Imperium Perskie Achemenidów

Początki państwa perskiego

Persowie to indoirański lud pasterski. Dość długo przemieszczali się po terenach Iranu w poszukiwaniu miejsca i warunków do stałego zasiedlenia.

Podobnie jak Medowie przez długi czas pozostawali w rodowo-plemiennej organizacji. Zagrożenia zewnętrzne przyspieszyły tendencje zjednoczeniowe wśród Persów. Założycielem pierwszej dynastii był Achajmenes. Jego syn Teispes pod koniec I połowy VII w. p.n.e. zjednoczył wszystkie plemiona perskie.

Gdy Asurbanipal pobił Elam, Cyrus I, syn Teispesa, ogłosił się wasalem Asyrii. Stopniowo zaczął zajmować terytorium elamickie.

Później na kilkadziesiąt lat plemiona perskie podbili Medowie. Ludy te łączyło pokrewieństwo, reprezentowali ten sam styl życia.

Cyrus II Wielki (559-530 r. p.n.e.), twórca imperium perskiego pochodził z obu tych plemion, łączył obie tradycje. Pomogło to zdobyć przychylność arystokracji medyjskiej i przejąć ich państwo z rąk Astyagesa.

W roku 550 p.n.e. Cyrus stał się władcą rozległego imperium o genezie medo-perskiej.

Administracja w Persji Achemenidów

Cyrus zaprzęgał na swoje potrzeby administrację, którą zastał w zdobytym kraju. Zarządzanie rozległym imperium zreformował dopiero Dariusz, który podzielił je na około 20 satrapii. Na ich czele postawił satrapów, najczęściej swoich krewnych lub przyjaciół. Ujednolicił system danin, nakładając na każdą prowincję daninę dostosowaną do jej możliwości (najczęściej satrapie płaciły ją w srebrze, ale często dostarczały też np. koni, eunuchów czy broni). By ograniczyć władzę satrapów, Dariusz ustanowił w każdej prowincji dowódcę garnizonu, który odpowiadał bezpośrednio przed królem.

Oficjalną stolicą imperium było za panowania Cyrusa i Kambyzesa Pasargady w Persji, ale głównym ośrodkiem administracyjnym była dawna stolica Medów, Hamadan. Dariusz przeniósł oficjalną stolicę do Persepolis (kilkanaście kilometrów na południowy zachód od Pasargady), a administracyjną do Suzy w Elamie. Dariusz zadbał o sprawny system pocztowy, niezbędny w zarządzaniu tak rozległym imperium, i drogi. Najsłynniejszą z nich jest tak zwana Droga Królewska z Suzy do Sardes, licząca 2575 kilometrów. Najlepsi kurierzy potrafili ją pokonać w tydzień, wymieniając konie i posilając się w 111 gospodach zbudowanych wzdłuż tej drogi.

W czasach Dariusza administracja sporządzała jeszcze dokumenty pismem klinowym na glinianych tabliczkach. Za jego następców powszechne stało się jednak używanie języka aramejskiego, zapisywanego pismem alfabetycznym na pergaminie.

Wielkie podboje

Cyrus rozpoczął władanie od zajęcia Elamu i utwierdzenia swojej władzy nad irańską częścią imperium. Gdy władca lidyjski Krezus też pragnął skorzystać z upadku państwa Medów i przekroczył rzekę Halys, Cyrus wyruszył przeciwko Lidii. Po drodze zajął Asyrię, Syrię i Cylicję.

Wojska Krezusa zostały pokonane, miasta Eolidy, Jonii i Dorydy poddały się bez walki. Persja uzyskała dostęp do Morza Śródziemnego i Morza Czarnego.

Później armia perska skierowała się do Iranu, który zajęła i włączyła do imperium.

Na podbitych terenach Cyrus pozostawiał lokalne tradycje, kulty i elity władzy, ale pod warunkiem płacenia kontrybucji.

W 539 roku p.n.e. król Persów wystąpił przeciw Babilonii. Chciał on wykorzystać wewnętrzną anarchię i niechęć Babilończyków do Nabonida. Atak poprzedziła propaganda ukazującą Cyrusa jako spadkobiercę Sumero-Akadu, w przeciwieństwie do heretyka Nabonida. Kampania w Babilonii przebiegła szybko i bez większych kłopotów.

Kapłani Marduka witali go jako wyzwoliciela, wprowadzonego na tron przez Marduka. Cyrus po zajęciu Babilonu ogłosił wolność, przywrócenie dawnych kultów i sprawiedliwości.

Gdy upadło państwo Nabonida przejął kontrolę nad Syrią, Palestyną i Fenicją.

W 538 roku p.n.e. Cyrus wydał dekret zezwalający Żydom powrócić do ojczyzny i odbudować świątynie jerozolimską.

Za życia podzielił imperium na dwie części. Na zachodzie umieścił Kazmbyzesa (stolica w Babilonie) a na wschodzie Bardię (stolica w Smerdis).

Stolicą całego państwa została Pasargade.

Cyrus zginÄ…Å‚ w 530 roku p.n.e. podczas jednej z kampanii przeciw Massagetom.

Jego następcą został Kambyzes II (529-522 r. p.n.e.). Postanowił on pokonać ostatnie niezależne państwo na BW – Egipt. W 526 roku p.n.e. w bitwie pod Palezjum pokonał faraona Psametyka II. W kolejnych latach umocnił panowanie perskie nad Nilem. Król zginął w czasie powrotu z Egiptu, gdy chciał zlikwidować rebelię Gaumaty (podawał się za brata króla Bardię). Po śmierci władcy państwo opanowały walki o władze i powstania.

Ostatecznie królem został Dariusz I Wielki (521-486 r. p.n.e.). Poparła go arystokracja perska, która poczuła się zagrożona reformami Gaumaty (chciał obciąć jej przywileje).

W pierwszych latach panowania musiał walczyć z powstaniami niepodległościowymi oraz pretendentami do tronu po Cyrusie. Po latach ciężkich walk udało mu się opanować sytuację i zostać jedynowładcą imperium.

W 518 r. p.n.e. przeprowadził gruntowną reformę administracji państwowej i terytorialnej. Satrapami mianował zaufanych sobie ludzi.

Dariusz zwabiony wieściami o złocie, przekroczył Indus i zajął Pakistan. W tym też roku podjął wyprawę przeciw nadczarnomorskim Scytom. Armia perska ruszyła w pogoń za uciekającymi Scytami, a cała wyprawa zakończyła się fiaskiem.

Zdobywaniem tego terenu zajęli się satrapowie Lidii i Kapadocji. Opanowali oni ziemie trackie, greckie kolonie na wybrzeżu Morza Egejskiego, zmusili Macedonię do uznania zwierzchnictwa perskiego.

Król planował jeszcze wyprawę przeciw Grekom. Jednak rekonesans wojsk perskich zakończył się klęską pod Maratonem w 490 roku p.n.e.

W 486 roku p.n.e. wybuchło w Egipcie powstanie.

Imperium do najazdu Aleksandra Macedońskiego

Dariusz, aby uniknąć walk o tron po swojej śmierci, na swojego następcę wskazał Kserksesa I (486-465 r. p.n.e.). Nowy władca stłumił bunt egipski. Karą za to było zwiększenie represji i obciążeń podatkowych.

W 482 roku p.n.e. stłumił bunt w Babilonie. Kserkses nakazał złupić miasto i zburzyć mury obronne. Wywiózł złoty posąg Bela-Marduka. Babilonia utracił status satrapii, została włączona do satrapii Asyrii.

Nieudana wyprawa do Grecji w latach 480-479 p.n.e. zakończyła się klęską i upokorzeniem władcy. Do końca panowania przegrywał on wszelkie bitwy z Grekami, którzy poczuli między sobą solidarność. Związek Delijski wyzwolił wyspy na Morzu Egejskim oraz wybrzeża Anatolii.

Skutkiem klęsk z Grekami było zwiększenie roli i znaczenia wojsk najemnych w armii perskiej.

W wyniku spisku pałacowego Kserksesa zamordowano, a zastąpił go Artakserkses I (465-424 r. p.n.e.). Władca ten w polityce zagranicznej kierował się grami dyplomatycznymi. Walki prowadził tylko, gdy sytuacja tego wymagała.

W 460 roku p.n.e. w Egipcie wybuchło powstanie. Buntownicy zyskali poparcie floty ateńskiej, która dotarła do Memfis i pomogła pokonać Persów pod Papremis. Później Persom udało się zablokować ruchy floty greckiej, a powstańców zamknięto w trudnym rejonie Delty.

Ateńczycy po nieudanej inwazji na Cypr przystali na warunki pokojowe (pokój Kalliasa). Persowie uznali niepodległość miast Związku Delijskiego z wybrzeża Anatolii. Grecy zaś mieli nie wspierać pozostałych miast greckich oraz nie ingerować w sprawy na Cyprze i w Egipcie.

Po śmierci Artakserksesa na dworze perskim znowu doszło do walk o tron. Ostatecznie zajął go Dariusz II (423-404 r. p.n.e.). Był to władca słaby i podatny na manipulację. Gdyby nie wojna peloponeska, która zajęła Greków i polityka intryg satrapii lidyjskiej wobec stron w wojnie peloponeskiej, Persowie mogliby utracić wiele terytoriów. Klęska Aten i zakończenie wojny było wielkim sukcesem dyplomacji perskiej.

W 405 roku p.n.e. w Egipcie wybuchło największe antyperskie powstanie. Państwo nad Nilem odzyskało niepodległość, wykorzystało zajęcie się Persów walkami o sukcesję po starym królu.

W tym czasie królem został Artakserkses II (404-359 r. p.n.e.). Pominięty w sukcesji Cyrus wszczął bunt i z armią złożoną z najemników wyruszył na siły brata.

Rozstrzygające starcie w 401 roku p.n.e. pod Kunaksą zakończyło się śmiercią Cyrusa.

Skutkiem tego buntu było utracenie już na stałe Egiptu i wojna ze Spartą, która wspierała buntownika.

Wojną ze Spartą zajęli się wybitni dowódcy Tyssafernes i Farnabazos. Odkryli oni, że Spartanie pokonają każdą armię perską, w której mało jest greckich najemników. Drugą sprawą była podatność Greków na przekupstwo.

Perskie złoto wywoływało nastroje antyspartańskie w Grecji, walki frakcyjne w samej Sparcie oraz bratobójczą wojnę koryncką, w której ciężar walki ze Spartą przejęli Grecy.

Gdy tylko Sparta wystarczająco osłabła Persowie postanowili zakończyć tą wojnę. Artakserkses II podpowiedział Grekom warunki pokoju. Persja odzyskała miasta greckie w Anatolii, którym imperium w nagrodę podarowało wolność

Armia egipska, wsparta przez greckich najemników, wyprawiła się do Palestyny i Fenicji. Persja postanowiła zająć znowu Egipt. Próba podboju w 374 roku p.n.e. zakończyła się klęską.

Pod koniec swych rządów Artakserkses koncentrował się na tłumieniu buntów w imperium.

W 360 roku p.n.e. zaczęła się organizować wyprawa na Mezopotamię. Mieli w nie wziąć udział satrapowie z Anatolii i Syrii, a także Egipcjanie. Do wyprawy jednak nie doszło. Buntowników zaczęła eliminować armia królewska.

Po śmierci Artakserksesa II imperium zaczął władać Artakserkses III Ochos (358-338 r. p.n.e.). Zamordował on wszystkich swoich krewnych, aby zapobiec dalszym walkom o koronę. Akcja ta podniosła również autorytet władcy i szacunek wśród satrapów.

Siedliskiem niepokojów w imperium były satrapie anatolijskie.

W 351 roku p.n.e. król wyprawił się na Egipt, nie przyniosło to jednak żadnego efektu.

Później wybuchł bunt miast fenickich. W 345 roku p.n.e. władca imperium wyprawił się na siedlisko buntu – Sydon. Miasto padło, Fenicja poddała się. Artakserkses uderzył teraz na Egipt. W 343 roku p.n.e. zajął on całą Deltę. Niedługo po tym przywrócił panowanie perskie na Cyprze.

W 338 roku p.n.e. władca został otruty. W tym czasie Filip stał się panem Grecji.

Krótko panowali następcy Artakserksesa III, Arses i Dariusz III Kodoman (335-330 r. p.n.e.). Wojska macedońskie wyruszyły już na Persję.