HISTORIA WSPÓŁCZESNA. POJĘCIA:
Eksplozja demograficzna- sytuacja, w której przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom
maltuzjanizm, (teoria przeludnienia)- głosząca istnienie stałej dysproporcji pomiędzy tempem wzrostu ludności a tempem wzrostu produkcji żywności. Opierała się na twierdzeniu, że liczba ludności rośnie w postępie geometrycznym (podwajając się co 25 lat), a ilość produkowanych środków żywności - w postępie arytmetycznym (zwiększa się stale o tę samą ilość), co musi prowadzić do przeludnienia.
zderzenie cywilizacji- Ludność jako potencjał militarny
konserwatyzm- ideologia, która bazuje na hasłach obrony porządku społeczno-gospodarczego oraz zachowywania i umacniania tradycyjnych wartości, takich jak: religia, naród, państwo, rodzina, hierarchia, autorytet, własność prywatna. Konserwatyści chcą obronić stary porządek ze względu na przekonanie o ewolucyjnym charakterze zmian społecznych.
Liberalizm- ideologia i kierunek polityczny, według którego wolność jest nadrzędną wartością. Liberalizm jest ściśle związany z indywidualizmem, stanowczo odrzuca kolektywizm oraz opowiada się za jak najmniejszym krępowaniem wolności jednostki poprzez prawo.
Socjalizm- wieloznaczne pojęcie, odnoszące się do prób zmniejszenia nierówności społecznych i upowszechnienia świadczeń socjalnych, lub poddania gospodarki kontroli społecznej (poprzez instytucje państwowe, samorządowe, korporacyjne lub spółdzielcze). Częścią wspólną wszystkich odmian socjalizmu jest (częściowe lub całkowite) odrzucenie idei kapitalistycznego wolnego rynku, ograniczenie własności prywatnej oraz promowanie idei sprawiedliwości społecznej.
Komunizm- radykalny, lewicowy system ideologiczny, wywodzący się z socjalizmu, postulujący uspołecznienie własności prywatnej, głównie środków produkcji oraz nastawienie gospodarki na zaspokojenie potrzeb obywateli[1]. Komuniści jako końcowy efekt swojej rewolucji postulują zbudowanie na zasadzie "od każdego według jego zdolności, każdemu według potrzeb" egalitarnego społeczeństwa i państwa bez aparatu przymusu, które miałoby z czasem zanikać wraz z podziałami klasowymi
Faszyzm-doktryna polityczna powstała w okresie międzywojennym we Włoszech, sprzeciwiająca się demokracji parlamentarnej, głosząca kult państwa (statolatrię, totalitarne silne przywództwo, terror państwowy i solidaryzm społeczny). Faszyzm podkreślał wrogość wobec zarówno liberalizmu, jak i komunizmu.
Demokracja- ustrój polityczny, w którym źródło władzy stanowi wola większości obywateli (sprawują oni rządy bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawicieli)[2]. Obecnie powszechną formą ustroju demokratycznego jest demokracja parlamentarna. Gwarantem istnienia demokracji parlamentarnej jest konstytucja (wyjątkiem są Izrael oraz Wielka Brytania, nieposiadające konstytucji spisanej w jednym akcie).
totalitaryzm - charakterystyczny dla XX-wiecznych reżimów dyktatorskich system rządów dążący do całkowitej władzy nad społeczeństwem za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb wobec przeciwników politycznych, akcji monopolowych i masowej monopartii.
zasada trójpodziału władz- podział sfer funkcjonowania państwa, spopularyzowany przez francuskiego myśliciela oświecenia, Monteskiusza.
Wedle założeń Monteskiusza władza dzieliła się na:
władzę ustawodawczą - stanowioną obecnie najczęściej przez parlament, który tworzy prawo
władzę wykonawczą - będącą w rękach monarchy/prezydenta lub rządu, który wprowadza prawo w życie
władzę sądowniczą - sprawowaną przez sądy i trybunały, wydające wyroki na podstawie obowiązującego prawa
dyktatura- forma sprawowania rządów, którą najczęściej utożsamia się z reżimem autorytarnym, bądź totalitaryzmem. Znaczenie tego terminu zmieniało się przez wieki. Rządy dyktatorskie (jako charakterystyczne dla autorytaryzmu i totalitaryzmu) z reguły przyczyniają się do skostnienia istniejących stosunków politycznych w państwie, utrwalenia określonego wzorca kultury politycznej, a także ograniczenia procesów mających na celu zmianę systemu politycznego, bądź formy rządów. Objawia się to w ograniczeniu działania opozycji (bądź całkowitym jej wyeliminowaniu), ograniczeniu praw człowieka, a także oparciu ideologii państwowej na skrajnych (nieczęsto zwyrodniałych) formach tychże ideologii.
Pacyfizm- ruch społeczno-polityczny dążący do pokoju, potępiający wszelkie wojny (a także przygotowania do nich) bez względu na ich przyczyny. Pacyfiści domagają się ustanowienia trwałego pokoju między narodami.
Militaryzm- posiada trzy powiązane ze sobą znaczenia:
tendencja w polityce wewnętrznej polegająca na rozbudowywaniu potencjału militarnego państwa do rozmiarów przekraczających znacznie rzeczywiste potrzeby obronne, w powiązaniu z przejmowaniem przez koła wojskowe coraz większej kontroli nad całym państwem;
agresywna polityka zewnętrzna - polegająca na celowym wywoływaniu konfliktów zbrojnych lub dążenie do rozstrzygania dotychczasowych konfliktów metodami siłowymi;
styl zachowania, (społeczny i socjologiczny), charakteryzujący na przykład dla młodego wieku chłopców bawiących się w wojnę, noszących elementy umundurowania wojskowego.
Militaryzm jest często formą reakcji państwa na zagrożenie, choć często siły dążące do militaryzacji tworzą sztuczne zagrożenia lub rozdmuchują rzeczywiste do przesadnych rozmiarów aby uzasadnić nimi wydatki na zbrojenia.
Europejski Plan Odbudowy - Plan Marshalla- (nazwa użyta przy wprowadzaniu w życie, oficjalna nazwa ang. European Recovery Program) - plan USA mający służyć odbudowie gospodarek krajów Europy Zachodniej po II wojnie światowej, obejmujący pomoc w postaci surowców mineralnych, produktów żywnościowych, kredytów i dóbr inwestycyjnych[1].
Nazwa tej inicjatywy pochodzi od nazwiska sekretarza stanu USA gen. George'a Marshalla, który przemawiając 5 czerwca 1947 na Uniwersytecie Harvarda, przedstawił deklarację pomocy gospodarczej dla krajów Europy, określając jej charakter i warunki otrzymania
NATO, Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego - organizacja polityczno-wojskowa powstała 24 sierpnia 1949[2] na mocy podpisanego 4 kwietnia 1949 Traktatu Północnoatlantyckiego. Początkowym celem istnienia NATO była obrona militarna przed atakiem ze strony Związku Radzieckiego i jego satelitów, z czasem jednak organizacja stała się elementem utrzymania równowagi strategicznej między Wschodem i Zachodem. Po rozpadzie Układu Warszawskiego pełni rolę stabilizacyjną, podejmując działania zapobiegające rozprzestrzenianiu konfliktów regionalnych.
wojna materiałowa- mobilizacja na dużą skalę, militaryzacja gospodarki (rozbudowa przemysłu zbrojeniowego kosztem innych działów gospodarki), o zwycięstwie decyduje potencjał demograficzny, gospodarczy i technologiczny
wojna totalna- podporządkowanie wszystkich zasobów prowadzeniu wojny, nieliczenie się jakimikolwiek zasadami prawnymi i etycznymi, dążenie do wyniszczenia przeciwnika i jego bezwarunkowej kapitulacji, liczy się tylko zwycięstwo a nie koszty
zimna wojna- stan napięcia oraz rywalizacji ideologicznej, politycznej i gospodarczej pomiędzy obozem komunistycznym a demokracjami zachodu, której towarzyszył intensywny wyścig zbrojeń, który jednak nie przekształcił się w „wojnę gorącą” - „Pokój przez strach”
ONZ, ( organizacja narodów zjednoczonych)- uniwersalna (z wyjątkiem narodów nie reprezentowanych) organizacja międzynarodowa, z siedzibą w Nowym Jorku, powstała 24 października 1945r. w wyniku wejścia w życie Karty Narodów Zjednoczonych. ONZ jest następczynią Ligi Narodów.
ONZ stawia sobie za cel zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, rozwój współpracy między narodami oraz popieranie przestrzegania praw człowieka.
OBWE, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, -organizacja międzynarodowa[3] uznawana za organizację regionalną w rozumieniu rozdziału VIII Karty Narodów Zjednoczonych[4]. Jej celem jest zapobieganie powstawaniu konfliktów w Europie.
Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR)- został utworzony podczas obrad Rady Europejskiej w Strasburgu w dniach 8-9 grudnia 1989. EBOiR ma promować rozwój sektora prywatnego w państwach urzeczywistniających zasady demokracji wielopartyjnej, pluralizmu oraz gospodarki rynkowej, wspiera transformacje i przyspieszenie niezbędnych zmian strukturalnych. Popiera rozwój zapewniający ochronę środowiska.
Autarkia- (samowystarczalność gospodarcza) - cecha gospodarki lub cel polityki gospodarczej, prowadzonej przez państwo lub grupę państw, dążące do zaspokojenia wszelkich potrzeb gospodarki, zarówno konsumpcyjnych jak i produkcyjnych, w ramach własnych możliwości.
demonetaryzacja złota- Wartość złota nie wyznacza wartości pieniądza. Pieniądz został uwolniony od swojej podwójnej funkcji bycia towarem i znakiem wartości jednocześnie.
Dewaluacja- reforma pieniężna, która polega na administracyjnym obniżeniu sztywnego kursu waluty narodowej wobec innych walut przez narodowy bank centralny, np. w celu poprawienia bilansu płatniczego.
Etatyzm- rodzaj polityki społeczno-gospodarczej państwa o gospodarce mieszanej (państwowo-prywatnej) oznaczający przejmowanie przez państwo administracji nad prywatnymi przedsiębiorstwami lub tworzenie nowych przedsiębiorstw państwowych przy pomocy kapitału państwowego, a także tworzenie przedsiębiorstw o kapitale mieszanym (państwowo-prywatnym).
Hiperinflacja- bardzo wysoka inflacja powodowana zwykle przez całkowite załamanie systemu finansowego kraju i ogromny deficyt budżetowy finansowany przez dodruk pieniędzy.
Industrializacja- inaczej uprzemysłowienie, jest to proces przekształcania się społeczeństw tradycyjnych w przemysłowe dzięki wprowadzeniu gospodarki opartej na mechanizacji produkcji, kierowanej planowo przy użyciu określonych metod zarządzania, charakteryzujący się zwiększaniem odsetka osób zatrudnionych w przemyśle, standaryzacją czasu pracy, wyraźnym podziałem pracy i wzrostem heterogeniczności społeczeństwa.
interwencjonizm państwowy- polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych, przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego.
Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele:
ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki,
pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych,
podniesienie tempa wzrostu gospodarczego.
Kartel- zmowa (umowa) państw lub przedsiębiorstw posiadających decydujący wpływ w tej samej lub podobnej gałęzi gospodarki, mająca na celu całkowitą kontrolę nad rynkiem i jego regulację (ceny, podaży, popytu).
kolektywizacja rolnictwa- (zwykle przymusowe) nadawanie formy zbiorowej, czyli kolektywnej, na przykład przekształcanie indywidualnych gospodarstw rolnych w przedsiębiorstwa rolnicze (zob. PGR,Kołchoz), warsztatów rzemieślniczych w spółdzielnie produkcyjne, itp.
oligopol ustabilizowany i nieustabilizowany- przeds. o różnej wielkości i konkurujące ze sobą na rynku głównie ceną . W miarę procesów koncentracji (pozyskiwanie kapitały) i centralizacji (łączenie kapitału należącego do różnych właścicieli w celu prowadzenia wspólnej działalności ) kapitału ( poprzez fuzje przeds., spółki akcyjne , kapitał bankowy) - rynek stabilizował się i stworzył się oligopol ustabilizowany - decydującymi czynnikami są tutaj: reklama, promocja , marka , marketing ,nowe wyroby itd. , a nie konkurencja cenowa ( brak walki cenowej)
„Projekt Manhatan”- kryptonim tajnego projektu budowy bomby atomowej, realizowanego na zlecenie rządu USA. Zakładał prowadzenie prac nad rozszczepialnością uranu i budowę fabryki materiałów rozszczepialnych.
Stagflacja- zjawisko makroekonomiczne, polegające na jednoczesnym występowaniu w gospodarce państwa zarówno znaczącej inflacji, jak i stagnacji gospodarczej (inflacja zwykle wiąże się z fazą wzrostu w cyklu koniunkturalnym). Przyczyn tego zjawiska upatruje się w negatywnym szoku podażowym, który powoduje zarówno wzrost cen, jak też i ograniczenie produkcji.
Syndykat- jedna z form wchodzenia przedsiębiorstw na rynki międzynarodowe. Jest to nietrwałe porozumienie przedsiębiorstw o porównywalnej wielkości, działających w tej samej branży i mających podobny stopień rozwoju.
Urbanizacja- proces koncentracji ludności w punktach przestrzeni geograficznej, głównie na obszarach miejskich, określający także wzrost liczby ludności miejskiej i jej udziału w liczbie ludności danego obszaru, dzięki czynnikom społeczno-kulturowym, demograficznym i ekonomicznym. Urbanizacja oznacza także przestrzenny rozwój miast oraz zmianę stylu życia na miejski
gospodarka nakazowo - rozdzielcza- W Polsce gospodarka nakazowa i nakazowo - rozdzielcza powstała po drugiej wojnie światowej. Ten typ gospodarki charakterystyczny był wówczas dla wszystkich krajów tzw. realnego socjalizmu. Podstawowymi cechami tego systemu była przede wszystkim efektywna działalność gospodarcza w dużym stopniu uzależniona od działalności centrum politycznego. Dominował plan rzeczowy nad planem finansowym. Popyt przedsiębiorstwa na inwestycje nie dawał się zaspokoić co wywoływało intensywny niedobór na rynku inwestycji.
gospodarka oparta na wiedzy- (GOW) - według definicji OECD jest to gospodarka oparta wprost na tworzeniu, traktowanym jako produkcja, oraz dalszym przekazywaniu, czyli dystrybucji oraz praktycznym wykorzystaniu wiedzy i informacji. Są więc trzy etapy będące podstawą rozwoju gospodarczego - produkcja, dystrybucja, wdrożenie. Wiedza jest określonym produktem (niezależnym bytem), który napędza rozwój.
mobilność społeczna, Ruchliwość społeczna- (mobilność społeczna) w socjologii oznacza przemieszczanie się jednostek społecznych lub kategorii społecznych w strukturze społecznej.
emancypacja kobiet- uzyskiwanie przez kobiety równych z mężczyznami praw majątkowych i politycznych oraz dostępu do wykształcenia i pracy. Ruch społeczny stawiający sobie takie cele został zapoczątkowany w Wielkiej Brytanii i USA już w 1 poł. XIX w., ale w obu krajach pełne prawa wyborcze kobiety uzyskały dopiero po I wojnie światowej
egalitaryzacja konsumpcji- zapewnienie minimum socjalnego, wyrównywanie dysproporcji ?
kultura wysoka (elitarna) - najważniejsza część kultury symbolicznej danego społeczeństwa.
Korzysta z zasobów kultury narodowej i stanowi podstawę przekazu tradycji oraz dorobku społeczeństwa. Kulturę tę przekazuje szkoła, teatr, galeria sztuki, biblioteka, sala koncertowa i powszechny dostęp do informacji. Ten rodzaj kultury tworzą elity twórcze, tj. ludzie wykształceni, którzy nabywają kompetencje zarówno tworzenia, jak i odbioru sztuk drogą kształcenia się.
kultura masowa- charakterystyczny dla społeczeństw nowoczesnych typ kultury, której treści adresowane są do masowego odbiorcy i cechują się wysokim stopniem standaryzacji. Pojęcie należy do zakresu zainteresowania socjologii i antropologii kulturowej.
epoka typograficzna- epoka związana z użyciem znaków pisarskich w druku, prezentacją ich na ekranie monitora komputerowego itp.
epoka obrazkowa- epoka wiązana z użyciem obrazków, epoka kultury obrazkowej, wizualnej, np. plakaty, reklamy.
Macdonaldyzacja kultury- Macdonaldyzacja - proces stopniowego upowszechniania się zasad działania znanych z barów szybkiej obsługi (uosabianych przez sieć McDonald's) we wszystkich dziedzinach życia społecznego w Stanach Zjednoczonych i na całym świecie. Zjawisko macdonaldyzacji powiązane z procesem globalizacji, szybko rozpowszechniło się w większości krajów. Mcdonaldyzację poprzedziła racjonalizacja i biurokracja.
Terroryzm- użycie siły lub przemocy psychicznej przeciwko osobom lub własności z pogwałceniem prawa, mające na celu zastraszenie i wymuszenie na danej grupie ludności lub państwie ustępstw w drodze do realizacji określonych celów.
Irlandzka Armia Republikańska (IRA)- organizacja zbrojna walcząca początkowo o niepodległość Irlandii, a od 1921 roku o przyłączenie Irlandii Północnej do Republiki Irlandii.
ETA- baskijska organizacja polityczna walcząca o niepodległość metodami zbrojnymi. Celem było proklamowanie Baskonii.
Czerwone Brygady- włoskie ugrupowanie terrorystyczne, utworzone 20 października 1970 przez Renato Curcio, Margherite Cagol, Franco Triano, Giorgio Semeria, Corado Simoni, w związku z brakiem (według nich) skuteczności działania mniej radykalnych organizacji lewicowych.
Świetlisty Szlak i Tupac Amaru, świetlisty szlak- maoistowska organizacja terrorystyczna w Peru nazywająca sama siebie Komunistyczną Partią Peru. Tupac Amaru- ostatni, dziewiętnasty król i przywódca Inków (Sapa Inca). Uwięziony i ścięty przez Hiszpanów.
FARC- najstarsza, największa i o największym potencjale kolumbijska grupa partyzancka, która została utworzona w 1964, pierwotnie jako zbrojne skrzydło Kolumbijskiej Partii Komunistycznej.
Hamas- to radykalna islamska organizacja, która stała się aktywna we wczesnych etapach Intifady, działała w pierwszym rzędzie w Strefie Gazy, ale też na Zachodnim Brzegu. Przez większość państw i organizacji zachodnich, w tym Unię Europejską[1] i Stany Zjednoczone[2], uznana jest za organizację terrorystyczną.
Al Kaida- sunnicka organizacja posługująca się metodami terrorystycznymi, stworzona w 1988 roku przez Abdallaha Azzama. Początkowo Al-Kaida miała na celu przeciwstawiać się radzieckiej napaści na Afganistan, przekształciła się w pansunnickie ugrupowanie, którego głównym celem stało się zwalczanie wpływów Izraela, USA i szeroko pojętego Zachodu w krajach muzułmańskich.
Autorytaryzm- system rządów bezpartyjnych, opartych na autorytecie charyzmatycznego przywódcy, a często także na armii. Szczególnie rozpowszechniony w Europie w pierwszej połowie XX wieku, powstawał najczęściej wskutek nieefektywnego funkcjonowania systemów demokratycznych lub ich kompromitacji w oczach społeczeństwa. W przeciwieństwie do systemów totalitarnych, nie opiera się na uniwersalnej ideologii ani na masowym terrorze, lecz ogranicza się jedynie do represjonowania tych, którzy otwarcie go krytykują i dążą do jego obalenia.
"Jumbo Jet", Boeing 747 - samolot pasażerski szerokokadłubowy dalekiego zasięgu, produkowany przez Boeing Company, potocznie nazywany Jumbo Jet - ustępując Airbusowi A380 i An-225 jest jednym z największych samolotów odrzutowych na świecie,
Okrągły Stół- Jedno z najważniejszych wydarzeń w najnowszej historii Polski, w wyniku którego rozpoczęły się zmiany ustrojowe Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, w tym częściowo wolne wybory do Sejmu, tzw. wybory czerwcowe
Wielka Trójka- termin którym określa się najczęściej przywódców trzech światowych mocarstw alianckich (bez Francji) spotykających się w czasach II wojny światowej na trzech konferencjach międzynarodowych - kolejno: teherańskiej (1943) oraz jałtańskiej i poczdamskiej (obie w 1945), na których dyskutowano wojenne zobowiązania sojusznicze oraz kształt przyszłego porządku światowego po pokonaniu państw Osi.
Globalizacja- ogół procesów prowadzących do coraz większej współzależności i integracji państw, społeczeństw, gospodarek i kultur, czego efektem jest tworzenie się "jednego świata", światowego społeczeństwa; zanikanie kategorii państwa narodowego; kurczenie się przestrzeni społecznej i wzrost tempa interakcji poprzez wykorzystanie technologii informacyjnych oraz wzrost znaczenia organizacji ponad- i międzynarodowych, w szczególności ponadnarodowych korporacji
Klub Rzymski- międzynarodowa organizacja typu think tank założona w 1968 roku, zrzeszająca naukowców, polityków i biznesmenów, zajmująca się badaniem i publikowaniem globalnych problemów świata, w tym również związanych z zagrożeniami środowiska.
„kult młodości”- występująca jako element kultury masowej afirmacja młodości, pięknego ciała, często w aspektach erotycznych.
„samotność w tłumie”- wyobcowanie mieszkańców przybyłych z mniejszych miejscowości do dużego miasta, gdzie są pozbawieni więzów rodzinnych czy przyjacielskich. Tego rodzaju sytuacja prowokuje podatność takich osób na czynniki nacisku, np. na propagandę w systemach totalitarnych.
Damping- sprzedawanie produktów po cenach poniżej kosztów produkcji; stosowana głównie w celu wyeliminowaniu konkurencji z rynku.
izolowane elementy kulturowe - to osiągnięcia, wynalazki, które powstały w krajach wysoko rozwiniętych (będących w fazie postindustrialnej) i zostały przeniesione na grunt społeczeństw biednych (w fazie preindustrialnej). Tego rodzaju czynniki przyczyniają się do wzrostu przyrostu naturalnego, gdyż ograniczają umieralność (a rodność wciąż jest wysoka). Przykłady: szczepionki, lekarstwa, środki ochrony roślin.
7