XIII.3 Przepalony materiał kostny ze stanowiska archeologicznego Nowe Grocholice 1, gm. Raszyn - sezon 2013 (Paweł Dąbrowski)

Przekazany do analizy antropologicznej materiał kostny znajdował się w popielnicach charakteryzujących się zróżnicowanym stopniem zachowania. Szczątki kostne wybrano z popielnic oraz wstępnie oczyszczono używając sit nylonowych o drobnej gęstości oczek (średnica 0,5 mm). Dla wyodrębnionych szczątków ludzkich i zwierzęcych, określono stopień przepalenia i ciężar. Szczątki kostne ważono na laboratoryjnej wadze elektronicznej typu RADWAG WPT2C. W przypadku szczątków ludzkich określono dla identyfikowanych osobników płeć i wiek w chwili śmierci. Podjęto również próbę oznaczenia makroskopowych zmian paleopatologicznych.

Wyeksplorowany w sezonie 2013 materiał osteologiczny pochodził z 9 naczyń. Stopień przepalenia szczątków określono przy pomocy 5 stopniowej skali zaproponowanej przez Malinowskiego (1974): 1^o - przepalenie lub nadpalenie częściowe, zabarwione na czarno, 2^o - przepalenie słabe - kości mało popękane, odkształcone i skurczone, posiadające ciemnobrunatne zabarwienie, 3^o - przepalenie średnie - większe spękanie i odkształcenia termiczne, zabarwienie przeważnie szare, 4^o - przepalenie silne - pęknięcia, odkształcenia i kruchość kości znaczne, kolor kremowy bądź żółtawo- lub białawo-szary, 5^o - przepalenie bardzo silne (spopielenie) - substancje organiczne wypalone całkowicie, barwa zbliżona do kredowobiałej. We wszystkich naczyniach znajdowały się kości przepalone równomiernie, reprezentujące najwyższe stopnie przepalenia: 4 i 5 (tab.1). Równomierne przepalenie zwłok, w przeciwieństwie do sytuacji sepulkralnej spotykanej na innych stanowiskach archeologicznych związanych z kręgiem kultury łużyckiej, np. w Miłosławicach, pow. Milicz, woj. dolnośląskie (Dąbrowski, Szczurowski 1998- 2003), było najprawdopodobniej wywołane specyficzną konstrukcją stosu kremacyjnego oraz jego równomierną destrukcją podczas procesu w kremacji. Świadczyć to może o tym, że ludność użytkująca cmentarzysko w Nowych Grocholicach mogła konstruować wydajne stosy kremacyjne, przyczyniające się do pełnej kremacji.

Wyeksplorowane kości z popielnic charakteryzowały się zróżnicowanym ciężarem przepalonych szczątków. W 3 naczyniach łączny ciężar kości nie przekraczał każdorazowo 100 g (33,33 %). W pozostałych przypadkach - 6 naczyń (66,66%) przewyższał 100 g lecz nie przekraczał 400 g (tab.1). Oznacza to , że w każdym naczyniu zebrano tylko część kośćca po zakończonej kremacji i wygaszeniu stosu pogrzebowego.

Płeć i wiek szczątków ludzkich określono na podstawie fragmentów kostnych z zachowanymi cechami diagnostycznymi. Określeń dokonano zgodnie metodologią rekomendowaną przez Strzałko i in. (1973), Gładykowską-Rzeczycką (1974a), Ubelakera (1989) oraz Malinowskiego i Bożiłowa (1997). Stan zachowania przepalonych kości, a zwłaszcza ich silne rozdrobnienie, sprawił, że tylko w 4 przypadkach udało się oznaczyć płeć złożonych do naczyń osobników - szczątki z grobów o numerach: 303, 314, zidentyfikowano jako męskie a z grobów o numerach: 332 i 340 jako żeńskie (tab. 1). Dla 5 osobników (groby o numerach: 174, 303, 314, 332) możliwe było dokładne określenie kategorii wieku w chwili śmierci. W pozostały 5 przypadkach udało się ustalić jedynie ogólne kategorie wieku ( groby o numerach: 173, 331-333, 334, 340- kategoria : dorosły, gr. n 332- subadultus). W 7 przypadkach stwierdzono obecność przepalonych szczątków pojedynczych osobników. Obiekt nr 332 charakteryzował się obecnością szczątków kostnych 2 osobników - dorosłego i młodocianego. Praktyki składania do wspólnego grobu/ pojedynczego naczynia przepalonych szczątków więcej niż jednego osobnika znane są także z innych stanowisk łużyckich (Piontek 1974; Gładykowską-Rzeczycką (1974b; Dąbrowski i Gronkiewicz 1996; Dąbrowski i Szczurowski 1999; 2001).

Na obraz kondycji biologicznej paleopopulacji mają ślady zmian patologicznych na kościach, świadczące o przebytych chorobach, urazach, procesach degeneracyjnych lub będące efektem długotrwałych, obciążeń mechanicznych. Zdaniem wielu badaczy w populacjach pradziejowych najczęściej występują zmiany patologiczne o charakterze degeneracyjno-zniekształcającym (Ćwirko-Godycki, Swedborg 1978, Gładykowska-Rzeczycka 1989).

W analizowanym materiale kostnym zidentyfikowano makroskopowo zmiany degeneracyjne na trzonach kręgów pod postacią osteofitów. U osobnika dorosłego o nieokreślonej płci (obiekt 173) osteofity były obecne na trzonie kręgu z odcinka piersiowego. Natomiast na trzonach kręgów lędźwiowych, osteofity odnotowano w przypadku obiektu 303 i 314 (tab.1). W każdym z tych przypadków zaobserwowane zmiany degeneracyjne mogły być wywołane częstym lub/i długotrwałym przeciążaniem kręgosłupa w odcinku piersiowym i lędźwiowym.

Jednym ze sposobów rekonstrukcji praktyk pogrzebowych w pradziejach jest analiza układu szczątków wewnątrz popielnic z podziałem na warstwy mechaniczne, a w dalszej kolejności następnie określenie, w każdej z wydzielonych warstw, odsetka kości czaszki w stosunku do kości szkieletu postkranialnego a także kierunku zmieniającego się gradientu kości czaszki w obrębie warstw (Henneberg 1974). Liczne spękania i odpryski ścian naczyń sepulkralnych oraz rozpadające się pod wpływem wydobywania kości wraz z piaskiem fragmenty brzuśców naczyń, uniemożliwiły warstwową eksplorację wypełnisk. W każdym analizowanym przypadku kości szkieletu poskranialnego były mocno przemieszane i nie tworzyły czytelnych układów, sugerujących deponowanie przepalonych szczątków w naczyniu zgodnie z porządkiem anatomicznym.

Stwierdzona na stanowisku archeologicznym w Nowych Grocholicach przepalonych szczątków zwierzęcych nie jest zjawiskiem incydentalnym pośród cmentarzysk kultury łużyckiej (Abłamowicz 1996 i 2002; Dąbrowski i Szczurowski 1998-2003; Lasak 2000 i 2002). W analizowanym materiale z Nowych Grocholic szczątki zwierzęce wystąpiły we wszystkich obiektach sepulkralnych. W naczyniach i obszarach spomiędzy naczyń zawierających zmieszane kości ludzkie i zwierzęce, frakcja kości zwierzęcych stanowiła od ok 4% (obiekt 334) do 18% ( obiekt 173) wagi wszystkich szczątków kostnych.

Uzyskane wyniki stanowią materiał porównawczy z danymi dotyczącymi struktury płci i wieku oraz schorzeń na cmentarzyskach łużyckich.

Obiekt 173 - Stopień przepalenia - 4⁰; kolor - żółto-kremowy. Płeć - nieokreślona. Wiek - dorosły. W naczyniu znajdowały się silnie rozdrobnione fragmenty kości. Z kości czaszki rozpoznano: 2 fragmenty łuski kości czołowej z zachowanym brzegiem szwu (zaawansowana obliteracja endokranialna), 4 fragmenty łuski kości ciemieniowej, 2 fragmenty łuski kości potylicznej; kilkanaście fragmentów bliżej nieokreślonej części sklepienia puszki mózgowej; korzeń kła. Z kości szkieletu postkranialnego rozpoznano: 3 fragmenty trzonów i łuków kręgów piersiowych; zidentyfikowano osteofity. Ponadto zidentyfikowano 4 fragmenty trzonów kości długich kończyny górnej, 2 paliczki palców ręki; 3 fragmenty trzonów i nasad bliższych 2 kości udowych. Kości zwierzęce- 11 fragmentów trzonów kości długich. Ponadto występowały bardzo drobne, nieokreślone fragmenty kostne. Całkowity ciężar szczątków kostnych- 90,4 g. Ciężar ludzkich szczątków kostnych- ok. 51,1 g. Ciężar szczątków kostnych zwierzęcych- 12,5 g.

Obiekt 174 - Stopień przepalenia - 4⁰; kolor - żółto-kremowy. Płeć - nieokreślona. Wiek - dziecko (Infans I).W naczyniu znajdowały się silnie rozdrobnione fragmenty kostne. Z kości czaszki rozpoznano 19 fragmentów (cienkościennych) sklepienia czaszki, fragment zawiązka korony zęba trzonowego stałego, fragment wyrostka stawowego żuchwy. Z kości szkieletu postkranialnego oznaczono: 2 fragmenty trzonów kręgów - prawdopodobnie piersiowych, 8 fragmentów żeber, 4 fragmenty trzonów 2 kości piszczelowych ( kości w stanie wzrastania, brak części nasadowej). Zidentyfikowano także fragmenty 6 kości zwierzęcych. Pozostałe kości były rozdrobnione do nierozpoznawalnych ułamków. Całkowity ciężar szczątków - 49,5 g. Kości ludzkie- 27,3 g. Kości zwierzęce- 9,0 g.

Obiekt 303 - Stopień przepalenia - 4⁰ i 5⁰; kolor biały, kremowy. Płeć - męska. Wiek - maturus. W naczyniu znajdowały się liczne i rozdrobnione fragmenty kości. Kości czaszki: kilkanaście fragmentów kości sklepienia czaszki (o grubości ścianek kostnych do 4,0 mm)- zaawansowana obliteracja szwów (masywny górny brzeg oczodołu), w tym 3 fragmenty łuski kości potylicznej o dość dobrze urzeźbionej powierzchni,2 fragmenty skrzydeł kości klinowej, fragment części skalistej prawej kości skroniowej; fragment kłykcia potylicznego, fragment trzonu żuchwy z okolicy spojenia z zachowanymi 5 zębodołami i guzowatością bródkową (cecha wyrazista). Ze szkieletu postkranialnego rozpoznano: fragmenty trzonów kręgów; 1 z odcinka szyjnego, 3 z odcinka piersiowego, 2 z odcinka lędźwiowego (obecne osteofity), 11 fragmentów żeber; fragment obojczyka (koniec domostkowy); 12 fragmentów kości długich kończyn górnych, fragment głowy kości ramiennej, fragment części bliższej kości promieniowej, fragmenty 3 kości śródręcza, kość główkowata i haczykowata lewego nadgarstka, fragment kości księżycowatej, fragment nasady bliższej kości udowej, 2 fragmenty trzonu kości udowej, fragment talerza kości biodrowej, 3 fragmenty trzonów kości piszczelowych, rzepka, fragment kości skokowej, fragment kości śródstopia. Ponadto 12 fragmentów kości długich - zwierzęcych oraz drobne ułamki kostne- nieokreślone. Całkowity ciężar szczątków - 190,5 g. Kości ludzkie- 89,3 g. Kości zwierzęce- 25,0 g.

Obiekt 314 - Stopień przepalenia - 4⁰ i 5⁰; kolor biały, kremowy. Płeć - męska. Wiek - adultus. W naczyniu znajdowały się liczne i rozdrobnione fragmenty kości. Z czaszki rozpoznano: kilkanaście fragmentów kości sklepienia czaszki (o grubości ścianek kostnych od 3,5 do 4,3mm), w tym 4 fragmenty łuski kości potylicznej o dość dobrze urzeźbionej powierzchni, z fragmentami częściowo otwartych szwów; fragment części skalistej lewej kości skroniowej; 2 fragmenty trzonu żuchwy z okolicy spojenia z zachowanymi 3 zębodołami i guzowatością bródkową. Ze szkieletu postkranialnego rozpoznano: fragmenty trzonów kręgów; 3 z odcinka szyjnego, 2 z odcinka piersiowego, 3 z odcinka lędźwiowego (obecne osteofity), 9 fragmentów żeber; 2 fragmenyt obojczyka; 8 fragmentów kości długich kończyn górnych, 2 fragment głowy kości ramiennej, fragment części bliższej kości łokciowej, fragmenty 4 kości śródręcza, kość główkowata lewego nadgarstka, 2 kości księżycowate, 3 fragmenty nasady bliższej kości udowej, 3 fragmenty trzonu kości udowej, 4 fragmenty talerza kości biodrowej, 2 fragmenty trzonów kości piszczelowych, 2 rzepki, fragment lewej kości skokowej. Ponadto 8 fragmentów kości długich - zwierzęcych. Wyodrębniono także frakcje kości o niejasnym pochodzeniu. Całkowity ciężar szczątków - 197,2 g. Kości ludzkie- 101,3 g. Kości zwierzęce- 21,1 g.

Obiekt 331-333, spoza naczyń, stopień przepalenia - 4⁰ i 5⁰; kolor biały, żółto-kremowy. Płeć - nieokreślona. Wiek - dorosły. Bardzo drobne fragmenty kostne pochodzące z trzech obiektów sepulkralnych. Zidentyfikowano 14 niewielkich ułamków kostnych , pochodzących z mózgoczaszki. Ponadto były obecne 3 fragmenty trzonów kości szczękowych i 1 fragment trzonu żuchwy. Z kości szkieletu postkranialnego rozpoznano: 4 fragmenty łuków kręgów szyjnych, 3 fragmenty żeber, fragment głowy kości ramiennej, fragment trzony kości łokciowej oraz 2 fragmenty kłykci kości udowej i 2 fragmenty trzonów kości piszczelowej. Kości różnych osobników ( prawdopodobnie dwóch). Zidentyfikowano 6 fragmentów kostnych kości zwierzęcych. Całkowity ciężar szczątków - 44,2 g. Kości ludzkie 27,2 g. Kości zwierzęce 7,5 g.

Obiekt 332 - Stopień przepalenia - 4⁰ i 5⁰; kolor biały, kremowy. Zidentyfikowano szczątki dwóch osobników. Osobnik I: Płeć - żeńska. Wiek - maturus. Osobnik II- płeć nieokreślona; wiek - subadultus. Kości rozdrobnione i wymieszane.

Osobnik I. Z czaszki rozpoznano: 3 fragmenty sklepienia (szwy zobliterowane), fragment górnej krawędzi oczodołu( cienka krawędź), fragment kości skroniowej - okolica wyrostka sutkowego, fragment trzonu żuchwy w okolicy kąta żuchwy, fragment wyrostka kłykciowego żuchwy, fragment łuku zębodołowego. Szkielet postkranialny: 4 fragmenty trzonów kręgów lędźwiowych (zachowane osteofity), 4 fragmenty żeber fragment wydrążenia stawowego łopatki, 3 fragmenty kości ramiennej ( okolica bloczka), 2 paliczki palców ręki, 3 fragmenty kości miednicznej, 2 fragmenty trzonu prawej i lewej kości udowej, kłykieć kości udowej, rzepka prawa, fragment kłykcia kości piszczelowej, 2 fragmenty kości piętowej i skokowej, kość łódkowata, 3 paliczki palców stopy.

Osobnik II. 4 fragmenty cienkościenne sklepienia czaszki, fragmenty części skalistej prawej i lewej kości skroniowej, fragment trzonu żuchwy, fragment korzenia zęba trzonowego szczęki ( faza wzrostowa), fragment nasady bliższej kości ramiennej (ślady po chrząstce wzrostowej). Zidentyfikowano także 20 fragmentów kości zwierzęcych - długich. Liczne fragmenty kostne - nieokreślone. Całkowity ciężar szczątków - 391,4 g. Kości ludzkie 269,5 g. Kości zwierzęce 26,3 g.

Obiekt 333 - Stopień przepalenia - 3⁰, 4⁰ i 5⁰; kolor , szary, biały, kremowy. Płeć - żeńska. Wiek - adultus. Z kości czaszki rozpoznano: 4 fragmenty sklepienia czaszki, fragment kości czołowej (ostre brzegi oczodołów), fragment trzonu kości klinowej, piramidę lewej kości skroniowej, fragment wyrostka sutkowego kości skroniowej lewej, fragment trzonu kości jarzmowej lewej, 4 korzenie zębów jednoszczytowych stałych, panewka stawu skroniowo-żuchwowego. Z kości szkieletu postkranialnego rozpoznano: fragmenty 4 żeber, łuków i trzonów 3 kręgów lędźwiowych, fragment wydrążenia stawowego łopatki, fragment grzebienia łopatki, fragment kości łonowej na wysokości spojenia łonowego, 2 fragmenty panewek prawego i lewego stawu biodrowego, fragment głowy i fragment nasady dalszej kości udowej, 2 fragmenty powierzchni stawowej bliższej kości piszczelowej. Liczne drobne niezidentyfikowane fragmenty kostne. Ponadto zidentyfikowano fragmenty bloczków 4 kości zwierzęcych, fragmenty trzonów 5 kości długich. Ciężar ogólny szczątków - 290,2 g. Kości ludzkie - 194,2 g. Kości zwierzęce -20,7g.

Obiekt 334 - Stopień przepalenia - 4⁰ i 5⁰; kolor biały, kremowy. Płeć - nieokreślona. Wiek - dorosły. W naczyniu znajdowały się silnie rozdrobnione fragmenty kości. Z kości czaszki zidentyfikowano: 2 fragmenty kości ciemieniowej,4 fragmenty łuski i 2 części podstawnej kości potylicznej, korzenie 4 zębów trzonowych stałych żuchwy. Z kości szkieletu postkranialnego zidentyfikowano: fragmenty 6 żeber, fragment trzonu kręgu piersiowego, 12 fragmentów trzonów obu kości ramiennych, fragmenty głów 2 kości ramiennych, 6 fragmentów obu kości udowych, fragment kości piętowej, 2 fragmenty kości śródstopia, i 4 paliczki palców stopy. Ponadto 8 fragmentów kości zwierzęcych i liczne drobne fragmenty nieokreślone. Ciężar ogólny szczątków - 164,0 g. Ciężar szczątków ludzkich 103,7 g. Ciężar kości zwierzęcych 6,5 g.

Obiekt 340 - Stopień przepalenia - 4⁰ i 5⁰; kolor biały, kremowy. Płeć - żeńska. Wiek - dorosły. W naczyniu znajdowały się rozdrobnione fragmenty kości. Z regionu czaszki rozpoznano: 9 fragmentów kości sklepienia czaszki (o grubości ścianek kostnych > 3,7 mm), w tym 3 fragmenty łuski kości potylicznej o słabo ukształtowanej guzowatości potylicznej zewnętrznej; fragmenty części skalistej prawej i lewej kości skroniowej; fragment trzonu kości klinowej wraz z siodłem tureckim, fragment trzonu lewej kości szczękowej, fragment trzonu żuchwy i słabo zaakcentowanej guzowatości bródkowej, fragment wyrostka dziobiastego żuchwy, fragmenty 2 korzeni zębów trzonowych stałych szczęki. Ze szkieletu postkranialnego rozpoznano: fragmenty trzonów 3 kręgów z odcinka piersiowego, 10 fragmentów żeber; 13 fragmentów trzonów kości długich kończyn górnych, fragment głowy prawej i lewej kości ramiennej, fragment części bliższej prawej i lewej kości promieniowej, fragment wyrostka łokciowego lewej kości łokciowej, fragmenty 4 kości śródręcza, kość główkowata lewego nadgarstka, 2 paliczki palców ręki. Ze szkieletu kończyny dolnej zachowały się: 2 fragmenty kości kulszowej, 4 fragmenty trzonów kości udowych, głowa kości udowej, kłykcie 2 kości piszczelowych fragment nasady bliższej kości piszczelowej, rzepka, fragment kości skokowej, fragmenty. Ponadto wyodrębniono 16 fragmentów kości długich - zwierzęcych oraz drobne ułamki kostne- nieokreślone. Całkowity ciężar szczątków - 189,5 g. Kości ludzkie- 93,3 g. Kości zwierzęce- 24,7 g.

LITERATURA

Abłamowicz R., 1996, Kości zwierzęce w grobach kultury łużyckiej jako wyznaczniki wieku i płci zmarłego (w:) Problemy epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej. Księga jubileuszowa poświęcona Markowi Gedlowi, Kraków, s. 45-58.

Abłamowicz R., 2002, Występowanie kości zwierzęcych na dużych cmentarzyskach kultury łużyckiej (w:) Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, red. Marek Gedl, Warszawa, s. 63-74.

Ćwirko-Godycki M., I. Swedborg, 1978, Ludność pochowana na cmentarzysku Ostrowa Lednickiego pod względem metrycznym z uwzględnieniem zmienności oraz objawów patologii na kościach. Część III., Przegląd Antropologiczny, t. 44, s. 221-240.

Dąbrowski P., S. Gronkiewicz, 1996, Analiza antropologiczna szczątków z grobów ciałopalnych cmentarzyska kultury łużyckiej - Truskolasy 8, gm. Wręczyca Wielka, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 38, s. 167-171.

Dąbrowski P., J. Szczurowski, 1998, Analiza antropologiczna ciałopalnych szczątków kostnych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, gm. Milicz - sezon 1997, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 40, s. 201-215.

Dąbrowski P., J. Szczurowski, 1999, Szczątki kostne z grobów ciałopalnych cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, gm. Milicz - sezon 1998, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 41, s. 185-192.

Dąbrowski P., J. Szczurowski, 2000, Ludzkie szczątki kostne z grobów ciałopalnych cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach - sezon 1999, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 42, s. 157-177.

Dąbrowski P., J. Szczurowski, 2001, Groby ciałopalne z łużyckiego cmentarzyska w Miłosławicach pow. Milicz - sezon 2000, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 43, s. 193-218.

Dąbrowski P., J. Szczurowski, 2002, Możliwości badań antropologicznych materiałów ciałopalnych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz, woj. dolnośląskie (w:) Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, red. Marek Gedl, Warszawa, s. 139-147.

Dąbrowski P., J. Szczurowski, 2003, Szczątki kostne z ciałopalnego cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz - ujęcie antropologiczne (sezon 2002), Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 45, s. 49-68.

Dzierżykraj-Rogalski T., 1978, Znaczenie badań paleopatologicznych dla antropologii, Przegląd Antropologiczny, t. 44, s. 389-392.

Gładykowska-Rzeczycka J., 1974a, O metodach stosowanych w badaniach materiałów kostnych z ciałopalnych cmentarzysk (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badan kości z grobów ciałopalnych, Sesja naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2,

Gładykowska-Rzeczycka J., 1974b, Antropologiczna interpretacja cmentarzysk ciałopalnych, Pomorania Antiqua, t. 5, s. 27-149.

Gładykowska-Rzeczycka J., 1978, Częstość występowania niektórych zmian chorobowych widocznych w obrębie układu kostnego na przestrzeni tysiącleci, Przegląd Antropologiczny, t. 44, z. 2, s. 409-415

Gładykowska-Rzeczycka J., 1989, Schorzenia ludności prahistorycznej na ziemiach polskich, Gdańsk

Henneberg M., 1974, Problem układu anatomicznego w grobach popielnicowych ludności kultury pomorskiej z Kuchar pow. Pleszew (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badan kości z grobów ciałopalnych, Sesja naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2, s. 117-123.

Lasak I., 2000, Możliwość interpretacji obecności zwierzęcych szczątków kostnych w grobach na cmentarzysku kultury łużyckiej w Miłosławicach, stan. 6, pow. Milicz, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 42, s. 331-347.

Lasak I., 2002, Uwagi o szczątkach zwierzęcych w grobach na cmentarzysku kultury łużyckiej w Miłosławicach, stan. 6, pow. Milicz, woj. dolnośląskie (w:) Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, red. Marek Gedl, Warszawa, s. 129-138.

Malinowski A., 1974, Historia i perspektywy antropologicznych badań grobów ciałopalnych (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badań kości z grobów ciałopalnych, Sesja naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2, s. 7-15.

Malinowski A., W. Bożiłow, 1997, Podstawy antropometrii. Metody, techniki, normy, Warszawa-Łódź.

Piontek J., 1974, Wyniki badań antropologicznych materiałów kostnych z cmentarzysk ciałopalnych ludności kultury łużyckiej z terenu woj. zielonogórskiego (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badań kości z grobów ciałopalnych, Sesja naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2, s. 137-142.

Strzałko J., J. Piontek; A. Malinowski, 1973, Teoretyczno-metodyczne podstawy badań kości z grobów ciałopalnych, Materiały i Prace Antropologiczne, t.85, s. 179-201.

Ubelaker D. H., 1989, Human Skeletal Remains, Excavation, Analysis, Interpretation, Aldine Publishing Company, Chicago.

* sumując poszczególne kategorie szczątków kostnych, wzięto pod uwagę tylko fragmenty diagnostyczne

---