IMPERIUM PERSKIE
Persja to kraina historyczna w Azji Południowo-Zachodniej.
W okresie świetności w skład terytoriów Persji wchodziły: Wyżyna Irańska, Mezopotania, Jonia, Lidia, Tracja, Afganistan, dolina Indusu oraz Egipt. Językami oficjalnymi były: perski, elamicki i armeński.
Persowie przybyli ze stepów Centralnej Azji na terytorium współczesnego Iranu na początku I tysiąclecia p.n.e.
Założycielem pierwszej perskiej dynastii, Achemenidów, był Achemenes.
Początki państwowości Persji oraz jej potęgi sięgają króla Cyrusa (599 p.n.e. - 529 p.n.e.) z dynastii Achemenidów.
W 550 roku p.n.e. Cyrus zjednoczył terytorium plemienne Persów oraz pobił króla Medów Isztuwegu i plemiona irańskie. W 546 p.n.e. pobił króla lidyjskiego - Krezusa i zajął główną twierdzę Lidii - Sardes.
W 539 p.n.e. zajął Babilon pokonując Belusura - biblijnego Baltazara i tworząc największą monarchię ówczesnego świata. Po zdobyciu Babilonu uwolnił Żydów z "niewoli babilońskiej" i zezwolił im na powrót do ojczyzny i na odbudowę świątyni jerozolimskiej.
Cyrus zjednoczył wiele państw i narodów. Zachował on ich autonomię - istniały nadal, jednakże pod zarządem perskim. Znany nie tylko z wielkich osiągnięć militarnych, lecz także z tolerancji i sprawiedliwości.
Syn Cyrusa II, Kambyzes, w 525 p.n.e. podbił Egipt i kontynuował politykę podbojów.Po jego śmierci podczas powrotu z Nubii w imperium zapanował chaos.
Dopiero jego następca, Dariusz I Wielki, przywrócił jednośc królestwa. Przeprowadził on podział imperium na 20 satrapii, wprowadził jednolitą złotą monetę (dareikos), uporządkował podatki i finanse oraz rozbudował szlaki komunukacyjne. Satrapie pokrywały się z obszarami podbitych ludów. Na satrapii stał satrapa - urzędnik pod kontrolą urzędnika perskiego. Dariusz przeniósł oficjalną stolicę do Persepolis. Zadbał też o sprawny system pocztowy i drogi. Najsłynniejszą z nich, Droga Królewska, liczy 2575 kilometrów. W 518 p.n.e. podbił ziemie nad Indusem. W 513 p.n.e. wkroczył do Europy i zaatakował Trację i Scytów zza Dunaju. Wyprawa zakończyła się jednak fiaskiem. W 499 p.n.e. wybuchł bunt w greckich miastach w Jonii. Jego zdławienie zajęło perskiej armii pięć lat. Buntownikom niewielkiej pomocy udzieliły Eretria i Ateny. Dariusz postanowił ukarać oba greckie miasta i w 490 p.n.e. wysłał armię do Grecji. Persowie zniszczyli leżącą na wyspie Eubea Eretrię, a następnie wylądowali w Attyce pod Maratonem. Tam jednak ponieśli klęskę w starciu z ateńskimi hoplitami, spowodowaną buntem w obozie perskim. Dariusz postanowił wysłać drugą dużo silniejszą armię.
Dariusz zmarł w 486 p.n.e. Jego syn, Kserkses, postanowił zrealizować marzenie ojca. W 480 p.n.e. co najmniej 200 tysięcy zbrojnych i ponad tysiąc okrętów wyruszyło przez Trację i Macedonię do Grecji. Przegrali jednak pod Salaminą (480 p.n.e.) i Platejami (479 p.n.e.) z mniej licznymi, ale lepiej uzbrojonymi i wyszkolonymi Grekami.
Artakserkses III Ochos (359-338p.n.e.) raz jeszcze krótkotrwale przywrócił świetność imperium. Jednak on i jego syn Arses (336p.n.e.) padli ofiarą intryg dworskich.
W 338 roku p.n.e. Filip II przejął władzę w Grecji i rozpoczął przygotowania do podboju Persji. Jego działania kontynuował jego syn, Aleksander Macedoński. W tym czasie w Persji panował chaos, opanowany dopiero objąciu władzy przez Dariusza III w 336 roku p.n.e. W 334 roku p.n.e. Aleksander odniósł zwycięstwo nad Granikiem i skierował wojska do Azji Mniejszej i Syrii. W Milecie i Halikarnasie Grecy złamali opór Persów. Flota perska odniosła też porażkę na Morzu Egejskim. Aleksander zajął Syrię, Cypr, Fenicję oraz Egipt. W 333 roku p.n.e. odbyła się ważna bitwa pod Issos. Aleksander odrzucił propozycję pokoju w zamian za Syrię, Fenicję oraz Egipt. Władca macedoński zdobywał kolejno Fenicję, miasto Tyr i Asyrię. Tam w 331 roku p.n.e. doszło do bitwy pod Gaugamelą. Aleksander zwyciężył dzięki znacznej przewadze liczebnej i został przez armię okrzyknięty królem Azji. Nastąpił koniec dynastii Achemenidów.
Po śmierci Aleksandra Wielkiego nastał okres wojen wodzów Aleksandra, diadochów (diadochoi - następcy) o panowanie nad imperium. Toczyły się z przerwami w latach 321-286 p.n.e. Odbyło się pięć wojen. Po ostatecznej bitwie pod Ipsos w 301 roku p.n.e. ostatecznie załamała się dominacja Antygonidów. Konflikty trwały jeszcze kilkanaście lat.
Ostatecznie Persja znalazła się pod władzą Seleukosa i jego następców. W 238 p.n.e. niepodległość uzyskała Partia - kraina w północnej części Wyżyny Irańskiej. W połowie II w. p.n.e. Partowie zajęli Persję właściwą i wyparli Seleucydów z Iranu. Za panowania Seleucydów Persja uległa hellenizacji. Była ona jednak powierzchowna i dotyczyła głównie elit, armii i administracji.
Partowie początkowo kontynuowali helleńskie tradycje Seleucydów, ale z czasem ustąpiły one perskim. W 53 p.n.e. pod Karrami doszło do pierwszej bitwy z armią Rzymską. Rzymianie polegli mimo liczebnej przewagi. Wojny z Rzymem doprowadziły do osłabienia Partów. W latach 224-226 n.e. ich panowanie zakończył, wicekról Persji, Ardaszir I.
Ardaszir I założył dynastię Sasanidów. Uważał się za spadkobiercę Achemenidów i dążył do odbudowy perskiego imperium. Następca Ardaszira Szapur I rozpoczął wielką wojnę z Rzymem. Nie zdobył jednak nowych ziem. Na wschodzie podbił Sogdianę, Baktrię i dolinę Indusu.
Wojny Sasanidów z Rzymem trwały z przerwami przez kilka stuleci. W 607 roku Sasanid Chosroes II najechał na cesarstwo wschodniorzymskie. Zdobył Syrię, Palestynę i Egipt, i dotarł aż do Konstantynopola. Po wodzą cesarza Herakliusza wojska bizantyjskie obroniły się i odzyskały utracone prowincje. W 627 roku pod Niniwą Chosroes poniósł straszliwą klęskę. Perskie imperium ogarnęła wojna domowa. W 638 r. pod Kadisiją arabscy muzułmanie pokonali armię perską. Koniec dziejów starożytnej Persji wyznacza śmierć ostatniego Sasanida Jezdegerda III w 651 roku.
Sasanidzi ujednolicili organizację administracyjną, zakładali miasta, rozwijali, wprowadzili zyskowne monopole (zwł. produkcji jedwabiu); wprowadzili zoroastryzm jako religię państwową, zeformowli armię.
WOJSKO
Wojska perskie tworzone były przez armię stałą oraz oddziały piechoty, jazdy i okręty wystawiane na rozkaz króla przez poszczególne satrapie. Stąd wynikały różnice w uzbrojeniu, sposobie walki, oraz brak dobrej organizacji. Większość powodzeń wojennych Persowie zawdzięczali armii stałej.
Trzonem armii stałej było 10 tys. "Nieśmiertelnych" (zawsze w pełnym składzie, uzupełniano natychmiast wszelkie straty). W czasie pokoju byli oni gwardią królewską, w czasie wojny elitarną jednostką wojskową. "Nieśmiertelni" ulegali w bitwie hoplitom z powodu słabszej tarczy, braku hełmu i osłony nóg, a ich, łuki, nie dawały rady ciężkim zbrojom.
Uzbrojenie:
łuk
krótka włócznia z żelaznym grotem i srebrnym lub złotym zakończeniem.
długi sztylet
krótki miecz
pancerze z metalowych łusek
obciągnięte skórą tarcze
osłona z miękkiego materiału na głowę.
Jazda Perska (10000 jeźdźców) uzbrojona była przede wszystkim w łuki i oszczepy. Do decydujących starć z Grekami dochodziło na ogół w takim terenie, że Persowie nie mogli wykorzystać licznej jazdy.
Persowie nie posiadali floty jako takiej. Największy udział w perskich siłach morskich miały okręty fenickie. Były one cięższe i mniej zwrotne od greckich. Grecy umiejętnie dobierali miejsca starć, znacznie zmniejszając szanse Persów.
RELIGIA
Zaratusztrianizm jest najstarszą objawioną religią o doktrynie ogarniającej cały świat. Był religią państwową trzech kolejnych wielkich imperiów irańskich, nieprzerwanie od VI wieku p.n.e. od VII wieku n.e., dominował nad większością terytoriów Bliskiego i Środkowego Wschodu. Niektóre z jego głównych doktryn zostały przejęte przez judaizm, chrześcijaństwo, islam i liczne wyznania gnostyczne. Na Wschodzie wywarł wpływ na rozwój północnego buddyzmu.
Zaratusztrianizm (zwany również zoroastryzmem) założył prorok, Zaratusztra, znany starożytnym Grekom jako Zoroaster.Nieznane są daty jego narodzin i śmierci. Prawdopodobnie działał pomiędzy latami 1400 i 1200 p.n.e.
Dualizm - pogląd dotyczący natury i pochodzenia dobra i zła istniejącego w świecie. Radykalny dualizm zakłada istnienie dwóch równorzędnych, odwiecznych sił "Dobra" i "Zła". Widzialny świat jest efektem ścierania się tych sił. Doktryny dualistyczne wiążą materię z pierwiastkiem "złym", zaś element duchowy - z "dobrym".
Świat materialny jest stworzony przez "Złego Boga”. Człowiek powstał w wyniku "uwięzienia" elementu duchowego w materialnym ciele. Bierze się z tego niechęć do materii i do prokreacji, jako przedłużającej "uwięzienie" pierwiastka duchowego w materii.
WYNALAZKI PERSÓW
rękawiczki
kolczuga
strzemiona
sztywne siodło
mosty pływające
skafizm - sposób egzekucji
podziemne kanały irygacyjne
czeki
LITERATURA
Najstarsze zabytki piśmiennictwa perskiego pochodzą z ok. VI w. p.n.e., najcenniejsze i najdłuższe - z okresu panowania Dariusza I Wielkiego i Kserksesa I. Ważnym dziełem jest święta księga Awesta.
Pierwsze dokumenty powstały w II w. p.n.e. (dokumenty państwowe, umowy).
Literatura II-go i VII-go wieku n.e to teksty religijno-moralizatorskie, epicko-historyczne, poezje.
Po podboju arabskim (poł. VII w.) Persowie zaczęli tworzyć w języku arabskim.
SZTUKA
Sztuka perska jest związana z okresami panowania Achemenidów, Seleukidów, Partów i Sasanidów (poł. VI w. p.n.e.-poł. VII w. n.e.).
Sztuka perska za Achemenidów połączyła elementy kultur irańskich, Asyrii, Urartu, Babilonu, Elamu, Egiptu i częściowo Grecji w harmonijną całość. Była to sztuka dworska poważna i monumentalna, świadcząca o potędze władców. Powstawały wtedy pałace w Suzie, Persepolis i Pasargadach, groby królewskie kute w skale Naghsz-e Rustam i ołtarze ognia
Rzeźbę reprezentował głównie relief (sceny wojenne, dworskie, kultowe itp.) o kompozycji pasowej i hieratycznym ustawieniu postaci. Występowała ornamentyka roślinna i motywy zwierzęce. Wysoki poziom rzemiosła artystycznego
Sztuka okresu Seleukidów (1. poł. III w. p.n.e.) jest mało znana. Nawiązywała do tradycji miejscowych i wzorów greckich. Zachowały się ruiny świątyń, drobna plastyka, reliefy naskalne; monety.
Od poł. III w. p.n.e. do 1 ćwierci III w. n.e. Persja była częścią państwa Partów, a jej kultura artystyczna weszła w krąg sztuki Partów. Sztuka Sasanidów była sztuką dworską, na wysokim poziomie artystycznym. Nastąpił wielki rozwój architektury miejskiej. Powstawały malowidła ścienne, mozaiki i reliefy miniaturowe malarskie dzieła książkowe, wspaniałe wyroby rzemiosła artystycznego (metal, szkło, tkaniny wełniane i jedwabne).
Podbój arabski (651) nie zniszczył całkowicie sztuki Sasanidów, która wywarła silny wpływ na kształtującą się sztukę islamu sztuka bizantyjską, a także sztukę średniowiecznej Europy.
MUZYKA
W starożytności muzyka perska wchłaniała elementy kultur muzycznych Mezopotamii, Grecji, Indii
Do tradycyjnych instrumentów perskich należą: harfa, cymbały, lutnie, kemancze, odmiany fletu, klarnetu i oboju oraz bębny.
Bibliografia:
http://dawne-cywilizacje.cba.pl/persja.htm
http://pl.shvoong.com/humanities/h_history/1712775-imperium-perskie-królestwo-achemenidów/
http://pl.wikipedia.org/wiki/Dualizm_(religia)
http://www.persja.pl/oiranie.php
http://www.bryk.pl/teksty/liceum/historia/starożytność/13865-losy_starożytnej_persji.html
http://www.bryk.pl/teksty/liceum/historia/starożytność/13872-historia_starożytnej_persji.html
http://www.bryk.pl/teksty/liceum/historia/starożytność/13875-dzieje_starożytnej_persji.html
http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojny_diadochów
http://www.arabia.pl/content/view/285048/87/
http://www.bibliotekawszkole.pl/inne/gazetki/gazetki028.php
http://www.historycy.org/index.php?act=Print&client=printer&f=216&t=2767
http://www.polskieradio.pl/nauka/tags/artykul55308.html
Tomasz Klekot, klasa I „e” VLO Gliwice