Secesja w Nowym Sączu
Ruch budowlany w Nowym Sączu wzrasta ustawicznie, osiągając swe apogeum na przełomie XIX/XX wieku, co związane było w dużej mierze z odbudową miasta po pożarze z 1894 roku. W Nowym Sączu, podobnie jak w innych miastach Galicji architektura reprezentowana jest przez zróżnicowane typy zabudowy, związane z przestrzennym i funkcjonalnym rozwojem nowoczesnego miasta. Historyzująca od początku wieku XX secesyjna i secesyjno modernistyczna architektura epoki, całkowicie niemal zdominowała wyraz stylowy wnętrz urbanistycznych w centrum miasta.
Szkoły
Na początku XX wieku zbudowana została bursa gimnazjalna, im. Tadeusza Kościuszki (dziś internat I Liceum Ogólnokształcącego, ul. Długosza 17). Jest to historyzujący, piętrowy gmach z popiersiem patrona pod wejściem i secesyjnym już częściowo detalem centralnego ryzalitu. Na uwagę zasługuje także, powstały w latach 1905-1907 budynek szkolny, mieszczący w sobie kilka oddziałów (obecnie szkoła medyczna, ul. Staszica). Projekt opracował ówczesny budowniczy miejski Zenon Remi, po bardzo solidnych studiach i przygotowaniach. Ten trójskrzydłowy budynek z wieżyczkami na obu Narożnikach ( zniekształcony dziś nadbudową drugiego piętra z ok. 1970 roku) prezentuje bardzo charakterystyczny dla Remiego styl z bogatym, secesyjnym detalem architektonicznym. Skromniej przedstawia się jeszcze jeden budynek szkolny im. Jana Kochanowskiego na Załubińczu, odznaczający się skromnym, historyzującym detalem z elementami secesji.
Budynki użyteczności publicznej
Bardzo ważną rolę w miastach galicyjskich na przełomie XIX/XX wieku odegrał ruch reprezentowany przez Towarzystwo Gimnastyczne Sokół. Ideologia Sokoła związana była z budzeniem ducha patriotycznego poprzez rozwój kultury zarówno fizycznej, jak i duchowej. Siedziby Sokoła budowane w dziesiątkach miast i miasteczek należały z reguły do najokazalszych, reprezentacyjnych gmachów. W rezultacie, w Nowym Sączu powstaje interesująca architektura o charakterze historyzującym z elementami secesji. Pierwotną symetrię fasady, przekształconą nieco z powodu dobudowanego w latach 1908-1909 bocznego skrzydła, akcentują trzy ryzality: środkowy, zwieńczony klasycyzującym, trójkątnym przyczółkiem i dwa boczne, z attykami i kopulastymi dachami. Treści ideowe wyrażały niezachowane już elementy : rzeźba wzbijającego się do lotu sokoła ponad wspomnianym przyczółkiem oraz napisy we fryzach bocznych ryzalitów: „Silni duchem - silni dłonią”.
Bardzo długo starano się o budowę nowego szpitala powszechnego. Idee tę podjęły władze miasta już w 1887 roku, lecz roboty ukończono dopiero w 1908 roku. Architektura tego secesyjnego, dwupiętrowego budynku o symetrycznie skomponowanych elewacjach, jest czytelna w dzisiejszym, wielokrotnie rozbudowywanym gmachu Wojewódzkiego szpitala im. J. Śniadeckiego.
Ranga Nowego Sącza jako węzła kolejowego, decyduje o poważnej roli, jaką odegrała tu architektura kolejowa. Pierwotny dworzec - czy raczej stosunkowo skromna stacja - znana jest z rysunku Piotra Spitzmanna - Karowieckiego z r. 1878. Do prac nowego dworca, przystąpiono około 1908 roku, który to po dwóch latach zostaje ukończony i oddany do użytku. Gmach powiązany został z układem urbanistycznym, stanowiąc osiowy akcent na zamknięcie alei Batorego. Parterowa bryła wzbogacona została czterema piętrowymi pawilonami - ryzalitami, z których środowy, zwieńczony łamanym dachem, mieścił główny hall dworca (o całkowicie przebudowanym dzisiaj - niestety - wnętrzu). Szerokie, przeszklone otwory, podziały lizenowe oraz detali rzeźbiarski i sztukatorski ( m.in. emblematy związane z koleją) wyróżniają te architekturę, zaprojektowaną przez rządowego architekta kolejowego, spośród wielu innych galicyjskich dworców. Interesująco przedstawia się też elewacja tylna z żeliwnymi kolumnami o secesyjnym detalu, wspierającymi dach nad peronem.
Kamienice, zabudowania prywatne
Silne piętno na architekturze Nowego Sącza wycisnął, wykształcony na politechnice Lwowskiej Zenon R e m i. W latach 1898-1900 odbywał praktykę u Perosia, pomagając mu w sprawowaniu funkcji budowniczego miejskiego, od początku roku sam objął faktycznie to stanowisko. Do czołowych realizacji artysty należy wspomniana już szkoła przy ul. Staszica z lat 1905-1907. Swe uzdolnienia urbanistyczne udowodnił wykonując w 1908 roku „plan domu dwupiętrowego W. Pana Józefa Kmietowicza” na narożniku ul. Lwowskiej 24 i wałowej, a także w roku następnym „plan na budowę domu dwupiętrowego […] W. Państwa H. Jaroszewskich”. Obie te okazałe, secesyjne kamienice zostały skomponowane jako ujęcie ul. Lwowskiej, traktowanej tu jako oś założenia. Przeciwstawiając się - zgodnie z duchem swej twórczości - zasadom symetrii, wprowadził tu bryły o różnych, lecz wyraźnie nawiązujących do siebie kompozycjach. Dzięki ściętym narożnikom stworzony został rodzaj niewielkiego placyku, przeciętego osiowo przez ulicę. Zespół ten uzupełnia kapliczka przy wjeździe na most, w tym samym charakterze.
Podobne wartości wniósł Remi w rozwiązanie skrzyżowania ul. Pijarskiej z dzisiejszą ul. Piastowską, projektując parę secesyjnych kamienic przy ul Pijarskiej 15 i 18. Swój własny dom w stylu malowniczego eklektyzmu z elementami secesji, ozdobił Remi także ściętym narożnikiem. Architektura tego budynku została wzbogacona przez narożną wieżyczkę o zwieńczeniu wzorowanym na barokowych hełmach wież zamku wawelskiego.
Spośród projektowanych przez Remiego eklektycznych i secesyjnych kamienic, na czoło wysuwa się dwupiętrowa, secesyjna kamienica przy ul. Jagiellońskiej o wyjątkowo bogatym detalu, z pięknymi, kutymi kratami o zwieńczeniu, zaprojektowana w 1906 roku ukończona zaś w roku 1907.
W architekturze willowej ciekawie prezentuje się secesyjna willa przy ul. Sienkiewicza (ówczesnej Bernaszowskiej) 93, zaprojektowana w 1904 roku, a także inne, np. przy ul. Sienkiewicza 5 czy Żeglarskiej 12. Nie zachowała się niestety eklektyczno- secesyjna willa Władysława Schmeigerta ( potem Kazimierza Dagnana) przy dzisiejszej al. Wolności 18 zbudowana w latach 1905-1906. Jej secesyjny detal, oparty był na wzorach „japońskich”, które miały podobno wyrażać polityczne sympatie właściciela w dobie wojny rosyjsko - japońskiej .Bardzo oryginalną formą odznaczał się zaprojektowany w roku 1909 piętrowy budynek Banku Miejskiego. Bogatym, secesyjnym detalom - obramieniom okiennym i balkonowi - towarzyszyło niezachowane dziś, neobarokowe zwieńczenie: przyczółek i kopuły, przesłaniajże połać dachową.
Bibliografia
Z. Beiersdorf, B. Krasnowolski, Przekształcenia urbanistyczne, architektura i sztuka, [w:] Dzieje miasta Nowego Sącza, T II, Kraków 1993, s.495 - 586.