Sposoby interpretacji pośrednich aktów mowy

Pośrednie akty mowy to takie, które odczytywane są kontekstowo. Problem właściwego rozumienia wypowiedzi - zwłaszcza takich, jak wypowiedzi aluzyjne, ironiczne, metaforyczne - znalazł się w centrum zainteresowania lingwistyki tekstu.

Najbardziej znaną propozycją uniwersalnej teorii dekodowania ukrytych aktów mowy jest teoria implikatur konwersacyjnych. Jego twórcą jest Grice. Stanowi ona próbę opisu sposobów odczytywania intencji zamierzonej przez mówiącego, jednak niewyrażonej wprost. Wyjaśnia ona mechanizmy odczytywania ukrytych aktów mowy z wykorzystaniem szeroko rozumianego kontekstu językowego i pozajęzykowego. U jego podstaw leżą następujące założenia:

1. W wypowiedzi znaczenie wyrażone explicite jest dla rozmówcy czytelne.

2. Dla wyrażeń, które są ukrytymi aktami mowy, musi istnieć jakiś wykładnik tego, że znaczenie wyrażone jawnie jest w danym kontekście nieadekwatne i że musi być przez jakieś rozumowanie zmodyfikowane.

3. Istnieją zasady, reguły wnioskowania, za pomocą których można ze znaczenia kodowego i kontekstu wydobyć rzeczywistą, czyli zamierzoną przez nadawcę treść wypowiedzi.

Wg Grice'a treść wyrażona w wypowiedzi, podlegająca warunkowi prawdziwości, stanowi tylko niewielką część tego, co może być komunikowane. Ogromną część znaczenia wypowiedzi stanowią informacje sugerowane, implikowane. Mogą być one przekazywane w sposób konwencjonalny, np. w zdaniu Jan próbuje zrobić prawo jazdy przekazana jest nie wprost, a jednak konwencjonalnie, informacja o przeszkodach towarzyszących działaniom Jana. Anna jest coraz piękniejsza - milcząco założony został sąd o obecnej urodzie Anny.

Grice założył, że mówienie to rodzaj celowego, racjonalnego zachowania, akt współpracy między partnerami rozmowy. Każdy z rozmówców świadomy jest celu konwersacji, w której uczestniczy. Może on być jednoznacznie ustalony na początku rozmowy lub kształtowany stopniowo, bardziej bądź mniej precyzyjnie w toku konwersacji. To sprawia, że pewne zachowania na różnych etapach konwersacji są właściwe, a inne nie. Taka obserwacja pozwala sformułować zasady, którymi ludzie na ogół posługują się w komunikacji językowej. Zasady te określają, co partnerzy konwersacji powinni robić, aby przebiegała ona jak najefektywniej i jak najracjonalniej.

Zbiór praw regulujących zachowania konwersacyjne tworzy łącznie ogólną, podstawową zasadę zwaną zasadą kooperacji. Brzmi ona następująco:

Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany.

Ogólną zasadę zachowania konwersacyjnego wspierają cztery maksymy szczegółowe wraz z podmaksymami:

1.MAKSYMA ILOŚCI: Uczyń swój udział tak informatywnym, jak jest to wymagane (z punktu widzenia aktualnych celów rozmowy); nie czyń swego udziału bardziej informatywnym, niż to jest wymagane.

2. MAKSYMA JAKOŚCI: Staraj się czynić swój udział takim, aby był zgodny z prawdą:

• nie mów tego, o czym sądzisz, że jest fałszem;

• nie mów tego, dla czego nie masz należytego uzasadnienia.

3. MAKSYMA ODNIESIENIA: Mów na temat.

4. MAKSYMA SPOSOBU: Mów zrozumiale:

• unikaj niejasności wysłowienia

• unikaj niejednoznaczności

• mów zwięźle

• mów w sposób uporządkowany

Autor koncepcji przewiduje możliwość powiększenia przedstawionego rejestru reguł. Leech wprowadza np. dodatkowo maksymę grzeczności pozwalającą na uzyskiwanie aktów mowy zróżnicowanych pod względem grzeczności - od niegrzecznych do uprzejmych. Inni autorzy wymieniają maksymę informatywności, która czasami może stać się źródłem implikatur będących w sprzeczności z maksymą ilości.

Podstawowym źródłem implikowań konwersacyjnych jest jawne, ostentacyjne pogwałcenie jednej z maksym konwersacyjnych.

Pogwałcona maksyma Wypowiedzenie Implikatura konwersacyjna

- ilości A. Jan wyjechał z kraju. Nie dotyczy to nas, nie

B. Wyjechał to wyjechał. powinno to nas obchodzić.

- jakości A. Teberan jest w Turcji. A jest ignorantem

B. A Londyn w Armenii.

- odniesienia A. Kowalski jest kompletnym Wypowiedź A niestosowna

durniem.

B. Jak na październik, to piękną mamy

pogodę.

- sposobu A. Jak się udał występ pani X. Występ X nieudany

B. Pani X wydawała ciągi dźwięków

odpowiadające zapisowi partytury.

Grice jako pierwszy zaproponował najogólniejszy schemat interpretacji wypowiedzi prowadzący do wydobycia implikatury konwersacyjnej. Powiedzieć o kimś, że wypowiadając p implikuje konwersacyjne q, można wtedy, gdy:

1. Wolno o nim sądzić, że przestrzega maksym konwersacyjnych, a co najmniej ogólnej zasady kooperacji.

2. Należy przypuszczać, że jest on świadomy, że q jest niezbędne po to, by jego powiedzenie, że p nie było sprzeczne z poprzednim założeniem.

3. Mówiący wie, że słuchacz jest w stanie uświadomić sobie, choćby intuicyjnie, że przypuszczenie, o którym mowa w punkcie drugim, jest niezbędne do odczytania implikatury.

Sposób wyjaśnienia pośrednich aktów mowy przez Searle'a

X: Pójdziemy do kina wieczorem.

Y: Muszę uczyć się do egzaminu.

Etap 1. Uczyniłem sugestię dla Y i w odpowiedzi Y uczynił stwierdzenie takie, że musi uczyć się do egzaminu.

Etap 2. Zakładam, że Y kooperuje w konwersacji i z tego względu jego uwaga jest zamierzona jako relewantna.

Etap 3. Relewantna odpowiedź musi być rodzaje akceptacji, odrzucenia (sugestii), kontrpropozycji, dalszej dyskusji itd.

Etap 4. Lecz jego dosłowne wyrażenie nie należało do wyrażeń tego rodzaju; nie było więc to relewantną odpowiedzią.

Etap 5. Dlatego, prawdopodobnie chodzi mu o więcej, niż powiedział - przy założeniu, że jego uwaga jest relewantna, a jego prymarny cel illokucyjny musi różnić się od dosłownego celu. Ten etap jest dla Searle'a zasadniczy. O ile adresat nie ma jakiejś strategii inferencyjnej do odkrycia, kiedy prymarne cele illokucyjne są różne od dosłownych celów illokucyjnych, nie ma on sposobu rozumienia pośrednich aktów illokucyjnych.

Etap 6. Wiem, że uczenie się do egzaminu zwykle zabiera dużo czasu, i wiem że pójście do kina normalnie zabiera dużo czasu.

Etap 7. Dlatego, nie może on prawdopodobnie iść do kina i uczyć się do egzaminu w ciągu jednego wieczoru.

Etap 8. Warunkiem przygotowawczym dotyczącym akceptacji, sugestii lub innego aktu jest zdolność do dokonania aktu określonego w warunku zawartości wyrażonego sądu.

Etap 9. Dlatego wiem, że powiedział on coś o takiej konsekwencji, że prawdopodobnie nie może zaakceptować sugestii.

Etap 10. Dlatego jego prymarnym celem illokucyjnym jest prawdopodobnie odrzucenie propozycji.

---