dominikanie, Zakon Kaznodziejski, Zakon Braci Kaznodziejów, Ordo Fratrum Praedicatorum (OP), zakon katol. zał. 1206 przez św. Dominika Guzmána, zatwierdzony 1216; w Polsce od 1220; zasady życia zakonnego: głoszenie słowa Bożego, kontemplacja, studium teologii i praca nad wewn. doskonaleniem; doniosłe znaczenie w filozofii i teologii (św. Albert Wielki, św. Tomasz z Akwinu); gł. rola w inkwizycji.
inkwizycja [łac. inquisitio `poszukiwanie w określonej sprawie', `przesłuchanie'], instytucja Kościoła katol. powstała w 2. poł. XII w., od 1232 papieska (przedtem biskupia), służąca do wykrywania i sądzenia heterodoksyjnych doktryn rel.; pocz. zadanie to powierzono dominikanom i franciszkanom; działała w większości krajów eur. (szczególnie bezwzględna w Hiszpanii), od 1215 współpracowała z sądami świeckimi, którym przekazywała sprawy do rozpatrzenia i wykonania wyroku; stosowano tortury, wymierzano kary kośc. (np. postu) lub karano publ. chłostą, więzieniem, śmiercią oraz konfiskatą dóbr; 1859 zniesiona we Włoszech; w Polsce i. od 1318, skasowały ją sejmy 1562-65.
katarzy [gr. katharoí `czyści'], katarowie, ogólna nazwa sekt rel. XI-XIV w. w południowej Francji i północnych Włoszech; pod wpływem manicheizmu i wierzeń bogomiłów głosili dualizm ducha i materii, pogardę dla świata stworzonego przez złego Demiurga; zyskali zwolenników wśród różnych warstw społ.; wytępieni przez fr. ekspedycje karne i inkwizycję.
manicheizm, system rel., utw. w III w. w Persji przez Maniego; synkretyczne połączenie mazdaizmu z elementami buddyzmu, gnostycyzmu i chrześcijaństwa; oparty gł. na staroirań. dualizmie (walka dobra ze złem); elementy m. w chrześc. herezjach średniowiecznych.
albigensi, nazwa nadana katarom działającym na południu Francji XI-XIII w.; główne ośrodki w Tuluzie i Albi (stąd nazwa); głosili poglądy mające swe źródło w wierzeniach bogomilów i w manicheizmie, odrzucali organizację kośc., sakramenty, dogmaty chrześc., żyli w skrajnej ascezie; potępieni przez Kościół, rozbici przez rycerskie krucjaty 1209 i 1226, wytępieni przez inkwizycję.
franciszkanie, Ordo Fratrum Minorum (OFM), Bracia Mniejsi, tzw. minoryci, katol. zakon żebrzący, zał. 1209 przez św. Franciszka z Asyżu; w Polsce od 1237; zasługi w działalności misyjnej oraz w filozofii i teologii; I zakon św. Franciszka z Asyżu tworzą wspólnoty męskie (f. konwentualni, obserwanci, kapucyni), II zakon — wspólnoty żeńskie (klaryski), III zakon — osoby świeckie (tercjarze).
klaryski, Zakon Świętej Klary, Ordo Sanctae Clarae (OSC), zakon katol., zał. 1212 przez św. Franciszka z Asyżu i św. Klarę jako II zakon św. Franciszka; w Polsce od ok. 1245; gł. cel — modlitwa kontemplacyjna; 1854 powstała w Paryżu gałąź zakonu k. (Klaryski od Wieczystej Adoracji), od 1871 w Polsce.
tercjarze, trzecie zakony, w Kościele katol. stowarzyszenia rel. skupiające świeckich, zorganizowane wg reguł poszczególnych zakonów (franciszkanów, dominikanów, augustianów, karmelitów, norbertanów); pierwszy zakon zał. 1221 św. Franciszek z Asyżu.
Akcja Katolicka, organizacja katolików świeckich, założona 1876 w celu przeciwdziałania laicyzacji; działalność głównie we Włoszech, Francji, Niemczech oraz w Hiszpanii, Belgii, Kanadzie, Ameryce Łacińskiej; w Polsce 1926-39 i od 1995; działalność głównie szkoleniowa, wydawnicza i charytatywna.