archeologia procesualna – dążenie do rekonstrukcji
funkcjonowania społeczeństw prehistorycznych (zbliżenie do etnologii); systematyczne
traktowanie kultury -> wszystkie składniki pozostawały w stanie permanentnego
współdziałania. Przyczyn zmian kultury szukano w zmianach środowiska. Ta archeologia
rozpatrywała jedynie funkcje obiektu w danym systemie



Ian Hodder – archeologia kontekstualna lub symboliczna – używanie symboli do
nadawania sensu działaniom; kształtowanie się sfery ideologicznej; odrzucenie założenia
o generalnym charakterze prawidłowości zachowań

4. Metody archeologii



Geofizyczne – pomiary różnic w oporze elektrycznym; pomiar anomalii pola
magnetycznego; używanie urządzeń radarowych razem ze skanerem



Wykopaliskowe – metody te niszczą warstwy kulturowe, dlatego trzeba dobrze
dokumentować

5. Określanie wieku

a) Chronologia względna -> następstwa czasowe poszczególnych reliktów



Metoda stratygraficzna – warstwy niżej leżące są starsze od pokrywających

- w pionie – stratygrafia wertykalna
- w poziomie – horyzontalna
Czasoprzestrzenna zmienność wytwarzania pewnych typów zabytków!



Metoda kartograficzna – ukazuje zasięg zjawisk kulturowych; przywiązanie do
zespołów zwartych (np. grobowce); zestawianie jednych zabytków z innymi



Metoda fluorowa i kolagenowa – określanie przemian chemicznych w kościach

b) Chronologia bezwzględna -> datowanie absolutne, lata kalendarzowe



Metoda importów – występowanie pojedynczych zabytków wytwarzanych na
terenach, które weszły w orbitę historii pisanej

- Max. III tys. p. n. e., a w PL max. II tys.
- Szczególne znaczenie przy badaniu wpływu Rzymu

2

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012



Datowanie oparte na powiązaniach z cyklem zmian klimatycznych – zmiany
warunków klimatycznych ciepłych na zlodowacenia; uściślenie dzięki badaniu
osadów z dna mórz i oceanów -> skład mikrofauny, badania izotopami tlenu
pozwalają określić średnie roczne temperatury; dane obejmują okres miliona lat



Metoda paleomagnetyczna – relacje ze zmianami magnetyzmu ziemi i okresami
aktywności wulkanów; długie cykle zmian polarności magnetyzmu oraz krótkie
cykle wahań natężenia, inklinacji i deklinacji.

Ostatnie 9000 lat -> zmiany i natężenia pola magnetycznego
zapisane są w glinie (dokładność ok. 20%)



Metoda tafrochronologiczna – wykaz osadów wulkanicznych do synchronizacji
lub datowania; osady dna morskiego -> korelacja z krzywymi izotopowym



Metoda radiowęglowa – Willard Libby -> max. 40 tys. lat („przed 1950”)
Tor

230

, ion

236

, uran

234

-> 500 tys. lat



Metoda argonowo – potasowa – do 3,5 mln lat -> od K40 do A40



Metoda termoluminescencyjna – np. kwarc lub cyrkon, emitują określone porcje
energii świetlnej. Światło odpowiada zgromadzonym wolnym elektronom.
Można określić wiek ziaren kwarcu w momencie podgrzania np. przy pierwszym
wypalaniu naczynia. Nie wymaga kalibracji, zasięg większy niż węgla C

14



Metoda dendrochronologiczna – słoje rocznego przyrostu drzew: szersze – lata
korzystne dla rozwoju; węższe – lata mało korzystne; w PL datowanie osad i
fortyfikacji

6. Badania nad kulturą materialną i technologią



Narzędzia: kamienne, miedziane, brązowe, żelazne



Wypalanie gliny i ceramika -> społeczeństwa osiadłe (rolniczo – koczownicze)



Metoda traseologiczna – badanie śladów i sposobów użytkowania
pozostawionych wyrobów; sposoby pracy narzędzi



Metoda eksperymentalna – odtwarzanie teraz np. budowy siekier lub innych
narzędzi z kamienia

7. Periodyzacja i chronologia ziem polskich

a) Epoka kamienna:

 Paleolit – początek: Afryka: 2,8 mln.; Europa: 1,2 mln; Polska 500 – 400 tys. -> koniec

ok. 10 tys. lat temu; po epoce lodowcowej (holocen)
Podział na dolny, środek, górny -> etapy ewolucji człowieka

 Mezolit – początek ok. 10 tys. lat temu; w Afryce produkcja żywności -> początek

neolitu

 (tu niestety płaczemy, ponieważ się nie skserowało, co D. – autor napisał )
 Eneolit: występowanie narzędzi miedzianych

Europa: ok. 4800 p.n.e.
Polska: ok. 3700/3500 p.n.e.

b) Epoka brązu:

Basen Morza Śródziemnego -> 1 poł. III tysiąclecia
Wczesny (I), starszy (II), środkowy (III), młodszy (IV), późny (V) -> przemiany kulturowe
Polska 2200/2100 p. n. e.

c) Epoka żelaza:

Europa: ok. pocz. I tys. p. n. e.

3

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012

Polska: ok. poł. VIII w. p. n. e.
a) Okres halsztacki - do ok. 400 p. n. e. – intensywne kontakty z ośrodkami produkcji

metalurgicznej i kopalni soli w Hallstaff w Austrii

b) Okres lateński - 400 p. n. e. do I w. n. e. – ekspansja Celtów na Europę (La Tene w

Szwajcarii)

c) Okres rzymski – I w. n. e. – 375 r. n. e. – oddziaływanie Imperium na barbarzyńską

Europę

d) Okres wędrówki ludów – IV w. n. e. – koniec VII w. – kotlina karpacka w rękach

Awarów, później Słowianie

8. Antropogeneza

I.

Australopitek:



Pierwsza forma praludzka



Chód dwunożny



Ewolucja w Afryce wschodniej -> bardziej suchy klimat i otwarty krajobraz



„australophitecus ramidus” (4,4 mln lat temu w pobliżu Aramis w Etiopii)



Szkielet Lucy w Hadarze (1974 r. – odkrycie)



„australophitecus boisei” (zinjantrop) – 3,3 – 1,6 mln lat temu



Wzrost poniżej 1 m, znaczne owłosienie, żuchwa wysunięta



Otwór potyliczny na środku czaszki -> wyprostowana pozycja kręgosłupa



Mózgoczaszka mniejsza o 2/3 (500 cm

3

)

II.

Homo habilis:



Wydzielił się pomiędzy 4, a 3 mln lat temu w środkowo – wschodniej Afryce



Rozwijał się paralelnie z australopitekiem (3 – 1,6 mln lat temu)



Pojemność mózgoczaszki większa (700 cm3)



Wzrost 1,1 – 1,3 m



Większa rola pożywienia mięsnego



Nie był to gatunek jednolity



Intencjonalne wytwarzanie narzędzi kamiennych (oldowajskie – znalezione na
przełęczy Olduvai)



Narzędzia otoczakowe (mają ostrza); sferoidalne (np. bolce do rzucania); odłupkowe
(małe, np. zgrzebła)



Żyli gromadnie, zamieszkiwali obozowiska (mieli ogrodzenia przeciwko drapieżnikom
ok. 2,2 mln)

III.

Homo erecuts:



Środkowa – wschodnia Afryka (1,8 mln – 1,7 mln lat temu pojawiają się)



Mózgoczaszka 800 - 1000 cm

3



Niskie czoło, masywne zęby



Emigracja najpierw na wschód, potem na północ

1,4 – 1,3 mln -> Bliski Wschód, Jawa (1,8 – 1,6 mln), Europa (1,3 mln – I migracja, 700
– 500 tys. – II migracja)



Narzędzia bifacjalne (pięściaki)



Ogień 700 – 400 tys. lat temu



Do Europy przez Gibraltar



Narzędzia otoczakowe z Korolewa (800 tys. lat temu)

4

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012



Ocieplenie (interglacjał Przasnysza(?)) spowodowało ekspansję na tereny bliskie
Polsce



Najstarsze narzędzia w PL znalezione w Trzebnicy – ok. 500 – 370 tys. lat temu



W PL nie odkryto szczątków Homo erecutsa

IV.

Neandertalczyk



Ok. 650 tys. u homo erectus występują cechy progresywne



Mózgoczaszka 1500 cm3



Najstarsze znaleziska 250 – 150 tys. lat (przedostatnie zlodowacenie) -> płn. Francja,
płd. – zach. Francja, Niemcy



Gatunek typowo europejski, ale na wschodzie przekroczył granice kontynentu (nawet
Uzbekistan)



Polowanie w celu zdobywania pożywienia (łapano wyizolowane od stada osobniki)



Po raz pierwszy elementy kultury duchowej ( malowanie ciał, symboliczne ryty)



W PL nie odkryto szczątków neandertalczyków, ale narzędzia, którymi się posługiwali
już tak (ok. 220 tys. lat)

 Kompleks mustierski – mało zróżnicowany
 Kompleks mikocki – zespoły zabytków kamiennych



jaskinia Raj koło Kielc -> narzędzia podobne do znanych z okolic Dunaju (gł. Węgry)



koniec osadnictwa neandertalskiego w PL ok. 70 – 58 tys. lat temu



całkowite wymarcie pomiędzy 40, a 30 tys. lat temu

V.

Homo sapiens sapiens
Ok. 200 tys. lat temu
W Europie -> 40 tys. lat temu
Kolebka – Afryka północna
Intensywna obórka kości i rogów (produkcja m. in. oszczepów)

 Ponowne zasiedlenie PL ok. 40 tys. lat po interpleniglacjale Grudziądzkim

9. Kulturowa unifikacja Europy (30 a 20 tys. lat temu)



Kompleks grawecki -> udoskonalenie technologii wiórowej i osadzania zbrojników
kamiennych



„paleolityczna Wenus” -> najwcześniej na Morawach i w Dolnej Austrii



Ok. 20 tys. lat temu -> użycie węgla kamiennego w charakterze paliwa

10. Schyłek epoki lodowej i zasiedlenie ziem polskich



Schyłkowy glacjał (15- 10 tys. lat temu)

 Kultura magdaleńska w PL -> Jaskinia Muszycka ok. 15 tys. lat temu (ok. 16-20 osób)
 Kultura hamburska (12 tys. lat temu) -> ostrza z zadziorem; jeszcze lepsza obróbka

kości i rogu

11. Mezolit w Polsce (10 – 5 tys. lat temu)



Ocieplenie, wzrost wilgotności i zawartości lasów



Środowisko naturalne nie było zbyt mocno eksploatowane



Dołączyły drzewa liściaste



Podniesienie poziomu jezior

 Grupa Komornicka –> wiórowo – odłupkowa obróbka kamienia
 Kultura chojnicko – pieńkowska -> b. niekompletna charakterystyka jednostek (?)

- > bogata kultura duchowa

5

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012

12. Neolityzacja Europy: rolnictwo i hodowla



Ingerencja w środowisko naturalne: - odlesienie

- Eksploatacja pól i pastwisk

- Nasilenie procesów erozyjnych

- Udomowienie zbóż - > Bliski Wschód
- Udomowienie zwierząt (kóz, owiec) -> Bliski Wschód



„Rewolucja neolityczna”: - zmiany klimatu (wysuszenie)

- koncentracja ludności w dolinach rzek i oazach
- udomowienie zwierząt i uprawa roślin
- pojawienie się kamiennych domów
- wzrost demograficzny -> konieczność migracji



Neolit kardialny (VII/VI tys. p. n. e.): - ceramika ozdobiona odciskami muszli

- duża rola rybołówstwa

- konstrukcje kamienne (budownictwo)

 Kultura ceramiki wstęgowej rytej (VI tys. p. n. e.):

- zdobienie naczyń rytami ornamentalnymi

- nowy styl produkcji wyrobów kamiennych

- była w PL – dotarła aż do ziemi chełmińskiej

13. Pierwsi rolnicy na ziemiach polskich

 Kultura ceramiki wstęgowej rytej (5400/5300 – do ok. 4700 p. n. e.)



Najpierw osiedlali tereny Górnego i Dolnego Śląska oraz Małopolski



Podobne zboża jak nad Dunajem (kilka rodzajów pszenicy, rzadziej jęczmień,
proso)



Inne rośliny: mak, len, groch i soczewica



Stosowano najprawdopodobniej system przemienno – odłogowy



Długie, prostokątne domy (do 50 m. dł.), słupowa konstrukcja, ściany
oblepione gliną



Przede wszystkim ceramika i wyroby kamienne



Ornamentyka przeważnie ryta



Rzadko występowały figurki kobiece (ale mają mocno podkreślone cechy
płciowe)

 Kultura ceramiki wstęgowej kłutej



Początki na Dolnym Śląsku



Zamiast linii rytych, linie z drobnych nakłuć wykonanych grzebieniem



Domy na planie trapezu z jamami gospodarczymi wokół

 Kultura lendzielska



W Małopolsce ok. 4600 p. n. e.



Zdobienie czarnymi, malowanymi ornamentami

 Kultura Malicka



Okolice Sandomierza



Eksploatacja krzemienia z Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej



Eksploatacja słonych źródeł w okolicach Wieliczki



W grupie lendzielskiej występowało dość dużo ołtarzyków i figurek -> dobrze
wyposażone groby

6

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012

14. Eneolit = Chalkolit (pocz. Bałkany 4400/4300 p. n. e.; Polska 4100 – 3800 p. n. e.)

Bałkany:



intensywny rozwój demograficzny



ekstensywne rolnictwo



wielkie centra osadnicze



otoczone fortyfikacjami drewniano – ziemnymi



stratygrafia społeczna



niektóre pochówki b. bogate



pojawienie się pisma podobnego do klinowego



wzrost znaczenia pasterstwa i zwiększona ruchliwość grup ludzkich na przełomie
IV/III tys. p. n. e.

starszy eneolit na ziemiach polskich (4100 – 3200 p. n. e.):

 kultura pucharów lejkowatych (IV tys. p. n. e.)



styl ceramiczny



technika produkcji wyrobów kamiennych o narzędzi wywodząca się z tradycji
mezolitycznych (Dania, Niemcy)



wywodzi się z tradycji lendzielskich



sprzężajne rolnictwo (radło)



regularna orka



wozy czterokołowe ciągnięte przez zwierzęta



rośliny strączkowe



zwierzęta nie tylko dla mięsa, ale także dla skóry, wełny, mleka pracy



wzrost demograficzny



ośrodki władzy politycznej, hierarchizacja



budowle megalityczne



ozdoby miedziane



handel: eksport siekier krzemieniowych



groby szkieletowe i ciałopalne; groby w jamach ziemnych



praktykowanie magii (obcinanie głów, kanibalizm)

młodszy eneolit:

 kultura amfor kulistych (2 poł. IV tys. p. n. e.)



gospodarka pasterska, półosiadła



północ Polski



ornamentyka stempelkowa (odciskana)



konstrukcja grobowców megalitycznych (np. groby korytarzowe, skrzynkowe)



większe osady dopiero w okresie młodszym



ozdoby z bursztynu (płytki, zawieszki, paciorki)



hodowla bydła, świń



okazjonalna uprawa roślin

 kultura ceramiki sznurowej (schyłek IV tys. p. n. .e)

7

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012



amfory typu A z ornamentem z odciśniętego sznura



łódkowate topory kamienne



groby szkieletowe



migracja nomadów (wojowników)



ślady kremacji zwłok



kurhany

 kultura złocka



obok Sandomierza



łączy kilka kultur



groby niszowe, zbiorowe, mieszane

 kultura rzucewska



Zalew Wiślany



Skrzyżowanie sznurowej z leśną



Długotrwałe osady



Uprawa zbóż



Hodowla i rybołówstwo; także polowanie (foki)



Eksploatacja bursztynu i produkcja ozdób

 Kultura niemeńska



Białoruś i Litwa; mała część płn. – wsch. PL



Naczynia spiczasto denne



Ceramika słabo wypalona i dość prymitywna technicznie



Koniec V tys. p. n. e. – do początku brązu

 Kultura narva



Łotwa i Estonia



Prostokątne domy słupowe



Ceramika grzebykowa



Wyroby kamienne i bursztynowe gładzone



Szkielety posypane warstwą orchy; pojedyncze



15. Epoka brązu (2300 – 1600 p. n. e.)

 Kultura mierzanowicka



Dorzecza środkowej i górnej Wisły



Wczesna faza: duża ruchliwość ludności



W końcu stabilizacja



Osady liczące 50 – 100 osób



Nie było wyraźnej stratyfikacji społecznej (groby nie są zróżnicowane)



Bogaciej wyposażone groby męskie



Siekiery dwuścienne



Paciorki stanowią częsty element wyposażenia grobu

 Kultura unietycka (2000 – 1800 p. n. e.)



Dolny Śląsk



Osady z drewnianymi budowlami słupowymi



Rozległe, płaskie cmentarze (pochówki szkieletowe)



Groby wyposażone w miedziane przedmioty

8

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012



Zmarli składani w kłodach drewna

 Kultura iwieńska



Kujawy



Podobna do mierzanowickiej



Handel bursztynem

Starszy okres epoki brązu w Polsce (1600 -1300 p. n. e.) – rozwój kultur mogiłowych

 Kultura przedłużycka



Napływ ludności mogiłowej



Cmentarze kurhanowe, szkieletowe



Brązowe szpile z tarczkowatymi główkami; sztylety



Proces różnicowania społeczeństwa



Cmentarze są centrami terytoriów

 Kultura trzciniecka (ok. 1700 – 1300 p. n. e.)



Tradycje eneolityczne



Okolice Warty



Import brązów i gotowych ozdób



Podlegała wpływom kultur mogiłowych



Obecność trwałych osad



Hodowla zwierząt



Zmienna rola rolnictwa (zależy od wartości glebowych)

 Kultura łużycka w okresie brązu (ok. 1300 p. n. e)



Polska odmiana kultury pól popielnicowych



Dorzecza Wisły i Odry



Gospodarka rolniczo – hodowlana



Budownictwo drewniane



Ceramika (technika i ornament geometryczny)



Największe cmentarze w Kietrzu koło Głubczyc



Naczynia wazowate



Na Śląsku birytualizm (ciałopalne i szkieletowe pochówki)



Ceramika guzowa i ostro profilowana



Głównie hodowla roślin



Sierpy z brązu



Domy zrębowe



Warsztaty metalurgiczne w Legnicy i Złotoryi



Wydobywano ołów



Produkcja soli



Brak pochówków szczególnie bogato wyposażonych



Nie ma dowodów na istnienie jakiś ceremonii czy obrzędów

16. Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego (ok. VIII p. n. e.)

 Kultura halsztacka (VIII w. p. n. e. – basen Dunaju)



Najazdy ludów stepowych

9

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012



Używanie koni przez wojowników



Komory grobowe



Unifikacja dużych terenów



Rozległe kontakty handlowe



Szlak bursztynowy



Obróbka brązu i żelaza



Garncarstwo



Bogate pochówki



Budownictwo grodów -> siedziby władców



Fortyfikacje



Kremacja zwłok zwykłej ludności -> coraz częstsza inhumacja



Powszechne cmentarze birytualne



Spotkane żelazne miecze



Narzędzia górnicze (młoty, łopaty)



Skórzane czapki, rękawice

 Kultura łużycka (wczesna epoka żelaza)



Górny Śląsk, Wielkopolska aż po dolną Wartę



Dobre kontakty handlowe z kulturą halsztacką



Szlak handlu bursztynowego



Miecze, brązowe naczynia, klamry do pasa



Na Śląsku wyodrębniła się grupa arystokracji (bogate pochówki, m. in. w
Gorszewicach)



Najazdy Scytów na grupy Śląskie

 Biskupin (lata 30 VIII p. n. e.)

o Obszar grupy wschodnio wielkopolskiej
o Droga wyłożona drewnem
o Wały (szer. 3-4 m)
o Falochron chroniący przed falami jeziora
o Jedna brama z wieżą
o 100 domów wzdłuż 11 ulic
o Domy z 2 lub 3 pomieszczeń
o Ok. 1000 – 1200 mieszkańców
o Powierzchnia ok. 1,3 hA

 Kultura pomorska



Z przekształcenia kaszubskiej kultury łużyckiej



Ciałopalne, popielnicowe cmentarze płaskie



Gliniane modele budynków



Urny domkowe



Popielnice twarzowe!!! -> być może od Etrusków, miały uszy



Biała inkrustacja



Nie budowali grodów -> b. małe osady

 Kultura grobów kloszowych



Nakrywanie popielnic dużym naczyniem do góry dnem



Mazowsze i Małopolska

10

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012



Ubogie wyposażenie grobów

 Kultura kurhanów zachodnio – bałtyjskich (okres lateński)



Północno – wschodnia PL (okres D)



Niewielkie osady obronne



Popielnicowe, zasypywane kurhanami



Głownie przedmioty z kości i kamienia



Głównie hodowla



Rybołówstwo i łowiectwo

17. Celtowie na ziemiach polskich

 Dolny Śląsk (IV w. p. n. e.)

 Ekspansja Tytusa Liwiusza
 Płaskie cmentarze szkieletowe (linia płn. – płd.)
 W męskich grobach zestawy broni
 Ozdoby (np. zapinki, bransolety) z żelaza i brązu
 Luźno znalezione fragmenty ceramiki
 Kamienne figury w rejonie Ślęży (wykute) -> oznaczone ukośnym krzyżem

(„X”)

 Górny Śląsk (IV w. p. n. e.)

 Teren Wyżyny Głubczyckiej
 Cmentarz w Kietrzu
 Lateńskie naczynia wykonane na kole garncarskim
 Więcej dowodów z osad niż grobów

 Małopolska (grupa tyniecka)

 Kraków, po Nidę i Rabę
 Rolniczy charakter gospodarki (te wyżej też) -> dobre gleby
 „celto-przeworska grupa kulturowa”= grupa tyniecka
 Groby wojowników w Iwanowicach
 Kultura lateńska -> naczynia z gliny + dużo grafitu
 Ostatnia faza obecności -> wysokogatunkowa, cienkościenna ceramika

robiona na kole i malowana

 Piece kopułowe
 Bito tu celtyckie monety -> elektron = złoto + srebro

18. Zmiany kulturowe na ziemiach polskich

 Kultura przeworska (III/II w. p. n. e. – V w. n. e.!) inaczej kultura wenedzka (mł. Okres

przed rzymski)



Od miasta Przeworsk



Na bazie kultury pomorskiej i grobów kloszowych = Wpływy Celtów + Ruchy
migracyjne ludności z dorzecza Łaby



Wpływy lateńskie



W obrębie Śląska



Wzrost gęstości osadnictwa



Małe zróżnicowanie wewnętrzne

11

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012



Zmarłych wyposażano w broń, ozdoby, naczynia, cz. strojów



Obrządek ciałopalny



Przepalanie na stosie darów, potem wkładano je do grobów

 Kultura oksywska (pocz. I w. n. e.) (<3)



Podłoże to kultura pomorska



Początkowo b. podobna do przeworskiej (głownie zwyczaje pogrzebowe)



Środkowe i zachodnie Pomorze



Ciałopalenie, także pochówki pop. Czyste



Ograniczona inhumacja



Części strojów wykonane były z brązu



Znaleziono żelazną kolczugę!



Wyroby metalowe oparte na wysokofosforowych wyrobach żelaznych

 Kultura nadodrzańska



Wyłącznie ciałopalenie



Groby popielnicowe



Znalezione części czterokołowego wozu

 Kultura kurhanów zachodnio – bałtyjskich (okres przed rzymski)



Dolny bieg Wisły do dolnego biegu Niemna



Płaskie cmentarze z ciałopalnymi grobami



Kontakty handlowe z Sambią

 Kultura Jastorf



Znalezione zwłoki po nagłej śmierci



Kompleksy pól uprawnych



Miejsca kultu

 Kultura puchowska (mł. Okres przed rzymski)



Północna Słowacja



Osady otoczone fortyfikacjami



Lokalne emisje monet



Rzadko spotykane groby szkieletowe

19. Wpływy rzymskie i wczesne wędrówki ludów na ziemiach polskich

I w. n. e. – romanizacja środowisk celtyckich

 Kultura przeworska



Zwiększenie gęstości osadnictwa



Cmentarz rzymski -> Kryspinów k. Krakowa (120 pochówków)



Dominacja ciałopalenia



Groby pop. Czyste i rzadko kurhany



Groty strzał twarde



Łuki zamiast oszczepów



Rozwój pisma runicznego na tych terenach



Zdarzały się pochówki warstwowe



Jakuszowice: „grób huński” – inwentarz zdobiony złotą folią; mężczyzna
pochowany wraz z koniem



Przemęczany: pochówek szkieletowy wojownika, złoty huński kolczyk

12

J. Kaczanowski,

Najdawniejsze dzieje ziem Polsk

i

- Czokapik A.D. 2012

 Kultura wielbarska (pocz. I w. n. e.)



Malbork



2 poł. II w. -> ekspansja na płn. – wsch.



Inhumacja; kremacja



Kręgi kamienne być może, jako miejsce kultu lub spotkań



Pochówki szkieletowe w trumnach



Ozdoby z metali kolorowych



Uzbrojenie miało cechy stylistyczne



Ręcznie lepione naczynia

 Kultura luboszycka



Górne i Dolne Łużyce; cz. Dolnego Śląska



Kremacja



Migracja kultury przeworskiej



W końcowej fazie pochówki szkieletowe



Ceramika robiona na kole



Topory były głównym uzbrojeniem wojowników

 Kultura czernichowska (III w. n. e.)



Wybrzeże Morza Czarnego, Siedmiogród, Besarabia



Ekspansja plemion gockich



Groby szkieletowe



Pochówki warstwowe



Architektura kamienna



Garncarstwo