Niektóre pojęcia prawa spadkowego.

• Prawo spadkowe jest częścią prawa cywilnego. Jego postanowienia są zgrupowane w odrębnej księdze kodeksu cywilnego, mianowicie w księdze IV / art. 922-1088/.

• Regulując sprawę dziedziczenia prawo spadkowe określa kto dziedziczy, a więc kto jest spadkobiercą.

• Polskie prawo spadkowe przewiduje dwa źródła powołania do spadku: ustawę i testament.

• W obrębie problematyki prawa spadkowego podstawowe znaczenie mają następujące pojęcia:
  

Spadkodawcą

Jest osobą fizyczną po śmierci której jej majątek przechodzi na inne podmioty tzn. spadkobierców. Spadkodawca może być wyłącznie człowiek czyli osoba fizyczna.

Spadkobiercą

jest osobą, na którą przechodzi ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego. Spadkobiercą może być zarówno osoba fizyczna jak i osoba prawna. Obie te kategorie podmiotów wyposażone zostały przez ustawę w zdolność do dziedziczenia.

Spadek

to ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzących z chwilą jego śmierci na określoną osobę czyli spadkobiercę.

Powołanie do spadku

oznacza źródło, z którego wynika prawna możliwość wejścia w ogół praw i obowiązków zmarłej osoby fizycznej. Prawo polskie przewiduje dwa źródła powołania do spadku: ustawę i testament.

Otwarcie spadku

określa zdarzenie, z którym ustawa łączy skutek w postaci przejścia ogółu praw i obowiązków majątkowych zmarłego na jego następcę prawnego (spadkobiercę). Chwila otwarcia spadku jest chwilą śmierci spadkodawcy.

Zdolność do dziedziczenia

czyli inaczej zdolność do bycia spadkobiercą jest to możliwość wejścia w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego. Jest ona fragmentem zdolności prawnej czyli możliwości bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Zdolność prawną ma każda osoba fizyczna od chwili urodzenia /art.8kc/.

Testament

jest czynnością prawną jednostronną i odwołalną, przez którą testator/ spadkodawca/ rozrządza swoim majątkiem na wypadek swej śmierci.

Swoboda testowania

to zakres uprawnień pozwalających spadkodawcy dysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci.

Zdolność testowania

to możliwość sporządzenia przez osobę fizyczną ważnego testamentu. Zdolność testowania w prawie polskim nabywa się z chwilą uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych.

Polecenie

to rozrządzenie testamentowe, które nakłada na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania bez czynienia kogokolwiek wierzycielem.

Zapis

to dyspozycja spadkodawcy zawarta w testamencie, która nakłada on na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek dokonania pewnego przysporzenia majątkowego na rzecz innej osoby.

Wykonawca testamentu

to osoba powołana przez spadkodawcę w testamencie przede wszystkim do zarządzania majątkiem spadkowym, spłaty długów spadkowych, w szczególności do wykonania zapisów i poleceń.

Zachowek

to roszczenie pieniężne skierowane przeciwko spadkobiercom testamentowym przysługujące zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy jeżeli byliby oni powołani do spadku z ustawy gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu, w którym ich całkowicie pominął.

Testament

Testament jest czynnością prawną jednostronną i odwołalną, przez którą testator /spadkodawca/ rozrządza swoim majątkiem na wypadek śmierci.

Sporządzając testament spadkodawca może wedle własnego uznania i woli dokonać podziału swego majątku, bez konieczności zdawania się na regulacje ustawowe w tej kwestii. Dzięki swobodzie testowania spadkodawca może zmienić ustawowy porządek dziedziczenia i powołać do spadku tylko niektórych swoich spadkobierców ustawowych lub dalszych krewnych a nawet osoby z nim niespokrewnione.

Jako czynność prawną na wypadek śmierci testament wywołuje skutki prawne dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy. Oświadczenie spadkodawcy zawarte w testamencie nie wywiera żadnych skutków prawnych za jego życia. Testator może w związku z tym w każdej chwili odwołać lub zmienić poszczególne postanowienia zawarte w testamencie albo cały testament.

Testament może sporządzić tylko jedna osoba, a w nim rozporządzić tylko swoim majątkiem.
Zdolność testowania zgodnie z art. 944§1kc nabywa się z chwilą uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych. Zdolność testowania zgodnie z prawem polskim ma zatem osoba, która ukończyła 18 lat lub przed ukończeniem tego wieku zawarła związek małżeński oraz nie została ubezwłasnowolniona.

Spadkodawca musi mieć zdolność testowania w chwili sporządzania testamentu. Późniejsza utrata lub nabycie zdolności testowania pozostaje bez wpływu na ważność testamentu sporządzonego wcześniej.

Formy testamentu

Przepisy prawa spadkowego przewidują kilka różnych form testamentu. Testament jest zatem ważny, jeżeli został sporządzony w jednej z tych form.

Zasada, że testament jest ważny, gdy został sporządzony w formie przewidzianej przez ustawę opiera się na istotnych względach merytorycznych.

Celem rygorów formalnych w tej dziedzinie jest przede wszystkim zagwarantowanie autentyczności testamentu, a więc tego, że pochodzi on od danego spadkodawcy, a nie został podrobiony przez inną osobę.

Gwarancje jakie daje zachowanie ustalonej formy są potrzebne również dlatego, że testament wywołuje skutki prawne dopiero po śmierci spadkodawcy.

Na treść testamentu składają się rozrządzenia co do majątku spadkodawcy takie jak: powołanie spadkobiercy lub spadkobierców do całości lub części spadku, ustanowienie zapisu, polecenie, powołanie wykonawcy testamentu, wydziedziczenie.

Prawo polskie wyróżnia dwie kategorie testamentów:

Testamenty zwykłe

Testamenty zwykłe mogą być sporządzone przez każdą osobę mająca zdolność testowania w dowolnie wybranej chwili i jeżeli nie zostaną odwołane przez testatora, określają porządek dziedziczenia niezależnie od tego ile czasu upłyneło pomiędzy sporządzeniem testamentu a otwarciem spadku.

Do testamentów zwykłych zaliczamy:

a/ testament notarialny,

b/ testament własnoręczny /holograficzny/

c/ testament allograficzny.

Testament notarialny.

Spadkodawca może sporządzić testament również w formie aktu notarialnego /art.950kc/.

Testament notarialny to dokument sporządzony przez notariusza w formie aktu notarialnego.

Testament sporządzony w formie aktu notarialnego daje spadkodawcy wysoki stopień bezpieczeństwa wyrażajacego się w zgodności treści testamentu z jego rzeczywistą wolą.
Ponadto udział osoby z wykształceniem prawniczym chroni przed dokonaniem rozrządzeń sprzecznych z prawem jak również przed nieprecyzyjnym sformułowaniem poszczególnych rozrządzeń.
Udział notariusza może także zabezpieczyć testatora przed niepożądanymi wpływami osób trzecich, a także minimalizuje niebezpieczeństwo ewentualnygo późniejszego obalenia testamentu.

Złożone przed notariuszem oświadczenie woli, spisane w akcie notarialnym, powinno być następnie odczytane przez notariusza i przyjęte przez testatora. Po odczytaniu i przyjęciu tego aktu powinien zostać on podpisany przez spadkodawcę i notariusza, o czym należy uczynic wzmiankę w treści sporządzonego aktu.

Testament notarialny można sporządzić przed dowolnym notariuszem niezależnie od miejsca zamieszkania spadkodawcy lub spadkobiercy.

Testament własnoręczny /holograficzny/.

Testament własnoręczny jest najbardziej popularną formą testamentu.
Wynika to zarówno z łatwości jego sporządzenia, jak i z faktu, że w przypadku testamentu własnoręcznego testator może ukryć przed zainteresowanymi sam fakt jego sporządzenia.

Zgodnie z art. 949§1kc spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą.

Podstawowa cecha testamentu własnoręcznego /holograficznego/ jest więc sporządzenie go pismem odręcznym tzn. testament musi zostać w całości napisany własnoręcznie przez testatora. Wyłączone jest tutaj posługiwanie się jakimkolwiek urządzeniem do pisania np. maszyna do pisania czy komputerem. Nieistotne jest natomiast jakim "narzędziem" piszącym tzn. ołówkiem, piórem czy długopisem posługuje się testator i na jakim podłożu utrwala pismo.

Druga przesłanka ważności testamentu własnoręcznego jest złożenie własnoręcznego podpisu pod testamentem, a także pod każdą poprawką, skreśleniem, dopiskiem w treści testamentu.
Brak podpisu pod testamentem pociąga za sobą jego nieważność.
Jeżeli pod podpisem testator dopisał jeszcze jakieś postanowienia, powinien się pod nimi jeszcze raz podpisać, w przeciwnym wypadku postanowienia te nie będą brane pod uwagę.
Kodeks cywilny nie określa jak ma wyglądać podpis testatora. Może to być zarówno podpis wyraźny albo podpis skrócony lecz używany zwyczajowo przez testatora. Uważa się, że podpis spadkodawcy powinien zawierać co najmniej jego nazwisko, a w zasadzie też imię lub przynajmniej jego początkowa literę. Testament podpisany tylko imieniem spadkodawcy jest nieważny.

Testament własnoręczny powinien być również opatrzony datą jego sporządzenia. Umieszczenie w testamencie daty służy osiągnięciu dwóch celów: ustalenia czy testator w chwili sporządzania testamentu miał zdolność testowania czyli był w stanie świadomie rozporządzić swoim majątkiem, oraz w przypadku gdy spadkodawca pozostawił kilka testamentów ustalenia kolejności w jakiej zostały one sporządzone. Najbardziej precyzyjne jest podanie dnia, miesiąca i roku sporządzenia testamentu. Brak daty, a także data nieprawdziwa w zasadzie powoduje nieważność testamentu własnoręcznego / art. 958 w zw. z art. 949§1kc/.
Wyjątek od tej zasady przewidziany został w art. 949§2kc, zgodnie z którym brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Testament allograficzny.

Testament allograficzny jest kolejną formą testamentu zwykłego.

Polega on na złożeniu ustnego oświadczenia ostatniej woli wobec osób wskazanych w art. 951kc czyli dwóch świadków oraz przewodniczącego lub sekretarza gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego.
Tak złożone oświadczenie spadkodawcy zostaje spisane w protokole.
Protokół ten może zostać sporządzony przez osobę urzędową lub inną osobę ręcznie lub na maszynie. Ustawa nie określa tutaj szczególnych wymogów.
W protokole należy podać datę/ dzień, miesiąc, rok/ jego sporządzenia. Data nieprawdziwa lub brak daty sporządzenia protokołu pociąga za sobą nieważność testamentu.
Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków a następnie zostaje on podpisany przez spadkodawcę, osobę wobec której wola została oświadczona oraz przez świadków.

Świadkiem testamentu allograficznego nie może być:
1. kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych,
2. niewidomy, głuchy lub niemy,
3. kto nie może czytać i pisać,
4. kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament,
5. skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

Niedopełnienie któregokolwiek wymogu formalnego pociąga za sobą nieważność testamentu.
Testament allograficzny nie może być sporządzony przez osoby głuche lub nieme.

Testamenty szczególne

Testamenty szczególne mogą zostać sporządzone tylko wtedy, gdy z uwagi na pewne okoliczności np. obawa rychłej śmierci spadkodawcy niemożliwe lub znacznie utrudnione jest sporządzenie testamentu zwykłego.

Testamenty szczególne charakteryzują się czasowo ograniczoną mocą tzn. zgodnie z art. 955kc testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.

Do testamentów szczególnych zaliczamy:

a/ testament ustny,

b/ testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym

c/ testament wojskowy.

Testament ustny

Testament ustny jako testament szczególny może zostać złożony jeżeli zachodzi przynajmniej jedna z okoliczności wskazanych w art. 952§1kc, a zatem
1. istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy,
2. zachowanie zwykłej formy testamentu jest wskutek szczególnych okoliczności niemożliwe lub bardzo utrudnione.

Obawa rychłej śmierci spadkodawcy nie może być jednak oceniana wyłącznie na podstawie subiektywnych odczuć spadkodawcy. Jej istnienie musi być uzasadnione obiektywnie. Muszą wystąpić takie stany chorobowe lub skutki nagłych wypadków, które w świetle wiedzy lekarskiej oraz doświadczenia życiowego mogą spowodować rychły zgon.
Ponadto obawa rychłej śmierci musi istnieć w chwili sporządzania testamentu.

Okoliczności uniemożliwiające lub znacznie utrudniające skorzystanie ze zwykłej formy testamentu nie zostały w ustawie wyliczone. Należy jednak przyjąć, że chodzi o okoliczności niecodzienne, odbiegające od normalnego stanu rzeczy np. powódź czy przerwanie komunikacji.
Okoliczności szczególne muszą prowadzić do niemożliwości sporządzenia testamentu zwykłego lub do znacznych utrudnień w tym zakresie. Taka sytuacja wystąpi np. gdy spadkodawca nie jest w stanie udać się do notariusza albo nie jest w stanie sporządzić testamentu własnoręcznego.

Testament ustny zostaje sporządzony w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swoją wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Mniejsza liczba świadków pociąga za sobą nieważność testamentu, większa natomiast pozostaje bez znaczenia dla ważności testamentu.

Dla skuteczności testamentu ustnego konieczne jest stwierdzenie jego treści.
Stwierdzenia treści testamentu ustnego dokonuje się przez spisanie treści testamentu przed upływem roku od jego sporządzenia / złożenia przez spadkodawcę oświadczenia swej ostatniej woli/ lub zgodne zeznania świadków złożone przed sądem w terminie 6 miesięcy od otwarcia spadku tzn. śmierci spadkodawcy.
Pismo stwierdzające treść rozporządzeń spadkodawcy ma zostać sporządzone przez jednego ze świadków lub osobę trzecią. Może ono zostać spisane pismem ręcznym lub maszynowym.
Pismo stwierdzające treść rozporządzeń spadkodawcy dla swej ważności wymaga podania miejsca i daty złożenia oświadczenia przez spadkodawcę oraz miejsca i daty sporządzenia pisma.
Pismo to powinno zostać podpisane przez spadkodawcę i dwóch świadków albo wszystkich świadków.
Pismo stwierdzające treść testamentu ustnego powinno zostać sporządzone przed upływem roku od złożenia oświadczenia przez spadkodawcę.
Jeżeli jednak wola spadkodawcy nie zostanie w tym terminie spisana, możliwe jest ustalenie treści dokonanych rozporządzeń w drodze zeznań świadków złożonych przed sądem przed upływem 6 miesięcy od otwarcia spadku.

Testament na polskim statku morskim lub powietrznym

Testament na polskim statku morskim lub powietrznym testator może sporządzić w ten sposób, iż oświadczy swoją ostatnią wolę wobec dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy podając datę jego spisania i pismo w obecności świadków odczytuje spadkodawcy. Pismo to podpisują następnie spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca.

Testament wojskowy

Testament wojskowy może być sporządzony tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli.

Dziedziczenie ustawowe

W prawie polskim, podobnie jak w wielu innych systemach prawnych dziedziczenie ustawowe następuje tylko wtedy, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu i nie powołał spadkobiercy, albo gdy żadna z osób, które powołał nie chce lub nie może być spadkobierca.

Krąg osób powołanych do dziedziczenia z ustawy jest wyznaczony przez związki rodzinne takie jak pokrewieństwo, małżeństwo lub przysposobienie.

Kodeks cywilny zalicza do spadkobierców ustawowych:

a/ zstępnych,

b/ małżonka,

c/ rodziców,

d/ rodzeństwo

e/ zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.

Polskie prawo spadkowe dzieli spadkobierców ustawowych

na dwie grupy kolejno powoływane do spadku.

Do pierwszej grupy należą:

a/ zstępni

b/ małżonek spadkodawcy /art. 931kc/,

Do drugiej grupy należą natomiast :

a/ małżonek,

b/ rodzice,

c/ rodzeństwo

d/ zstępni rodzeństwa spadkodawcy / art. 932-934 oraz 935 kc/.

W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku:

a/ dzieci spadkodawcy oraz

b/ jego małżonek.
Dziedziczą oni w zasadzie w częściach równych. Dążąc jednak do uprzywilejowania małżonka ustawa zapewnia mu w każdym wypadku co najmniej ź spadku.
Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadł, przypada jego dzieciom /wnukom spadkodawcy/ w częściach równych /art.931§2 kc/.

W braku zstępnych spadkodawcy do spadku powołani są z ustawy spadkobiercy drugiej grupy tzn. małżonek, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy / art. 932§1kc/.
Udział spadkowy małżonka dziedziczącego w zbiegu z innymi spadkobiercami drugiej grupy wynosi zawsze ˝ spadku, bez względu na rodzaj i liczbę tych innych spadkobierców / art. 932§2 kc/.
Udział ten jest zatem niezmienny niezależnie od tego czy razem z małżonkiem dziedziczą rodzice i rodzeństwo spadkodawcy czy też tylko choćby jedna z wymienionych osób.

Natomiast w braku wszystkich innych spadkobierców grupy drugiej małżonkowi przypada cały spadek / art. 935§1kc/.
Część spadku przeznaczona dla rodzeństwa jest zmienna i zależy od tego, czy rodzeństwo dziedziczy w zbiegu z małżonkiem i rodzicami spadkodawcy. Jeżeli do spadku powołane jest tylko rodzeństwo, cały spadek dzieli się między nie w częściach równych.
Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadł, przypada jego zstępnym.

W braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu / art. 935§3kc/.
Skarb Państwa jest zatem spadkobiercą ustawowym powołanym do spadku w ostatniej kolejności.

Zachowek

Zachowek wprowadzony został do wielu ustawodawstw jako ochrona interesów najbliższej rodziny- zstępnych, małżonka oraz rodziców spadkodawcy, jeśli zostali oni pominięci przy dziedziczeniu.
Roszczenie o zachowek przysługuje więc, jeżeli uprawniony do zachowku nie otrzymał żadnej korzyści majątkowej tzn. nie został powołany do dziedziczenia jako spadkobierca, nie został ustanowiony na jego rzecz zapis czy polecenie, nie otrzymał darowizny.

W myśl art. 991§1kc do zachowku uprawnieni są: zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy, o ile byliby powołani do spadku z ustawy. Osoby należące do kręgu spadkobierców ustawowych, ale nie wymienione w art. 991§1kc tzn. rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy, nie mają prawa do zachowku.

Roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej, wysokością odpowiadającej wartości ˝ lub 2/3 udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym.
Zachowek określa się więc w oznaczonej kwocie pieniężnej. Wysokość tej kwoty zależy od szeregu okoliczności, przede wszystkim od wielkości udziału spadkowego, który by danemu uprawnionemu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, a następnie od wartości spadku.
Wysokość zachowku jest uzależniona ponadto od tego czy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy, a gdy uprawnionym jest zstepny spadkodawcy - także od tego czy jest on małoletni. Mianowicie uprawnionemu do zachowku, który jest trwale niezdolny do pracy oraz małoletniemu zstępnemu, należą się 2/3 udziału spadkowego, jaki by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast każdemu z pozostałych uprawnionych ˝ tego udziału /art.991§1kc/.

Roszczenie o zachowek przysługuje uprawnionemu przeciwko spadkobiercy lub spadkobiercom.

Spadkodawca może jednak uprawnionego do zachowku pozbawić tego uprawnienia przez to, że go wydziedziczy.
Spadkodawca może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku tylko w testamencie, przy czym przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu.

Roszczenie o zachowek, jako roszczenie majątkowe podlega zgodnie z art.1007§1kc przedawnieniu w terminie trzech lat od ogłoszenia testamentu. Data od której zaczyna biec przedawnienie to data otwarcia i ogłoszenia testamentu umieszczona na nim zgodnie z art. 651kpc.

www.adwokat.com

6

---