Warunki skuteczności aktów mowy. Przykłady.
Akt mowy - użycie wypowiedzenia przez konkretnego użytkownika języka w konkretnej sytuacji z określoną intencją mówiącego
Teoria aktów mowy wg Austina - znana pod nazwą teorii performatywów
a) stwierdzenia (konstatacje) - wyróżniające się tym, że można je poddać kwalifikacji prawdziwościowej, tzn. powiedzieć, czy są prawdziwe czy fałszywe (np. Świeci słońce, Zakwitły bzy, Tomek ma psa);
b) akty wykonawcze (sprawcze, performatywne) - nie podlegające kryterium prawdziwości, lecz tworzące pewne fakty w rzeczywistości (np. Sąd uznaje oskarżonego winnym i skazuje go na karę pozbawienia wolności na lat 10.; Otwieram posiedzenie Sejmu, Chrzczę ciebie w imię Ojca i Syna, i Ducha św. itp.) Owe wypowiedzi odgrywają bardzo ważną rolę w działaniach mownych, ponieważ ich udział powoduje zmiany w rzeczywistości. Np. wypowiedzenie wojny tworzy stan wojny między dwoma państwami. Sakramentalna formuła spowiednika rozgrzesza grzesznika. Przyrzeczenie ślubne małżonków tworzy związek małżeński oraz zobowiązuje obu partnerów do przestrzegania wynikających z niego praw i obowiązków. Wszystkie wymienione sytuacje łączy wspólna cecha - owe fakty wynikają od działań językowych, a nawet więcej: to właśnie przez mówienie zostają one powołane do życia.
Pojęcie aktu per formatywnego obejmuje nie tylko akty o charakterze prawno-instytucjonalnym, ale także takie działania językowe, jak obietnice, prośby, podziękowania, gratulacje i in. One tworzą rzeczywistość i nie przysługuje im warunek prawdziwości.
Formalne, językowe wykładniki wypowiedzi o charakterze per formatywnym:
- odpowiedni czasownik (tzw. performatywny) występujący w 1 os. lp. (rzadziej w 1 os. lmn. Lub w formie bezosobowej)
- wskazówka odsyłająca do treści samego aktu mowy, np. niniejszym, tym samym, tymi słowy.
Konstatacjom może również przysługiwać wartość performatywna, np. zdanie Jutro przyjdę może być pewnych okolicznościach tożsame z groźbą, obietnicą, ostrzeżeniem itp.
W każdym akcie mowy można wyróżnić trzy aspekty:
a) lokucyjny - odnoszący się do samego procesu tworzenia na mocy kodu językowego wyrażenia o treści wynikającej z systemu języka (bez uwzględniania sytuacji, okoliczności powstania wypowiedzi), czyli ciąg fonemów, które niosą znaczenie
b) illokucyjny - związany jest z treścią naddaną, intencją zamierzoną przez mówiącego (np. pytanie: Czy musisz tak głośno słuchać muzyki? może być intencjonalnie wymówką); jego wartość mierzona jest nie w kategoriach prawdziwości, lecz skuteczności (fortunności, szczęśliwości) aktu mowy, czyli realizowanie przez nadawcę określonej intencji
c) perlokucyjny - związany z ubocznymi, wtórnymi rezultatami aktu komunikacyjnego (np. znieważenie, obraza, gniew, zadowolenie, rozbawienie oraz wszelkie inne stany mentalne i emocjonalne wywołane przez wypowiedź u odbiorcy), czyli działania, które mają wywołać skutki u odbiorcy
Rodzaje aktów mowy wg Searle
1. Ze względu na stopień jawności intencji
akty mowy bezpośrednie - intencja mówiącego może być odczytywana niezależnie od sytuacji
akty mowy pośrednie - intencja mówiącego odczytywana jest kontekstowo
2. Ze względu na rodzaj intencji (podstawą wyróżnienia głównych typów wypowiedzi jest 12 kryteriów, z których najważniejsze to rodzaj intencji mówiącego towarzyszącej wypowiedzi, kierunek działania od słów do rzeczywistości lub odwrotnie od stanu rzeczy do słowa, stan mentalny mówiącego):
asercje, czyli sądy o stanach rzeczy (np. wątpienia, przysięgi)
dyrektywy- ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę, skłonienie go do działania (np. zakazy, rozkazy, pozwolenia, prośby)
komisywy - związane z podjęciem przez mówiącego jakiegoś zobowiązania wobec adresata do działania, odpowiedzialności (np. zobowiązania, obietnice)
ekspresywy - polegające na wyrażaniu stanów emocjonalnych, psychicznych (gratulacje, kondolencje)
deklaratywy - akty wywołujące pewne stany rzeczy w stosunkach społecznych (np. odwołania, mianowania, ogłoszenia)
Warunki skuteczności aktów mowy
Podziękowanie (przyszła czynność A wykonana przez słuchacza S)
1. Mówiący jest przekonany, że A przynosi mu korzyść.
2. Mówiący czuje wdzięczność wobec S za to, że wykonał on A.
Gratulacje (jakieś zdarzenie, czynność A związane ze słuchaczem S)
1. Mówiący jest przekonany, że A jest w interesie S.
2. Mówiący jest zadowolony z A.
Pytanie
1. Mówiący nie zna odpowiedzi, tzn. nie wie, czy zdanie jest prawdziwe lub nie zna informacji potrzebnej do dopełnienia zdania, aby było prawdziwe.
2. Zarówno dla mówiącego, jak i dla słuchacza nie jest oczywiste, czy słuchacz, niezapytany, dostarczyłby w danej chwili informację.
3. Mówiący chce znać informację.
Prośba (przyszła czynność A wykonana przez słuchacza S)
1. Mówiący jest przekonany, że S jest w stanie zrobić A.
2. Nie jest oczywiste zarówno dla mówiącego, jak i dla S, że S przy normalnym przebiegu zdarzeń robi A z własnej woli.
3. Mówiący chce, żeby S robił A.
Rada (przyszła czynność A wykonana przez słuchacza S)
1. Mówiący sądzi, że A przyniesie korzyść słuchaczowi.
2. Nie jest oczywiste zarówno dla mówiącego, jak i dla S, że przy normalnym przebiegu zdarzeń S zrobi A.
Ostrzeżenie (przyszłe zdarzenie, stan A)
1. Mówiący jest przekonany, że słuchacz ma podstawy, by wierzyć, że A może nastąpić i że A nie leży w jego interesie.
2. Zarówno dla mówiącego, jak i dla słuchacza nie jest oczywiste, że A na pewno nastąpi.
3. Mówiący jest przekonany, że A nie leży w interesie słuchacza.
WARUNKI SKUTECZNOŚCI OBIETNICY (AKTU MOWY) WG SEARLE'A
Nadawca, wypowiadając zdanie Z obecności odbiorcy, uczciwie i skutecznie obiecuje, że P wtedy i tylko wtedy, gdy:
1. Spełnione są warunki wejścia i wyjścia (N i O słyszą się i rozumieją),
2. Zdanie Z zawiera sąd, że P
3. W wyrażeniu, że P, N orzeka o przyszłym akcie A, który ma dokonać N,
4. O wolałby dokonanie A przez N od niedokonania A przez N; N w to wierzy,
5.Nie jest pewne, czy N w normalnych warunkach dokonałby A,
6.N zamierza dokonać A
7.N ma intencję, by Z zobligowało go do uczynienia A
8.N chce wytworzyć u O przekonanie, że wypowiadając Z, zobowiązuje się do wykonania A,
9.Semantyczne reguły języka N i O są takie, że Z jest poprawnie i uczciwie powiedziane wtedy i tylko wtedy, gdy warunki 1-9 są spełnione.
Dla warunków skuteczności aktów mowy podstawowe jest pojęcie intencji mówiącego.