Miłość jako temat nie tylko w literaturze romantycznej.
Miłość „Jest to jeden z centralnych problemów życia ludzkiego, a zarazem jednym z centralnych tematów refleksji, twórczości i kultury.”
Słowa te wypowiedziane przez Jana Pawła II do Młodych całego świata doskonale odzwierciedlają sens miłości.
Choć wątek miłości gównie dominuje w epoce romantyzmu to występuje również we wcześniejszych jak i późniejszych okresach literackich.
W antyku temat miłości odbiega nieco od wątków miłosnych pozostałych epok jednak główny sens jest taki sam.
Zapewne każdy z nas zna fragment „Pierwszego listu świętego Pawła do Koryntian”. ”Hymn o miłości”, świętego Pawła jest poetycką pochwałą miłości, której wartość i znaczenie sławił apostoł.
W pierwszej części autor wymienia rzeczy, zjawiska, sprawy, często niemożliwe, o których człowiek zawsze marzył i chciałby je poznać. Jednak św. Paweł uważa, że choćby człowiek posiadał to wszystko czyli, np. dar prorokowania, znajomość wszystkich tajemnic świata, a nie miałby miłości, byłby niczym.
W dalszym fragmencie hymnu apostoł stara się określić jaka jest prawdziwa miłość. Miłość to uczucie najważniejsze - jest cierpliwa, łaskawa, nie zazdrości, nie pyszni się, nie unosi gniewem, nie cieszy się z tego , gdy komuś dzieje się źle. Według św. Pawła miłość zapomina to, co było złe, jest w stanie znieść, wszystko przetrzymać, wszystkiemu wierzyć, zawsze mieć nadzieję. Miłość jest wiarą i nadzieją, doskonałością, nigdy nie ustanie, nie skończy się jak proroctwa, dar języków lub widzenia.
Hymn jest nawoływaniem do miłości, nakaz miłości zawsze był najważniejszym punktem nauki Chrystusa:
„Tak więc trwają wiara, nadzieja, miłość -
te trzy:
z nich zaś największa jest miłość”.
Również w „Pierwszym liście św. Jana Apostoła” jest mowa o miłości tym razem o miłości bożej. Ponieważ miłość pochodzi od Boga, kto nie kocha nie zna Boga. Bóg bardzo kocha ludzi dla nich ofiarował swego jedynego Syna, posłał go na śmierć za ludzkie grzechy, dlatego ludzie również powinni się wzajemnie miłować. Prawie w każdym wersie listu pojawiają się słowa: miłość, miłujmy się, itd. Tak wielokrotnie powtarzanie podkreśla jak ważne jest, by kochać Boga i bliźniego swego, a także nie zapominać jak wielka jest miłość Boga do wszystkich ludzi.
W średniowieczu motyw miłości jest przedstawiany w różny sposób, nie musi być to typowy schemat miłości mężczyzny do kobiety czy odwrotnie. Jest to, np. miłość matki do syna.
Przykładem matczynej miłości jest utwór „Posłuchajcie, Bracia Mila...” znany również pod nazwą „Żale Matki Boskiej pod krzyżem” czy „Lament Świętokrzyski”.
„Posłuchajcie, bracia mila...” należy do gatunku wypowiedzi lamentacyjnej, tzw. żalu, skargi. Utwór ukazuje tragedię jaką przeżywa Matka Boska widząca swego syna wiszącego na krzyżu. W kolejnych zwrotkach utworu możemy dostrzec jak wielką miłością matka darzy syna. Chciałaby mu pomóc: podparłaby Jego głowę, starła płynącą krew po ciele, dała pić, ale wie, że nie może tego uczynić. Matka Boska wspomina chwile kiedy nosiła Jezusa pod sercem, prosi by przemówił do niej, zdaje sobie sprawę, że to ich ostatnie wspólne chwile. Pieszczotliwie mówi do niego „Synku”, nazywa „miłym, wybranym”, swoją „nadzieją miłą”. Gdyby mogła wzięłaby całe cierpienie syna na siebie. Widzimy jak ogromną tragedie przeżywa matka, która patrzy na śmierć swego jedynego, ukochanego dziecka. I jak jest bezsilna w swym cierpieniu.
Często powtarzającym się wątkiem na przełomie wszystkich epok jest wątek nieszczęśliwej miłości.
Także w średniowieczu miłość taka właśnie znalazła odzwierciedlenie tutaj przykładem może być utwór „Dzieje Tristana i Izoldy”. Jest to opowieść o miłości dwojga młodych ludzi. Uczucie jakie ich połączyło przez przypadek, stało się przyczyną ogromnych cierpień i doprowadziło do tragicznego końca.
Tristan i Izolda byli sobie przeznaczeni, jednak nie mogli wspólnie spędzić życia. Niemożliwe było także małżeństwo - Izolda została poślubiona przez króla Marka, pana, władcę i wielkiego przyjaciela Tristana.
Wypity przez pomyłkę napój miłosny połączył ich serca na zawsze i stał się przyczyną wielu tragicznych perypetii. Kochankowie wiedzą, że nie mogą być razem, że wspólne życie nie było im pisane, ale mimo to nie rezygnują z rozpaczliwych prób połączenia swoich losów. Chcą być ze sobą chociaż kilka chwil, mimo czyhających zewsząd niebezpieczeństw, mimo zakazów, wbrew prawu i Bogu.
Miłość jest mocniejsza od rozumu, uczucie panuje nad strachem emocje zdominowały działania bohaterów. Miłość jest mocniejsza od ich dwojga.
Niczym w klasycznej tragedii każdy krok pary głównych bohaterów zbliża ich do tragicznego, nieuchronnego końca.
Wygnany z kraju Tristan umiera z ran i tęsknoty za ukochaną, zaś Izoldzie pęka serce z rozpaczy po śmierci kochanka.
Kończąca utwór scena jest świadectwem ostatecznego triumfu miłości, uczucia mocniejszego od śmierci.
Kiedy kochanków złożono do grobu stała się rzecz niezwykła. Każdej nocy z grobu Tristana wyrastał głóg, który wnikał do grobu Izoldy. Można to uznać za symboliczny obraz wiecznej miłości, uczucia szczerego, prawdziwego, a przez to niezniszczalnego i najpotężniejszego na świecie.
W renesansie również odnajdujemy symbol miłości, przykładem są chociażby „Sonety do Laury” Franciszka Peterki. Wśród 366 utworów o miłości mówią przede wszystkim sonet 132. „Jeśli to nie miłość...” i sonet 134. „Pace non trovo...”.
W pierwszych strofach sonetu 132. „Jeśli to nie miłość...” poeta stawia szereg pytań, na które chce znaleźć odpowiedź: Czym jest to co czuje do Laury? Jeśli to nie miłość cóż więc czuje? Jeżeli zaś jest to miłość to czym ona jest? Skoro to „rzecz dobra” do czemu jest pełen goryczy, a jeżeli zła to czemu czuje słodycz? Taka masa pytań na które ciężko znaleźć właściwą odpowiedź, podkreśla jedynie stan umysłowy i uczuciowy zakochanego człowieka, który wciąż wątpi i nie jest pewien do końca czy to co czuje to właśnie miłość?
Nastrojem poety rządzi zmienność, wielbi Laurę, a zarazem oskarża ją o zadawanie bólu.
W kolejnych zwrotkach porównuje siebie i swoją sytuację do żeglarza, który znalazł się na morzu w czasie burzy. Jest sam na łodzi, żagiel porwał wiatr, nie ma steru, płynie nie wiadomo dokąd, nie wie, czego chce?
Sonet 132. „Jeśli to nie miłość...” jest zapisem przeżyć, niepokojów i lęków zakochanego człowieka, który wciąż ulega zmiennym nastrojom - cieszy się, to znów popada w przygnębienie. Poeta doskonale oddaje wszelkie subtelności tego stanu uczuciowego.
Podmiot liryczny żyje w ciągłej huśtawce nastrojów, cieszy się za chwilę boi, płonie z miłości, a już za moment marznie. Ma wrażenie, że fruwa, lecz za chwilę boleśnie spada na ziemie, wydaje mu się, że cały świat należy do niego, a tak naprawdę nie ma nic. Czuje się jak więzień zakuty w kajdany, oskarża swą ukochaną o zadawanie mu cierpień, dręczenie. Chciałby zginąć, a jednocześnie pragnie żyć, ni cierpi sam siebie, ale wciąż wielbi i kocha Laurę.
W utworze tym poeta ukazuje całą gamę zmiennych uczuć, przechodzi od uniesienia, uwielbienia do wyrzutów, oskarżeń pełnych goryczy. Pełno jest tu sprzeczności, które jedynie podkreśla stan podmiotu lirycznego, który przeżywa nieszczęśliwą miłość.
W sonetach tych poeta pragnie dokonać analizy psychologicznej człowieka kochającego, który mocno odczuwa konflikt między dwiema potężnymi siłami: wolą i rozumem.
W baroku podobnie jak w poprzedniej epoce również miłość odcisnęła swoje piętno. Przykładem może być wiersz J. A. Morsztyna „O swej pannie”. Jest on oparty na ciągu wyliczeń i poetyckich skojarzeń. Wyliczenia zmierzają jednoznacznie do puenty, wyostrzającej biel twarzy i szyi wybranki serca poety. Wiersz jest wyrafinowanym komplementem pod adresem dziewczyny, która jest niewątpliwie kimś ważnym dla Morsztyna.
„Cuda miłości” tego samego autora jest sonetem, który porusza problem cierpienia miłosnego i związanych z tym uczuciem paradoksów. Miłość jest uczuciem bardzo skomplikowanym, co ukazuje podmiot liryczny po przez szereg pytań retorycznych, często paradoksalnych:
„Jak żyję serca już nie mając?
Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję?”
Poeta posługuje się konceptem, który pozwala mu na sformułowanie puenty: źródłem wszelkich cierpień są piękne oczy dziewczyny, przed urokiem których nie sposób się obronić. Morsztyn twierdzi, że przed miłością nie broni nawet rozum. Zdrowy rozsądek jest bowiem bezbronny, gdy w grę wchodzą uczucia:
„Którym kto by chciał rozumem się bronić,
Tym prędzej w sidło rozumem swym wskoczy.”
W oświeceniu również miłość pozostawiła po sobie ślady w wielu utworach. Tu przykładem mogą być wiersz „Do Justyny. Tęskność na wiosnę” Franciszka Karpińskiego oraz sielanka „Laura i Filon” tego samego poety.
Pierwszy utwór jest wyznaniem miłości poety oraz jednym z wyrazów hołdu, jakie Karpiński wielokrotnie składa swej ukochanej z lat młodości. Utwór niewątpliwie należy do liryków miłosnych, choć w zasadzie o miłości nie ma w nim ani słowa. Przez cały wiersz podmiot liryczny porównuje świat natury do swego wewnętrznego i psychicznego. Cały zewnętrzny świat zdominowany jest przez rozkwitającą, wszechogarniającą wiosnę, która budzi się do życia. Jedynie w sercu podmiotu lirycznego dominują uczucia wprost przeciwne, żal, tęsknota i poczucie smutku. Nietrudno się domyśleć, że te nastroje, smutku i pesymistycznego rozrzewnienia są wywołane jakimś zawodem miłosnym oraz tęsknotą za ukochaną, być może za straconą nadzieją, zniszczoną miłością...
„Laura i Filon” jest najlepszą i najbardziej znaną sielanką Franciszka Karpińskiego. Utwór ten można osadzić w nurcie polskiego sentymentalizmu, niejako zamykającego oświecenie i zwiastującego romantyzm.
Bohaterami jest tu para pasterzy, dwoje zakochanych w sobie ludzi. To właśnie tytułowi Laura i Filon. Akcja rozgrywa się na wsi, na tle przyrody i wypełniona jest dialogami oraz monologami zakochanych. Ich wypowiedzi traktują głównie o sile ich uczucia i niepewnościach, tęsknotach oraz namiętnościach , które towarzyszą miłosnemu uniesieniu.
Laura przybywa późnym wieczorem na miejsce spotkania „pod umówionym jaworem”. Nie zastaje jednak swojego kochanka i z tego powodu zaczyna go podejrzewać o niewierność i związek z inną pasterka - Dorydą.
W momencie szczytowego nasilenia żalu i gniewu dziewczyny z pobliskich zarośli wybiega Filon i podbiega do „Laury spłakanej”, próbując ją uspokoić. Następują miłosne wyznania i zaklęcia, wzajemne deklaracje i przyrzeczenia miłości i wierności.
Literatura sentymentalna zwracała przede wszystkim uwagę na wewnętrzne życie człowieka, jego uczucia i zmysły. Taka właśnie jest sielanka Karpińskiego, którego interesują nie tylko same koleje losów bohaterów, ale to, co dzieje się w ich duszach, czyli uczucia i emocje.
Oczywiście najbardziej wyeksponowana została miłość w epoce romantyzmu.
Z reguły jest to miłość nieszczęśliwa. Nie może być szczęśliwa ponieważ jest wyidealizowana. Bohater (np. Werter w utworze „Cierpienia młodego Wertera”) nie liczy się z realiami, sytuacją, nie umie pogodzić się z porażką, popełnia samobójstwo. Nie jest zdolny do życia, nie umie niczym innym się zająć, przerywa prace, zrywa stosunki towarzyskie. Miłość staje się chorobą i prowadzi do załamania psychicznego. Rozpacz miłości przeżywa tylko mężczyzna, kobieta jest przedmiotem uczucia, często mocno idealizowanym, ale nikt nie pyta jej o zdanie, nie walczy o jej wzajemność, nie liczy się z jej uczuciami. Właściwie trudno sobie wyobrazić, by taka miłość mogła skończyć się małżeństwem.
Czyż Gustaw (Adam Mickiewicz- „Dziady” cz. IV) nie powiedział, że małżeństwo to grób miłości? Henryk (Z. Krasiński - „Nieboska komedia”) po ślubie z Marią zaraz poczuł się znudzony i zaczął uciekać od żony i obowiązków, goniąc za poezją i kochanką młodości. Nie liczył się przy tym zupełnie z uczuciami porzuconej Marii.
Wiemy, że Giaur (G. G. Byron - „Giaur”) kochał Leilę do szaleństwa, Żeby ją pomścić popełnił nawet zbrodnię. Nic natomiast nie wiemy o uczuciach Leilii. Czy kochała Giaura równie mocno, czy była tylko lekkomyślna? W przypadku Giaura na przeszkodzie miłości stanęły religia, obyczaje, konwencje, prawo - to one zniweczyły tę miłość.
Mickiewiczowski Gustaw ma świadomość, iż przyczyną jego nieszczęścia jest wyidealizowanie uczucia, że ukochana nie dorosła do ideału, dlatego właśnie ją wini za swe nieszczęście.
W pozytywizmie możemy odnaleźć wątki miłości chociażby w powieści „Lalka” Bolesława Prusa.
Chyba każdy z nas zna dzieje Stanisława Wokulskiego, który dzięki swej ciężkiej pracy, nauce i ogromnej determinacji z ubogiego subiekta stał się zamożnym i cenionym człowiekiem. Także na jego drodze los postawił Izabelę Łęcką, która stała się miłością jego życia. Jest to jednak typowa miłość romantyczna, gdyż główny bohater jest człowiekiem „przejściowym”, żyjącym na pograniczu romantyzm i pozytywizmu. Miłość ta staje się motorem życia Wokulskiego, ogarnięty nią bohater dokonuje czynów, o jakie nigdy sam siebie by nie podejrzewał. W krótkim czasie zdobywa fortunę, uczy się angielskiego, oddaje hołdy Rossiemu, itp. Wszystko to po to, aby zbliżyć się do ukochanej. Izabela jest dla niego ideałem kobiety. Nie ma dla niego ważniejszej istoty. Wszystkie działania podejmowane są z myślą o niej, Wokulski jest dla niej gotowy do wielkich poświęceń. Czuje, że staje się śmieszny, że zdradza, niszczy siebie, jednak nie potrafi się uwolnić spod uroku tej kobiety. Uczucie wypełniające całą jego duszę popycha go nawet do romantycznych sytuacji: łódki, parki, mury zamku.
Jednak jest to miłość nieszczęśliwa wybranka serca głównego bohatera nie traktuje go poważnie. Uważa, że nie jest on godzien by być jej mężem, gdyż mimo ogromnego majątku wciąż jest tylko kupcem, nie należy do arystokracji. Cały czas jedynie zwodzi i karmi złudnymi nadziejami zakochanego w niej do szaleństwa Wokulskiego.
Gdy bohater ponosi ostatecznie miłosną klęskę, która doprowadza go do próby samobójstwa, przypomina wielkich romantycznych i sentymentalnych bohaterów: Wertera, Gustaw, Kordiana - dla nich także miłość była najważniejszym uczuciem w życiu.
Twórcy Młodej Polski zwracają większą uwagę na rozmaitość odmian miłości i na motywacje psychologiczną uczuć bohaterów .Ogólnie do miłości przywiązywano w tej epoce dużą wagę, widziano w niej siłę napędową, a nawet destrukcyjną i niszczącą. Przy czym w szczególności brano pod uwagę miłość fizyczną.
W powieści W. S. Reymonta „Chłopi” wątek miłosny jest bardzo ważny. Jest on przedstawiony w konwencji naturalistycznej. Zwłaszcza Jagna nie panuje nad swoimi instynktami, ulega im całkowicie, nie myśli, nie zastanawia się nad swymi czynami i postępowaniem, kieruje nią popęd płciowy i chwilowe emocje. Antek, Mateusz, młynarz czują emanującą z niej siłę pożądania i ulegają jej. Ona zaś jest bierna, poddaje się nastrojowi chwili. W taki sposób godzi się na małżeństwo z Boryną i, zupełnie nie myśląc o konsekwencjach, spotyka się z Antkiem.
W każdej epoce wykreowany jest specyficzny model miłości. To nie znaczy, iż ludzie inaczej kochają, ale, że artysta obudowuje uczucia konwencją literacką. Miłość jest sferą intymną. Pisarz kreuje więc sposób jej wyrażania , ujmuje ją w formę literacką, nadaje kształt słowny uczuciom, które wpływają na zachowania ludzi.
Na przełomie owych epok mogliśmy dostrzec jak wielkim uczuciem jest miłość i jak może wpływać na ludzkie losy, a nawet całe ich życie, potrafiła pchnąć ludzi do szaleństwa, samobójstwa, zbrodni, rozpaczy, zdrady... Niezależnie od tego czy była to miłość rodzicielska, miłość ludzi do Boga czy Boga do ludzi, czy też kobiety do mężczyzny i odwrotnie. Nieważne czy jest wzajemna czy nie odwzajemniona, czasami może być nawet silniejsza od śmierci czyli po prostu niezniszczalna.
Warto zauważyć rzecz bardzo istotną miłość towarzyszy człowiekowi przez całe życie i tak naprawdę dla miłości żyjemy. Jest jedną z najważniejszych rzeczy niematerialnych na świecie, bez miłości nasze życie było by puste nic nie jest w stanie jej zastąpić.
Bibliografia: „PRZESZŁOŚĆ TO DZIŚ”, klasa I liceum i technikum, część I i II - Krzysztof Mrocewicz; „PRZESZŁOŚĆ TO DZIŚ”, klasa II liceum i technikum, część I - Aleksander Nawarecki, Dorota Sawicka, Wydawnictwo „STENOR”; „MATURA pisemna”- język polski, Dorota Stopka, Wydawnictwo „GREG”; „VADEMECUM JĘZYK POLSKI” -Wojciech Rzehak, Wydawnictwo „GREG”.
1
1