Koncepcja pedagogiczna Marii Montessori, umożliwia dzieciom ich wszechstronny rozwój fizyczny i duchowy, kulturowy i społeczny oraz wspiera ich spontaniczną i twórczą aktywność. Głównymi celami tej pedagogiki są:
pomoc w rozwoju indywidualnych cech osobowości
pomoc w formowaniu prawidłowego charakteru
pomoc w zdobywaniu wiedzy
pomoc w zdobywaniu umiejętności szkolnych
pomoc w kształtowaniu postawy współdziałania
Wymienione cele realizowane są poprzez:
rozwój samodzielności oraz wiary w swoje siły
kształtowanie szacunku do porządku oraz pracy
wypracowanie zamiłowania do ciszy
kształtowanie umiejętności pracy indywidualnej i zbiorowej w atmosferze ciszy
osiąganie koncentracji na wykonywanym zadaniu
wypracowanie opartej na samokontroli postawy posłuszeństwa
uniezależnienie od nagród
kształtowanie postawy wzajemnej pomocy (bez rywalizacji)
kształtowanie szacunku dla pracy innych osób
rozwój indywidualnych zdolności oraz umiejętności współpracy
osiąganie spontanicznej samodyscypliny, która wynika z dziecięcego posłuszeństwa oraz umiłowania do otoczenia
Wśród głównych zasad stosowanych w koncepcji pedagogiki według Montessori wymienić można:
uczenie poprzez działanie - wiedza oraz praktyczne umiejętności zdobywane są poprzez własną aktywność dzieci, która zachodzi w odpowiednim środowisku wychowawczym przy udziale nauczycieli Montessori
samodzielność - dotyczy ona zarówno wyboru rodzaju, miejsca, czasu jak i formy pracy przy jednoczesnym zachowaniu określonych reguł społecznych; dzieci rozwijają swoje indywidualne zdolności oraz uczą się realnie oceniać swoje umiejętności
koncentracja - dla wyćwiczenia dokładności i wytrwałości dzieci wykorzystywane są określone rodzaje ćwiczeń
lekcja ciszy - dzieci uczą się w trakcie cichych zajęć indywidualnych oraz grupowych
porządek - dzieci przestrzegają zasady porządku w swoim otoczeniu i działaniu
społeczne reguły - dzieci w różnym wieku są łączone w grupy, co sprzyja wymianie ich wzajemnych umiejętności, ponadto uczą się one przestrzegać pewnych reguł, takich jak: nie rań innych, nie niszcz czy nie przeszkadzaj innym
obserwacja - stanowi ona klucz dorosłych do świata dziecka; Nwychowawca powinien z pełnym szacunkiem i uwagą obserwować postępy oraz trudności dziecka; być jego przewodnikiem
indywidualny tok rozwoju - każde dziecko musi być przyjęte w serdeczny sposób, znaleźć odpowiednią uwagę i opiekę ze strony nauczyciela; dzieci pracuję w swoim tempie według własnych możliwości
Dla pracy z dziećmi wykorzystywany jest oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych, zwany Materiałem Montessori, jest on:
prosty, precyzyjny oraz estetycznie wykonany
uwzględnia zasady stopniowania trudności
jest adekwatny do rozwojowych potrzeb dziecka
zawiera logiczny porządek ogniw tworzących ciągi tematyczne
posiada konstrukcję umożliwiającą samodzielną kontrolę błędów
posiada pewne ograniczenie - dany rodzaj występuje tylko w jednym egzemplarzu
Materiał Montessori można podzielić na pięć następujących kategorii:
materiały do ćwiczenia umiejętności z zakresu praktycznego życia (czynności takie jak samoobsługa, troska o środowisko, nauka zwyczajów i norm społecznych)
materiał sensoryczny - rozwija on poznanie zmysłowe, pobudza aktywność umysłową dziecka
materiał do nauki języka, matematyki, kultury oraz innych przedmiotów
materiały artystyczne - są związane z muzyczną i plastyczną ekspresją dziecka oraz kształtowaniem jego zręczności
materiały religijne (np. przypowieści biblijne)
Otoczenie, odpowiednio przygotowane do nauki dziecka, wspomaga jego harmonijny rozwój osobowości oraz sprawia, iż czuje się ono szczęśliwe i radosne, przez co szybko i chętnie się uczy. Warunki wychowawcze powinny respektować kolejne fazy zainteresowań dziecka, które są ściśle związane z jego rozwojem. Ponadto, wszystkie materiały dydaktyczne uporządkowane są tematycznie oraz łatwo dostępne dla dziecka (w zasięgu jego ręki). Nauczyciel pośredniczy między otoczeniem a dzieckiem, któremu pomaga samodzielnie odkrywać rzeczywistość.
Maria Montessori opracowała listę szczegółowo opisanych zasad, które stosowane są w jej koncepcji wychowania i nauczania:
Zasada swobodnego wyboru materiału w przedszkolu, wszelkie materiały są dla dzieci zawsze dostępne; są one ułożone według zagadnień, na półkach łatwo dostępnych dla wszystkich dzieci, które samodzielnie podejmują decyzję, z którymi materiałami chcą pracować. Odróżnić można dwa rodzaje wyborów dzieci:
→ wybór spontaniczny - ma miejsce, kiedy dziecko sięga po określony przedmiot pod wpływem zaciekawienia, które może wywołać np. jego atrakcyjny wygląd zewnętrzny; zainteresowanie to nie jest trwałe i charakteryzuje ono dzieci rozpoczynające montessoriańską edukację
→ wybór świadomy - jest on dokonywany przez dzieci, które znają już przeznaczenie danego przedmiotu, a więc wiedzą co można z nim zrobić oraz czemu on służy (informacje dotyczące sposobów wykorzystania określonych materiałów dydaktycznych, dzieci zdobywają w trakcie indywidualnej Lekcji Podstawowej)
Zasada swobodnego wyboru miejsca pracy - według głoszonej przez Montessori reguły, iż wszystkie dzieci są nasze, dziecko nie musi pracować tylko w swojej grupie, lecz może ono przejść do innej grupy. Ponadto może ono pracować w którymkolwiek miejscu - może to być stół, podłoga, korytarz, parapet, taras czy też ogród; jednym słowem tam, gdzie samo ono zdecyduje oraz gdzie zezwalają mu na to pewne granice zdrowego rozsądku czy możliwości organizacyjne (oczywiście, wszystkie dzieci znajdują się pod ciągłą obserwacją nauczycieli). Poza tym, jeśli dziecko jest zajęte czymś ważnym - nie musi brać udziału w zajęciach grupowych.
Zasada swobodnego wyboru czasu pracy -zdaniem Montessori, nie można dokładnie określić, kiedy dane dziecko powinno się zajmować danymi tematami, przy jednoczesnym zachowaniu jego zainteresowania tymi czynnościami, ponieważ faz chłonności nie da się wywołać na drodze zewnętrznych oddziaływań. Oczywiście, w tradycyjnych szkołach, nauczyciel narzuca dziecku swoją wolę, jednak w placówkach Montessori, to właśnie dziecko informuje swoich przełożonych, że akurat teraz ma ochotę zajmować się danym materiałem dydaktycznym (np. nauką liter, wiązaniem sznurowadeł lub też nauką nazw kolorów). Dane dziecko zajmuje się wybrana przez siebie czynnością tak długo, jak długo uważa to za stosowne: minutę, godzinę lub tydzień, codziennie rano lub po podwieczorku raz w tygodniu czy też w innym czasie.
Zasada swobodnego wyboru formy pracy - lekcja podstawowa przeprowadzana jest z indywidualnie z każdym dzieckiem i dopiero później zaczyna ono samodzielną pracę. Dzieci wiedzą, iż mają one prawo do pracowania w ciszy oraz że nikt nie będzie im w tym przeszkadzać jak również mają one świadomość, iż nikt im nie będzie pomagać, dopóki ta pomoc nie będzie niepotrzebna. Każde dziecko samodzielnie wybiera sobie temat pracy i pracuje w czasie jakim mu wygodnie oraz tak długo jak tego potrzebuje (a więc dopóki praca ta będzie dla niego atrakcyjna sprawiając mu przyjemność). Zatem, jeśli w grupie znajduje się 30 dzieci, to każde z nich ma prawo robić coś innego, jeżeli natomiast dwoje czy troje dzieci chce robić coś wspólnie - to robią to wspólnie.
Zasada porządku - wszystkie przedmioty znajdujące się w przedszkolu mają swoje miejsce, tak więc muszą zostać odkładane tam, skąd zostały wzięte przez dzieci. Montessori jest zdania, iż dzieci kochają porządek, a porządek w otoczeniu jest równoznaczny z porządkiem w sercu.
Zasada ograniczenia - do przedszkoli prowadzonych według zasad pedagogiki Montessori, często kierowane są dzieci z różnych poradni, tylko ze względu na rzekomą "bezstresowość" stosowanej metody, w celu pozwolenia dzieciom na wszelką swobodę, co jest jednak wielkim nieporozumieniem, gdyż metoda pracy Marii Montessori nie jest metodą bestresową. Przebywające tu dzieci nie robią tego co tylko chcą oraz nie są dla nauczycieli partnerami - wszystkie elementy przedszkolnego życia podlegają tutaj pewnym ograniczeniom, regułom oraz zasadom postępowania (reguł tych jest bardzo wiele, np. każdy rodzaj materiału jest w tylko jednym egzemplarzu i musi być on stosowany zgodnie z przeznaczeniem; pracować można jedynie w miejscu przez siebie wybranym; jeśli dziecko nie poprosi o to - nie można mu w jakikolwiek sposób pomagać, ponadto nie wolno przeszkadzać sobie nawzajem i wiele, wiele innych. Metodę Montessori można natomiast nazwać metodą bezrepresyjną, ponieważ dzieci robią tylko to, czym są zainteresowane, oraz co nie przeszkadza innym.
Zasada izolowania trudności - jest to powszechnie znana zasada mówiąca, iż: dziecko pracujące z różową wieżą w celu poznania lub uporządkowania znanych już sobie pojęć związanych z wielkością (np. duży, mały, mniejszy niż, najmniejszy itp.) ma do swojej dyspozycji:
→ nauczyciela, wiedzącego jak oraz kiedy mu pomóc
→ różową wieżę
oraz nie zajmuje się ono kolorami, do których nauki służy inny materiał, czyli kolorowe tabliczki; również nie zajmuje się ono długością, grubością, temperaturą, wagą, dźwiękiem i innymi właściwościami, którym przypisane są odpowiednio inne materiały, takie jak: czerwone belki, butelki termiczne, brązowe schody, tabliczki baryczne, puszki szmerowe i inne.
Zasada transferu - pedagogika Montessori ma do zaoferowania najbogatszy, wśród wszystkich możliwych metod nauczania przedszkolnego i wczesnoszkolnego - zestaw pomocy dydaktycznych, stanowiących tzw. Materiał Montessori. Każdy z nich stanowi ogniowo, które jest logicznie powiązane ze wszystkimi innymi długi łańcuch tematyczny; każde z ogniw zawiera cechy poprzednio wprowadzonego materiału oraz dodatkowo o jedną cechę więcej. Wszystkie wiadomości, kompetencje czy umiejętności opanowane w trakcie pracy z materiałem - przenoszone są przez dziecko na otoczenie. Właśnie to przenoszenie pewnych cech w obrębie materiału oraz umiejętności na otaczające środowisko stanowi zasadę transferu.
Zasada własnego działania i powtarzania - bardzo typowym zachowaniem dla nabywania nowych umiejętności przez dziecko, jest intensywne zwrócenie się w kierunku określonej dziedzinie oraz związany z tym - fenomen powtarzania (np. gaworzenie niemowlęcia stanowiące ćwiczenie mowy czy też powtarzanie pewnych ruchów, które rozwijają koordynację oka z ręką). Fenomen powtarzania jest również obecny w zabawie dzieci. W przedszkolach montessoriańskich dzieci nie realizują programu opartego na określonych założeniach, gdyż głównym założeniem jest takie, iż każde dziecko powinno się rozwijać zgodnie z programem, który wyznaczony jest przez jego zainteresowania, potrzeby, możliwości intelektualne i fizyczne itp. Jeżeli dane dziecko ma potrzebę powtarzania pewnej czynności, np. wchodzenia oraz schodzenia ze schodów - nauczyciel musi to zaakceptować, tak jak i wchodzenie na drabinę tylko po to, żeby z niej zeskoczyć.
Zasada samokontroli stanowi on tę zasadę, z którą najtrudniej jest się pogodzić nauczycielowi, ponieważ materiał montessoriański jest skonstruowany w sposób zezwalający dzieciom na samodzielne stwierdzenie, czy swoją pracę wykonały dobrze lub źle, a jeśli tak - to w którym się pomyliły i jak powinny to naprawić.