Odkrycia w Wadi Dalijeh a Samaria w okresie perskim

A r t y k u ł y

Studia Judaica 11: 2008 nr 1(21), s. 1-29

Michał Marciak

Uniwersytet Jagielloński, Kraków

ODKRYCIA W WADI DALIJEH

A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

DISCOVERIES IN WADI DALIYEH AND SAMARIA

IN THE PERSIAN PERIOD

Summary

This paper gives an overview of the discoveries at Wadi Daliyeh focusing on issues
pertaining history of research, presentation of the artifacts (fi rst and foremost, papyri, coins
and seals) and historical signifi cation of discoveries for the history of Samaria around
450-331 B.C. (Persian local administration, chronology issues, anthroponomy of texts).
The presentation includes the views of Cross school, as well as the newest and most
comprehensive interpretation of J. Dušek. The author stands in favor of the view that the
number of refugees killed in Daliyeh should be limited to the number of skulls confi rmed
in the archeological report of ASOR. Furthermore, the author is far from sharing the views
of J. Dušek that the person of Sanballat II is not attested in numismatic sources.

Wadi Dalijeh to nazwa doliny położonej na terytorium Samarii, około

14 km na północ od Jerycha i 12 km na zachód od Jordanu. Dalijeh ozna-
cza w języku arabskim, m.in. cierpkie wino, można więc przypuszczać,
że nazwa doliny wywodzi się stąd, że w okolicy uprawiano przez pewien
czas ten rodzaj winorośli.

W latach 1962-1964 odnaleziono w Wadi Dali-

jeh trudno dostępne groty z antycznymi przedmiotami. Odkrycia dokonali
Beduini z plemienia Ta‘amireh w lutym 1962, którzy następnie zaoferowa-
li kupno części odnalezionych przedmiotów pracownikom the American
Schools of Oriental Research. Finalizacja tego zakupu nastąpiła dwukrot-

P.W. L a p p, An Account of the Discovery, w: Discoveries in the Wadi ed-Daliyeh,

eds by P.W. L a p p, N.L. L a p p, AASOR vol. XLI, Cambridge, Massachusetts 1974, s. 2.

MICHAŁ MARCIAK

nie – w listopadzie 1962 oraz w sierpniu 1963 roku.

Z kolei w styczniu

1963 i w lutym 1964 roku miały miejsce dwie wyprawy archeologiczne
ASOR, które przeprowadziły systematyczne badania w miejscach wska-
zanych przez Beduinów.

Prace archeologiczne przyniosły kolejne znalezi-

ska. W trakcie prac przeszukano trzy groty, jednak zdecydowana większość
odnalezionych przedmiotów pochodziła jedynie z dwóch grot. Materiał ar-
cheologiczny z tzw. groty I („Mugharet Abu-Shinjeh”, „Cave of the Father
of the Dagger”) pochodził z IV wieku p.n.e., z kolei znaleziska z tzw. groty
II („‘Araq en-Nasaneh”, „Caverns of the Sleepy One”) – z okresu środko-
wego brązu oraz powstania Bar-Kochby.

Przedmiotem niniejszego arty-

kułu będzie przedstawienie zarysu stanu badań, prezentacja odkryć z groty
I oraz ogólne omówienie ich znaczenia dla historii Samarii w latach około
450-331 p.n.e. przez wskazanie głównych nurtów badawczych.

I. ZARYS STANU BADAŃ

Odkrycia w Wadi Dalijeh miały miejsce w latach 1962-1964, jed-

nak proces publikacji odnalezionych przedmiotów trwał aż do początku
XXI w. Większość znalezisk została bowiem nabyta przez the American
Schools of Oriental Research, co pociągnęło za sobą ograniczenie do nich
dostępu dla innych badaczy. Do momentu opublikowania raportu archeo-
logicznego osoby zainteresowane odkryciem były zdane na publikacje je-
dynie dwóch badaczy – F.M. Crossa

oraz P.W. Lappa.

Miały one jednak

charakter wstępnych raportów pozbawionych szczegółowych informacji.

Tamże, s. 1-5; F.M. C r o s s, Papyri of the 4th Century B.C. from Daliyeh. A Pre-

liminary Report on Their Discovery and Signifi cance, w: New Directions in Biblical Ar-
chaeology, eds by D.N. F r e e d m a n, J.C. G r e e n f i e l d, New York 1971, s. 51.

P.W. L a p p, N.L. L a p p, The Cave Clearances, w: Discoveries in the Wadi ed-Daliyeh,

eds by P.W. L a p p, N.L. L a p p, AASOR vol. XLI, Cambridge, Massachusetts 1974, s. 7-12.

Tamże, s. 10.

M. M a r c i a k, Die Entdeckungen in Wadi ed-Daliyeh – Hauptinformationen und

Forschungsperspektiven, „Studenckie Zeszyty Historyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego”
10: 2007, s. 7-14; t e n ż e, Odkrycia w Wadi ed-Dalijeh, w: Teksty greckie i łacińskie znad
Morza Martwego, red. Z.J. Kapera, Mogilany 2008 [w druku].

F.M. C r o s s, The Discovery of the Samaria Papyri, „Biblical Archaeologist” 26:

1963, s. 118-121; t e n ż e, The Discovery of the Samaria Papyri, „Christian News from Is-
rael” 14: 1963, 3-4, s. 24-35; t e n ż e, Aspects of Samaritan and Jewish History in Late Per-
sian and Hellenistic Times, „Harvard Theological Review” 29: 1966, s. 201-211; t e n ż e,
Judean Stamps, „Eretz Israel” 9: 1969, s. 20*-27*; t e n ż e, Papyri of the 4th Century B.C.
from Daliyeh..., s. 45-69.

P.W. L a p p, The Samaria Papyri, „Archaeology” 16: 1963, s. 204-206; t e n ż e,

Chronique Archeologique: Wadi ed-Daliyeh, „Revue Biblique” 72: 1965, s. 405-409.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

W 1974 roku ukazał się wspomniany raport w serii roczników

ASOR.

Pierwsze prace poświęcone papirusom oraz pieczęciom i pier-

ścieniom ukazały się dopiero w 1986 i 1990 roku, gdy uczniowie Crossa,
D.M. Gropp i M.J.W. Leith poświęcili tym zabytkom swe dysertacje.

tej pory prace te nie zostały opublikowane i są dostępne jedynie w formie
fotokopii. Co więcej, praca Groppa została oparta tylko na ograniczo-
nej liczbie najlepiej zachowanych 9 papirusów. Dopiero w 1997 i 2001
roku ukazały się edycje papirusów oraz pieczęci i pierścieni w serii Di-
scoveries in the Judean Desert.

Choć edycja Groppa zawierała większą

liczbę odczytanych i przetłumaczonych tekstów (11) niż jego dysertacja
(9 papirusów), w wypadku większości (26) papirusów opublikowano je-
dynie zdjęcia. Edycja tych papirusów była bardzo pożądana, gdyż nawet
pojedyncze terminy okazywały się istotne dla wniosków historycznych.
Potwierdza to przykład publikacji H. Eshela, który zinterpretował termin
z WDSP 14, atkvn jako termin odnoszący się przede wszystkim do sfery
sakralnej i podniósł kwestię istnienia świątyni w Samarii przed przyby-
ciem Aleksandra Wielkiego.

Dziś dzięki pracom archeologicznym na

górze Gerizim wiadomo, że świątynia ta istniała tam przed podbojami
greckimi,

co oznacza, że przekaz Józefa Flawiusza na ten temat jest

błędny.

Dysertacja Groppa była poświęcona analizie formuł prawnych sprze-

daży niewolników, ze szczególnym uwzględnieniem analizy porównaw-
czej z analogicznymi formułami z Mezopotamii. Pozostałe trzy teksty
Groppa dotyczyły kwestii językowych,

istotne zagadnienia lingwistycz-

Discoveries in the Wadi ed-Daliyeh, eds by P.W. L a p p, N.L. L a p p, „Annual of

the American Schools of Oriental Research”, vol. XLI, Cambridge, Massachusetts 1974.

D.M. G r o p p, The Samaria Papyri from the Wadi ed-Daliyeh. The Slave Sales,

Harvard 1986; M.J.W. L e i t h, Greek and Persian Images in Pre-Alexandrine Samaria:
The Wadi ed-Daliyeh Seal Impressions, Harvard 1990.

M.J.W. L e i t h, Wadi Daliyeh I: The Wadi Daliyeh Seal Impressions, w: Discover-

ies in the Judean Desert, vol. XXIV, Oxford 1997; D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II: The
Samaria Papyri from Wadi Daliyeh, w: Discoveries in the Judean Desert, vol. XXVIII,
Oxford 2001.

H. E s h e l, Wadi ed-Daliyeh Papyrus 14 and the Samaritan Temple (po hebr.),

„Zion” 61: 1996, s. 359-365.

M. S t e r n, Y. M a g e n, Archaeological Evidence for the First Stage of the Sa-

maritan Temple on Mount Gerizim, „Israel Exploration Journal” 52: 2002, s. 49-57;
Y. M a g e n, Mount Gerizim Excavations, vol. I: The Aramaic, Hebrew and Samaritans
Inscriptions, Jerusalem 2005.

J ó z e f F l a w i u s z, Antiquitates XI, 324.

D.M. G r o p p, The Language of the Samaria Papyri: A Preliminary Study,

ne w analizie tekstów z Samarii można również odnaleźć w publikacjach
J.C. Greenfi elda

i H. Tadmora.

Z kolei dwie pozycje M.J.W. Leith są najważniejszymi pracami poświę-

conymi pieczęciom z Wadi Dalijeh. Edycja pieczęci w serii DJD stanowi
uzupełnioną i znacznie przepracowaną wersję rozprawy doktorskiej autorki.
Ponieważ nie wszystkie znalezione przez Beduinów przedmioty zostały ku-
pione przez ASOR, przypuszcza się, że wśród takich znalezisk znajdowały
się również pieczęcie, które trafi ły na rynek antykwaryczny i zostały nabyte
przez indywidualnych kupców. W pracy E. Sterna z 1992 roku opublikowa-
no 40 pieczęci, które autor, na podstawie porównawczej analizy wyobra-
żeń pieczętnych, uważa za pochodzące z tego samego zbioru, co pieczęcie
opublikowane przez M.J.W. Leith.

Należy również zauważyć, że przed-

miotem prac M.J.W. Leith jest głównie analiza wyobrażeń napieczętnych,
a autorka zasadniczo nie zajmuje się wyciąganiem historycznych wniosków
ze swych szczegółowych badań sfragistycznych. Zatem w pracy M.J.W.
Leith znajdują się m.in. wnioski dotyczące obecności licznych motywów
zaczerpniętych z kręgu kultury greckiej.

Zasadniczo badaczka nie poświę-

ca jednak uwagi religijnym konsekwencjom takiej postawy kulturowej.

Oprócz kilku wstępnych uwag F.M. Crossa,

jedyne prace poruszają-

ce zagadnienia antroponomii tekstów z Samarii to publikacje R. Zadoka,

„Maarav” 5-6 (1990), s. 169-187; D.M. G r o p p, The Origin and Development of the Ara-
maic Sallit Clause, „Journal of Near Eastern Studies” 52: 1993, s. 31-36; D.M. G r o p p,
The Wadi Daliyeh Documents Compared to the Elephantine Documents, w: The Dead Sea
Scrolls Fifty Years after Their Discovery, Proceedings of the Jerusalem Congress, July
20-25 1997, eds by L.H. S c h i f f m a n, E. Tov, J.C. Va n d e r K a m, Jerusalem 2000,
s. 826-835.

J.C. G r e e n f i e l d, Babylonian-Aramaic Relationship, w: XXV. Rencontre Assyrio-

logique Internationale Berlin, eds by H.-J. N i s s e n, J. R e n g e r, Berlin 1982, s. 471-482.

H. Ta d m o r, The Aramaization of Assyria: Aspects of Western Impact, w: XXV.

Rencontre Assyriologique Internationale Berlin, eds by H.-J. N i s s e n, J. R e n g e r, Berlin
1982, s. 449-470.

E. S t e r n, A Hoard of Persian Period Bullae from the Vicinity of Samaria, Mich-

manim 6, Haifa, 1992, s. 7-30, 41*.

M.J.W. L e i t h, Wadi Daliyeh I..., s. 26, 30-31.

F.M. C r o s s, The Discovery..., BA 26: 1963, s. 115; F.M. C r o s s, The Papyri and

Their Historical Implications, w: Discoveries in the Wadi ed-Daliyeh, eds by P.W. L a p p,
N.L. L a p p, AASOR, vol. XLI, Cambridge, Massachusetts 1974, s. 20; F.M. C r o s s,
A Report on the Samaria Papyri, w: Congress Volume Jerusalem 1986, ed. by J.A. E m e r -
t o n, Leiden 1988, s. 23.

R. Z a d o k, The Pre-hellenistic Israelite Anthroponymy and Prosopography, Leu-

ven 1988; t e n ż e, A Prosopography of Samaria and Edom/Idumea, „Ugarit-Forschungen”
30: 1998, s. 781-828.

MICHAŁ MARCIAK

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

J. Zsengellera,

H. Eshela

oraz A. Lemaire.

Zostały one jednak napisa-

ne przed edycją papirusów przez Groppa w 2001 roku, dlatego nie korzy-
stały z wszystkich danych zawartych w odnalezionych papirusach.

Stosunkowo liczne prace (mające charakter ogólnych przedstawień

historii Izraela w okresie perskim lub zajmujące się historią relacji sama-
rytańsko-żydowskich) odwołują się do informacji o administracji Sama-
rii oraz do zagadnień chronologicznych, których wiedzę zawdzięczamy
m.in. odkryciom w Wadi Dalijeh.

Wśród tych prac na szczególną uwagę

zasługują publikacje A. Crowna

i H. Eshela.

Pierwotne ustalenia szko-

ły Crossa spotkały się jednak z krytyką.

Ponadto ostatnie trzy dziesięcio-

lecia były obfi te w znaleziska nowego materiału epigrafi cznego i numiz-
matycznego. Najnowszy materiał epigrafi czny i numizmatyczny, który
stanowi płaszczyznę porównawczą dla papirusów i inskrypcji z Wadi Da-

J. Z s e n g e l l e r, Personal Names in the Wadi ed-Daliyeh, „Zeitschrift für Althe-

braistik” 9: 1996, s. 182-189.

H. E s h e l, The Samaritans in the Persian and Hellenistic Periods: The Origin of

Samaritanism (PhD, po hebr.), Jerusalem 1994 (non vidi); t e n ż e, Israelite Names form
Samaria in the Persian Period, w: These Are the Names, Studies in Jewish Onomastics, eds
by A. D e m s k y, I.A. R e i f, J. Ta b o r y, Ramat-Gan 1997, s. 17-31.

A. L e m a i r e, Das Achämenidische Juda und seine Nachbarn im Lichte der Epi-

graphie, w: Religion und Religionskontakte im Zeitalter der Achämeniden, ed. by R.G.
K r a t z, Gütersloh 2002, s. 221-222 (non vidi).

Zob. m.in. H.G. K i p p e n b e r g, Garizim und Synagoge. Traditionsgeschichtli-

che Überlieferung zur samaritanischen Religion der aramäischen Periode, Berlin–New
York 1971; R.J. C o g g i n s, The Origins of Samaritanism Reconsidered, Oxford 1975;
F. D e x i n g e r, Limits of Tolerance in Judaism : The Samaritan Example, w: Jewish and
Christian Self-Defi nition, vol. II: Aspects of Judaism in the Graeco-Roman Period, ed. by
E.P. S a n d e r, Philadelphia 1982, s. 88-114; L. G r a b b e, Josephus and the Reconstruc-
tion of the Judean Restoration, „Journal of Biblical Literature” 106: 1987, s. 231-246;
D. S c h w a r t z, On Some Papyri and Josephus’ Sources and Chronology for the Persian
Period, „Journal for the Study of Judaism” 21: 1990, s. 175-199; A.D. C r o w n, Redating
of the Schism between the Judeans and the Samaritans, „Jewish Quarterly Review” 82:
1991, 1-2, s. 17-50; M. S t e r n, Y. M a g e n, dz. cyt., s. 49-57; J.W. B e t l y o n, A People
Transformed: Palestine in the Persian Period, „Near Eastern Archaeology” 68: 2006,
s. 4-58; R.G. K r a t z, Das Judentum im Zeitalter des Zweiten Tempels, Tübingen 2004;
G.N. K n o p p e r s, Revisiting the Samarian Question in the Persian Period, w: Judah and
the Judeans in the Persian Period, Winona Lake, Indiana 2006, s. 273-279.

A. C r o w n, Another Look at Samaritan Origins, w: Essays in Honour of G.D.

Sixdenier, New Samaritan Studies of the Societe d’Etudes Samaritaines, vol. III-IV, eds by
A.D. C r o w n, L.A. D a v e y, Sydney 1995, s. 146-147.

H. E s h e l, Israelite..., s. 9.

Zob. zwłaszcza L. G r a b b e, dz. cyt., s. 236- 242; D. S c h w a r t z, dz. cyt., s. 175-

199; R.G. K r a t z, dz. cyt., s. 93-121.

lijeh jest dostępny zwłaszcza w kilku antologiach. Na szczególną uwagę
zasługują zbiory inskrypcji N. Avigada i B. Sassa,

publikacje I. Eph‘ala

i J. Naveha,

z kolei, odnośnie do kolekcji monet, fundamentalną rolę

dla badań nad mennictwem Samarii w okresie perskim odgrywają pub-
likacje Y. Meshorera i S. Qedara.

Sześć monet pochodzących z Dalijeh

(lub właściwe dla nich typy monet z innych zbiorów) było przedmiotem
refl eksji również A. Lemaire,

L. Mildenberga,

G. Le Ridera,

O. Casa-

bonne,

J. Elayi i A.G. Elayi.

Nie sposób nie zauważyć, że okoliczności publikacji znalezisk (mono-

polizacja dostępu oraz długi okres ich przygotowania) wycisnęły piętno na
ich interpretacji. Przez długi czas jedynymi badaczami uprawnionymi do
interpretacji odkryć byli przedstawiciele tzw. szkoły Crossa. Dopiero 2001
rok można uznać za początek nowego okresu w badaniach nad odkrycia-
mi w Wadi Dalijeh. Chociaż w tym czasie opublikowali swoje prace F.M.
Cross

i D.M. Gropp,

w których wyraźnie podtrzymali dotychczasowe

N. Av i g a d, B. S a s s, Corpus of West Semitic Stamp Seals, Jerusalem 1997.

I. E p h ‘ a l, Changes in Palestine During the Persian Period in Light of the Epi-

graphic Sources, „Israel Exploration Journal” 48: 1998, s. 106-119.

J. N a v e h, Scripts and Inscriptions in Ancient Samaria, „Israel Exploration Jour-

nal” 48: 1998, s. 91-100.

Y. M e s h o r e r, S. Q e d a r, The Coinage of Samaria in the Fourth Century BCE,

Jerusalem 1991; Y. M e s h o r e r, S. Q e d a r, Samarian Coinage, Jerusalem 1999.

A. L e m a i r e, Le monnayage de Tyr et celui dit d’Akko dans la deuxieme moitie

du IV

siecle av. J.-C., „Revue numismatique” vol. 18, s. 11-24 (non vidi).

L. M i l d e n b e r g, Vestigia Leonis: Studien zur antiken Numismatik Israels, Pa-

laestinas und der Östlichen Mittelmeerwelt, hrsg. von U. H ü b n e r und E. A x e l K n a u f,
Vandenhoeck & Ruprecht, 1998, s. 43-53.

G. L e R i d e r, La naissance de la monnaiae. Pratiques monetaires de l’Orient

ancien, Paris 2001, s. 211-212, 219 (non vidi).

O. C a s a b o n n e, La Cilicie a l’epoque achemenide, Paris 2004, s. 212, 218-220.

J. E l a y i, A.G. E l a y i, Tresors de monnaies pheniciennes et circulation mone-

taire (V

-IV

siecles avant J.-C.), Paris 1993, s. 218; J. E l a y i, AG. E l a y i, Le monnayage

de la cite phenicienne de Sidon a l’epoque perse (V

-IV

s. av. J.-C.), Tome I: Texte, Paris

2002, 650, s. 652-653 (non vidi).

F.M. C r o s s, Samaria and Jerusalem in the Persian Period, w: The Samaritans,

eds by H. E s h e l, E. S t e r n, Jerusalem 2002, s. 45-70; t e n ż e, The Development of the
Jewish Script, w: Leaves from an Epigrapher’s Notebook. Collected Papers in Hebrew and
West Semitic Paleography and Epigraphy, ed. by F.M. C r o s s, Winiona Lake, Indiana
2003, s. 3-43; t e n ż e, The Scripts of the Daliyeh (Samaria) Papyri, w: Leaves from an
Epigrapher’s Notebook..., s. 44-46; t e n ż e, Personal Names in the Samaria Papyri, „Bul-
letin of the American Schools of Oriental Research” 2006, 344, s. 5-90.

D.M. G r o p p, The Samaria Papyri and the Babylonio-Aramean Symbiosis, w:

Semitic Papyrology in Context: A Climate of Creativity. Papers from a New York Univer-

MICHAŁ MARCIAK

poglądy swego środowiska, prawdziwy przełom został dokonany przez
J. Duška, który odkryciom w Dalijeh poświęcił swoją rozprawę doktorską
obronioną na École Pratique des Hautes Études w 2005, a opublikowaną
w listopadzie 2007 roku.

Choć praca ta zawiera także kontrowersyjne

poglądy, jej monumentalność nie podlega dyskusji. Około 700 stron teks-
tu oferuje erudycyjny przegląd stanu badań, pełną edycję 37 papirusów
i bardzo szczegółową interpretację historyczną znalezisk.

Polska literatura przedmiotu na temat odkryć w Wadi Dalijeh niewie-

le wnosi. Dwie informacje, które można uzyskać na ten temat to 7 linijek
tekstu w książce S. Gądeckiego

oraz 4 linijki tekstu w pracy J. Warze-

chy.

S. Gądecki wymienia ważniejsze znaleziska, podając równocześnie

informację o występowaniu w inskrypcjach imienia namiestnika Samarii,
który byłby synem Sanballata znanego z Ezd-Neh. Z kolei J. Warzecha
ogranicza się do informacji o obecności w tekstach z Samarii licznych
jahwistycznych imion teoforycznych.

II. PREZENTACJA ZNALEZISK

Choć odkrycia w Wadi Dalijeh stały się znane głównie dzięki od-

nalezionym papirusom, lista znalezisk jest znaczne dłuższa.

Na szcze-

gólną uwagę zasługują bez wątpienia monety oraz pieczęcie. Do innych

sity Conference Marking the Retirement of Baruch A. Levine, ed. by L.H. S c h i f f m a n,
Leiden–Boston 2003, s. 23-49.

J. D u š e k, Les manuscrits araméens du Wadi Daliyeh et la Samarie vers 450-332

av. J.-C., Leiden–Boston 2007.

S. G ą d e c k i, Archeologia biblijna, t. 1, Gniezno 1994, s. 362.

J. Wa r z e c h a, Historia dawnego Izraela, Warszawa 2005, s. 422.

P.W. L a p p, N.L. L a p p, The Cave..., s. 13-16; F.M. C r o s s, Coins, w: Discover-

ies in the Wadi ed-Daliyeh, eds by P.W. L a p p, N.L. L a p p, AASOR vol. XLI, Cambridge,
Massachusetts 1974 (w niniejszym przypisie podaje się dalej dla tej pozycji skrót: DWD),
s. 57-59; t e n ż e, Scarab, w: DWD s. 59-60; E. C r o w f o o t, Textiles, w: DWD, s. 60-
77; M.L. Ry d e r, Report on Animal Fibres, w: DWD, s. 78-79; M.L. Ry d e r, Report on
the Daliyeh Skin, w: DWD, s. 79-80; G.W. M i d g e l o w, Report on the Dyes, w: DWD,
s. 80; M.C. W h i t i n g, T. S u g i u r a, Additional Study of the Dyes, w: DWD, s. 80-81; J.H.
T h o r n t o n, Reports on Shoes and Leather Fragments, w: DWD, s. 81-83; E. C r a w f o o t,
Basketry, w: DWD, s. 83-84; A.C. We s t e r n, Wood, w: DWD, s. 85-88; A.C. We s t e r n,
Seeds and Fruit, w: DWD, s. 88; W.M. K r o g m a n, Cranial Material, w: DWD, s. 89-96;
M. Ly a l l - Wa t s o n, Report on Animal Bones Excavated in the Wadi ed-Daliyeh Caves,
w: DWD, s. 97-100; G.W.E. N i c k e l s b u r g, Miscellaneous Small Finds, w: DWD,
s. 101-102; G.D. We i n b e r g, D. B a r a g, Glass Vessels, w: DWD, s. 105; B.B. C o x,
Beads, w: DWD, s. 105-106.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

ważnych znalezisk należą: ceramika, biżuteria, kości ludzkie oraz resztki
przedmiotów codziennego użycia i żywności.

Liczba aramejskich tekstów odkryta w Dalijeh to 37 papirusów, po-

nadto edycja D.M. Groppa publikuje także zdjęcia drobnych fragmen-
tów w języku aramejskim i greckim (plansza 38) z okresu rzymskiego
o niepewnej proweniencji.

Same liczby mogą sprawiać jednak mylne

wrażenie. Większość papirusów zachowała się bowiem w złym stanie.
Wielkość jedynie 27 tekstów umożliwia w miarę pewną identyfi kację ich
zawartości.

W tej grupie rozmiary 18 tekstów są przynajmniej na tyle

duże, że skłoniły D.M. Groppa do określenia ich jako „zasługujący na
nazwę papirusów”, np. największy zachowany WDSP 1 zawiera jedynie
około 48% pierwotnego tekstu.

Następne 9 lub 10 skrawków papirusów

zawiera przynajmniej wystarczającą ilość pisma, by można wyrobić sobie
zdanie na temat ich zawartości.

Z kolei jednostki 29-37 to de facto zbiór

około 150 małych fragmentów.

Ponieważ teksty mają charakter umów handlowych, ich język jest

schematyczny, co z kolei pozwala na rekonstrukcję znacznej ilości tekstu.
Zdecydowana większość papirusów to umowy sprzedaży niewolników,
jednak wśród manuskryptów pojawiają się również inne rodzaje umów
i transakcji:

WDSP 1, 3, 4: sprzedaż niewolnika; WDSP 26: sprzedaż

niewolnika połączona prawdopodobnie z formułą zrzeczenia się tytułu
własności; WDSP 18: sprzedaż niewolnicy; WDSP 2, 6, 8, 9: sprzedaż
kilku niewolników; WDSP 5, 7: sprzedaż grup niewolników; WDSP 19,
22, 20: prawdopodobnie sprzedaż jednego lub kilku niewolników; WDSP
14: sprzedaż domu; WDSP 15: sprzedaż kilku domów; WDSP 21, 24, 25:
przedmiot umowy niejasny; WDSP 13r.: zastaw niewolnika; WDSP 13v.:
zrzeczenie się zastawu niewolnika; WDSP 17: dwie umowy udzielenia po-
życzki wobec poręczyciela; WDSP 27: zastaw kilku niewolników; WDSP
11r.: sprzedaż niewolnika; WDSP 11v.: ugoda w sprawie kontrowersji do-
tyczącej sprzedaży niewolnika, być może odnośnie do WDSP 11r.; WDSP
16: wymiana winnicy z dopłatą; WDSP 23 r. i v.: tekst nieczytelny; WDSP
28-37: interpretacja bardzo problematyczna.

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. VII-VIII, J. D u š e k, dz. cyt., s. X, 36-38.

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 3.

Tamże.

J. D u š e k, dz. cyt., s. 65-66.

MICHAŁ MARCIAK

Papirusy zostały spisane w języku aramejskim urzędowym, który jest

bardziej konserwatywny niż język starszych tekstów z Elefantyny.

Za-

pożyczenia z języka perskiego występują bowiem zdecydowanie rzadziej,
z kolei dostrzegalne wpływy języka nowobabilońskiego wynikają z faktu,
że formuły prawne używane w tekstach z Samarii mają swą genezę właś-
nie w tym języku i kulturze prawnej.

Pismo papirusów to aramejska kur-

sywa, dzięki datom pojawiającym się w niektórych manuskryptach może
służyć jako doskonała baza porównawcza w studiach paleografi cznych
nad pismem z Elefantyny z V i III wieku p.n.e. oraz najstarszych rękopi-
sów qumrańskich (4QSam

, 4QJer

Najbliższym odpowiednikiem fazy

rozwojowej aramejskiej kursywy z Dalijeh jest ostraka z Ketef Jericho
z końca IV wieku p.n.e.

Zdaniem J. Duška wśród papirusów z Samarii

można wyróżnić trzy grupy chronologiczne pisma: z pierwszej połowy IV
wieku p.n.e. (WDSP 22, 3, 5, 11 r., 2, 13 r. oraz v., 16, 24), z ok. połowy IV
wieku p.n.e (WDSP 7, 2, 8, 9, 17, 18, 20, 6, 10, 12, 15, 23r., 29 r., fr. 10),
z okresu ok. 350-332 (WDSP 37, 1, 36, 4, 14, 19, 21, 25, 26, 28, 35).

Część dokumentów zawiera dokładne dane pozwalające datować czas

ich powstania. W pierwszym lub ostatnim wersie można bowiem niejed-
nokrotnie wciąż odnaleźć miejsce i datę sporządzenia umowy.

Data może

obejmować przynajmniej jeden z trzech elementów (rok, miesiąc, dzień)
oraz imię panującego władcy perskiego (wszystkie zachowane imiona to
Artaksekses lub Dariusz).

Najpełniejsza formuła dotacyjna użyta jest

w WDSP 1:

„20 dnia miesiąca Adar, w drugim roku wstąpienia na tron

króla Dariusza [w mieście Samaria leżącym w prowincji Samaria]”.

Zwrot, „rok wstąpienia na tron” (twklm var) stanowi zapożyczenie

z języka akadyjskiego i jest terminem technicznym oznaczającym za-
równo ostatni rok władzy zmarłego króla, jak i pierwszy rok panowania
jego następcy.

Ponieważ nie ulega wątpliwości, że tylko jeden perski

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 4.

Tamże.

J. D u š e k, dz. cyt., s. 467.

Tamże.

Tamże, s. 468-486.

F. M. C r o s s, The Discovery..., BA 26 (1963), s. 115; D.M. G r o p p, Wadi Dali-

yeh II..., s. 3.

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 3; J. D u š e k, dz. cyt., s. 441-442.

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 3, 33-36; J. D u š e k, dz. cyt., s. 117-120,

441-442.

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 3; F.M. Cross, The Papyri and Their Histori-

cal Implications..., s. 19.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

władca panował tylko dwa lata, Arses (338/337-336), a jego następcą był
Dariusz III (336-331/330), zatem datę na WDSP 1 można ustalić jako 18
marca 335 roku p.n.e.

Wydaje się, że ta informacja pozwala wskazać na

IV wiek p.n.e. jako czas powstania dokumentów. Zatem kolejna wzmianka
dotycząca króla Dariusza (WDSP 36, 1 zachował wyłącznie imię władcy
bez daty) dotyczy raczej Dariusza III, panującego w latach 336-331/330,
niż Dariusza II (423-404), a już na pewno nie Dariusza I (522-486).

Po-

nadto na WDSP 22, 10 zachowało się imię władcy Artakserksesa oraz po-
czątek daty – symbole liczby 20 i 10, kolejny symbol jest niewidoczny, ale
powinien dotyczyć liczby jedności.

Zatem data umowy oscyluje między

31. a 39. rokiem panowania króla Artakserksesa.

Tylko dwóch władców

perskich o tym imieniu panowało ponad 30 lat – Artakserkses I (464-423)
oraz Artakserkses II (404-359/8). Bardziej prawdopodobne wydaje się
przyjęcie, że WDSP 22 został sporządzony za czasów Artakserksesa II,
między 375 a 365 rokiem p.n.e.

Słuszność datowania dokumentów na IV

wiek p.n.e. powstałych w okresie panowania władców noszących imiona
Artakserkses lub Dariusz potwierdzają znaleziska monet oraz ceramiki.
Monety odnalezione w Dalijeh pochodzą z lat 365-332 r. p.n.e., a ceramika
wykazuje cechy wczesnohellenistyczne.

Podsumowując, wydaje się, że najstarszy papirus z Samarii (WDSP

22) pochodzi z lat 375-365 p.n.e., dwa najmłodsze zaś – z okresu pa-
nowania ostatniego króla perskiego Dariusza III (WDSP 1 – 19 marca
335 p.n.e., WDSP 36 – 335-332 p.n.e.).

Natomiast wszystkie dokumenty

zostały sporządzone za panowania trzech królów perskich: Artakserksesa
II (404-359/358), Artakserksesa III (359/358-338/337) oraz Dariusza III
(336-331/330).

Datowanie papirusów oraz monet ma zasadnicze znaczenie dla rekon-

strukcji sekwencji wydarzeń, które doprowadziły do depozytu przedmio-
tów w grocie Mugharet Abu-Shinjeh. Autorem hipotezy sugerującej histo-

F.M. C r o s s, The Discovery..., BA 26 (1963), s. 113, 115.

J. D u š e k, dz. cyt., s. 441-442.

F.M. C r o s s, The Discovery..., BA 26 (1963), s. 115; J. D u š e k, dz. cyt., s. 359.

F.M. C r o s s, The Discovery..., BA 26 (1963), s. 115; D. M. G r o p p, Wadi Dali-

yeh II..., s. 3; J. D u š e k, dz. cyt., s. 441.

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 3; J. D u š e k, dz. cyt., s. 441.

N.L. L a p p, The Late Persian Pottery, w: Discoveries in the Wadi ed-Daliyeh, eds

by P.W. L a p p, N.L. L a p p, AASOR vol. XLI, Cambridge, Massachusetts 1974, s. 30-32.

J. D u š e k, dz. cyt., s. 441-442.

F.M. C r o s s, The Discovery..., BA 26 (1963), s. 113, 115; t e n ż e, The Papyri and

Their Historical Implications..., s. 19.

MICHAŁ MARCIAK

rycznego kontekstu depozytu jest F.M. Cross.

Jego zdaniem znalezione

przedmioty dobrze wpisują się w tło zdarzeń znanych dotychczas głównie
z przekazu Józefa Flawiusza i Kurcjusza Rufusa.

Odnalezione przedmio-

ty należały do grupy arystokracji Samarii, która zbuntowała się przeciw-
ko Aleksandrowi Wielkiemu w 331 roku p.n.e., gdy ten przebywał jeszcze
w Egipcie. Władzę nad Syro-Palestyną sprawował wówczas z polecenia
Aleksandra jeden z jego generałów, Parmenion. Gdy Parmenion wyznaczył
greckiego generała Andromacha nowym namiestnikiem Samarii, przedsta-
wiciele miejscowej elity zbuntowali się, pochwycili Andromacha i spalili
go żywcem. Z kolei na wieść o zbliżających się wojskach greckich buntow-
nicy opuścili miasto Samarię i znaleźli tymczasowe schronienie w grocie
w Wadi Dalijeh, gdzie zostali jednak wytropieni i pozbawieni życia.

Jakkolwiek hipoteza Crossa opiera się na wiązaniu świadectw litera-

ckich i archeologicznych z konkretnymi wydarzeniami, wydaje się, że w tym
konkretnym przypadku jego intuicja znajduje poparcie w faktach. W grocie
Mugharet Abu-Shinjeh odnaleziono bowiem kości ludzkie w różnym wie-
ku,

znaczne zapasy żywności (i związane z nimi naczynia ceramiczne

i drewniane), przedmioty codziennego użytku umożliwiające egzystencję
przez pewien okres w trudnych warunkach, a także cenne przedmioty, które
normalnie nie transportuje się z sobą w takich ilościach: dokumenty praw-
ne i biżuterię. Ponadto wyprawa karna wojsk greckich, zniszczenie miasta
Samarii i związany z tym faktem renesans Sychem, jest dobrze udokumen-
towana przez badania archeologiczne A. Zertala.

Te n ż e, The Discovery..., BA 26 (1963), s. 118-119; t e n ż e, The Papyri and Their

Historical Implications..., s. 17-18; t e n ż e, A Report..., s. 19.

J ó z e f F l a w i u s z, Antiquitates XI, 325; R u f u s, Historiae IV, 5.

Dokładna liczba kości nie tylko budzi określone wątpliwości, ale moim zdaniem

stanowi świadectwo na dostosowywanie własnych twierdzeń do koncepcji, które chce się
udowodnić. Autorzy relacji o pracach archeologicznych powoływali się bowiem zarówno
na opowiadania Beduinów, którzy ocenili ilość szkieletów na około 300 (F.M. C r o s s, The
Discovery..., BA 26: 1963, s. 114; P.W. L a p p, N.L. L a p p, The Cave..., s. 8; F.M. C r o s s,
The Papyri and Their Historical Implications..., s. 18), jak i przedstawiali własne szacunki
o liczbie ponad 80 (F.M. C r o s s, The Discovery..., BA 26: 1963, s. 114) lub przypuszcze-
nia o około 200 szkieletach (F.M. C r o s s, Papyri of the 4th Century B.C..., s. 50). Jednakże
raport archeologiczny doliczył się zaledwie 31 męskich i 16 żeńskich czaszek – W.M.
K r o g m a n, dz. cyt., s. 89. Nie sądzę, aby zawyżanie liczby osób zabitych w grocie było
konieczne do podtrzymania hipotezy.

A. Z e r t a l, The Pahwah of Samaria (Northern Israel during the Persian Period.

Types of Settlement, Economy, History and New Discoveries, „Transeuphratene” vol. 3
1990, s. 9-30; t e n ż e, The Manasseh Hill Country Survey, vol. The Shechem Syncline,
Leiden-Boston 2004, s. 59-61.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

Odkrycia w Wadi Daliyeh ujawniły na światło dzienne pewną ilość

monet. Ich dokładna liczba może budzić pewne wątpliwości. F.M. Cross
nie był bowiem w stanie z przyczyn fi nansowych nabyć w imieniu ASOR
wszystkich monet zaoferowanych mu przez Beduinów.

Zezwolono mu

jedynie na pobieżne oględziny, na podstawie których sporządził notatki
inskrypcji. F.M. Cross wysunął z czasem przypuszczenie, że monety ze
skarbu Nablus (a nawet ze skarbu Samarii) są dokładnie tymi, które miał
okazję studiować.

Co więcej, w 1968 roku pojawiła na się na rynkach

antykwarycznych w Jerozolimie znaczna liczba (kilkaset) srebrnych mo-
net. Na podstawie ustnych relacji sprzedawców monety pochodziły z re-
jonu Wadi Dalijeh.

Ten pogląd został przejęty i zaakceptowany przez

Y. Meshorera.

Choć najwyraźniej wiele monet, które stanowią dziś przed-

miot badań nad numizmatyką Samarii w okresie perskim, może pochodzić
z groty Mugharet Abu-Shinjeh, sądzę, że analiza monet z Daliyeh powin-
na zostać ograniczona do tych, których proweniencja jest jasna. Pogląd
F.M. Crossa budzi określone wątpliwości. Przede wszystkim inskrypcje
na monetach nie są jedynym kryterium klasyfi kacji numizmatycznej. Co
więcej, zasób znanych inskrypcji nie jest bardzo różnorodny, wiele legend
monet po prostu się powtarza. Zatem ani pogląd F.M. Crossa, ani Y. Mes-
horera nie dają się w żaden konkretny sposób udowodnić.

Raport archeologiczny z wykopalisk w Dalijeh podaje liczbę 6 mo-

net. 5 zostało nabytych z rąk Beduinów w latach 1962-1963, tylko jedna
moneta ujrzała światło dzienne w trakcie prac archeologicznych w lu-
tym 1964.

Moneta nr 1 to srebrna attycka tetradrachma z głową Ateny

zwróconą w prawo na awersie, rewers przedstawia sowę, gałązkę oliw-
ną i półksiężyc oraz inskrypcję AQE

.75

Wydaje się, że monetę można da-

tować na okres panowania Filipa II Macedońskiego (359-336 p.n.e.).

Moneta nr 2 stanowi srebrny stater wybity w imieniu Mazdaja (361-333
p.n.e.), satrapy Cylicji.

W prawej części awersu znajduje się aramejska

M. J. W. L e i t h, Wadi Daliyeh I..., s. 5, przyp. 12.

M. J. W. L e i t h, Wadi Daliyeh I..., s. 5, przyp. 12; F.M. C r o s s, A Report...,

s. 20, przyp. 4.

F.M. C r o s s, A Report..., s. 57, przyp. 21.

Y. M e s h o r e r, Ancient Jewish Coinage. Persian Period through Hasmoneans,

vol. I, New York 1982, s. 31.

F.M. C r o s s, A Report..., s. 57; J. D u š e k, dz. cyt., s. 57-59.

F.M. C r o s s, Coins..., s. 57-59.

Tamże.

MICHAŁ MARCIAK

legenda: zrt l[b. W centrum awersu przedstawiono postać boską siedzącą
na dyforosie, na nogach rozpościera się himation. Na prawej ręce posta-
ci spoczywa orzeł, w lewej – berło. W lewym polu awersu znajduje się
przypuszczalnie litera r. Rewers zawiera przedstawienie lwa atakującego
byka oraz dwie aramejskie inskrypcje: ydzm, a także ms. Ten typ monety
posiada liczne paralele w mennictwie Mazdaja jako satrapy Cylicji i był
przedmiotem badań L. Mildenberga, G. Le Ridera, O. Casabonne. Żaden
z badaczy nie pokusił się jednak o dokładną datację serii monet, do której
należy moneta nr 2 z Daliyeh. Według Mildenberga powyższy typ mone-
tarny należy do 2 serii monet wybitych w Tarsie,

z kolei w klasyfi kacji

G. Le Rider to przykład z serii 1-3;

dla O. Casabonne z grupy A serii 2.

Jednak zarówno F.M. Cross, jak i O. Cassabone skłaniają się ku opinii, że
moneta została wybita w końcowym okresie władzy Mazdaja.

Monety

3 i 4 to didrachmy z Tyru,

których datacja jest bardzo istotna dla wy-

znaczenia terminus ad quem depozytu w Daliyeh, a jednocześnie budzi
pewne wątpliwości. Na rewersie centralne miejsce zajmuje postać na hip-
pokamie interpretowana jako Herakles-Melkart lub Ba‘al Szamem. Pod
postacią umieszczono podwójną linię przedstawiająca fale morskie, pod
którymi znajduje się płynący delfi n. Na rewersie widnieje ateńska sowa
oraz egipskie symbole władzy, cep i hak. Na prawo od sowy znajduje się
fenicka litera [ oraz elementy grafi czne: kreska pionowa, owal, 5 kresek
pionowych. Literę interpretuję się jako skrót od imienia ostatniego króla
Tyru, ‘Azimilka, a element grafi czny – szyfr oznaczający 15. rok pano-
wania ‘Azimilka. Badacze różnie jednak datują 15. rok panowania ‘Azi-
milka. F.M. Cross podaje 334 r. p.n.e.,

A. Lemaire – 333/332 p.n.e.,

J. Elayi i A.G. Elayi – 335 p.n.e.

Moneta nr 5 to trihemiobol stanowiący

przykład palestyńskiego naśladownictwa ateńskich „sówek”.

Na awersie

znajduje się głowa Ateny, na rewersie – sowa (ze złożonymi skrzydłami)

L. M i l d e n b e r g, dz. cyt., s. 44-46.

G. L e R i d e r, dz. cyt., s. 219 (non vidi, informację podaję za J. D u š e k, dz. cyt.,

s. 57-64).

O. C a s a b o n n e, dz. cyt., s. 218-220.

F.M. C r o s s, Coins..., s. 57-59; O. C a s a b o n n e, dz. cyt., s. 218-220.

Tamże.

A. L e m a i r e, Le monnayage..., s. 11-24 (non vidi, informację podaję za

J. D u š e k, dz. cyt., s. 57-64).

J. E l a y i, A.G. E l a y i, Tresors..., s. 218.

F.M. C r o s s, Coins..., s. 57-59.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

oraz inskrypcja AQE (amfora pomiędzy Q a E). Moneta nr 6 (trihemiobol)
została znaleziona jako jedyna in situ.

Stan zachowania awersu jest zły.

Wydaje się, że można rozpoznać ślady przedstawienia statku i fali mor-
skich. Rewers ukazuje króla perskiego walczącego z lwem. Lewa ręka
trzyma lwa, w prawej znajduje się obnażony bułat. Inskrypcja umiesz-
czona pomiędzy królem a lwem zawiera dwie fenickie litery: [ i b. F.M.
Cross uznał monetę za pochodzącą z Sydonu (za panowania Stratona II,
343-332) lub jej palestyńskie naśladownictwo.

Z kolei według J. Elayi

i A.G. Elayi, moneta ta bez wątpienia została wybita w Sydonie, ale za
panowania Stratona I (365-352 p.n.e.).

Należy zauważyć, że datacja monet potwierdza datację znalezisk

opartą na analizie papirusów. Monety pochodzą z okresu 365-332 p.n.e.,
stanowią też typowe przykłady mennictwa perskiego spotykanego na te-
renach Palestyny w IV wieku p.n.e.

Odkryciom w Wadi Dalijeh zawdzięczamy znaczną ilość pieczęci.

Wydaje się, że ostatecznie liczba ta wynosi 128 sztuk,

wszystkie z wyjąt-

kiem dwóch (odkrytych w trakcie prac archeologicznych) zostały nabyte
z rąk Beduinów. Dziś większość jest zgromadzona w Muzeum Rocke-
fellera, kilka, w tym słynna WD 22, znajduje się w Muzeum Izraela.

Około 40 kolejnych bulli nabytych przez R. Hechta (i dlatego określa-
ne jako należące do „grupy Hechta”) uznaje się za pochodzące z Dali-
jeh, zostały one opublikowane przez E. Sterna,

a dziś należą do Muze-

um Hechta w Hajfi e i Muzeum Izraela w Jerozolimie.

Edycja pieczęci

M.J.W. Leith w serii DJD zawiera wprowadzenie do problematyki odkryć,
zwłaszcza w kontekście pieczęci, analizę wyobrażeń napieczętnych oraz
zdjęcia analizowanych źródeł. W sumie praca dotyczy analizy 57 czy-
telnych wyobrażeń napieczętnych (i 8 nieczytelnych) zachowanych na
70 pieczęciach zakupionych z rąk Beduinów, jednego przedstawienia na
pieczęci znalezionej w trakcie prac archeologicznych, dwóch wyobrażeń

Tamże.

J. E l a y i, A.G. E l a y i, Le monnayage..., I, s. 650, 652-653 (non vidi, informację

podaję za J. D u š e k, dz. cyt., s. 57-64).

W publikacjach szkoły Crossa podaje się różne liczby odnalezionych pieczęci.

Zestawienie danych zob. J. D u š e k, dz. cyt., s. 42-43.

M.J.W. L e i t h, Wadi Daliyeh I..., s. 3, przyp. 2.

E. S t e r n, dz. cyt., s. 7-30, 41*.

M.J.W. L e i t h, Wadi Daliyeh I..., s. 3, przyp. 3.

MICHAŁ MARCIAK

umieszczonych na złotych pieczęciach.

Autorka wyróżnia cztery grupy

przedstawień. Pierwsza, to pieczęcie „hebrajskie”, na których umieszczo-
no paleohebrajskie inskrypcje (WD 22, WD 23). Około 39 przedstawień
to motywy sztuki greckiej, kolejnych 21 wyobrażeń nawiązuje do sztuki
bliskowschodniej, zwłaszcza perskiego stylu dworskiego. Czwartą gru-
pę autorka określa jako grecko-fenicką lub persko-fenicką, ponieważ łą-
czy cechy przedstawień z dwóch poprzednich grup.

Natomiast WD 54

nosi zarówno inskrypcję fenicką, jak i greckie przedstawienie Perseusza,
również WD 18, z wyobrażeniem uskrzydlonych koni, mogła zawierać
inskrypcję, która została jednak do dnia dzisiejszego zupełnie zatarta.

Poszczególne grupy tematyczne wyobrażeń napieczętnych przedstawiają
się następująco: nadzy młodzieńcy i wojownicy (w tym postacie iden-
tyfi kowane z Hermesem, Perseuszem, Heraklesem), męskie nagie posta-
cie, motywy dionizyjskie, pojedyncze zwierzęta, stojące naprzeciw siebie
konie i gryfy, perski bohater, stojące naprzeciw siebie sfi nksy, frontalne
przedstawienie Nike na kwadrydze, inne męskie i żeńskie postacie (perski
mężczyzna i kobieta, nagi bohater w walce z lwami, być może przedsta-
wienie Achillesa i Pentezylei).

Część dokumentów została odkryta z wciąż przytwierdzonymi do

nich pieczęciami.

Wydaje się, że pieczęcie służyły do potwierdzania le-

galności dokumentów i były dołączane przez strony i świadków trans-
akcji.

Pieczęcie zostały uformowane z czerwonawo-brązowej gliny,

umieszczano je na sznurkach, które oplatały papirusy.

100

Zasadniczo dłu-

gość i szerokość pieczęci to ok. 2 cm.

101

III. SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

W ŚWIETLE ODKRYĆ W WADI DALIJEH

Papirusy zawierają bardzo istotne informacje na temat historii Sa-

marii w okresie perskim, zwłaszcza w odniesieniu do administracji lokal-

M.G. H a r r i s o n, Review of M. J.W. Leith, Wadi Daliyeh I..., „Journal of Near

Eastern Studies” vol. 62 no. 1, January 2003, s. 28.

M.J.W. L e i t h, Wadi Daliyeh I..., s. 21.

Tamże, s. 21-22.

Tamże, s. VII-IX.

Niestety dokładna liczba nigdy nie została sprecyzowana przez odkrywców – zob.

M.G. H a r r i s o n, Review..., s. 28.

M.J.W. L e i t h, Wadi Daliyeh I..., s. 12.

100

Tamże, s. 18-19.

101

Tamże.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

nej oraz dyskutowanych problemów chronologicznych. Pojawiające się
w tekście umów imiona osobowe mogą również stanowić źródło wiedzy
o ówczesnej ludności.

Teksty z Samarii posługują się ofi cjalną terminologią administracyj-

ną. WDSP 4, 1. WDSP 5,1, WDSP 26, 1 podają miejsce sporządzenia
umów: prowincja Samarii (!yrmv atnydm), z kolei WDSP 4, 1, WDSP 14, 1,
WDSP 19, 1 odnoszą się do stolicy prowincji, miasta Samarii, które jest
określone jako miasto (ayrq) lub twierdza (atryb).

102

Te informacje dobrze

wpisują się w dotychczasowy stan wiedzy na temat statusu prowincji Sa-
marii w okresie perskim.

103

Samaria stanowiła odrębny okręg administra-

cyjny państwa perskiego, której stolicą, aż do wyprawy karnej Aleksandra
Wielkiego w 331 rok p.n.e., było miasto Samaria. Po zniszczeniu tego
miasta jej rolę na terytorium Samarii przejmie Sychem wraz z ośrodkiem
na górze Gerizim, obejmującym świątynię i związaną z nią osadą.

Manuskrypty poświadczają trzy urzędy perskiej administracji lo-

kalnej w Samarii. Urząd pełnomocnika namiestnika (!gs) pojawia się na
WDSP 8, 12 oraz WDSP 11r., 13.

104

Oba papirusy podają imię własne

urzędnika i tytuł, WDSP 8, 12: angs !wtysa, WDSP 11r., 13: angs !nx. Obie
wzmianki dotyczą świadków w kontrakcie, bliższe informacje na temat
tożsamości osób oraz zakresu funkcji przypisanej do urzędu nie pojawia-
ją się. Termin pomocnik namiestnika jest jednak znany z innych źródeł
z tego okresu, przede wszystkim z tekstów z Elefantyny, gdzie występuje
zarówno w kontekście władzy sądowniczej, jak i wojskowej.

105

Kolejny

urząd poświadczony w tekstach z Samarii to sędzia (anyd) o imieniu Vaha-
duta, którego można odnaleźć wśród świadków umowy na WDSP 2, 10,
WDSP 3, 10, (i być może) WDSP 10.

106

Wszystkie wzmianki pochodzą

wyraźnie z połowy IV wieku. I w tym przypadku brak dalszych informacji
o tej postaci i charakterze jej urzędu. Funkcja sędziego pojawia się jednak
relatywnie często w innych źródłach z okresu perskiego, np. u Herodota,
w Księdze Ezdrasza, w tekstach z Elefantyny, w źródłach babilońskich.

107

Na ich podstawie można dojść do wniosku, że w prowincjach istniały dwie
grupy sędziów, lokalnych (atnydm ynyd) oraz królewskich (aklm ynyd), w gestii

102

J. D u š e k, dz. cyt., s. 600,

103

M.J.W. L e i t h, Wadi Daliyeh I..., 9; J.W. B e t l y o n, dz. cyt., 27-28; J. D u š e k,

dz. cyt., s. 599-601.

104

J. D u š e k, dz. cyt., s. 510-511.

105

Tamże.

106

Tamże, s. 512-514.

107

Tamże.

MICHAŁ MARCIAK

sędziów królewskich znajdowały się sprawy zarezerwowane wyłącznie dla
władcy perskiego.

108

Zakres spraw należących do kompetencji poszczegól-

nych sądów nie jest wciąż w pełni udokumentowany. Pewne elementarne
wyobrażenie w tym względzie może dać świadectwo Herodota,

109

według

którego jurysdykcji sędziów królewskich podlegali Persowie zamieszkują-
cy w prowincjach oraz sprawy zagrożone karą główną. Wedle dotychczaso-
wej hipotezy A. Cowleya, pełnomocnik namiestnika był mianowany przez
władze perskie jako reprezentant miejscowej ludności, podczas gdy sędzia
– oddelegowywany przez władze centralne.

110

Teksty z Samarii świadczą

o dokładnie odwrotnej praktyce. Imiona pełnomocników namiestników
należą do grupy imion zachodniosemickich (WDSP 11r, 13) lub fenickich
(WDSP 8, 12), z kolei Vahaduta to wyraźnie imię perskie. Na tej podstawie
można by więc wyciągnąć wniosek, że urząd sędziego w perskiej admi-
nistracji lokalnej sprawowały osoby delegowane z zewnątrz, zazwyczaj
Persowie, a pełnomocnicy namiestników byli mianowani spośród ludności
miejscowej.

111

Należy jednak zaznaczyć, że ta hipoteza opiera się na nikłej

liczbie świadectw i będzie podlegać weryfi kacji w świetle powiększającej
się liczby danych. Wydaje się również prawdopodobne, że praktyka władz
perskich w tym względzie mogła się różnić w zależności od czasu, regionu
i okoliczności, co może uniemożliwić wyciąganie ogólnych i schematycz-
nych wniosków.

Trzecim, najważniejszym urzędem, pojawiającym się na WDSP 7,

17, WDSP 8, 10, WD 22 jest tytuł namiestnika prowincji (!yrmv txp).

112

Ponieważ interpretacja tekstów odnoszących się do tego urzędu budzi
wątpliwości, a poszczególne wzmianki zostały różnie zinterpretowane
przez ich głównych edytorów, niniejszym zostaną zaprezentowane teksty,
a następnie ich interpretacje.

W WDSP 7, 17 jest mowa o: ... !yrmv txp hynn ..., co można odczytać

jako: „(Cha/‘A)nanjah, namiestnik Samarii”.

113

Kontekst, w którym poja-

wia się informacja o tym urzędniku, jest jasny – namiestnik (Cha/‘A)nanjah
został wymieniony wśród świadków kontraktu.

114

Papirus zawiera również

dokładną datę: piątego dnia miesiąca adar czwartego roku panowania kró-

108

Tamże, s. 514.

109

H e r o d o t, Dzieje, III 14; V 25; VII 194.

110

A. C o w l e y, Aramaic Papyri of the Fifth Century B.C., Oxford 1923, s. 25.

111

J. D u š e k, dz. cyt., s. 511, 600-601.

112

Tamże, s. 514-516.

113

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 79-86; J. D u š e k, dz. cyt., s. 199-213.

114

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 83, 85; J. D u š e k, dz. cyt., s. 211.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

la Artakserksesa. Przy założeniu, że mamy do czynienia z Artakserksesem
III, data dokumentu to: 4 marca 354 roku p.n.e.

115

Interpretacja WDSP 7,

17 nie budzi wśród badaczy większych wątpliwości. Papirus potwierdza
historyczność namiestnika Samarii o imieniu (Cha/‘A)nanjah żyjącego
około 354 roku p.n.e., F.M. Cross skłania się ku lekturze imienia: „Cha-
nanjah”,

116

D.M. Gropp preferuje formę „‘Ananjah”,

117

J. Dušek akceptuje

obie lekcje.

118

Ponadto, dwa egzemplarze monet z kolekcji Y. Meshorera

i S. Qedara zostały przypisane do tego namiestnika.

119

WDSP 8, 10 zawiera sam tytuł namiestnika Samarii: ... [!]rmv txp

... .

120

Na papirusie nie zachowała się data.

121

J. Dušek na podstawie anali-

zy paleografi cznej proponuje okres około 350 lub 350-340 p.n.e. jako czas
powstania tekstu.

122

WDSP 9, 14

123

datowany według kryterium paleografi cznego na oko-

ło 350 roku p.n.e. zawiera listę świadków, na której D.M. Gropp odnajdu-
je wzmiankę do tego samego namiestnika Samarii, który pojawia się rów-
nież na WDSP 7, 17:

124

... [!yrmv txp hyn]nx ~dq ... Z kolei lekcja J. Dušek

jest inna i wyklucza tym samym odniesienie do (Cha/‘A)nanjah z WDSP
7, 17: [...]mv ~dq. Litery mv mają stanowić w tej interpretacji początek
imienia, którego nie można bliżej zidentyfi kować.

125

Najistotniejsze i jednocześnie najbardziej kontrowersyjne interpreta-

cje budzą WDSP 11 r, 13 oraz WD 22 (i WD 23).

WDSP 11r., 13 w edycji Groppa został przedstawiony jedynie w po-

staci zdjęcia.

126

Pierwszą pełną edycję przeprowadził J. Dušek.

127

Na-

tomiast F.M. Cross opublikował kilkakrotnie własną interpretację tego,

115

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 79, J. D u š e k, dz. cyt., s. 200

116

F.M. Cross, Aspects..., s. 204, przyp. 12; t e n ż e, Papyri of the Fourth Century

B.C..., s. 47, przyp. 4; t e n ż e, The Papyri and their Historical Implications..., s. 18, przyp.
10.

117

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 82.

118

J. D u š e k, dz. cyt., s. 211-212.

119

Y. M e s h o r e r, S. Q e d a r, Samarian..., s. 23, nr 37 i 38.

120

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 87-91; J. D u š e k, dz. cyt., s. 214-226.

121

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 87-89.

122

J. D u š e k, dz. cyt., s. 226

123

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 93-96; 227-239.

124

Tamże, s. 94-96.

125

J. D u š e k, dz. cyt., s. 237-238.

126

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. VIII, plansza XI.

127

J. D u š e k, dz. cyt., s. 248-265.

MICHAŁ MARCIAK

z wielu względów, kluczowego papirusu.

128

Lista świadków WDSP 11r.,

13 zawiera wzmiankę:

... angs !nx jlbans rb [w ....

Z kolei na WD 22 dołączonej do WDSP 16, pojawia się następujący

tekst:

129

[!]rmv txp jlb[ ]!b why[ ]

W pierwszej linijce tekstu WDSP 16 zachowała się ostatnia litera

imienia władcy – v.

130

Umowa mogła więc zostać sporządzona za panowa-

nia Artakserksesa II (404-359), jak i Artakserksesa III (359-338). Według
analizy paleografi cznej J. Duška pismo papirusu pochodzi z pierwszej po-
łowy IV wieku p.n.e., co zdaje się przemawiać na rzecz pierwszego wład-
cy.

131

Natomiast inskrypcja na WD 23 zawiera tylko trzy litery: ... [ yl

... .

132

Pierwszy problem w interpretacji powyższych trzech źródeł polega

na uzupełnieniu ostatnich dwóch liter pierwszego słowa WDSP 11r., 13
najwyraźniej stanowiących końcówkę imienia. F.M. Cross proponuje lek-
cję: [wvy lub [wdy,

133

z kolei pierwsze imię na inskrypcji na WD 22 interpre-

tuje jako why[nnx] lub why[[dy] lub why[[vy], drugie zaś imię identyfi kuje jako
jlb[ns].

134

Według F.M. Crossa: [wvy lub [wdy z WDSP 11r., 13 to ta sama

postać co why[[vy] lub why[[dy] na WD 22 i 23 (raczej niż why[nnx]). Różni-
ca imion ma wynikać z jednoczesnego stosowania dwóch form imienia
– formalnej (why[vy, why[dy) i skróconej ([wvy, [wdy).

135

Natomiast drugie imię

na WD 22 to Sanballat, ten sam, który został poświadczony na WDSP

128

F.M. C r o s s, The Discovery..., BA 26: 1963, s.111, przyp. 2; t e n ż e, Aspects...,

s. 204, przyp. 7; M.F. C r o s s, Papyri of the Fourth Century B.C..., s. 47, przyp. 4.

129

J. D u š e k, dz. cyt., s. 321-324.

130

Tamże, s. 316-317.

131

Tamże, s. 317.

132

M.J.W. L e i t h, Wadi Daliyeh I..., s. 184-187.

133

F.M. C r o s s, The Discovery..., BA 26: 1963, s.111, przyp. 2; t e n ż e, Aspects...,

s. 204, przyp. 7; F.M. C r o s s, Papyri of the Fourth Century B.C..., s. 47, przyp. 4.

134

F.M. C r o s s, The Discovery..., BA 26: 1963, s. 111, przyp. 2; t e n ż e, Aspects...,

s. 204, przyp. 12; Papyri of the Fourth Century B.C..., s. 47, przyp. 4; t e n ż e, The Papyri
and their Historical Implications, s. 18, przyp. 10.

135

F.M. C r o s s, The Papyri and their Historical Implications, s. 18, przyp. 10.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

11r., 13. Interpretacja imienia osoby, do której należała WD 23, nie jest
jednoznaczna w publikacjach F.M. Crossa, w 1963 roku opowiedział się
za lekcją [wvyl,

136

a w 1966 i 1974 preferował formę [wdyl.

137

Powyższe interpretacje F.M. Crossa zostały zasadniczo przejęte przez

jego uczniów – D.M. Groppa, M.J.W. Leith. Ponadto D.M. Gropp starał
się wzmocnić argument, że [wvy lub [wdy na WDSP 11r., 13 jest postacią
namiestnika, przez sugestię, że to imię pojawia się na pierwszym miejscu
na liście świadków. Z kolei pierwsza pozycja na takiej liście miała zawsze
należeć do namiestnika Samarii.

138

Natomiast M.J.W. Leith przychyla się

do lekcji imienia na WD 23 zaproponowanej przez F.M. Crossa w 1963
roku: [wvyl.

139

Całość interpretacji „szkoły Crossa” układa się w spójny obraz ad-

ministracji Samarii w okresie perskim.

140

Wedle tej hipotezy, WD 22 oraz

WDSP 11r., 13 dotyczą tej samej osoby, Sanballata, namiestnika Samarii
żyjącego w pierwszej połowie IV wieku p.n.e. Nie mógł to być więc San-
ballat Choronita, znany z Księgi Nehemiasza oraz tekstów z Elefantyny,
którego okres życia przypada na pierwszą połowę V wieku p.n.e., a który,
w 407 roku p.n.e. już nie żył lub przynajmniej został zastąpiony w swej
roli przez swych synów, Delajaha i Szelemjaha. Co więcej, według Crossa,
teksty z Samarii ujawniły imiona kolejnych urzędników Samarii – Jeszu’a
(Jesza’jahu, względnie Jadu’a/Jeda’jahu) na WD 22 i 23, namiestnika
i syna Sanballata II z WD 22 i WDSP 11r., 13 oraz (Cha/A)njahu, prefekta
(WDSP 11r., 13), a następnie namiestnika Samarii (WDSP 7, 17, WDSP
9, 14), który był jednocześnie bratem Jeszu’a / Jesza’jahu (WDSP 11r, 13;
WD 22 i 23) i synem Sanballata II (WD 22 i WDSP 11r., 13). Ta propozy-
cja oznaczałaby, że również Sanballat (III), o którym wspomina Flawiusz
jako współczesnym Dariusza III i Aleksandra Wielkiego, był postacią hi-
storyczną. Ponadto z tej rekonstrukcji wynikają dwa wnioski ogólne. Po

136

F.M. C r o s s, The Discovery..., BA 26: 1963, s. 111, przyp. 2; M.J.W. L e i t h,

Wadi Daliyeh I..., s. 184-187.

137

F.M. C r o s s, Aspects..., s. 204, przyp. 12; t e n ż e, Papyri of the Fourth Century

B.C..., s. 47, przyp. 4; t e n ż e, The Papyri and their Historical Implications, s. 18, przyp.
10.

138

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 32.

139

M.J.W. L e i t h, Wadi Daliyeh I..., s. 184-187.

140

F.M. C r o s s, The Discovery..., 111; t e n ż e, Aspects..., s. 204, przyp. 12; t e n ż e,

A Reconstruction..., przyp. 17; t e n ż e, The Papyri and their Historical Implications...,
przyp. 18; t e n ż e, A Report..., przyp. 17, 19-20; D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 6,
przyp. 7.

MICHAŁ MARCIAK

pierwsze, w okresie perskim praktykowano zwyczaj paponimi, nadawania
synom imienia po dziadku. Dlatego wśród namiestników Samarii może-
my mieć trzy osoby noszące to samo imię, Sanballat. Po drugie, funkcja
namiestnika Samarii w okresie perskim była de facto dziedziczona przez
przedstawicieli jednej rodziny, nazwanej przez Crossa „dynastią Synballa-
ta”. Lista namiestników Samarii od ok. połowy V wieku p.n.e. do drugiej
połowy IV wieku w rekonstrukcji Crossa zawiera następujące postacie:
Sanballat I; Delajah, syn Sanballata I; Sanballat II; Jeszajahu (lub Jedaja-
hu), Chananjah, synowie Sanballata II; Sanballat III.

Powyższe stanowisko ma również znaczenie dla pewnego dysku-

towanego od dziesięcioleci problemu chronologicznego. Według Księgi
Nehemiasza, jeden z jerozolimskich kapłanów, nieznany z imienia, lecz
określony jako jeden z synów Jojady, syna arcykapłana Eliasziba, poślubił
córkę Sanballata, „Choronity”.

141

Wzmianka o tym wydarzeniu pojawia

się w narracji księgi w kontekście wystąpienia Nehemiasza przeciw mał-
żeństwom mieszanym. Według Neh 13, 28, wyżej wspomniany kapłan
został wygnany przez Nehemiasza. O bardzo podobnym przypadku pisze
Józef Flawiusz, lecz sytuuje go w okresie bezpośrednio poprzedzającym
podboje Aleksandra Macedońskiego.

142

Zgodnie z relacją Antiquitates,

Manasses, brat arcykapłana Jaddui wziął za żonę Nikasso, córkę San-
ballata. Starsi oraz lud jerozolimski, oburzeni tym faktem, zabronili Ma-
nassesowi wykonywania obowiązków kapłańskich, jak długo pozostaje
w tym związku. Wówczas Sanballat zdecydował o budowie dla swego
zięcia świątyni na górze Gerizim, na którą zresztą uzyskał następnie zgo-
dę Aleksandra Macedońskiego, gdy ten pozbawił władzy na tym terenie
królów perskich. W ten sposób Manasses mógł dalej wykonywać swoje
obowiązki i jednocześnie pozostał mężem Nikasso.

Do czasu odkryć w Wadi Dalijeh w literaturze przedmiotu panował

consensus opinionis

143

– obie relacje dotyczą tego samego wydarzenia,

które J. Flawiusz (raczej niż narrator Księgi Ezdrasza) źle datował, przeno-
sząc z V wieku na koniec epoki perskiej. Dopiero F.M. Cross zapropono-
wał nową koncepcję, która najpierw zyskała wielu zwolenników, a obec-
nie ma głównie przeciwników. Według Crossa, do małżeństwa między
jerozolimskim kapłanem a córką Sanballata, namiestnika Samarii, mogło

141

Neh 13, 23-29.

142

Ant XVII, 297-XVIII, 312.

143

Przegląd stanu badań – zob. D. S c h w a r t z, dz. cyt., 189-192., J. D u š e k, dz.

cyt., s. 516-520.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

dojść po prostu dwukrotnie, zarówno w V wieku w czasach Nehemiasza,
jak i w okresie poprzedzającym podboje greckie.

144

Ten pogląd opiera się

głównie na dwóch przesłankach. Po pierwsze, w zrekonstruowanej liście
namiestników Samarii w okresie perskim według Crossa widnieje zarów-
no Sanballat I, którego wspomina zarówno Księga Nehemiasza i teksty
z Elefantyny, jak i Sanballat III (relacja Flawiusza plus zwyczaj paponi-
mi). Po drugie, wiele wskazuje na to, że tzw. schizma samarytańska miała
miejsce na pewno później niż w okresie perskim,

145

a małżeństwa między

arystokracją Judei i krain sąsiednich zdarzały się także po reformach Ez-
drasza i Nehemiasza (np. przypadek skoligacenia Oniadów i Tobiadów).

Hipotezy znacznie odbiegające zarówno od ustaleń „szkoły Crossa”,

jak i aktualnego stanu badań zaproponował J. Dušek. Nowość jego propo-
zycji dotyczy zarówno interpretacji materiału źródłowego, jak i wynikają-
cych z nich wniosków historycznych. Według niego, obie lekcje pierwsze-
go imienia na WDSP 11r., 13 są możliwe, choć bardziej prawdopodobne
wydaje się imię [wvy, ponieważ imię [wdy w tekstach z Samarii (WDSP 15,
10. 13) pojawia się bez matres lectionis.

146

Ponadto nie można uznać tej

osoby za urzędnika z dwóch powodów. Po pierwsze, [wvy lub [wdy został już
określony przez wskazanie imienia ojca, a w tekstach z Daliyeh (WDSP
7, 17; 8, 10; 8, 12; 11r., 13; 2,10; 3, 10; 10,10) osoba jest określana albo
przez imię ojca, albo przez podanie sprawowanej funkcji, ale oba określe-
nia nigdy nie pojawiają się jednocześnie.

147

Skoro [wvy lub [wdy występuje

jako syn Sanballata, nie można suponować, że sprawuje on jakiś urząd.
Po drugie, J. Dušek odrzuca koncepcję Groppa, iż [wvy lub [wdy powinien
zostać uznany za urzędnika, ponieważ pojawia się na pierwszym miejscu
na liście świadków. Zdaniem J. Duška nie wydaje się, aby to imię istotnie
znajdowało się na pierwszym miejscu listy świadków.

148

Ponadto koncep-

cja Groppa (listę świadków otwiera zawsze imię namiestnika, a kończy
imię pomocnika namiestnika) opiera się de facto jedynie na dwóch teks-
tach z Samarii (7, 17, i może 8, 10), w których taka sytuacja ma miejsce.

149

144

F.M. C r o s s, Aspects..., s. 203-205; t e n ż e, A Reconstruction..., s. 5-6; t e n ż e,

The Papyri..., s. 20-22.

145

F.M. C r o s s, Aspects..., s. 205-211; H.G. K i p p e n b e r g, dz. cyt., s. 92-93;

R.J. C o g g i n s, dz. cyt., s. 162-165; F. D e x i n g e r, dz. cyt., s. 108-109, 114; A.D. C r o w n,
dz. cyt., s. 17-50.

146

J. D u š e k, dz. cyt., s. 262.

147

Tamże, s. 262-263.

148

Tamże.

149

Tamże.

MICHAŁ MARCIAK

Należy ponadto zauważyć, iż imię Sanballata na WDSP 11r., 13 nie jest
w żaden sposób bliżej określone, a skoro [wvy lub [wdy nie jest urzędnikiem,
nie ma, zdaniem Duška, przesłanek do jego identyfi kacji z Sanballatem
z WD 22.

150

Co więcej, J. Dušek wypowiada się przeciwko identyfi kacji

monety nr 55 z kolekcji Meshorera i Qedara jako należącej do Sanballata,
namiestnika Samarii w IV wieku.

151

Jego zdaniem inskrypcje na monecie

nr 55 należy odczytać jako ybans („Sin jest moim ojcem”), a nie: [j]lbans.

152

Propozycja Duška wyklucza zatem bezpośrednie odniesienie inskrypcji
tej monety do namiestnika Samarii o imieniu Sanballat i stanowi próbę
negacji niezależnego od tekstów z Samarii poświadczenia historyczności
namiestnika Samarii o tym imieniu w IV w.

Odnośnie do WD 22, J. Dušek uważa (na podstawie interpretacji in-

skrypcji nr 28 przez N. Avigad, B. Sass

153

), że termin hxp odnosi się do

pierwszej osoby w wyrażeniu na inskrypcji, do why[[vy] lub why[[dy], a nie
do jlb[ans].

154

Dlatego ani Sanballat z WDSP 11r., 13, ani Sanballat po-

świadczony na WD 22 nie pełnili funkcji urzędniczej i nie ma podstaw do
ich utożsamienia. J. Dušek nie wyklucza możliwości, że imię formalne
(why[vy, why[dy) i skrócone ([wvy, [wdy) może odnosić się do tej samej osoby,
ale podkreśla, że równie dobrze może chodzić o dwie różne osoby.

155

Za-

tem transkrypcja i tłumaczenie WD 22 według J. Duška brzmi:

156

[!]rmv txp jlb[ans] !b why[ldl]

[Appartenant a Dela]yahu, fi ls de (Sin`u)/ballit, gouverneur de

Samar[ie]

Według Duška, whyld z WD 22 to syn Sanballata, namiestnika Sama-

rii. Obie postacie są znane z tekstów z Elefantyny.

Z kolei w odniesieniu do WD 23 J. Dušek przychyla się do lek-

cji zaproponowanej przez F.M. Crossa w 1963 r. i potwierdzonej przez
M.J.W.Leith: [wvyl.

157

150

Tamże, s. 263.

151

Y. M e s h o r e r, S. Q e d a r, Samarian..., s. 26-27, s. 93, nr 55.

152

J. D u š e k, dz. cyt., s. 322-324.

153

N. Av i g a d, B. S a s s, dz. cyt., s. 59-60, nr 28.

154

J. D u š e k, dz. cyt., s. 327.

155

Tamże, s. 328.

156

Tamże, s. 329-332.

157

Tamże, s. 51.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

Podsumowując poglądy J. Duška należy zauważyć, że jego zdaniem

w tekstach z Samarii można odnaleźć jedynie trzy nie budzące wątpliwości
wzmianki dotyczące urzędu namiestnika Samarii. Te wzmianki znajdują
się na WDSP 7, 17, WDSP 8, 10, WD 22. WDSP 8, 10 zawiera jedynie
tytuł: „namiestnik Samarii”. WDSP 7, 17 potwierdza historyczność na-
miestnika Samarii o imieniu „(Cha/‘A)nanjah”, sprawującego swój urząd
około połowy IV wieku p.n.e. Z kolei WD 22 należy do „Delajahu, na-
miestnika Samarii, syna Sanballata”, który występuje również w tekstach
z Elefantyny i swój urząd najwyraźniej sprawował jeszcze w pierwszej
połowie IV wieku p.n.e. Teksty z Dalijeh nie poświadczają więc histo-
ryczności żadnego namiestnika imieniem Sanballat lub Jesz‘jahu, którzy
sprawowaliby urząd namiestnika Samarii w IV wieku p.n.e.

Takie stanowisko niesie za sobą określone konsekwencje dla przed-

stawionego wyżej problemu chronologicznego.

158

J. Dušek odrzucając

świadectwa przemawiające za historycznością Sanballata II w IV w., de
facto występuje przeciw uznaniu praktyki paponimi jako używanej wśród
arystokracji Samarii w okresie perskim, co z kolei pociąga za sobą nega-
cję Sanballata III (który znany jest wyłącznie z relacji Flawiusza, a której
wiarygodność budzi bardzo poważne zastrzeżenia). Skoro zaś nie sposób
potwierdzić historyczności Sanballata III, małżeństwo między córką na-
miestnika Samarii o imieniu Sanballat a kapłanem jerozolimskim mogło
wydarzyć się tylko raz i należy je odnieść do czasów Sanballata „Cho-
ronity”. Lista namiestników Samarii w okresie od ok. połowy V wieku
p.n.e. do drugiej połowy IV wieku w rekonstrukcji J. Duška przedstawia
się następująco: Sanballat I (sprawujący urząd od okresu przed 445 do ok.
410-407 roku p.n.e.); Delajah, syn Sanballata I (od końca V w. do pierw-
szej połowy IV wieku p.n.e.); (Cha/‘A)nanjah (sprawujący urząd ok. 354
roku p.n.e.), którego z kolei nie sposób uznać za syna Sanballata.

159

Choć papirusy mają charakter umów prawnych, pojawiają się w nich

liczne imiona osobowe. J. Dušek zestawił najpełniejszą ich listę, która
zawiera 34 imiona jahwistyczne (zarówno z komponentem why jak i hy),
5 imion z elementem teoforycznym la, dwa – ba, 9 imion aramejskich,
8 babilońskich, 1 asyryjskie lub zachodniosemickie, 3 fenickie, 6 per-
skich, 2 idumejskie, prawdopodobnie 1 egipskie, 5 północnoarabskich,
18 imion hipoforycznych (bez elementu teoforycznego, hebrajskie lub za-
chodniosemickie), 23 imiona niejasne, 1 odnoszące się do pochodzenia

158

Tamże, s. 520-550.

159

Tamże, s. 549.

MICHAŁ MARCIAK

etnicznego (o znaczeniu „Kreteńczyk”).

160

Poza wspomnianymi elemen-

tami teoforycznymi wspomniane imiona zawierają odniesienia do innych
bóstw: Nabu, Szamasz, Sahar, Szalman, Bel, Baga, Sin, Ba‘al, Isis, Ilahi,
Qosz.

161

Sama lista imion i ich analiza nie rozstrzyga o tym, jakie wnioski

historyczne można wyciągnąć na tej podstawie. Pierwszy zasadnicze py-
tanie, które należy postawić dotyczy reprezentatywności badanego źród-
ła. Kolejną kwestią kontrowersyjną pozostaje, czy na podstawie analizy
imion można wnioskować o sytuacji społeczno-religijnej oraz o pocho-
dzeniu etnicznym ludności, zwłaszcza w wypadku imion obcych.

Najpełniejszą próbę syntezy sytuacji społeczno-religijnej na podsta-

wie antroponimii tekstów z Samarii przedstawił J. Zsengeller.

162

Jej głów-

na idea polega na konfrontacji lingwistyczych i religijnych cech imion
ze społecznym i ekonomicznym statusem ich właścicieli. W ten sposób
Zsengeller próbuje wnioskować o sytuacji społeczno-religijnej ówczesnej
ludności. Osoby w tekstach z Samarii występują bowiem jako niewolnicy,
osoby sprzedające i kupujące, świadkowie i urzędnicy. Skoro większość
imion jahwistycznych pojawiających się w tekstach należy do niewolni-
ków, zdaniem Zsengellera, wskazuje to, że większość wyznawców YHWH
w Samarii w okresie perskim należała do najliczniejszej, ale jednocześnie
najniższej grupy społecznej.

163

Ponadto imiona obce mogą wskazywać

na istnienie kolejnej grupy mieszkańców, wedle Zsengellera, stanowiącą
klasę średnią, która została osiedlona przez władze asyryjskie (Esr 4, 1-
3; 2 Krl 1, 25-28).

164

Ta ludność o nieżydowskim pochodzeniu miała się

zasymilować i z czasem przyjąć jahwistyczne praktyki. Z kolei najwyższa
grupa społeczna, elity urzędnicze, miała być potomkami uprowadzonych
przez władze asyryjskie (Esr 4, 9-11). Te osoby pierwotnie zasymilowały
się w nowym środowisku (co ma potwierdzać m.in. obce imię Sanballat),
ale po powrocie do Palestyny powrócić do jahwistycznych praktyk (stąd
nadawanie synom imion jahwistycznych – Delajah, Szelemjah).

Główny problem metodologiczny dotyczy jednak tego, czy osoby

pojawiające się w tekstach z Samarii można uznać za mieszkańców tego
regionu. Poważne zastrzeżenia wobec koncepcji J. Zsengellera wysunęli

160

Tamże, s. 487-488.

161

Tamże, s. 486.

162

J. Z s e n g e l l e r, dz. cyt., s. 182-189.

163

Tamże, s. 188-189.

164

Ta koncepcja wiele zawdzięcza u swych podstaw poglądom F. D e x i n g e r a,

Limits..., s. 92.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

A. Zertal

165

i J. Dušek.

166

Przede wszystkim, w świetle badań archeologicz-

nych A. Zertala, bardzo znaczny przyrost populacji w prowincji Samarii
w okresie perskim może być wytłumaczony jedynie przez fakt napływu
znacznej liczby nowych osadników, którzy najwyraźniej mieszkali na tym
terytorium tylko w okresie perskim. Nie sposób więc traktować automatycz-
nie wszystkie osoby pojawiające się w tekstach z Samarii za mieszkańców
tego regionu, raczej istotny wydaje się kontekst, w jakim pojawia się dane
imię oraz jednocześnie lingwistyczne i religijne cechy imion. Za mieszkań-
ców regionu nie sposób na pewno uznać automatycznie osoby sprzedające
niewolników, z kolei osoby nabywające siłę niewolniczą w okręgu Samarii
wydają się być związane z tym rejonem. Kontrowersyjna pozostaje kate-
goria niewolników, albowiem napływ nowej ludności dotyczył zapewne
w pierwszej kolejności niższych grup społecznych, a więc przede wszyst-
kim niewolników.

167

Większość imion niewolników (10 na 14) ma charak-

ter jahwistyczny,

168

nie wydaje się zaś rozsądne uznawanie ich za imigran-

tów. Z kolei pozostałe imiona obce niewolników można by uznać za lud-
ność napływową. Jeśli chodzi o urzędników, nie ulega wątpliwości ich fakt
zamieszkania na terytorium prowincji Samarii, natomiast otwartą sprawą
pozostaje ich pochodzenie etniczne, a lingwistyczne i religijne cechy imion
mogą odegrać znaczącą rolę w rozstrzygnięciu tej kwestii. Namiestnicy
o imionach jahwistycznych (Delajah – WD 22 i Ch/‘Ananjah – WDSP 7),
prefekt o imieniu zachodniosemickim bez elementu teoforycznego Chanan
(WDSP 11r.) wydają się pochodzić z ludności miejscowej, prefekt o imie-
niu fenickim ’Asiton (WDSP 8) – z miast fenickich, zaś sędzia Vahaduta
o imieniu perskim zdaje się być, zgodnie ze statusem sędziów królewskich,
urzędnikiem pochodzącym z Persji mianowanym przez władze centralne.

Wydaje się, że lingwistyczne i religijne cechy imion wskazują na

tożsamość religijną ich posiadaczy.

169

Osoba nosząca imię teoforyczne

z komponentem jahwistycznym winna być zaliczona do jahwistycznej
wspólnoty religijnej. Kontrowersyjna pozostaje w tym wypadku jedynie
odpowiedź na pytanie o reprezentatywność analizowanych źródeł. Jeśli
przyjąć, że dobrze oddają one istniejący stan rzeczy, można wtedy wnio-
skować, iż większość ludności Samarii przynależała właśnie do jahwi-

165

A. Z e r t a l, The Pahwah..., s. 12; t e n ż e, The Manasseh..., s. 59-61.

166

J. D u š e k, dz. cyt., s. 486-495.

167

Tamże, s. 489.

168

Tamże, s. 491.

169

G.N. K n o p p e r s, dz. cyt., s. 275.

MICHAŁ MARCIAK

stycznej wspólnoty. Fakt, iż imiona hebrajskie i aramejskie ludności Sa-
marii znajdują liczne paralele wśród imion ludności Judei, potwierdza
raczej religijną wspólnotę, niż odrębność między obiema grupami,

170

zresztą pokrywa się z obecnym stanem badań wskazującym na późną datę
tzw. schizmy samarytańskiej.

Sugestie Zsengellera odnośnie do drugiej i trzeciej grupy społecznej

podnoszą kolejną kontrowersyjną kwestię – czy na podstawie analizy imion
można automatycznie wnioskować o pochodzeniu etnicznym ludności.
Również zdaniem Crossa teoforyczne elementy zawierające imiona bóstw
edomickich, arabskich, kananejskich, babilońskich wskazują na zróżnico-
wanie pochodzenia etnicznego ówczesnej ludności Samarii.

171

Wydaje się

jednak, że należy być co najmniej ostrożnym w wyciąganiu tego rodzaju
wniosków. Imiona takich osób jak Szeszbassar czy Zorobabel są akkadyj-
skie, a należały bez wątpienia do Żydów.

172

Na podstawie akkadyjskiej pro-

weniencji tych imion nie próbuje się również sugerować, że ich właściciele
byli wyznawcami bóstw babilońskich.

173

Również Sanballat „Choronita”,

sam noszący imię akkadyjskie, nadał swym synom imiona jahwistyczne
– Delajah, Szelemjah, co z kolei może wskazywać na troskę o przekaz tra-
dycji religijnej.

174

Innym przykładem imienia, którego zbyt pobieżna ana-

liza może prowadzić do mylnych wniosków, jest jedno z perskich imion,
hgbwhy (WDSP 7, 7 i 7, 10).

175

Nie wydaje się, aby poświadczało ono per-

skie pochodzenie właściciela ani jego perską tożsamość religijną, zawiera
bowiem teoforyczny element: why i znaczy „JHW jest Bogiem”.

176

Można

raczej przypuszczać, że osoba nosząca takie imię należała do rodziny upro-
wadzonej przez Asyryjczyków z północnego Izraela i osiedlonej w Persji,
a która zasymilowała się, lecz pozostała wierna religii jahwistycznej.

Należy ponadto zauważyć, że analiza Zsengellera wykazuje również

inne braki. Po pierwsze, bazuje jedynie na 9 papirusach z dysertacji Grop-
pa. Ponadto, jego koncepcje nie uwzględniają charakteru źródeł – imiona
jahwistyczne pojawiają się w największej liczbie wśród niewolników, ale
jest to przecież najliczniejsza grupa poświadczona w tekstach z Samarii.

170

Tamże.

171

F.M. C r o s s, The Discovery..., BA 26: 1963, s.115; F.M. C r o s s, The Papyri and

their Historical Implications, s. 20; t e n ż e, A Report..., s. 23.

172

D.M. G r o p p, Wadi Daliyeh II..., s. 6; G.N. K n o p p e r s, dz. cyt., s. 276.

173

G.N. K n o p p e r s, dz. cyt., s. 276.

174

J. Z s e n g e l l e r, dz. cyt., s. 189; G.N. K n o p p e r s, dz. cyt., s. 276.

175

Tamże.

176

Tamże.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

Poza tym trzeba zaznaczyć, że imiona jahwistyczne pojawiają się wśród
przedstawicieli wszystkich funkcji w tekstach z Dalijeh. Nie sposób więc
uznać za trafny podział ludności Samarii na trzy grupy społeczne według
J. Zsengellera.

ZAKOŃCZENIE

Niniejszy artykuł przedstawił podstawowe informacje na temat od-

kryć w Wadi Dalijeh. Omówiono pokrótce stan badań, zaprezentowane
zostały najważniejsze znaleziska: papirusy, monety, pieczęcie. Zwrócono
uwagę na podstawowe znaczenie odkryć dla historii Samarii w okresie
około 450-331 roku p.n.e., co dotyczy przede wszystkim perskiej admi-
nistracji lokalnej, problemów chronologicznych, etniczno-religijnego
oblicza ludności. Zgodnie z tematem artykułu nie poruszono znaczenia
odkryć dla historii Judei w tym okresie (lista arcykapłanów i urzędników
perskich, analogiczne problemy chronologiczne). Ze względu na ramy
publikacji nie było można również przedstawić wszystkich informacji
istotnych dla historii Samarii, których wiedzę zawdzięczamy odkryciom
w grocie Mugaret Abu Shinjeh (m.in. narracja Flawiusza a budowa świą-
tyni na górze Gerizim, formularz umów handlowych, zagadnienie miar
i wag w tekstach z Samarii). Wydaje się, że zwłaszcza wyciągnięcie hi-
storycznych wniosków z szczegółowych analiz sfragistycznych M.J.W.
Leith należy do dalszych perspektyw badawczych.

Dotychczasowe badania nad tekstami i pieczęciami z Samarii zostały

zdominowane przez dwa fakty: długi monopol badawczy szkoły Cros-
sa oraz monumentalną publikację ucznia A. Lemaire, J. Duška. Analiza
zaproponowanych hipotez skłania do wniosku, że w pewnym stopniu
obie tradycje badawcze stanowią przeciwności, pomiędzy którymi nale-
ży szukać trafnych rozwiązań. O ile hipotezy Crossa cechuje duża liczba
nieudowodnionych przypuszczeń, o tyle J. Dušek zdaje się wykazywać
tendencję do odrzucania każdego świadectwa, które mogłoby potwierdzać
takie hipotezy, jak np. zwyczaj paponimii (nawet nie praktykowany bez-
wględnie systematycznie), numizmatyczne potwierdzenia historyczności
namiestników Samarii.

Należy zauważyć, że w aktualnym stanie badań bardziej prawdopo-

dobne zdaje się przyjęcie historyczności Sanballata II, niż jej odrzucenie.
Zasadniczy bowiem postulat, który sformułował J. Dušek (same imiona
(skróty imion) pojawiające się na monetach, jeśli nie towarzyszą im inne

MICHAŁ MARCIAK

określenia, np. tytuł urzędniczy, nie dają wystarczającej podstawy dla po-
twierdzenia historyczności postaci znanych z innych źródeł

177

), a który

stanowi powód dla odrzucenia numizmatycznych świadectw historycz-
ności Sanballata II, wykazuje dwa braki. Po pierwsze, poza samym imie-
niem, legendy monet nie zawierają na ogół żadnych innych informacji,
których oczekiwałby J. Dušek. Pod drugie, sam J. Dušek nie stosuje tego
kryterium konsekwentnie, ostatecznie bowiem uznaje monety nr 37 i 38

178

za odnoszące się do namiestnika (Cha/‘A)njahu.

179

Nie wydaje się jednak,

aby istniały w tym przypadku mocniejsze przesłanki do uznania wartości
tego źródła numizmatycznego, skoro inskrypcje monet nr 37 i 38 nie po-
dają dodatkowych informacji poza imieniem własnym.

177

J. D u š e k, dz. cyt., s. 529-537.

178

Y. M e s h o r e r, S. Q e d a r, Samarian..., s. 90, nr 37 i 38.

179

J. D u š e k, dz. cyt., s. 531, 549.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
3. POWSTANIE JUDAIZMU W OKRESIE WYGNANIA BABILOŃSKIEGO I W CZASACH PERSKICH
Opracowanie zagadnień na egzamin z judaizmu, 3. POWSTANIE JUDAIZMU W OKRESIE WYGNANIA BABILOŃSKIEGO
3 POWSTANIE JUDAIZMU W OKRESIE WYGNANIA BABILOŃSKIEGO I W CZASACH PERSKICH
StarogardGdanski w okresie IIwojny
11a Polska w okresie miŕdzywojennym
wielkie odkrycia geograficzne
ODKRYCIA, PRAWA ZACHOWANIA, CZĄSTECZKI I ANTYCZĄSTECZKI

więcej podobnych podstron