PROJEKT ERASMUS

ZABAWA I ZABAWKA W KSZTAŁCENIU NAUCZYCIELI

Kurs obejmujący wykłady i ćwiczenia

2

Program :

ZABAWA I ZABAWKA

1. Zabawa i zabawka - aktualny przegląd problematyki ( wykład i dyskusja )

2. Zabawa i materiał do niej w teorii zabawy

3. Określenie pojęć oraz definicja zabawy i zabawki

4. Zabawa i zabawka z kulturowo-historycznego punktu widzenia

1. Zabawa i zabawka jako odbicie przemijającego z czasem podstawowego wzoru zachowania zabawowego

2. Zabawa i materiały do niej w pedagogice reform

5. Podstawy pedagogiki zabawy i materiałów do niej

1. Klasyfikacja zabawy i materiałów do zabawy

2. Linia rozwojowa pedagogiki zabawy

3. Warunki rozwoju zabawy

4. Zabawa i zabawka w rozwoju osobowości

5. Zabawa jako poznawcze medium pedagogiki

5.5.1 Zabawa jako zamienna postawa wobec nauki i pracy

5.5.2 Zabawa i zabawki w różnych obszarach praktyki

5.5.3 Zabawa i zabawki w wolnym czasie spędzanym wspólnie

6. Pedagogiczna specyfika zabawy w różnych obszarach rozwoju dziecka

5.6.1 Wiek przedszkolny

5.6.2 Okres szkoły podstawowej

5.6.3 Wiek nastolatka

6. Zabawa jako medium poznawcze pedagogiki

7. Zabawa i zabawki w różnych obszarach praktyki

1. Rola dorosłego w rozwoju dziecięcej zabawy

2. Zabawa jako środek socjalizacji i wspierania komunikacji

8. Bawiący się człowiek - wyzwolony bohater czy ofiara wolnego czasu

1. Pedagogiczna funkcja zabawki i przemysłu zabawkarskiego

Warsztat 1

Zapoznanie z prostymi grami planszowymi pochodzącymi z różnych krajów

( przygotowanie, zasady gry, przebieg gry)

Warsztat 2

Przedstawienie, wykonanie i pedagogiczny wkład zabaw z tangramem

Warsztat 3

Świat zabawy - świat zabawki

( ćwiczenia warsztatowe z wprowadzeniem teoretycznym )

Warsztat 4

Przestrzeń zabawy dla eksperymentowania i tworzenia

( ćwiczenia warsztatowe z wprowadzeniem teoretycznym oraz 2 warsztaty muzyczne i teatralne )

3

Warsztat 5 lub 6

Tworzenie zabawy : zabawa na świecie - świat zabawy

Wymagania dotyczące uczestnictwa i egzaminu obejmują następujące 3 punkty :

1. egzamin

2. referat - po ustaleniu z profesorem część tematyki przedstawiona wcześniej w wykładzie może zostać przygotowana w postaci referatu

3. Praca domowa - wszystkie zadania domowe wiążą się z tematem „ Badania nad rozwojem wybranej zabawki z uwzględnieniem NABYTEJ NA WYKŁADACH wiedzy „

Zabawkę wybiera student spośród przewidzianych do tego celu zbiorów Ludoteki Eufurtu . Każda zabawka może być wybrana tylko jeden raz. Wyboru należy dokonać indywidualnie lub podczas wizyty w muzeum.

Minimum wymagań co do zawartości pracy domowej :

1. Przedstawienie zabawki

Obrazek, historia : pochodzenie, wiek, zmiana treści....

2, Analiza zabawki

funkcja, wiek bawiącego się, estetyka : kształt, kolor ...

zasada zabawy, działania zabawowe ( budowanie, rozwijanie, zapinanie..)

typ zabawki, wprowadzenie do zabawy

3. Modyfikacje

4. Zmiany wyglądu ( kształtu, koloru, dźwięku, ruchu )

5. Rozszerzenie i pogłębienie funkcji zabawowej

6. Rozwój wyobraźni

7. Udoskonalenie zasad zabawy poprzez towarzyszący materiał pedagogiczno-dydaktyczny w celu przekazywania wiedzy i możliwości samodzielnej zabawy przez dziecko itd.

Celem pracy domowej jest udowodnienie na konkretnym przykładzie umiejętności zastosowania nabytej wiedzy oraz określenia twórczej wartości zabawki.

Wykłady i warsztaty , 13 tygodni po 2 godziny tygodniowo

PD Dr hab. Egon Schmuck

1. ZABAWA I ZABAWKA - PRZEGLĄD AKTUALNEJ PROBLEMATYKI

Wprowadzenie

Zabawa i praca

Wolność i zabawa

Zabawa i społeczeństwo techniczne

WPROWADZENIE

Temat ten powinien przynieść uzasadnienie cyklu zajęć oraz rozbudzić zainteresowanie . Celem jest znalezienie zadowalającej syntezy historii, teorii oraz praktycznego zastosowania

Zaczynamy pytaniem podstawowym : Czym jest zabawa?

W próbach wyjaśniania można oprzeć się na następujących przykładach :

- w wieku XVIII filozofowie i pedagodzy sądzili, iż zabawa jest formą wypoczynku, co wyjaśniałoby jej atrakcyjność

• w wieku XIX teoretycy ewolucji uważali : zabawa jest ćwiczeniem sił , co uzasadniałoby biologiczny sens wydawałoby się bezcelowych zabaw

4

• na początku XX wieku : zabawa jest oczyszczeniem duszy ( katharsis), odreagowaniem nadwyżki sił i niebezpiecznej energii popędowej

zabawa jako biegunowa aktywność wobec innych typowych dla człowieka , takich jak praca, powaga, walka

Co rozumiemy pod pojęciem zabawy ?

- postawę? indywidualne nastawienie? formę aktywność czy też

- naturalnie przebiegający proces ? czy też

- czynność przymusową o podświadomej determinacji ? czy też

- wyraz twórczej, wyzwolonej niezależności ?

Pod pojęciem zabawy rozumiemy specyficzną formę aktywności i tak ją definiujemy .

Pierwszym, który pojęcie zabawy zdefiniował całościowo był Johann Huizinga ( historyk kultury z Niderlandów, 1872-1945). W swojej książce „ Homo ludens”[1] podał dwa określenia tego pojęcia:

DEFINICJA I [1/21]

Ta szeroka definicja obejmuje jednak nie wszystkie formy zabawy. Jego druga definicja również nie dotyczy całego fenomenu zabawy, jest jednak bardziej praktyczna :

DEFINICJA 2 [1/46]

Krytyczne ujęcie niektórych teorii zabawy związanych z przedstawieniem istotnych cech zabawy pojawi się w kolejnych rozważaniach.

Czym jest właściwie zabawa i co oznacza, podają następujące cytaty :

Heinrich Heine

„ Każdy, kto zabawę tylko do bawienie się używa, a pracę traktuje zbyt poważnie, niewiele pojmuje z obydwu” [2]

Friedrich Froebel

„ Źródło wszelkiego dobra tkwi w zabawie „

„ Radość, wolność, zadowolenie z siebie i otoczenia , tym jest zabawa „

• Zabawa posiada dzisiaj nieprzerwane znaczenie w ontogenezie. Niestety jest ona zbyt mało ceniona jedynie jako naturalne przejście do nauki w szkole i coraz bardziej wypierana w obszar wolnego czasu. Dzieciom brakuje często czasu, spokoju i pokoju do zabaw , ale też partnera do zabawy.

• Zabawa jest tym, co czyni człowiek , gdy tworzy kulturę. Jest ekspresją ludzkiej siły wyobraźni.

• Zabawa jest podstawową kategorią ludzkiego zachowania. Bez zabawy nie byłoby cywilizacji.

• Zabawa towarzyszy wszystkim ludziom, niezależnie od wieku ma duże znaczenie. Oddziałuje na całą osobowość . Ten, kto dużo się bawi jest twórczy, lubiący życie, cierpliwy, dążący do celu.

• Wszystkie kultury powstały z zabawy ;

• W zabawie wspólnota wyraża swoje rozumienie życia i świata

• Wszystkie ważne aktywności i działania jak mowa, mity, rytuały, folklor, taniec, muzyka ,teatr mają swoje źródła w zabawie,.

• Zabawa jest nie tylko twórczynią kultury, pozwala również utrzymać i pielęgnować kulturę.

ZABAWA I PRACA

Dla wielu konwencjonalnych naukowców , głównie ekonomistów, trudne jest do pojęcia, iż zabawa powinna zajmować tak centralną pozycję .

5

Zabawa jest :

- rozrywkowa/ nie nastawiona na produkcję/

• jest odczuwaniem życia

• dobrowolna ze względu na uczestnictwo w niej/

• spontaniczna

• bardziej intymna niż praca/ zawiera całe spektrum ludzkiej wrażliwości/

• nie jest ukierunkowana na cel

• posiada nagrodę w samej sobie

• wiąże się z otwartością i akceptacją

• jest odrzuceniem czasu/ świat zabawy jest bezczasowym królestwem/

Od początków ludzkości do początku epoki przemysłowej ludzie spędzali więcej czasu na zabawie niż na pracy. Z biegiem historii ludzkość odwróciła te proporcje.

Tygodniowy czas pracy obejmuje 70 godzin . Wraz ze zwiększającą się technicyzacją wymaga się od nas 40/35 godzin. Wolny czas zajęty jest uczeniem się ze względu na konieczność „ uczenia się przez całe życie”. Pracy do wykonania pozostaje poprzez możliwości mikroelektroniki coraz mniej . Już dziś 3% Niemiec i USA produkuje nadwyżki żywności wystarczające dla wszystkich ludzi własnego kraju . Prognozy mówią, iż w roku 2050 jeszcze 5% zatrudnionego w przemyśle społeczeństwa będzie posiadało swoje miejsca pracy. Znajdujemy się obecnie w fazie przejściowej od społeczeństwa kapitalistycznej gospodarki rynkowej do kapitalistycznego społeczeństwa kultury . Praca traci na znaczeniu. Automatyzacja produkcji prowadzi do uwolnienia człowieka dzięki inteligentnej technice. Jeszcze tylko niewielka część siły roboczej potrzebna jest, aby zaspokoić potrzeby człowieka.

Jeremy Rifkin cytat z ” Zanikania własności”

„ Zmniejszający się czas pracy i słabnące zainteresowanie posiadaniem dóbr materialnych , które są spostrzegane już nie tylko jako jedyne i zadowalające cele, przywraca zabawę jako podstawową siłę ludzkiej równowagi”. [5/s.355]

W takim stopniu, w jakim dziś mówimy o uczeniu się przez całe życie, tak bawienie się przez całe życie znajduje się całkowicie poza dyskusją. Niestety rzeczywistość wypiera zabawę, tak, że prawo do jej istnienia znajduje się jedynie pomiędzy zakończeniem pracy a pójściem spać. W przeszłości łączyliśmy zabawę nawet z negatywnymi określeniami : niepotrzebna, strata czasu, nierealistyczna, nieefektywna..

Zabawa w społeczeństwie „gospodarki kulturalnej” staje się tak ważna, jak praca w społeczeństwie przemysłowym. Rodzaj zabawy jest teraz inny.

Kiedy zabawka jest jedynie towarem, wówczas i zabawa w społeczeństwie technicznym staje się tym samym :

• wtedy nie jest wspólnym, ale zamówionym przeżyciem

• staje się jedynie przedmiotem handlowym

• wtedy prawdziwe uczestnictwo jako istotna cecha „dojrzałej zabawy” zostaje zastąpione poprzez relację określoną za pomocą pieniądza , co oddziela od siebie coraz więcej grup

• wtedy staje się jedynie zadowoleniem na rynku przyjemności

Przyjemność i zadowolenie są jednak raczej pasywnym i bardziej indywidualnym niż wspólnym i aktywnym doświadczeniem.

Zabawa w społeczeństwie technicznym przynosi i tworzy nowe formy komercji.

Jeremy Rifkin :

„ wywłaszczenie zabawy przez siły rynku zagraża całkowitym przewartościowaniem

6

kulturowego znaczenia zabawy . Wraz z tym grozi utrata sfery kulturowej , która wywodzi się z działań zabawowych i przez nie jest podtrzymywana.” [5/s.356]

Zabawa sama w sobie jest najwyższym wyrazem ludzkiej wolności , a wolność nie jest tym, co można kupić.

Friedrich Schiller trafnie sformułował to pisząc:

„ .. człowiek bawi się tylko tam, gdzie słowo człowiek osiąga swoje pełne znaczenie, i jest on tylko wówczas pełnym człowiekiem, gdy się bawi' [6].

To właśnie określamy jako „ dojrzałą zabawę”.

Dojrzała zabawa w obszarze kultury

• jest najważniejszym wyrazem ludzkiej więzi

• powstaje z miłości do bycia z innymi

• jest najbardziej intensywnym aktem wspólnego uczestnictwa

• staje się wspólnym braniem udziału dzięki zaufaniu

• jest odłożeniem na bok obron

• staje się troskliwą opieką poprzez poleganie na innych

• jest radością przeżycia, która powstaje w wolnej wymianie pomiędzy ludźmi

Nikt nie może naprawdę bawić się będąc samemu. W izolacji nie powstaje radość.

WOLNOŚĆ I ZABAWA

Wolność i zabawa mają ze sobą coś wspólnego. Dojrzała zabawa w obszarze kultury prowadzi do tego, że:

• Stajemy się otwarci na innych

• czynimy coś wspólnie

• Nigdy nie będziemy prawdziwie wolni, jeśli nie będziemy osiągać pełni oddając się dojrzałej zabawie.

Dzisiaj :

• pojmujemy wolność jako autonomię

• łączymy naszą autonomię z umiejętnością sprzedania naszej siły roboczej na rynku pracy

• owoce naszej pracy traktujemy jako naszą własność, znak naszej wolności

• wykluczenie innych z tego, co posiadamy, pojmujemy jako swoje prawo, jako wyraz naszej autonomii i indywidualnej wolności

Prawdziwa wolność jednak objawia się w umiejętności dzielenia się, a nie w wyłącznej własności . Nikt naprawdę nie jest wolny, jeśli nie dzieli się z innymi, nie potrafi wczuć się w nich, ani ich przyjąć

ZABAWA I SPOŁECZEŃSTWO TECHNICZNE

Dojrzała zabawa :

• w przeciwieństwie do biernej rozrywki powstaje jedynie w obszarze kultury

• jest zawsze wspólnotą

• jest najintymniejszą i najbardziej wyrafinowaną formą ludzkiej komunikacji

• jest środkiem zapobiegawczym wobec niepohamowanego rozprzestrzeniania się komercjalizmu

Komercyjne urynkowienie zabawy wzmaga się. ( globalna turystyka, moda, sport zawodowy, gry zawodowe, rzeczywistość wirtualna..)

Wraz z szybkim rozwojem bawiący się człowiek konfrontowany jest z zaostrzająca się komercjalizacją życia. Gospodarka węszy w tym zakresie duże możliwości nowych rynków zbytu i kolejnych zysków.

7

Opłacana zabawa nie jest w swojej istocie fałszywa. Jeśli jednak forma ta staje się w obrębie kultury całkowitym substytutem zabawy prawdziwej, wówczas cywilizacji grozić może zniszczenie.

Chodzi tutaj nie tylko o zagwarantowany stały dostęp do żywotnych, różnorodnych lokalnych kultur. Siły rynku starają się przemienić życie kulturalne w towarowe fragmenty komercyjnej rozrywki, przeżyte doświadczenie, zapłaconą przyjemność, przehandlowany związek. Jeśli nie zostaną one zatrzymane, mogą tak zawęzić sferę kultury, iż orientacja w tym może nastąpić zbyt późno.

Jeśli stracimy dostęp do bogatej różnorodności kultury, do doświadczenia gromadzonego tysiące lat, będzie to katastrofalne dla naszej przyszłości : przeżycia jej i dalszego rozwoju.

Kiedy zabawka jest pośrednikiem pomiędzy człowiekiem i kulturą , wówczas zostaje osiągnięta relacja z rzeczywistością .

Człowiek ------------ zabawka ---------------zabawa/ kultura

Odzwierciedlenie rzeczywistości

Naśladowanie rzeczywistości

Symulacja rzeczywistości

Zmienianie rzeczywistości

Tworzenie rzeczywistości

Naśladowanie/ symulowanie rzeczywistości jest zawsze wirtualne ( czynić tak, jakby...)

Tak, jak każda zabawa jest wirtualna.

Oznacza to, że każda zabawka i zabawa, czy to lalkami, kolejką czy też w lekarza ma charakter wirtualny, kiedy obejmuje wycinek świata rzeczywistego poprzez odzwierciedlenie lub symulację.

Wirtualność posiada swój ścisły związek z realnością. Jakość zabawy mierzona jest tym, jak dokładnie dziecko odzwierciedla realność, zaś jakość zabawki- na ile czyni ona to możliwym.

Zabawy i światy wirtualne istnieją jedynie za pośrednictwem komputera i gier video. Tutaj rzeczywistość realna oddzielana jest od wirtualności w sposób bezwarunkowy. W przeciwieństwie do symulacji, którą rzeczywistość próbuje uczynić jasną do wytłumaczenia, światy wirtualne zamierzają przekonać, że chodzi w nich o realność samą w sobie.

Przestrzenie wirtualne są co prawda uchwytne zmysłami, nie posiadają jednak żadnych bezpośrednich realnych podstaw. Stawiają one coraz wyższe wymagania grającemu- również dotyczące psychofizycznej zależności. To zanurzenie się w wirtualne światy zabawy staje się coraz bardziej zrozumiałe. Dzieci, które poprzez zabawę włączają się właśnie w kulturę świata, w coraz większym stopniu będę wypierane , przełączane na złudne światy.

Ma to swoje następstwa :

• może dojść do zamiany ( świat wirtualny = realna rzeczywistość)

• pierwotne mechanizmy ludzkiej zabawy, jak budowanie, montowanie, próbowanie, rozkładanie, eksperymentowanie, badanie.. będą stawały się coraz mniej możliwe do zrealizowania. Pozostaje bowiem jedynie naciśnięcie guziczka...

8

• Czynności i działania formujące osobowość, które przejawiają się w zabawie i poprzez nią, jak wymiana, rozumienie, bycie razem, wzgląd na innego, słuchanie, pomoc, praca zespołowa mogą być coraz bardziej wypierane i udostępniają miejsce odrzucaniu, kłamstwu, przechytrzaniu i nieuczciwemu przeganianiu.

• Dzisiaj chodzi nam o całościowa koncepcję rozwoju twórczości jako tworzącej kulturę innowacji wykorzystującą siłę człowieka, co możliwe jest dzięki realności osadzonej w zabawie.

• Ze względu na aktualny rozwój pojawia się pytanie, w jaki stopniu kreatywność doświadcza ograniczenia czy manipulacji ze strony np. gier komputerowych , co wiąże się również z zagadnieniem jakości tych gier.

Musimy postawić pewne pytania i odpowiedzieć na nie :

1. Jaki świat dotyczy grającego na urządzeniu do gry/ bawiącego się zabawką/ gameboy'em, grą komputerową, konsoletową?

2. W jakiej relacji do fantazji, fikcji, symulacji i rzeczywistości znajdują się wirtualne światy zabawy?

3. Jaką rolę odgrywa ten, kto zabiera grających w wirtualny świat zabaw?

Osamotnienie jednostki spowodowane przez silnie sterowany medialnie świat przybiera na znaczeniu ze względu na charakterystyczny trend łączący coraz bardziej świat telewizji i świat komputera.

Na koniec podsumowanie w trzech punktach, które pokazujących znaczenie zabawy :

1. Znaczenie zabawy dzisiaj i w przyszłości, jako aktywność tworząca i podtrzymująca kulturę dostępna dla wszystkich ludzi niezależnie od wieku .Zabawa jest czymś więcej niż tylko rozrywką i towarem.

2. Zabawa jest teraz, jak i wcześniej ważną aktywnością w ontogenezie dziecka oraz w harmonii osobowości dorosłego.

3. Zabawa jest najbardziej efektywną metodą uczenia się i powinna być jako taka doceniana i wykorzystywana.

Spis źródeł :

PD Dr Egon Schmuck

ZABAWA I MATERIAŁY DO NIEJ W TEORII ZABAWY

Wykład 1 godz.

Określenie celu :

Poznanie niektórych znaczących, starszych teorii zabawy oraz zapoznanie z nowszymi próbami wyjaśniania, w celu wyprowadzenia z tego istoty zabawy i zabawki

1. Dawne teorie zabawy

1. Teoria nadwyżki energii

2. Teoria odpoczynku

3. Teoria katharsis

9

4. Teoria przygotowania

2. Nowsze próby wyjaśnień

1. Ujęcie psychologiczne

2.1.1Psychologia dziecka i psychologia rozwojowa

2.1.2 Psychoanaliza - psychoterapia

2.1.3 Psychologia motywacji

2.1.4 Psychologia społeczna

2. Ujęcie fenomenologiczne

3. Ujęcie socjologiczne - badania porównawcze kultury

4. Ujęcie materialistyczne

3. Matematyczna teoria zabawy

Pierwsze zagadnienie :

1. Dawne teorie zabawy

1. Teoria nadwyżki energii

Głównym przedstawicielem teoretycznego kierunku w zabawie był Herbert Spencer

( angielski filozof, żyjący w latach 1820-1903).

Odpowiedział na pytanie o powstanie zabawy w sposób fizjologiczno - mechaniczny. Zabawa nie jest według niego niczym innym niż „ nadwyżkowym życiem, które samo wykluwa się do aktywności”, rozładowaniem sił, które u człowieka i wyższych gatunków zwierzęcych nie są wykorzystywane w codziennej walce o byt. Zwrotnie, objawia się to w nadwyżce ruchów mięśni, systemie nerwowym, który wymaga odreagowania i zrównoważenia. Siły ciała, które dążą do wyładowania, osiągają cel , elementarny , ludzki pęd do zaspokojenia, mianowicie zgromadzoną i nadwyżkową energię produktywnie przemienić w nowe strategie działania. Nadwyżka sił nie może być jednak jedynym wyjaśnieniem zabawy człowieka, ponieważ dzieci na przykład bawią się również, gdy są zmęczone lub wyczerpane. Poza tym bodźce i inspiracje zabawowe pochodzące z otoczenia działają również na człowieka.

2. Teoria odpoczynku

Według filozofa Moritza Lazarusa (1828 - 1903) oraz filozofa i ucznia Hegla Juliusa Schallera (1810 - 1868) powodem pojawienia się zabawy nie może być jedynie zużywanie nadwyżki energii. Widzą oni w zabawie ponowne odzyskanie wydatkowanej energii , a więc efekt odpoczynku. O tym właśnie zjawisku wypoczynku mówili również im współcześni., między innymi :

Emanuel Kant (1724 - 1804)

„ Można być zajętym zabawą, co nazywa się być przymusowo zajętym, ale można być też zajętym pod przymusem i to nazywa się pracą”. [ 2/30]

Karl Groos (1861 - 1946)

„ W zabawie przecież uwalniamy się od twardych przymusów konieczności” [ 2/73]

Johann Christoph Friedrich GutsMuts (1759 - 1839)

.......................

Teoria odpoczynku została później wzbogacona o pojęcia dobrowolnej konieczności i ćwiczenia.

10

GutsMuts był tym, który po raz pierwszy nadmienił o wartości odpoczynkowej zabawy po okresie pracy oraz wprowadził takie pojęcia jak: pełnia życia, harmonia, wesołość .Interesująca pozostaje jednak myśl podstawowa, widząca związek pomiędzy zabawą a pracą.

3. Teoria katharsis

Podobnie jak w teorii nadwyżki energii, tutaj również w centrum zainteresowań teoretycznych znajduje się odreagowanie czy uwolnienie sił psychosomatycznych.

Harvey Carr próbował po raz pierwszy w 1902 roku dokładniej przedstawić, od czego uwalnia się bawiący się człowiek. Carr sięgnął w swojej biologiczno-terapeutycznej próbie wyjaśnienia do katharsis Arystotelesa : zabawa jako środek oczyszczający. W zabawie (szczególnie w przedstawianiu)człowiek uwalnia się od instynktów, popędów i emocji odczuwanych jako negatywne lub przeszkadzające. W tym podejściu teoretycznym zabawa traktowana jest jako medium, które pomaga człowiekowi, gdy ma on taką potrzebę, uwolnić się od popędów, naporów i afektów bez skutków ubocznych. Zabawa jako filtr oczyszczający służy zatem psychicznej równowadze.

Również ta teoria uogólnia pewien szczególny aspekt znaczenia zabawy. Do dziś nie jest na przykład całkiem jasne, czy popędy i afekty są odreagowywane w zabawie całkowicie czy też nie ulegają wzmocnieniu. Zachowanie agresywne, aspołeczne może być w zabawie prowokowane, a nawet sankcjonowane ( działania zabawowe, reguły zabawy..).

4. Teoria przygotowania, ćwiczenia przygotowawczego

Karl Groos (1861 - 1946), filozof i psycholog stał się znany swoim współczesnym ze względu na podkreślanie sensu zabawy dziecięcej, wcześniej jednak był on zwolennikiem teorii katharsis. U podstaw jego teorii znajduje się następujące przemyślenia :

Kiedy aktywność zabawowa znajduje cel w sobie lub swoistą właściwość, wówczas zabawa posiada funkcję ćwiczenia dla późniejszego życia. Zabawa musi być widziana jako ćwiczenia, samokształcenie dorastającego. Zabawa dziecka jest przy tym widziana jako specyficzna forma przyjęcia tych zadań życiowych, które później doskonalą się, a obecnie przeżywane są świadome, wesołe ćwiczenie wstępne.

Wartość zabawy leży mianowicie w samodoskonaleniu się dziecięcych uzdolnień, ale również w umiejętnościach związanych z powaga życia oraz w nieprzymusowym, odpowiednim dla dziecka włączeniu się w świat dorosłych.

Ta próba wyjaśnienia opiera się na tym, iż może być poparta wieloma zabawami dziecięcymi. Niestety nie uwzględnia ona zabawy dorosłego.

Podsumowując można powiedzieć, że starsze teorie zabawy rozumiały ludzką zabawę jako aktywność przebiegającą bez świadomości celu, nastawioną na przyjemność . Ujmowana ona była pod różnymi punktami widzenia.

Zabawka jak dotąd nie odgrywa żadnej roli w naukowym myśleniu.

2. Nowsze próby tłumaczeń

1. Ujęcie psychologiczne

1. Psychologia rozwojowa i psychologia dziecka

11

Przedstawiciele : W. Stern (1871 -1938), K. Buhler (1879 - 1963), H. Hetzer, J.

( 1927-), Piaget ( 1924 - )

Podstawowe stwierdzenie :

Zabawa jest pełną radości aktywnością dziecka, która leży u podłoża indywidualnych procesów rozwojowych. Rozwój zabawy dziecka można przeanalizować na podstawie istniejących aktualnie form zabawy. Wspieranie zabawy otwiera dziecku wejście w świat.

Cel : Zabawy dziecięce służą procesowi rozwoju młodego człowieka. Piaget kładzie nacisk na rozwój inteligencji. Przejawia się ona w postępującym doskonaleniu motoryki, świata wyobrażeń, myślenia ( funkcja biologiczna i poznawcza).

Krytyka : Istnieją różnorakie koncepcje rozwoju zabawowego zachowania dziecka, które wymagają gruntownego opracowania i ujednolicenia. Teoria asymilacji Piageta zaniedbuje twórcze momenty w zabawie za względu na między innymi jednostronne podejście poznawcze. [ 1/30 ]

W tym czasie zostały rozwinięte dwie teorie:

• „ teoria fazowa „

• „ poznawcza teoria rozwojowa „

Osiągnięcia psychologów dziecięcych i rozwojowych w tym okresie :

1. Zebranie istniejących dotąd dziecięcych form zachowań w zabawie oraz ich pierwsza klasyfikacja

2. Próba włączenia zjawiska zabawy w podlegającą weryfikacji koncepcję rozwoju

Powyższe osiągnięcia teoretyczne posiadają podstawowe znaczenie i powinny towarzyszyć przede wszystkim nauczycielom w ich pracy.

Po raz pierwszy stało się jasnym, iż każda teoria psychologiczna, która przyznaje specjalną funkcję i wartość pojęciu zabawy w obrębie szczegółowego systemu, może popaść w niebezpieczeństwo zredukowania zjawisko zabawy do określonej, pojedynczej funkcji.

Od lat 70tych definiowano zabawę twierdząc, że posiada ona reguły, przeciwieństwo sił i nieznane zakończenie. Przeciwieństwo sił wyraża się w antytezach lub tez poprzez zachwianie równowagi, narzucając zabawie określone, często sprzeczne role. Podstawowe antytezy zabawy według Suttona Smitha :

Porządek - nieład

Uznanie - odrzucenie

Wzbogacenie - zniszczenie

Naśladowanie - uciekanie

Kontrola - impuls

Zbliżenie - unikanie

Sukces -porażka

Atak - obrona

Rozwój zachowania zabawowego osiąga pełnię poprzez gromadzenie i różnicowania hierarchicznych struktur tych antytez, tzn. w każdym przeciwieństwie istnieje uporządkowana kolejność następujących po sobie zabaw, przy czym każda zabawa zależna jest strukturalnie od poziomu poprzedniej.

Ratter przedstawia to w dobitnym przykładzie :

12

„ Na początku małe dziecko przyjmuje najpierw rolę szukającego w zabawie w chowanego z osobą bliską, potem uczy się roli poszukiwanego , na koniec opanowuje zabawy, w których dwie autentyczne role są zamieniane i kombinowane ( uciekający - łapiący). W jeszcze późniejszym wieku dziecko potrafi przyjąć określoną rolę w ramach grupy ( np. w zespole sportowym): atak i obrona przedstawiają tutaj dwie antytezy tej samej roli i prowadza do zadziwiających zmian w wyglądzie zabawy.” [ 3/22 ]

W takiej zabawie wymagane są umiejętności społecznego dopasowania jak również strategiczne i planistyczne zdolności podejmowania decyzji. Większość psychologów rozwojowych łączy dzisiaj stopień rozumienia zabawy przez dziecko z jego ogólnym poziomem rozwoju.

Udowodniono jednak, Sutton Smith, że zachowanie zabawowe jest relatywnie samodzielnym obszarem zachowania, którego zróżnicowanie zależy od rodzaju i ilości posiadanych doświadczeń zabawy.

Każda struktura zabawy jest swego rodzaju abstrakcją :

• która przenosi określone doświadczenia w procesie społecznym na nowy poziom doświadczeń

• która przyjmuje codzienne sposoby zachowania charakterystyczne dla późniejszego okresu ( np. 7latek może w zabawie podjąć rolę typową dla 11latka w prawdziwym życiu).

Doświadczenie zabawy różni się od rzeczywistego doświadczenia pod dwoma względami

• Z rozwojowego punktu widzenia, bawienie się oznacza, że zachowanie popędowe, dowolne kontrolowane jest nie tyle przez warunki otoczenia, co przez subiektywne emocje i fantazje.

• Z emocjonalnego punktu widzenia bawienie się oznacza odreagowanie napięcia, szczególnie przez bawiącego się

Zabawa określana była długo przez psychologię rozwojową jako czynność dziecka do okresu szkolnego. Takiej zabawie przeciwstawiono typowe zachowanie związane z etapem rozpoczęcia pracy przez dziecko w szkole podstawowej. ( Stąd bierze swój początek marksistowska teza, iż zabawa małego dziecka jest przygotowaniem do świata pracy człowieka dorosłego.

Dzisiaj wiemy, że wiele aktywności dziecka rozumianych jest nie jako zabawa, czy jako praca lecz jako radzenie sobie ( rozwiązywanie problemów I.S.)

Zachowanie to dotyczy :

- wszystkich aktywności poznawczych

• jest wypróbowywaniem własnych sił oraz możliwości działania

• rozwijania i konstruowania

• naśladowania

Służy ono :

• przyswajaniu sobie wiedzy

• zaspokajaniu ciekawości

• opanowywaniu umiejętności

• ćwiczeniu sprawności

Te formy aktywności powinny zawsze występować w postaci zabawy- same jednak nie są zabawą. Są one formami wczesnodziecięcego radzenia sobie w sytuacji.

13

Wczesnodziecięce rozwiązywanie problemów:

• zaczyna się w pierwszym i drugim roku życia jako eksperymentujące podejście do przedmiotów

• jest punktem wyjścia dla dwóch niezależnych od siebie procesów rozwojowych pojawiających się w okresie szkolnym

a/ Pierwszy proces rozwojowy : różnicowanie w ramach osobowości istniejących już własności, tych sposobów zachowania, które służą radzeniu sobie w życiu:

• sprawność manualna

• planowy , konstrukcyjny sposób myślenia

• techniki zdobywania informacji

b/ Drugi proces rozwojowy -różnicowanie punktu wyjścia zachowania zabawowego, ponieważ, aby móc się bawić, muszą być spełnione pewne warunki

• zapoznanie się z sytuacja zabawy

• informacje o materiale, rolach, zasadach zabawy

( dziecko, które spotyka w nowej dla siebie sytuacji inne, obce dzieci, nie rozpocznie od razu zabawy z nimi. Konieczna jest wstępna faza zapoznania i obserwacji.)

1. Psychoanaliza- psychoterapia

Przedstawiciele: S. Freud, A. Freud, M. Klein, R. Waelder, E. Erikson, H. Zulliger

Podstawowe założenie :

„ Zabawa jest znaczącą instancją pośredniczącą pomiędzy podświadomością a świadomością, zasadą przyjemności a zasadą realności. Daje ona możliwość , aby przeżytą rzeczywistość zabawowo przebudować lub się od niej uwolnić”.

Cel : przepracowanie wrażeń, uwolnienie się od lęków i konfliktów, projekcja wewnętrznych konfliktów, wzmocnienie „ja” ( diagnoza i terapia)

Krytyka : Znaczenie zabawy nie wychodzi często poza subiektywne wypowiedzi .Projekcja i analiza przypadków stoją w sprzeczności z intersubiektywną sprawdzalnością , nie tylko z powodu specyficznej symboliki jako wzoru interpretacyjnego.

Koncepcja osobowości przyczynowo określona przez psychoanalizę rozwinęła dla zachowań zabawowych dziecka specyficzny sposób interpretacji, który okazał się pomocny w rozumieniu pojęcia zabawy.

Freud / główny przedstawiciel/ natknął się na zabawę podczas swojej analityczno-terapeutycznej pracy z dziećmi z zaburzeniami zachowania. Dla psychoanalizy bawienie się jest w istocie procesem, który poprzez fikcyjne działania zastępcze prowadzi do kolejnych przepracowań nadwyżek popędowych oraz konfliktów. Te z kolei wywodzą się ze sprzeczności pomiędzy naciskiem popędu a naciskiem realności.

W działalności zabawowej konflikt ulega symbolicznej obróbce tematycznej i jakby realnie jest tak długo rozgrywany, dopóki napięcia nie zostaną zniesione, to znaczy osiągnięte zostaje dopasowanie do rzeczywistości.

Poprzez taką interpretację zabawy zostały sformułowane pewne wątpliwości dotyczące istniejących dotąd definicji, które mówiły, że :

• zabawa osiąga pełnię w wolności i spontanicznym samookreśleniu

• chodzi w niej zawsze tylko o pełne przyjemności treści doświadczenia, które są reprodukowane w zabawie

14

Z psychoanalitycznego punktu widzenia wszystkie działania zabawowe są z uwagi na swoja formę i treść silnie zdeterminowane. Mają one funkcję mechanizmu równoważącego dla realnego przepracowania potężnych nacisków popędowych pochodzenia libidalnego lub agresywnego.

Często stwierdzane wycofanie się do wyobrażonego świata zabawy pośredniczy nie tylko w symbolicznym pokonaniu realnych lęków, służy również temu, aby realne pragnienia niemożliwe do zrealizowania, spełnić symbolicznie.

Symboliczne działania zabawowe służą psychoanalitykom w postępowaniu diagnostycznym i terapeutycznym ( terapia zabawą, „Świat” zabawa- test Lowenfelda).

Terapia zabawą zyskuje obecnie znów na znaczeniu.

2. Psychologia motywacji

Przedstawiciele : D.E. Berlyne, H. Heckhausen, C. Hutt, B. Sutton- Smith

Podstawowe założenie : Zabawa pojawia się wskutek ciekawości i zachowania zbierającego informacje, podczas swojego przebiegu oscyluje pomiędzy przyjemnym poszukiwaniem napięcia a potrzebą rozluźnienia, przy czym średni poziom napięcia jest dla niej charakterystyczny ( koło aktywności ).Dochodzą do tego inne cechy, jak brak celu, quasi-realizm itd.

Cel : W przeciwieństwie do działań nastawionych na cel , zabawa jest wolna od celów leżących poza nią. Jednak i tutaj można sformułować pewne cele : osiągnięcie optymalnego poziomu napięcia, obniżenie podwyższonego napięcia.

Krytyka : Motywacja do zabawy została w końcu wyjaśniona czynnikami wewnątrzpsychicznymi. Stymulacja zewnętrzna pozostaje poza zainteresowaniem. Ważne momenty każdej zabawy wymagają zróżnicowanego podejścia przy analizowaniu różnych jej form.

Psychologia motywacji interesowała się zabawą przy okazji bliższego badania przyczyn i warunków

• negatywnych zachowań

• znudzenia.

Stwierdzono, iż zachowania związane z ciekawością oraz ogólną potrzebą aktywności pojawia się nawet w sytuacji całkowitego zaspokojenia potrzeb popędowych.

Momentami pobudzającymi zachowania zabawowe są braki w sferze przeżyć i spostrzegania, które przejawiają się ciekawością, zaskoczeniem, konfliktem czy komplikacją.

Zabawa pojawia się wówczas, gdy przekroczony zostaje średni poziom aktywacji lub znajduje się on poniżej średniej. Znudzenie i bodźce zewnętrzne motywują do zabawy tak samo, jak potrzeba odreagowania afektów i stanów pobudzenia .W tym miejscu można znaleźć ścisły związek psychologii motywacji z psychoanalizą.

2. Psychologia społeczna

Przedstawiciele : S. Smilansky, R. Eiferman, E. Goffman, L. Knappmann

Podstawowe założenie : Zabawa uznawana jest za społeczne odgrywanie ról. Dziecięca zdolność do zabawy różni się ze względu na warunki i osiągnięcia społeczne . Poprzez ukierunkowaną zabawę może zostać udoskonalona nie tylko

15

umiejętność bawienia się. Są z nią związane również kompensacyjne zadania wychowawcze , jak i podstawowe warunki wchodzenia w rolę.

Cel : Wspieranie sprawności komunikacyjnych : empatii, dystansu wobec roli, tolerowania dwoistości, tożsamości. Pozytywny wpływ na zachowania językowe

Uczenie się ról społecznych ( kompetencja komunikacyjna oraz umiejętności bawienia się ).

Krytyka : W przeważającym stopniu charakter instrumentalny zabawy w role stawia pytania o warunki społeczne oraz celowość pierwszorzędowych i drugorzędowych instancji społecznych. Niebezpieczeństwo manipulacji i indoktrynacji jest ustawicznie dyskutowane [ 1/31].

Psychologia społeczna wykorzystała po raz pierwszy proste modele teorii matematycznej dla stworzenia sytuacji kontrolowanych eksperymentalnie. Rozwinęła ona cały szereg „ zabaw eksperymentalnych „ stosowanych w badaniach nad konfliktem.

W centrum zainteresowania znajduje się tutaj działanie następujących czynników na zabawę oraz zachowanie decyzyjne :

• postępowanie strategiczne

• działanie współpracujące lub konkurujące

• gotowość do poniesienia ryzyka

• wpływy warunków sytuacyjnych ( np., możliwości komunikacyjne).

Ujęcie zabawy z punktu widzenia psychologii społecznej w aspekcie roli i odgrywania roli wciąż zyskuje na znaczeniu. Po pierwsze : dostarcza specjalnej dynamice interakcji zabawowej funkcji modelujących, charakterystycznych dla ogólnych form interakcji społecznych. Po drugie : wiadome jest, że nabycie osobowej tożsamości i kompetencji społecznych we wczesnym dzieciństwie umożliwia dynamiczne zachowanie się w roli, które dziecko opanowuje poprzez zachowania zabawowe.

Dostarcza to istotnych wskazówek dla kluczowej roli działań zabawowych przy tworzeniu się dziecięcej tożsamości.

1. Ujęcie fenomenologiczne

Przedstawiciele : F.J.J. Buytendijk, A. Ruessel, H. Scheuerl

Podstawowe założenie : Zabawa jest rozumiana jako zjawisko pierwotne, które nigdy nie jest pojmowane poznawczo-racjonalnie. Jednak oprócz podstawowej kategorii można wyróżnić 6 zasadniczych aspektów : wolność od celowości, nieskończoność zabawy, zasada „tak-jakby”, powstanie napięcia (ambiwalencja), współczesność (tu i teraz I.S), zamknięcie (w świecie gry I.S.).

Cel : Podkreślenie wolnego od celu charakteru wszystkich aktywności zabawowych. Fakt wolności od celowości dokładniej i lepiej nazywany jest jako nieświadomość celu.

Krytyka : Wysoki poziom abstrakcji wypowiedzi utrudnia często budowanie hipotez oraz stawianie pytań empirycznych. Brak jest jeszcze udowodnienia istotności ważnych cech zasadniczych form zabawy. [ 1/31]

2. Ujęcie socjologiczne - badania porównawczo-kulturowe

Pomiędzy teoriami psychologii społecznej a socjologicznymi znajdują się w wielu obszarach łączące przejścia, ale też przecięcia.

16

Jak dalece zabawa poddawana jest refleksji w aspekcie rzeczywistości całego społeczeństwa , jest to zagadnieniem socjologicznym. Nie jest ono ukierunkowane na istotę zabawy, również nie na pojedyncze działania zabawowe. Dotyczy tych zabaw, które istnieją w danym społeczeństwie.

Pierwsza teza stwierdza, iż dzięki preferowanym określonym formom zabawy przejawia się typ oraz wewnętrzne mechanizmy każdego społeczeństwa. Kolejna teza mówi, że realne siły, potrzeby i impulsy życiowe przybierają celowe formy zachowania , które z kolei w zabawie społeczeństwa są opracowywane tematycznie zgodnie z typem społecznego myślenia (1960).

Cytaty :

„ Zabawy społeczeństwa są z tego powodu zawsze zabawami, że poprzez nie odgrywane jest społeczeństwo” [4/34].

„ Każde społeczeństwo tworzy abstrakcyjne modele symboliczne swoich najważniejszych i wciąż powracających problemów”. [4/33]

Każde społeczeństwo przywiązuje wagę do tego, by jego członkowie poprzez stykanie się z owymi modelami wprowadzeni zostali w normy leżące u ich podstaw.

Ponieważ modele te przedstawiają autentyczne systemy, to znaczy same w sobie zawierają cel, są szczególnie chętnie wykorzystywane przez dzieci.

Przedstawiciele tego podejścia wymieniają 4 kategorie takich modeli (Moore i Anderson, 1976):

• Zagadki

• Gry losowe

• Zabawy strategiczne

• Kategorie estetyczne

Modele owe zawierają ważne mechanizmy sterujące i ukierunkowujące zachowanie:

• Przy zagadkach i zadaniach problemowych - chodzi o to, by na coś wpłynąć lub coś spowodować

• Przy loteriach - chodzi o poniesienie konsekwencji, nad którymi człowiek nie ma żadnej kontroli

W modelach tych upatruje się nieświadomie działających zasad będących punktem wyjścia dla nowych form uczenia się w otoczeniu, zarówno w szkole jak i w czasie wolnym. Dzięki zabawowym formom rozwiązywania problemów powinno być możliwe przejście od społeczeństwa nastawionego na osiągnięcia do społeczeństwa nauki.

Powyższa teoria miała następujący wpływ :

W USA na początku lat 60tych powstał ruch zabawy, który próbował w szkole , gospodarce, polityce i nauce wprowadzić podobne modele uczenia się. Powstał prawdziwy ruch związany z zabawą, który przyniósł jako skutek rozwój dużej ilości

gier symulacyjnych : związanych z planowaniem i podejmowaniem decyzji.

Całość osiągnęła punkt kulminacyjny w przedstawieniu demokracji przyszłości, w której w ćwiczeniach symulacyjnych i zabawach komunikacyjnych wyjaśniane i uświadamiane powinny być skomplikowane problemy gospodarcze i polityczne oraz skutki określonych decyzji politycznych. Poprzez tego rodzaju zabawy społeczeństwo mogłoby w większym niż dotąd stopniu uczestniczyć w formułowaniu celów społecznych. Teza o związku pomiędzy strukturami społeczeństwa a zabawami tego społeczeństwa uzyskała swoją konkretyzację poprzez empiryczne badania kulturowo-porównawcze.(1976)

17

Prowadzi to do wniosków, które zasługują dzisiaj na uwagę :

Gry strategiczne w społeczeństwie wiążą się ze stopniem politycznej integracji oraz z społecznej złożoności ( w prostych społecznościach gry strategiczne są nieznane).

Gry związane z przypadkiem mają coś wspólnego z aktywnościami religijnymi, to znaczy z wyobrażeniem, że skutki poszukiwania zależne są od sił nadnaturalnych.

Gry sprawnościowe wskazują na geograficzne położenie danego narodu i maja coś wspólnego z radzeniem sobie w danym otoczeniu człowieka.

Widoczny jest również związek pomiędzy bawieniem się a panującymi powszechnie praktykami wychowawczymi:

Gry strategiczne wiążą się w małym stopniu z pobłażaniem w wychowaniu dzieci, za to z surowszym treningiem czystości oraz wyższym nagradzaniem za posłuszeństwo.

Gry oparte na przypadku wiążą się z zachowaniem świadomym odpowiedzialności oraz skierowanym na osiągnięcie sukcesu.

Gry sprawnościowe wiążą się z samoświadomością.

W roku 1974 Roberts i Sutton Smith zwrócili uwagę na socjalizację konfliktu poprzez zabawę, jako na zasadnicze jądro funkcjonalne zabawy. Ich teoria wychodziła z tego, iż preferowanie określonych form zabawy należy rozpatrywać w związku z lękami i konfliktami dziecka, które zostały wyzwolone przez praktyki wychowawcze. W zabawie konflikty te ulegają symbolicznej tematyzacji i są przeżywane. Dzięki temu realne konflikty mogą zostać lepiej rozwiązane. Ten sposób myślenia znajduje się blisko psychoanalitycznej interpretacji zabawy, zakłada jednak ponadto, iż zabawy danego społeczeństwa przedstawiają odbicie jego momentów kryzysowych.

Obecnie wzrastające zainteresowanie zabawą społeczeństwa technicznego znajduje swoje wyjaśnienie :

„ Im bardziej złożone są stosunki kulturalne , im bardziej otwarte role dorosłych, im większy pluralizm światopoglądów, tym większą ilość, większą częstość i większe bogactwo zabaw dziecięcych można zaobserwować.” [3/29]

W naszym dzisiejszym wysoko rozwiniętym społeczeństwie wymaga się podstawowej plastyczności, autonomicznego zachowania i twórczości. To są właśnie cechy, które stymulowane są w oczywisty sposób poprzez zabawę. Teoria ta ma charakter rozjaśniający, w żadnym jednak wypadku nie obowiązujący.

1. Ujęcie materialistyczne

Powyższe podejście teoretyczne stawia w centrum zainteresowania przymusowy charakter oraz historyczne spojrzenie na zabawę. W dużej części literatury pochodzącej z okresu „zimnej wojny” łączony jest ten sposób myślenia z pojęciami „ideologiczny” oraz „kolektywny”. Podobna niegodna polemika nie powinna być popierana. Każde podejście jest ideologiczne, naznaczone idealizmem lub materializmem. Również wychowanie kolektywne nie jest niczym negatywnym, kiedy posiada się zdrowe podejście do wychowania indywidualnego. Przekonanie przedstawicieli idealistycznego mieszczaństwa, że materialistyczne ujęcie zabawy czyni z zabawy w role zabawę kolektywną, jest z gruntu fałszywe, ponieważ w zabawie z podziałem na role musi zaistnieć wspólna zabawa i poprzez to następuje oczywiste indywidualne wychowanie poprzez zespół (kolektyw). Tutaj znajduje zastosowania wychowanie kolektywne bez definicji i ograniczeń terminem „ kolektywnie”.

18

Materialistyczne podejście traktuje zabawę jako dialektyczny stosunek wobec pracy. Podsumowując można stwierdzić :

Podstawowe założenie : zabawa i praca znajdują się w dialektycznym związku. Historycznie ujmując, zabawa wywodzi się z pracy. W ujęciu pedagogicznym zabawa dziecięca przygotowuje je do aktywności produktywnej (pracy). Praca jest więc źródłem pracy, ale też praca stwarza warunki do zabawy. W zabawie dziecko skłania się ku treściom obiektywnej rzeczywistości.

Cel : W aktywności zabawowej reprodukowane są z jednej strony stosunki społeczne, z drugiej zaś oznacza ona zaufany instrument prowadzący do produktywnych działań dorosłego. Zabawa służy też wychowywaniu jednostki przez kolektyw (team). [1/31]

W przeciwieństwie do podejścia materialistycznego, które traktuje zabawę i pracę jako dialektyczne zamienniki, większość teorii idealistycznych spostrzega zabawę i pracę jako przeciwieństwa. Różnice te przedstawiane były w przeszłości przez takich uczonych jak :

Kerschensteiner 1923,1925

Fischer 1925

Hoffmann 1930

Greifzen 1942

Weber 1955

Ruessel 1959

Kluge 1968

Według nich zabawa i praca różnią się następującymi cechami :

ASPEKT	ZABAWA	PRACA
uczucia	Utrata funkcji	Radość tworzenia
dążenie	Pęd życiowy	Potrzeba tworzenia
cel	wewnętrzny	Cel wyobcowany
wola	Możliwe przerwanie	podtrzymywanie
rzeczywistość	Poza powagą życia	Część składowa powagi życia

Na podst: Kluge, N.: Zabawa i doświadczenie, Julius Klinkhardt Verlag, 1981

Istotne w powyższym zestawieniu są pojęcia „ cel wewnętrzny” oraz „ brak funkcji”. Aspekt rzeczywistości zastępowany jest dzisiaj częściej pojęciem quasi-realności. Sposoby traktowania obu aktywności prowadzą co prawda do różnych określeń celu, jednak dla ujęcia dialektycznego nie jest to przeszkodą.

3. Teorie matematyczne

Teorie matematyczne mają dzisiaj duże znaczenie dla polityki, gospodarki, nauki i obronności. Nie mają jednak nic wspólnego z ujęciem kulturowo-socjologicznym. Kiedy określimy strukturę gier i zechcemy je umiejscowić w odpowiednich środkach zabawy (zabawkach), wówczas analiza matematyczna okaże się pomocnym do tego celu instrumentem.

Zjawiskiem zabawy zajmował się filozof i matematyk Pascal (1623-1662). Już jemu chodziło o prognozę szansy na wygraną w ówcześnie bardzo popularnych grach losowych. Rozwinął w związku z tym rachunek prawdopodobieństwa. Za jego pomocą

19

oraz kombinatoryki można dzisiaj analizować wszystkie tego typu gry pod względem możliwości uzyskania w ich wygranej. Do powyższych gier należą :

• Ruletka ( wynaleziona właśnie przez Pascala)

• Loteria

• Gra liczbowa lotto

• Koło szczęścia

• Systemy automatów do gry

• Dziecięce zabawy z kostkami

W grach losowych przeciwnikiem nie jest wspólnie grający lecz przypadek. W grach dziecięcych (np. Czarny Piotruś) wskutek nastawienia dzieci szczęśliwy przypadek oceniany jest jako osobista wygrana jednego i równocześnie porażka pozostałych.

Gry strategiczne są inaczej zorientowane. Przeciwnicy spotykają się w konfrontacji , której celem jest zwycięstwo jednego, a porażka innych.

Wiele klasycznych gier planszowych ( szachy, warcaby, halma, młynek...) posiada charakter prawdziwie strategiczny. Zawierają one pełen zakres informacji, ponieważ poprzez naprzemienne posuwanie pionków , każdy gracz otrzymuje pełną informację o postępach partnera. Istnieją również gry, które posiadają element niespodzianki. Jest on rezultatem niewiedzy o zachowaniu przeciwnika (np. gry w karty..).

Stworzenie własnej strategii przez jednego z grających gwarantuje jego wygraną. Znaczy to, że podczas gry fair w sytuacji nieposiadania pełnego zestawu informacji istnieje pewna strategia bez ryzyka. Ma ona znaczenie przy odrzucaniu własnych decyzji według zasady przypadku, podczas , gdy w wystarczająco dużej ilości ruchów zapewniona jest możliwość nie decydowania. Przykładem może być tutaj gra „tic, tac, toe”.

Istnieją również dalsze typy gier, np. takie, gdzie gracz już w pierwszym ruchy wygrywa lub przegrywa.

Powyższe poglądy, dawniej będące efektem doświadczeń' uzyskuje się dzisiaj drogą analiz matematycznych.

Wnioski końcowe :

Dla pedagogiki środków zabawy matematyczna analiza gier losowych i strategicznych wydaje się bardziej interesująca :

1. Gry towarzyskie mogą być badane pod względem ich wygranych i przegranych

2. Matematyczne sformułowanie problemu może stać się punktem wyjścia dla nowych rozwiązań

3. Matematyka i elektronika dostarczają dzisiaj wraz z grami komputerowymi nowych pomysłów na środki do zabawy, których wartość dla zabawy nie jest niestety dostatecznie weryfikowana

Literatura źródłowa : (str.36)

OKREŚLENIE POJĘĆ, DEFINICJA ZABAWY I ZABAWKI

Dr E. Schmuck, wykład

Odpowiedź na podstawowe pytanie : czym jest zabawa?

20

ZABAWA :

zbierając twierdzenia dawnych teorii zabawy oraz nowych prób wyjaśniania, można stwierdzić, iż interdyscyplinarne badania w zakresie określenia istoty zabawy prowadzone były dwuaspektowo :

1. uchwycenie pojedynczych cech charakterystycznych, pozwalających na stworzenie podejścia teoretycznego w celu sformułowania definicji

2. Przeciwstawienie aktywności zabawowej innym formom aktywności w celu określenia pojęcia

Pierwszym, któremu się to udało był Johan Huizinga. W swoim „ Homo ludens”[1/21] podał dwie definicje zabawy :

„ Zabawa jest dowolnym działaniem lub zajęciem, które wykonywane jest w określonych granicach czasu i przestrzeni, według dobrowolnie przyjętych, ale obowiązujących reguł. Celem zawiera w samym sobie, towarzyszy mu uczucie napięcia , radości i świadomości bycia innym niż w zwykłym życiu.”

W tym samym źródle znajduje się nieco szersza definicja , str.46/47 :

„ Z uwagi na formę można traktować zabawę jako wolne działanie, które odczuwane jest jako niezwykłe i stojące poza codziennym życiem, a mimo to całkowicie absorbujące bawiącego się. Nie jest z nią związany żaden materialny interes i nie jest wykorzystywana dla jakichkolwiek korzyści. Przebiega ona w ramach określonego czasu, w określonej przestrzeni. Powoływana jest do życia w uporządkowany sposób, zgodnie z określonymi regułami we wspólnotach. Przenosi się chętnie dzięki przebraniu i tajemnicy w inne niż zwykły światy „.

Naukowo-kulturowa próba oznaczenia zabawy przez Huizingę jest dominującym osiągnięciem naszych czasów. Możemy podsumować to w trzech tezach:

1. Zabawa nie jest zjawiskiem życiowym o prostym pochodzeniu

2. Kultura posiada swój początek w zabawie, powstała z niej

3. Kultura jako wewnętrzne pojęcie produktywnych osiągnięć społeczeństwa w zakresie sztuki, prawa, języka, muzyki i teatru jest osiągana i podtrzymywana jedynie poprzez zabawę, to znaczy poprzez takie działanie kulturotwórcze, które wychodzi ponad konieczne, codzienne radzenie sobie z życiem .[por. 7/7]

Również mity, rytuały, zwyczaje, jak i reguły naszego społecznego współżycia mają swoje źródło w zjawisku zabawy.

Scheuerl [2] wychodząc z założeń fenomenologicznych, tak definiował zabawę:

„ Zabawa jest prawdziwym zjawiskiem ruchu, którego falująca wolność na poziomie widocznym, jego niekończąca się ambiwalencja oraz zamknięcie w czasowej teraźniejszości dostępne jest jedynie drogą kontemplacji. Również tam, gdzie warunkuje ono pojawienie się aktywności, skłania bawiącego się do kontemplacji.

Karl Buehler [3] uważa :

„ Czynność, która wyposażona jest w funkcjonalne zadowolenie i podtrzymywana jest bezpośrednio i dowolnie przez to zadowolenie, nazywamy zabawą „.

Doświadczenie zabawy a doświadczenie realności różnią się według Smitha pod dwoma względami :

1. Wzgląd poznawczy

Zachowanie określone przez wolę i samorzutne pobudzenie wyznaczane jest w zabawie nie tylko poprzez warunki zewnętrzne, ale o wiele bardziej poprzez subiektywne emocje i fantazję. Zabawa jest „pośrednikiem nowego” prowadzącym do zwrotu w podziale władzy realnej codzienności, podczas, gdy dzieci przyjmują w

21

zabawie role dorosłych, obserwują skomplikowane zasady i odkrywają nowe elementy zabawy . Przyrost doświadczenia w zabawie odbywa się poprzez:

• nowe twórcze możliwości działania

• plastyczność ról

Zabawa posiada znaczącą funkcję innowacyjną i socjalizacyjną w sferze konfliktów:

1. Wzgląd emocjonalny

Znaczenie zabawy polega tutaj przede wszystkim na likwidowaniu napięcia. Według Smitha można zaobserwować: wielość dziecięcych aktywności, które często określane są jako zabawa, zawierających aktywność rozwiązywania problemów (radzenia sobie), które przecież nie są zabawą. Obejmują one :

• zachowanie pytające

• wypróbowywanie własnych sił i możliwości działania

• konstruowanie

• naśladowanie

• naukę obserwowania

Owe formy działania przejawiają się w różnych zabawach, nie są jednak same zabawą. Tworzą one formy dziecięcego radzenia sobie w sytuacji i służą:

• Przyswajaniu wiedzy, zaspokojeniu ciekawości, ćwiczeniu i osiąganiu danego poziomu rozwoju

Radzenie sobie w sytuacji( rozwiązywanie problemów) zaczyna się u dziecka w pierwszym roku życia i wyraża się poprzez eksperymentujące podejście do przedmiotów. Jest to punkt wyjścia dla dwóch niezależnie rozwijających się w wieku szkolnym nurtów:

1. różnicowanie sprawności manualnych

myślenia konstrukcyjno-planistycznego

technik zdobywania informacji

Chodzi tutaj o takie sposoby zachowania, które służą radzeniu sobie stanowią część składową pracy.

2. punkt wyjścia dla zachowania zabawowego

aby móc się bawić, potrzebne są pewne warunki ( znajomość sytuacji, znajomość materiału, role, reguły..) . Każde dziecko, które znajduje się w nieznanej sobie sytuacji, wypróbowuje ją najpierw poprzez obserwację, zaznajomienie się.

Podsumowując, można zabawę zdefiniować w następujący sposób :

„ Wolne działanie, które wychodzi poza troskę o zabezpieczenie bytu, poprzez reguły uporządkowany przebieg, ograniczenie zabawy w czasie i przestrzeni, możliwość powtarzania, niepewność, tendencja bawiącego się do izolacji od świata zewnętrznego i do zagłębienia się w swoim działaniu” [9/18]

Zbierając wszystkie próby wyjaśnień dochodzimy do następujących

istotnych cech zabawy :

• wolne działanie poza troskami i bytem codziennym

• wolność od celu

• przebieg zabawy uporządkowany wedle reguł

• motywy wewnętrzne , własny napęd

• ograniczenie w czasie i przestrzeni

• powtarzalność

• radość i przyjemność

22

• quasi-realność ( pozorna spójność, fikcyjne epizody, konfrontacja z poznaną rzeczywistością poza prawdziwym życiem)

• tendencja bawiącego się do izolacji od zewnętrznego świata i zatopienie się we własnym działaniu

• ambiwalencja ( równoczesne występowanie przeciwstawnych uczuć, pragnień )

Cechy te czynią z zabawy znakomitą formę życia odpowiadającą potrzebom i możliwościom dzieci.

MATERIAŁY DO ZABAWY

W historii zabawy materiały do niej nie odgrywały żadnej roli jako przedmiot badań naukowych. Dopiero z rozwojem psychoanalizy środki te wydostały się z cienia.

Stwierdzenie, że wraz z zabawą realnie niemożliwe do spełnienia życzenia realizują się w sposób symboliczny, prowadzi do diagnostycznego i terapeutycznego wykorzystania zabawy. Przy tym po raz pierwszy nabiera naukowego znaczenia materiał do zabawy. Znany staje się pod nazwą „ Światowa zabawa - świat zabawy”

[5 i 6]

. Pomimo tego postępu nie udało się do dnia dzisiejszego, lub też nauka nie widzi takiej potrzeby, aby materiałom do zabawy nadać w ramach teorii zabawy odpowiednia wagę. Jest to o tyle godne pożałowania, że z tego punktu widzenia zabawka spostrzegana jest jedynie jako towar opanowujący rynek zbytu przy pomocy wysoko rozwiniętej techniki.

Pojecie „ materiał do zabawy”, a nawet „pedagogika środków zabawy” zostało wprowadzone w 1973 roku przez Mieskes [7] . Wychodził on od następujących założeń :

„ Nie istnieje jeszcze żadna pewna, ogólna nauka zajmująca się środkami zabawy, nie istnieje też jednolita, ogólnie uznana świadomość problemu. Obecny stan świadomości w tym zakresie dotyczący : zabawy, bawienia się, zabawki bliski jest producentom oraz konsumentom, ale nie naukowcom. Przemyśleniom i działaniu podlegają różne aspekty zagadnienia, z których jednak żaden nie jest obiektywnie sprawdzalny. Nauka za swej strony nie stworzyła jak dotąd żadnego konsekwentnego podejścia i badań”. [7/321]

W tym zakresie nic się nie zmieniło do dnia dzisiejszego. Pojęcie „ środki zabawy” rozumiemy jako pojęcie zbiorcze dla zbioru przedmiotów materialnych potrzebnych do przeprowadzenia działań zabawowych. W oparciu o Mieskes powstał następujący przegląd :

Pedagogiczne środki pomocnicze

Materiały do zabawy środki pedagogiki

szkolnej

Zabawki materiały materiały

Zajęciowe do uprawiania hobby

Materiał poglądowy materiał do materiał

i do demonstracji nauczania do pracy

por. [9/14].

23

• Zabawki i materiały do zabawy nie mają tego samego znaczenia. Obok zabawek istnieje cały szereg obiektów nadających się do aktywności zabawowej

• Pojęcie ogólne „ materiały do zabawy” umożliwia systematyczne i zróżnicowane traktowanie całego obszaru przedmiotów

• Materiały do zabawy jako pojęcie nadrzędne tworzy połączenie z innymi pedagogicznymi środkami pomocniczymi, wśród których to nie zabawa znajduje się w centrum aktywności, ale które oddziałują w procesie wychowania i kształcenia.

• Wraz z tą strukturą otrzymujemy wszyscy interesujący się materialnym aspektem zabawy (naukowcy, pedagodzy, technolodzy, lekarze i inni ) systematykę pojęć, która może służyć jako podstawa porozumiewania się.

„ Zabawka służy temu, aby wspierać ułatwiony dzięki zabawie proces rozwoju i

kształcenia dziecka . Jest też środkiem łączenia w sensowny sposób celów wychowawczych i zabawy .” [10/5]

Literatura źródłowa : str.41

3 : OKREŚLENIE ZABAWY I JEJ CECH ISTOTNYCH

Dr Ega Bakosie

Wykład, 1 godz.

Zagadnienia kluczowe :

1. Czym jest zabawa?

1.1 Etymologiczne wyjaśnienie zabawy

1. Próby określenia zabawy

2. Pojęcie zabawy

2. Istotne cechy zabawy / oznacza radość, jest swobodnie wybrana, na swój sposób świadoma celu, powaga zabawy, świadomość zabawy, przypadkowa, z regularnymi zasadami, aktywna/interaktywna, naśladowanie /

3. Główne motywy zabawy : uczucie radości, pragnienie działania i naśladowania, potrzeba towarzystwa, ciekawość, oddziaływanie na otoczenie, dążenie do samodzielności

Ćwiczenie :

Rozpoznanie motywów i specyfiki zabawy (zbiór przykładów do analizy z praktyki )

Wykład

Podczas wykładu zostanie wyjaśnione pojęcie zabawy, przedstawione specyficzne jej cechy oraz aktywność wpływająca na motywy dziecka

1. Czym jest zabawa?

Dylemat: zabawa jest jedną ze skomplikowanych i złożonych form działania

Znaczenie odpowiedzi:

etymologiczna analiza słowa „zabawa”

określenie pojęcia zabawy

Omówienie dylematu:

W literaturze fachowej dotyczącej zabawy żadne inne tak ważne pytanie nie było bardziej dyskutowane . Czym więc właściwie jest zabawa?

24

Zabawę z różnych powodów również dzisiaj trudno jest pojąć :

1/ Zabawa towarzyszy nam przez całe życie, ale w różnym wieku posiada inne cechy charakterystyczne. Zabawa dziecka odbiega od zabawy dorosłego w sposób istotny, ze względu na swoją wieloznaczność oraz sposoby wyrazu.

2/ Również zwierzęta bawią się, ale pochodzenie, cel, rozwój, przebieg tych zabaw może być opisane tylko w charakterystykach zabawy zwierzęcej

3/ Praca posiada dobrze przemyślany cel oraz funkcję. Dlatego też z określeniem jej nie ma kłopotu.

4/ Potrafimy łatwo się uczyć. Szczególnie dzisiaj, gdy uczenie się wykorzystywane jest tak w wąskim, jak i w szerokim rozumieniu. W innym znaczeniu uczenie się towarzyszy człowiekowi i zwierzęciu od urodzenia aż do śmierci.

5/ Zabawa w zachowaniu małych zwierząt przejawia się w sposób bardziej zróżnicowany, niż u niemowlęcia., inaczej u dziecka i dorosłego.

6/ Często trudno jest zdecydować, gdzie zaczyna się zabawa, a gdzie już inna aktywność. Można podać wiele przykładów z życia, gdzie praca, zabawa, uczenie się oraz inne czynności są za sobą powiązane.

7/ Trudno jest podczas zabawy określić jej kierunek . Po pierwsze z tego powodu, iż przejawia się ona w wielu formach, poza tym pomiędzy różnymi rodzajami zabawy dochodzi do przeplatania się i przechodzenia jednej w drugą. Trudno jest odnaleźć motywację dziecka, która mogłaby być pomocna w rozumieniu zabawy i bawiącego się dziecka.

8/ Zabawa tworzona jest przez bawiącego się. Dlatego niesie ze sobą przypadkowość, która jest niezależna od osoby i w trakcie zabawy powoduje niestworzone warianty zabawy oraz jej różnorodność.

Na podstawie tego łatwo można zrozumieć, że nie jest prostą sprawą doprowadzenie do jednej definicji tak różniących się od siebie zabaw zwierząt, dzieci i wieloaspektowych zabaw dorosłych. Wielu badaczy stwierdziło, że ogólne określenie napotyka na trudności.

1. Etymologiczna analiza słowa ”zabawa”

Zabawa, bawienie się, bawić się posiadają w różnych językach niezwykle wiele znaczeń.

Zabawa oznacza wyłączenie, ale bywa też używana w znaczeniu przenośnym, jak np. igranie z ogniem, igraszka losu. Czasownik „bawić się” posiada związek z wyłączeniem, ale oznacza też przedstawianie utworu muzycznego lub sztuki teatralnej za pomocą roli. W znaczeniu przenośnym zgrywać się, grać niewiniątko. Słowo to posiada również aspekt pobudzający : grać komuś na nerwach, odgrywać wiodącą rolę, igrać z ludźmi, z życiem, grać na giełdzie, gra fal, piany, gra barw, gra przypadku, gra fantazji, natury, zabawa dla przyjemności, festiwal itd.

Kiedy chcemy zrozumieć znaczenie słowa w odniesieniu do zabaw dziecięcych , wówczas odnajdziemy swoiste cechy charakterystyczne różnych narodów i okresów historycznych.

W starożytności Grecy pojmowali zabawę jako typową aktywność dziecka, co dziś nazywane jest dziecinadą. W judaizmie zabawa oznaczała radość, śmiech. U Rzymian „ludo” znaczyło tyle, co radość, przyjemność. W sanskrycie „kljada” oznaczała zabawę i radość. U Niemców słowo spielen dotyczyło ruch biegnący w przód jak gra w piłkę, powodujący radość. Według analiz źródeł zabawa oznacza we wszystkich europejskich językach różnoraką ludzką aktywność, która niesie za sobą radość i przyjemność i w przeciwieństwie do pracy nie wymaga żadnego wytężenia. Z tego wynikają następne znaczenia zabawy : bitwy dziecięce, dziewczynki przygotowują obiad, dorośli i dzieci grają w piłkę nożną, gry towarzyskie, gra na instrumentach muzycznych, olimpiada

25

dorosłych, gra giełdowa.

Znany holenderski biolog i psycholog F. Buytendijk /1933/ zajmował się etymologiczną analizą zabawy oraz próbował wykazać charakterystykę tego .procesu .” Zestawił ruch, spontaniczność, wolność, radość, rozrywkę. Ponieważ tego było mu jeszcze mało, zaproponował, aby zaobserwować w jaki sposób dziecko samo używa słowa zabawa. Sądził on, że dziecko dobrze potrafi rozróżnić , co jest zabawą, a co nie jest godne tego określenia.” 3

Należy stwierdzić, iż badania etymologiczne ułatwiają rozumienie pojęcia zabawy , jednak nie prowadzą do naukowego poznania i odkrycia istotnych cech zabawy. Dziecięce użycie tego słowa może nam co prawda w tym pomóc, należy jednak liczyć się z tym, że nie można na tym polegać, gdyż wyrażenia te są ogólnymi odbiciami użycia mowy przez dorosłych.

Teorie zabawy należy traktować w ten sposób, iż są one jedynie wyrażeniem rozwiązania dylematu oraz. służą odpowiedzi na pytanie podstawowe tzn. czym jest właściwie zabawa. Co jest nazywane zabawą. Słabym punktem teorii zabawy są , obok ich niezwykłej wartości, iż zajmują się one tylko jedną cecha zabawy i stwierdzają na tej podstawie próbują wyjaśnić jej cel, treść, powstawanie, motywację.

Spójrzmy na dwa przykłady, które K. Buhler i J. Huizinga próbowali wytłumaczyć. Można stworzyć jasne pojęcie zabawy, jeśli pozna się wyjaśnienie eksploracji w zabawie oraz obszar tematyczny dotyczący zabawy i pracy.

Teraz zostaną przedstawione niektóre określenia zabawy. Istotę zabawy spróbujemy opisać, porównując ze sobą wielostronny charakter zabaw, podobne i różne jej cechy, zestawiając z innymi aktywnościami.

Próby określenia zabawy

Pytanie główne : Co tworzy wspólną cechę, charakterystyczną dla wszystkich rodzajów zabaw ?

ZABAWA

ZWIERZĘTA DZIECI DOROŚLI

Niektóre pojęcia zabawy :

1. Ludzka zabawa jest aktywnością, w której nie spełniony jest warunek bezpośredniej korzyści oraz poprzez którą dokonuje się przebudowanie kontaktów międzyludzkich. /5

2. Zabawa jest przejawem natury składającym się z dychotomii przypadkowości i konieczności i w ten sposób tworzącym podstawę wszystkich wydarzeń. /6

3. Zabawa nie zależy od żadnego celu zewnętrznego, jest czynnością sama dla siebie, towarzyszy jej uczucie radości. Zabawę dziecka można opisać w taki sposób. Jest to jedyna w swoim rodzaju aktywność własna, która zbudowana jest na wolnej woli dziecka i w której dochodzi do wyrażenia siebie w wieloaspektowym zachowaniu się wobec otoczenia. /7

4. Ogólnie zabawa może być określana jako taka funkcja/ takie zachowanie, w którym jednostka buduje przed sobą przeszkody i poprzez to reguluje rozmiary własnej radości. Zabawa jest dobrowolna, jest dla samej siebie, zapleczem radości jest energia odgrywająca poważną rolę w tworzeniu się duchowej równowagi. Zabawa dziecka: małe dziecko rozkłada i organizuje w swoich aktywnościach zabawowych wewnętrzne i zewnętrzne wpływy. Zabawa dla dziecka przed

26

wiekiem szkolnym jest najważniejsza, jest czynnością orientacyjną o specjalnym znaczeniu, kluczem do jego rozwoju./ 8

5. Zabawa jest formą aktywności ludzi i zwierząt, która odbiega od uczenia się i pracy, jest niezależna od celu zewnętrznego, jest kontynuowana sama dla siebie, towarzyszy jej uczucie radości. /9

6. Zsuzsanna Vajda w oparciu o P. Mussena powołuje się na trudności w definiowaniu zabawy. Opisuje ona zabawę jako różniącą się w formie aktywność dziecięcą lub dorosłą:

• jest motywowana wewnętrznie, nie ukierunkowana na cel, nie zaspakaja bezpośrednio potrzeb

• nie znajduje się w centrum rozważań o celowości, z tego powodu jej sens jest zmienny, mogą być bowiem dołączane wciąż nowe elementy zachowania

• nie jest ona pobudzana poprzez przedmioty, ale poprzez wewnętrzne bodźce na drodze specyficznego świata myśli dziecka

• zabawa jest czynnością „ tak-jakby”, dziecko czyni coś tak, jak gdyby..., walczyło, gotowało, jechało konno, budowało. Zachowanie „ Zabawy tak-jakby” jest tłumaczone jako podwójna świadomość rzeczywistości, która przy wczuwaniu się w granice pomiędzy fantazją a realnością ulega zatarciu, inaczej niż w realnej rzeczywistości

• reguły pochodzenia zewnętrznego jedynie w ograniczonym zakresie stosują się do aktywności zabawowej

• zabawa jest czynnością aktywną

7.Zabawa jest czynnością swoistą , tak jak i forma tej aktywności, która praktycznie nie posiada żadnego bezpośredniego celu, jest celem sama w sobie, jest kontynuowana z uwagi na pozytywne przeżycia. Zabawa jest pierwszorzędową czynnością dziecka, pomimo, że i w dorosłym wieku odgrywa znaczną rolę / jako wyłączenie się, proces regeneracji ciała/. 11

8. Zabawa jest taką czynnością , której celem jest przyjemność i zajęcie wolnego czasu. Ma ona wyjątkowe zadanie w życiu dziecka. Jest jego najważniejszą czynnością Odgrywa dużą rolę w nauczaniu i wychowaniu. Dla dorosłych zabawa oznacza wyłączenie się, odpoczynek po pracy. Na to nastawione są gry towarzyskie, zawody sportowe, posiadające funkcję rozwijania i trenowania sprawności ciała / formy zabawy: do specjalnej grupy należą gry losowe, których celem jest osiągnięcie wygranej, mnożenie pieniędzy. Przy odświętnych okazjach organizowane są otwarte zawody, festiwale/

Autorzy zajmują się osobno problematyką ogólnego zdefiniowania zabawy a określeniem zabawy dorosłych. Opisują oni definicję zabawy dziecięcej przy pomocy nowych jej cech, tworząc uzupełnienia. Należy stwierdzić takie specyficzne cechy charakterystyczne zabawy dziecka, które dotyczą tylko jego zabawy. Dokonanie tego rozróżnienia jest ważne, gdyż w życiu dorosłych zabawa posiada inną rolę i formę. Jedynie w taki sposób możliwe będzie zrozumienie zabawy dziecięcej.

1.3 Pojęcie zabawy

Czym jest więc zabawa?

Zabawa w potocznym wyjaśnieniu jest niezależna od zewnętrznego celu, ma charakter dobrowolny, wykonywana jest dla uczucia radości. W wąskim znaczeniu zabawa dziecka jest taką czynnością, która wybierana jest w wolny sposób, niezależna od celu zewn.

27

Związana z radością, w której najlepiej i najbardziej różnorodnie dochodzą do głosu wyrażanie siebie i zachowanie dziecka.

2. Istotne cechy zabawy

Dla zrozumienia istoty zabawy należy znać jej ważne cechy, poprzez które pozwala się rozpoznać oraz od innych czynności oddzielić. Wszystkie cechy specyficzne zabawy są poznawalne, jednak przejawiają się w niej też takie przymioty, które wiążą się i z innymi czynnościami/ np. naśladownictwo, przypadkowość, zasada można znaleźć też w uczeniu się czy pracy. Cechy tak zwanej specyfiki zabawy można uczynić bardziej zrozumiałymi poprzez ukazanie motywacji zabawowej. Bez radości zabawy, bez wolności nie istnieje zabawa. Inne cechy pojawiają się obok tych najważniejszych przymiotów.

Cechy specyficzne zabawy :

A/ Zabawa jest źródłem radości

B/ Zabawa jest niezależna od celów zewn. , motywowana wewnętrznie, swobodnie wybierana, dobrowolna

C/ Zabawa jest specyficznie świadomą celu czynnością

D/ Zabawa posiada własną powagę

E/ Istnienie świadomości celu zabawy

F/ Pojawia się dialektyka przypadkowości i obowiązujących reguł. Istnieje możliwość wielości rozwiązań.

G/ Zabawa jest zarówno aktywna , jak i interaktywna w określonych rodzajach zabawy oraz okresach życia

H/ Naśladowanie i wirtualność jest charakterystyczna dla zabawy

3. Główne motywy trwania zabawy

Kiedy poszukuje się motywów trwania zabawy, wówczas należy odkryć system pobudzenia, dzięki któremu dziecko skłania się do bawienia i może rozpocząć zabawę. a tym należy zbadać warunki, dzięki którym zabawa jest podtrzymywana. Ocena trwania zabawy jest mierzone zachowaniem / np. można traktować 2-3 min. zabawę jako trwającą, gdy jest to przypadek niemowlęcia. W wieku 6 lat czas trwania wydłuża się, od 10-20 min. poprzez wielogodzinne zajęcie / gry towarzyskie planszowe/ aż do całego przedpołudnia lub wielu dni. Poszukuje się motywów tzw. trwającej zabawy.

Dlaczego bawimy się przez dłuższy okres czasu?

A/ osiągnięcie pozytywnych uczuć/ działanie emocjonalne, wyzwolenie się uczuć radości

B/ motywy wewnętrznej aktywności: potrzeba naśladowania, ukierunkowany pęd do ruchu, pragnienie aktywności, ciekawość

C/ wymóg związany z potrzebą towarzystwa, kolegów

D/ objęcie w posiadanie otoczenia, zabawek, przedmiotów, poczucie wyuczonego wpływu na otoczenie

E/ dążenie do samodzielności, odkrywania „ja”

Podsumowanie

1.Określenie zabawy jest próbą podejmowaną od długiego już czasu. Wielostronność i natura zabawy utrudnia znalezienie definicji.

2.Odkrycie istotnych cech zabawy i ich wyjaśnienie pomaga pedagogom i dorosłym zrozumieć swoistość tej aktywności. Ułatwia też skoncentrowanie się na tej swoistości i w ten sposób przemyślenie najsensowniej szych metod badania działania zabawy dziecka.

4. Motywy główne trwania zabawy oznaczają równocześnie źródło radości z zabawy.

28

Ćwiczenie : 1 godz.

Rozpoznanie motywu i swoistości zabawy, / podczas hospitacji za pomocą metody obserwacji i protokołu zebrać i przeanalizować przykłady .

Cytaty i literatura : str. 46

Dr Hana Vancova

Dr Vladimir Vanek

4 . ZABAWA I ZABAWKA W UJĘCIU HISTORII KULTURY

4.1 Zabawa i materiały do zabawy jako zwierciadło trwających w czasie podstawowych wzorów zachowań zabawowych

Wykład

Cel :

• Krótki przegląd zabaw i materiałów do zabawy w różnych okresach rozwoju ludzkości . Tekst uzupełniony jest załącznikami prezentującymi odkrycia archeologiczne oraz zebranymi w postaci tabeli dowodami na istnienie materiałów do zabawy w poszczególnych epokach

• Przybliżenie znaczenia zabawy i materiałów do niej w różnych kulturach oraz przykładów powstania niektórych z nich. Tekst uzupełniony jest dodatkami przedstawiającymi ludowe materiały do zabawy niektórych narodów.

• Charakterystyka rozwoju ludowych materiałów do zabawy, opis tradycyjnych materiałów oraz procesów technologicznych. Tekst uzupełniony jest załącznikami, które przedstawiają podstawowe technologiczne procesy obróbki materiałów do zabawy.

• Charakterystyka rozwoju i rodzaje czeskich ludowych materiałów do zabawy

Podział :

1. Zabawa i zabawka w epokach rozwojowych ludzkiej społeczności

1. Okres prehistoryczny

2. Starożytność

3. Średniowiecze

4. Czasy nowożytne

2. Zabawa i materiał do zabawy w różnych kulturach

3. Charakterystyka rozwoju ludowych materiałów do zabawy

1. Materiały i technologia wytwarzania

4. Zabawa i materiały do niej w czeskiej kulturze ludowej

1. Zabawa i zabawka towarzyszą społeczeństwu ludzkiemu od jego powstania i tworzą część składową kulturowego dziedzictwa każdego narodu. Istnieją one w prostych postaciach już u ludów pierwotnych, odgrywają wyrazistą rolę u najstarszych kultur. Dowody na to znajdujemy w odkryciach archeologicznych oraz dziedzictwie literatury i sztuki na całym świecie. Zabawa i zabawka zajmowały znaczącą rolę nie tylko w życiu dzieci, ale i u dorosłych, były wizerunkiem społeczności oraz sposobu życia warstw danego społeczeństwa, jego rozwoju technicznego oraz poziomu myślenia i odczuwania , wrażliwości estetycznej i związków z naturą. Wszystko, co wiemy o zabawie i zabawce z odległej przeszłości, prowadzi do wniosku, iż pewne formy zabawy dziecięcej prawie nie zmieniły się na przestrzeni tysiącleci.

29

2. Okres prehistoryczny

O materiałach do zabawy w najstarszych społecznościach kultury dowiadujemy się jedynie dzięki odkryciom wytworów. Pierwszymi materiałami do zabawy były przypuszczalnie przedmioty, które oferowała dzieciom natura, na przykład owoce roślin, kości, kamyczki, części skóry, muszle, kawałki drewna itp. Z wczesnego okresu kamienia łupanego pochodzą znalezione gliniane naczyńka, które wskazują na to, iż już wówczas dzieciom znane były zabawki. Jest bardzo prawdopodobne że materiał do zabawy tworzony był też z drewna i kości, nie oparły się one jednak niszczącemu upływowi czasu. Wnioskujemy o tym na podstawie dużej ilości znalezionych kamieni do krzesania ognia, które umożliwiały obróbkę innych materiałów. Na przełomie okresu brązu i żelaza istniały dziecięce ceramiczne grzechotki , które zaliczamy do przedmiotów kultury o magicznym znaczeniu. Kiedy któryś z tych przedmiotów tracił swoje pierwotnie rytualne znaczenie dla ceremonii i zwyczajów , stawał się często zabawką , ponieważ nadawał się do tego ze względu na swoją formę i istotę ( Hercik,1952). Grzechotki takie wytwarzane były z palonej gliny i miały formę kuli, elipsy, głowy zwierzęcia, cebuli. Formy te związane były ze współczesnymi formami ludowych materiałów do zabawy.

Niektóre krążki gliniane zbliżone w kształcie do wrzeciona pełniły przypuszczalnie funkcję bączka spotykanego na całym świecie u ludów pierwotnych .Za dziecięce materiały zabawowe uważamy również krążki wykonane z łupek lub skorup. Takie zabawki robiły sobie też dzieci w czasach nowożytnych.

1.2Starożytność ( 3 tysiąclecie p.n. e do roku 500 n.e.) Ogromna ilość materiałów do zabawy wiązała się z wpływem korzystnego klimatu w Egipcie. Obok figurek z gliny istniały też kolorowe zabawki, niektóre z nich ruchome ( drewniany krokodyl z ruchomą szczęką, piłka z papirusu). Te materiały zabawowe posiadają wysoką wartość i są porównywalne z ludowymi materiałami do zabawy innych narodów.

Z Persji pochodzą wyrzeźbione gipsowe figurki jeża i lwa.

Znaczna ilość figurek jeźdźców i koni z palonej gliny została znaleziona w obszarze śródziemnomorskim. Są one z niewielkimi zmianami do dziś produkowane. Starożytnego konia znajdujemy w średniowieczu jako figurę w turniejach.

W antyku zabawy wiązały się z kultem Boga i religią. Przede wszystkim znane są gry sceniczne i olimpijskie, odbywające się w naturalnych amfiteatrach i do dziś popularne. O znaczącej roli zabawy w antyku donoszą źródła literackie np. u Platona czy Arystotelesa pojawiają się pierwsze wzmianki o funkcji zabawy w życiu człowieka oraz o jej wykorzystaniu w wychowywaniu dzieci.

Zabawy oraz materiał do nich są przedstawione na wazach antycznych na. Obręcze, łuki, latawce, rower dwukołowy. W odkrytych grobach znaleziono marmurowe figurki niemowląt, przypuszczalnie były one również zabawkami. Znaleziono też gliniane marionetki

( poprzedniczki lalek z ruchomymi stawami), znane są też figurki koni, żołnierzy oraz konia trojańskiego. Materiałami do zabawy dla dziewczynek były różnego rodzaju lalki, wykonane z tekstyliów, drewna, kości słoniowej, bursztynu oraz kamieni szlachetnych.

W Rzymie rozwinęły się obok zabaw związanych z kulturą, również zabawy rozrywkowe , do udziału w których miał prawo lud, takie jak : wyścigi konne, walki gladiatorów. Czynnik zabawy przetrwał w swojej archaicznej postaci, stopniowo jednak tracił na swoim działaniu / Huizinga, 2000/.

W wychowaniu młodych Rzymian zabawa stosowana była w szkołach noszących od niej nazwę „ludi”, a więc” zabawy”.

30

Również w kulturze starożytnych Rzymian znajdujemy cały szereg materiałów do zabawy np. marionetki i wyposażenie całego domku lalek, przykładem jego wyposażenia może być fotelik z ołowiu. Z materiałów ceramicznych to choćby gwizdki w kształcie kurki i gołębia.

Te wartościowe znaleziska mogą być jednak tez fałszywe. W niektórych przypadkach może bowiem chodzić nie tyle o przedmioty zabawy lecz obiekty rytualne. Zamiana funkcji przedmiotów nie jest jednak problemem tylko w starożytności.

1.3Średniowiecze / rok 500 do 1500 naszej ery/. Z tego czasu zachowały się przede wszystkim materiały ceramiczne : jeźdźcy, koniki, zastawa stołowa.

Również z XII stulecia pochodzi miniaturka w Hortus Deliciarum, przedstawiająca kolekcję maszerujących żołnierzy oraz sposób bawienia się nimi. Z XIII wieku pochodzą figurki kobiety i mężczyzny z białej gliny, znajdujące się obecnie w muzeum w Brnie.

Najbardziej popularnym materiałem był jednak konik turniejowy, który stanowił ulubioną zabawkę jeszcze w XVI wieku. Dowodem na to jest egzemplarz z brązu, przygotowany dla Maximiliana I. około roku 1520, wyobrażający rycerza na turnieju.

W literaturze Średniowiecznej pojawiły się pierwsze zalecenia, aby nauczać dzieci poprzez zabawę, np. z pomocą czcionek z drewna lub kości słoniowej.

Również w średniowieczu życie ludzkie pełne było zabawy. Odbywały się turnieje rycerskie, zabawy ludowe pełne elementów pogańskich, które traciły z czasem swoje sakralne znaczenie.

1.4Czasy nowożytne / od roku 500 naszej ery/ Bogaty repertuar aktywności zabawowych tego okresu dokumentuje holenderski malarz Peter Breughel, który na swoim znanym obrazie „ Zabawy dziecięce” pochodzącym z roku 1560 przedstawił 78 zabaw , z których do dzisiaj wiele jest stosowanych. Z materiałów do zabawy przedstawione zostały grzechotki.

Renesans powracający do ideału harmonijnie rozwiniętego człowieka kładł nacisk na znaczenie kultury fizycznej. Rozpoczęto wówczas umieszczać w wychowaniu przede wszystkim zabawy ruchowe , stopniowo dołączono do ich zabawy intelektualne , szczególnie ulubione zagadki. Akcent kładziono na obrazowość i przedstawienie graficzne.

W ten sposób powstały też rysunki mające wspomóc studia heraldyczne. Dla potrzeb dzieci mieszczańskich Thomas Murner przygotował w postaci rysunków zasady dialektyki, które jako gra w karty wydrukowana została w Krakowie w roku 1510 będąc pierwszą grą dydaktyczną.

W ten sposób stopniowo zabawa i materiały do niej włączają się w obszar wychowania i edukacji i staje się przedmiotem zainteresowania pedagogów. Jednym z pierwszych był Jan Amos Komensky, który włączył zabawę w swój system pedagogiczny i opisywał jej wielorakie możliwości w wychowywaniu dzieci. W swoim dziele „ Orbis Pictus” wziął pod uwagę aspekt czasowy zabawy i materiałów do niej. Znane jest jego powiedzenie, iż zabawa jest dla dziecka tak ważna jak pokarm i sen.

W XVII wieku zaczęły pojawiać się zabawy, za pomocą których przybliżano dzieciom zasady greckiej gramatyki, geografii, biologii, religii i wojskowości. Istniały zabawy militarne z figurkami uzbrojonych żołnierzy posiadające charakter najbardziej uniwersalny. Dla dzieci szlachetnie urodzonych były one wykonane ze srebra, dla mieszczańskich z ołowiu, dla dzieci robotników z drewna.

Wzbogacenie zabaw i materiałów do zabawy zaznaczyło się w XVIII wieku, gdy narodziło się też nowe rozumienie dzieciństwa. Zaczęło tworzyć się rozumienie odmienności dziecka w porównaniu z dorosłym, specyfiki jego potrzeb z uwzględnieniem wieku oraz respekt dla indywidualizmu jednostki. Podkreślano zastosowanie zabawy w procesie uczenia. W połączeniu z postępującą demokratyzacją kształcenia oraz jego przenikaniem w szerokie warstwy powstających zabaw służących podstawowej edukacji np. ruchomy alfabet, domino

31

matematyczne, loteryjka z literami, zabawa z roślinami i kartami muzycznymi. obok podkreślania dydaktycznej funkcji zabawy rozpoczęto też praktyczne stosowanie przekonania, iż powinna one nie tylko nauczać, ale i służyć przyjemności.

W XIX wieku rozwinęły się zabawy ludowe, które w niezmienionej formie u wielu wytwórców powtarzają te same typy. Niektóre wytwory dzięki handlowi dotarły do stosunkowo odległych obszarów. Nowe zabawki powstawały dzięki postępowi technicznemu. Dzieci tak w domu jak i w szkole posiadały szeroki wachlarz materiałów do zabawy. Np. wagoniki, koniki, statki parowe, koniki na biegunach, marionetki, lalki, małe mebelki, naczyńka, trąbki, chorągiewki, klocki drewniane, skrzypce maski, obręcze, piłki, wiatraczki i cały szereg zabawek mechanicznych.

Na początku XX wieku zmienił się w sposób istotny poziom życia i wymagania ludzi. Świat, w którym obecnie żyjemy jest światem coraz bardziej zabudowywanym w sposób sztuczny, w którym kontakt z natura jest ograniczony. Z tym wiąże się zmiana tematyki, formy oraz przebiegu zabaw. Zainteresowanie zabawą i materiami do niej wzmocniło się w całym kulturalnym świecie, wzrosło też znaczenie materiałów do zabawy jako części składowej materialnego otoczenia, w którym żyje człowiek. Zabawki powinny zastąpić w dziecięcych aktywnościach ograniczony kontakt z naturą, wymuszony przez cywilizację techniczną. Powstają nowe gałęzie produkcji, ukierunkowanych bezpośrednio na dziecko. Tworzenie zabawek opłaca się jako samodzielna dyscyplina sztuki stosowanej nastawionej na możliwie dużą sprzedaż poprzedzona odpowiednią reklamą.

Z tego krótkiego przeglądu historycznego rozwoju materiałów do zabawy wynika, że pomimo przeminięcia wielu pokoleń i znacznych zmian warunków życia człowieka, zabawa i zabawka zawierają zawsze odbicie swojego czasu. Były, są i będą środkiem wychowawczym, sprawdzonym w doświadczeniach czasu oraz nieodzownym atrybutem dzieciństwa i kultury ludzkiej.

2. Zabawa i materiały do zabawy w różnych kulturach

• Zabawy i materiał do nich znajdujemy w społeczeństwach na całej kuli ziemskiej. Niektóre z nich mają cechy ograniczone przez specyfikę wieku i środowiska, inne znajdujemy na całym świecie różnych postaciach. ulubionymi zabawami dzieci są te tradycyjne przekazywane z pokolenia na pokolenie.

• Zabawa służy jednak u wielu narodów nie tylko przyjemności. Np. u Indian południowo-amerykańskich poprzez zabawę dzieci opanowują ważne życiowo umiejętności. Kiedy matka po raz pierwszy idzie z córką po wodę, niesie dziecko na rękach, a ono trzyma ma swój malutki dzbanuszek. Podobnie jak matka, dziecko uczy się stopniowo napełniać swój dzbanuszek. Kiedy dziecko rośnie, zwiększa się również dzbanek. Po niedługim czasie dziewczynka towarzyszy matce samodzielnie idąc i niosąc swój własny dzbanek na głowie. gdy matka przędzie, to samo robi dziecko na swoim wrzecionku. W podobny sposób uczą się chłopcy od ojców.

• Podobnie w Afryce zabawa jest niezbywalną formą wprowadzenia w życie. Wtedy, gdy dzieci nie chodzą do szkoły, ich głównym nauczycielem jest życie w grupie równolatków, a zabawa staje się środkiem uzyskiwania wiadomości i rozwijania umiejętności. Podczas obszernych badań afrykańskiego plemienia Bantu zgromadzono ponad 3000 zabaw, w których odgrywany był świat ludzi i zwierząt (Misurcova, Fixl,Fiser 1980).

• W wielu zabawach konieczne są pomocnicze materiały. Niektóre z tych zabaw pochodzą z odległej przeszłości, sięgającej czasów prehistorycznych, a mimo to posiadają powinowactwo z wieloma dzisiejszymi materiałami do zabawy.

32

• Dobrą ilustracją mogą być koniki z husarzami. Są to drewniane koniki pochodzące z V wieku p.n.e. lub jeźdźcy z IV wieku p.n.e. Średniowiecze jeszcze bardziej obfituje w podobne zabawki, bardziej konkretne. Z XIII wieku znanych jest wiele figurek jeźdźców i rycerzy przeznaczonych do zabawy i na turnieje. XIV wiek pełen jest podobnych materiałów do zabawy wykonanych z takich metali jak srebro,. W wieku XVIII wykonywane były dla dzieci wyobrażenia sławnych rycerzy, przywódców i generałów. W XIX wieku rozpoczęła się masowa produkcja drewnianych huzarów i jeźdźców. Dalsza przemiana zabawek sięga naszych czasów. Podobne przeobrażenia przechodziły również formy ptaszków. Do dziś można spotkać u wielu narodów gwizdki i grzechotki w kształcie ptaka.

• Najbardziej uniwersalną zabawą, spotykaną tak dzisiaj, jak i kiedyś we wszystkich częściach świata jest marionetka-lalka. Lalki robione były z różnych materiałów, posiadają różne kształty i funkcje, i zwykle są odbiciem czasu i kultury społeczeństwa, w którym powstały. Stosowany materiał był często określany przez warstwę społeczną, ukazującą podział na bogatych i biednych. Spotykamy więc lalki z drewna, gliny, kukurydzy, ale i ze srebra, pereł i kości słoniowej. Wraz z rozwojem produkcji pojawiło się stosowanie nowych materiałów, porcelany i tworzyw sztucznych. Pierwotnie zabawa lalkami wiązała się ze stosowanie figurek w kultach religijnych. W XVIII wieku powstały lalki modele służące dorosłym, które posiadały zastosowanie w propagowaniu mody. Lalka w postaci niemowlęcia pozwalająca rozwinąć i uwrażliwić na relację matka- dziecko pojawiła się dopiero w XIX wieku. W ostatnich latach ten materiał zabawowy staje się coraz częściej prezentem i obiektem do kolekcji.

• Obok zabaw lalkami i innym materiałem, znane są na całym świecie gry przekazywane z pokolenia na pokolenie (np. w łapanego, w rzucanie obręczy). Pewne zabawy są typowe dla określonych grup czy narodów, np. zabawy słowiańskie są prawie identyczne. Zabawy te różnią się w wielu punktach od zabaw zachodniej Europy. Według źródeł etnograficznych różnice te spowodowane są pozostałościami pogańskich ceremonii charakterystycznych dla Słowian. Swoisty cel tych zabaw został już dawno zapomniany, pozostała jedynie forma, którą dzieci napełniły własną treścią.

• We współczesności pod wpływem rozwoju cywilizacyjnego oraz przenikania się kultur w użyciu jest coraz więcej zabaw różnego pochodzenia narodowego. Wiele z nich jest podobnych do siebie, ale ponieważ noszą egzotyczne nazwy- wywołują romantyczną atmosferę i dlatego też są poszukiwane. Zabawy te dotyczą nie tylko sportu, ale i muzyki czy sztuki, a ich celem jest przybliżenie kultury innego narodu. Zabawy i materiał do nich obcego pochodzenia pomagają nam poznać inne kraje i ich obecną kulturę. Mają więc swoją zasługę w głębszym porozumieniu pomiędzy narodami, pomagają też zrozumieć lepiej różnorodność i jedność świata.

3. Charakterystyka rozwoju ludowych materiałów do zabawy

Krajowe wytwórstwo zabawek podlegało stopniowemu rozwojowi na przestrzeni wieków. W dawnej przeszłości materiał do zabawy powstawał okazjonalnie w postaci jednego egzemplarza, jako unikat. Wraz z rozwojem sztuki obrabiania materiałów powstała też sztuka plastyczna. Spowodowało to dzięki doskonalącej się technologii na rozprzestrzenienie się na coraz większe obszary nie tylko pojedynczych egzemplarzy.

Prace utalentowanych twórców służyły jako wzorzec, na ich zaś podstawie rozszerzała się sztuka produkcji zabawek w wielu rodzinach, zabawka stałe się oczywistością.

33

Wytwarzanie na podstawie wzoru czy to z drewna czy z innego materiału nie było trudne. Od wytwórców wymagano jedynie powtarzalności. Poprzez mnożenie wzorca stabilizował się pewien określony typ zabawki, który stopniowo przystosowywał się do zmian otoczenia.

Korzystne zmiany z zakresie produkcji rzemieślniczej pozwoliły na powstanie zabawkarstwa będącego z reguły działalnością poboczną wytwórców. Tworzyło się ono zwykle tam, gdzie znajdowały się już artykuły drewniane i odpowiednie narzędzia. Ludowe zabawki, które dzisiaj znamy są w zasadzie wytworami przemysłu krajowego. Ich produkcja nosi wszelkie znamiona wytwarzania przemysłowego: podział pracy i specjalizacja.

Wytwarzanie owych materiałów do zabawy oprócz nielicznych wyjątków było działalnością sezonową. Pracowano nad nimi przeważnie zimą, podczas, gdy w innych porach roku zajmowano się gospodarstwem. Już samo określenie „ludowe” wskazuje na ich wiejskie pochodzenie.

1. Materiały do zabawy oraz proces ich wytwarzania

• Materiałami do tworzenia zabawek było najczęściej drewno, słoma, tkaniny i glina. Materiał ten był również kryterium ich specyfikacji, np. podziały ze względu na zadanie zabawki, płeć i wiek bawiącego się, Jako czas największego rozkwitu w tym względzie uważa się okres od pierwszego trymestru XVIII wieku do połowy XIX wieku.

• Najczęstszym materiałem do wytwarzania ludowych zabawek było przez długi czas drewno. Pochodziło ono z lipy, buka, świerka. Gry na szachownicy wykonywano z łatwego do obróbki drewna świerka, na mebelki i szkatułki dzielono drewno toporem lub nożem.

• Do używanych narzędzi należały noże, świdry do drewna, szydła. Do łączenia drewna używano gwoździ, później kołków. Części ruchome były toczone za pomocą napędzanych nogą maszyn. Były to prace zdecydowanie męskie. Kobiety za to zajmowały się naklejaniem, malowaniem i dekorowaniem. Pomagały w tym również dzieci.

• Do malowania stosowano pierwotnie wiele naturalnych środków barwiących, przygotowywanych bezpośrednio w domu. Stopniowo zaczęto malować przy pomocy kupowanych farb na bazie barwników ziemnych. Następnie dla ułatwienia malowano farbami anilinowymi. Farbę kładziono pędzlami z włosia, używając często włosów z ogona wiewiórki. Do malowania cienkich linii stosowano 2, 3 i 4- kątne pędzle z piór gęsich.

• Do dekorowania używano stempli wykonanych z ziemniaka, kasztana, korka lub drewna lipy. Uzupełniały one namalowane wcześniej ręcznie elementy. Malarki ludowe posiadały silny zmysł realizmu, dlatego ludowych zabawkach nie spotyka się nigdy manieryzmu.

• Materiał do zabawy z gliny powstawał najczęściej w warsztatach garncarzy. Tego rodzaju produkcja zajmowali się zwykle uczniowie i czeladnicy. Największym zainteresowaniem cieszyły się gwizdki w kształcie ptaszków lub miniaturowe kopie naczyń domowych.

• Na wsi i w małych miasteczkach role żeńskie i męskie były odmienne i jasno określone. Przy wytwarzaniu zabawek z drewna i gliny zajęci byli głównie mężczyźni domeną kobiet były materiały do zabawy ze słomy i tekstyliów. Z obydwu grup materiałów wytwarzane były lalki.

• Do rodziny zabawek ludowych należą tez okazjonalne materiały do zabawy, wiążące

się ze świętami czy ceremoniami. Wiele ich pojawia się w związku ze św. Mikołajem

34

i Bożym Narodzeniem. Materiałem do nich są pieczone owoce, suszone figi, rodzynki i migdały. Z owoców suszonych robiono przede wszystkim postaci ludzkie,. Używano też owoców surowych, głównie jabłek. Inne formy zabawek okazjonalnych wiązały się z wypiekami w części o charakterze rytualnym. Należą tutaj figurki piernikowe i drożdżowe.

• Plastyczne formy dawnych zabawek nie przetrwały do dnia dzisiejszego. Powodem szybkiego niszczenia niektórych zabawek była ich delikatność i kruchość. Z tego względu dawny materiał do zabawy jest cenny, a ponieważ jest go niewiele - bardzo trudno jest prześledzić linię jego rozwoju.

• Kiedy porównujemy nasze zabawki ludowe z materiałem do zabawy innych narodów, widzimy, że jego tematyka wyrastająca z danego środowiska zróżnicowana jest minimalnie w kształcie plastycznym. Wiele z nich za to różni się znacznie z uwagi na wpływ różnych warunków gospodarczych i środowiskowych. Ludowe zabawki traktowane są często przez etnografów i znawców sztuki ludowej jako drobiazg bez znaczenia, nie warte oglądania. W sztuce ludowej znajdują się one na ostatnim miejscu. Rozwój techniki, środków transportu oraz intensywna wymiana wartości pomiędzy wsią a miastem stworzyła przestrzeń, w której ludowa zabawka popadła z wolna w zapomnienie. Wraz z przełomami społecznymi zanikły pewne tematy, sposoby wytwarzania i dystrybucji.

• Dostęp do ludowych materiałów zabawowych nie jest jednak całkowicie niemożliwy. Pojawiają się wysiłki bazujące na wartościach i tradycji, zmierzające do tworzenia ludowych zabawek. Ludowa zabawka mogłaby zyskać nową formę nadaną przez nowych twórców, utrzymując tradycyjną funkcję.

4. Zabawa i materiały do zabawy w ludowej kulturze czeskiej

• Większość dokumentów mówiących o zabawach i zabawkach ludowych pochodzą z XVIII wieku. Ludowy materiał do zabawy tworzony był z jednej strony samodzielnie przez dzieci, z drugiej zaś przez dorosłych. Dla czeskiej tradycji ludowej charakterystyczne są zabawki z drewna, dla morawskiej z gliny. Zabawki z gliny były tworzone przez garncarzy, którzy je toczyli, pokrywali glazurą i malowali. Wytwarzali najczęściej dziecięcą zastawę, dokładną kopię dorosłej Znane były też figurki ptaszków i zwierząt służące do zabaw manipulacyjnych lub jako gwizdki czy skarbonki.

• Zabawki gliniane podobne były bardzo do zabawek z ciasta, które poprzednim stuleciu wytwarzane były w warunkach domowych w Pradze, obszarze Domazlice oraz w Pribram. Ciasto wyrabiano z mąki i płynnego krochmalu. Powstała masa wlewana była do form, gdzie zastygała i była barwiona. Większość zabawek tworzyły elementy do szopki bożonarodzeniowej. Materiały do zabawy z gliny i ciasta dekorowane były piórkami, sznureczkami, kawałkami skóry.

• Zabawki drewniane były początkowo wycinane, potem tłoczone ( lalki-wieśniaczki,koniki, husarzy na koniach). Zawsze ulubionymi są zabawki poruszające się (kurki dziobiące ziarno, ludziki na huśtawce itp.).Niektóre rodzaje zabawek ludowych są w dalszym ciągu produkowane jako przedmiot zabawy lub dekoracja.

• Wytwarzanie drewnianych zabawek ludowych koncentrowało się na obszarze Wzniesienia Czesko-morawskiego( Hlinecko) oraz w Czechach Zachodnich (Skasov). Do dziś starsze pokolenie trudnią się tam wytwarzaniem zabawek. O powstaniu tych zabawek brak dokumentów pisanych istnieje jedynie niepotwierdzona informacja. Sommer w swojej książce „ Czeskie

35

królestwo wydanej w 1837 r. w Pradze wymienia fabrykę założoną w 1834 roku w miejscowości Svobodne Hamry dla produkcji zabawę, która zatrudniała 46 osób. Krajowi producenci zabawek specjalizowali się w wytwarzaniu i dostarczaniu pośrednikom zabawek, sprzedawanych następnie na jarmarkach i w miastach. Lokalne zabawki sprzedawane były w całych Austro-Węgrach. Były to np. piszczący konik., lalki tyrolskie, gwizdki, trąbki, klarnety, wagony z konikami, niemowlaczki, małe mebelki, naczyńka, maselniczki, wiatraczki, żołnierzyki, husarzy, skrzypki. W latach 90tych kolekcje takich zabawek wysyłane były nawet do Ameryki.

• W górach ERZ rozprzestrzeniło się wytwórstwo zabawek , którego powstanie zbiegło się z przemysłowymi przedsięwzięciami Niemców z Norymbergi, Bremy i Hamburga. W drewnianych zabawkach z tego obszaru zachowały się wpływy i ślady ludowości. Wytwarzali je przede wszystkim drobni wytwórcy, mieszkańcy okolic Góry św, Katarzyny. Miały one co najwyżej 2-3 cm wysokości i było ich co najmniej 10 - 20 sztuk. Były to stada bydła z pasterzem, gęsi, myśliwi i różne zwierzęta, wioski i gospodarstwa, domki i kościoły. Z drewna wytwarzano również mebelki, szkatułki, grzechotki i naczyńka. Specjalną grupę zabawek z drewna tworzą materiały do zabawy z naturalnych form drzewnych. Były one jedynie w niewielkim stopniu przerabiane i barwione. Zwierzęta, oprócz koni dla huzarów, miały swoje naturalne kolory. W porównaniu z nimi konie wojskowe były fantazyjnie malowane. Zdarzały się białe, pokryte ornamentem kwiatowym przeważnie w niebieskie i czerwone tulipany oraz liście.

• Ludowe zabawki z Pribram są drewniane, swobodnie wycinane lub toczone. Kolejna grupa obejmuje materiał do zabawy z ciasta, zagniatanego ręką, wyciskanego w formach. Ponieważ wytwarzanie części ruchomych zabawek (rączek, nóżek, główek) sprawiało trudność, łączono części składowe za pomocą ciasta lub lnu moczonego w krochmalu. Tematyka tych zabawek to zakonnice, górale, druhny).Materiał do zabawy z ciasta pochodził jedynie z okolic Pribram i występował w dwu formach. Wyrabiane ręcznie były ptaszki, gołębie, kurki, gąski. Inny rodzaj zabawek to smoki i zwierzęta: koniki, małe krowy, owce, pies, koziołek. Te wytwarzano w płaskich, wypalonych, glinianych formach. Z zabawek ołowianych najbardziej znane są pierścionki i żołnierzyki.

• Również w Czeskim Lesie znajdowali się wytwórcy zabawek drewnianych. Ich warsztatu jednak zaniknęły z czasem.

• Na Morawach produkowano materiał do zabawy w Walachien, w okolicach Rozmowa. Były to głównie wózki i krzesełka dziecięce z dębu. Gotowe przedmioty były opalane w piecu a następnie nacinane dekoracyjnie. W Valasska Bystrice wytwarzano od dawnych czasów produkt zwany walachijską porcelaną.

• W Kraliku i okolicy osiedliła się grupa niemieckich kolonistów wytwarzających domowym sposobem dewocjonalia : różańce, krzyże, figurki świętych. Głównymi ich osiągnięciami były figurki ok. 8 cm wysokie, należące do szopki bożonarodzeniowej.

• Krowy i owce z tego obszaru są podobne do wytworzonych w Szwajcarii.

• Na biedniejszych obszarach, gdzie też znaleziono zabawki, spotkać można głównie szmaciane lalki, tak zrobione przez dzieci, że kawałki materiału obwiązane sznurkami przedstawiały głowę i ręce. Podobna zasada stosowana była w przypadku lalek ze słomy kukurydzianej.

• Okazjonalne zabawki wiążą się z określonymi świętami czy porami roku. Zabawki tego rodzaju powstawały w rodzinach jako podarunki dla dzieci lub na stragan

36

mikołajkowy. Są to np. w połowie rytualne wypieki z ciasta i piernika. Po raz pierwszy wzmianka o tej „słodkiej sztuce” lub jarmarku piernikowym pojawiła się w roku 1335, kiedy pierniki sprzedawane były w Trutnovie. Od tej pory mnożyły się cechy produkujące pierniki, a w XVII i XVIII wieku ciastka te stały się dostępne nawet dla niższych warstw społeczeństwa. Na przełomie XIX i XX wieku piernikarstwo stało się integralną częścią cukiernictwa.

• Również owoce nawlekano na drut i wycinano z nich postaci damy, diabła, kominiarza i innych, często uzupełniając figurki papierem. Z jabłek powstawały na ogół przedstawienia jeża lub domu.

• U wschodnich Słowian jeszcze w XIIw. Żywy buł obyczaj intichiums, komunii, w czasie której tworzono z ciasta chlebowego figurki krowy i byka, następnie symbolicznie je zarzynano, po czym jedzono. Nieco z tej symboliki i rytuałów obecnych jest w figurkach z ciasta pochodzących z czasów przed Mikołajem Oprócz psa, lisa z młodymi, ptaka w gnieździe, jeża i kota jeszcze bardziej interesujące są figurki syreny, Mikołaja i Panny Marii z Dzieciątkiem. Twarde ciasto rolowane było w paski i cięte nożycami. Ugotowane i wysuszone pieczono w piecu na złoty brąz. Czasem dla uzyskania wrażenie robiono postaciom oczy z owoców czarnego bzu.

• Do najprostszych rodzajów zabawek należały fujarki i szmaciane lalki z resztek. Lalki powstawały z drewienek owiniętych szmatkami. Z łupinek orzecha dzieci robiły samodzielnie stateczki, żółwie, młyny.

• Znaczącą rolę pośród tradycyjnych materiałów do zabawy odgrywają zabawki ruchome. Należą tutaj wszelkiego rodzaju grzechotki, wózki, figurki pajacyki, dziobiące kurki itp. Większość informacji o ludowych zabawkach na naszym terenie pochodzi z XVIII-XX wieku, przedstawiono je dla udokumentowania rozwoju naszego zabawkarstwa przy okazji wystawy w Zlin w roku 1975/76. Wystawa składał się z trzech połączonych części. W pierwszym rzędzie bogata kolekcja zabawek ze zbiorów Muzeum Sztuki Przemysłowej w Pradze, pokazująca przeważnie warstwę szlachecką i mieszczańską. Kolejna część tom kolekcja tradycyjnych zabawek ludowych. Na ogół z XIX wieku, ze zbioru Instytutu Narodowego w Ołomuńcu .Problematyka współczesnej produkcji zabawek stanowiła temat trzeciej części wystawy. Prezentowano zabawki produkowane przez ULUV ( Instytut wytwarzania przedmiotów sztuki ludowej). Na początku XX wieku rozpoczęła się znamienita współpraca twórców takich jak : Horejc, Spala, Brunner, Podhajska w zakresie uczestniczenia w produkcji zabawkarskiej w Horicach. Inicjatywę przerwała I Wojna Światowa, ale po jej zakończeniu reaktywowano ją.

• W czasie okupacji zabawkarstwo zostało zniszczone, a jakość jego wytworów istotnie spadła. Po roku 1945 powstał centralny komitet produkcji sztuki ludowej, a w roku 1948 powstał organ prowadzący zabawkarstwo. Obecnie oferta w zakresie materiałów do zabawy jest ogromna. Na rynku znajdują się nie tylko zabawki krajowe, jest on otwarty też na zabawki zagraniczne.

5. Literatura :

37

Dr Hana Vankova

Dr Vladimir Vanek

4.2 ZABAWA I MATERIAŁY DO NIEJ W PEDAGOGICE REFORM

wykład

cel: - przybliżenie atmosfery okresu, w którym pojawił się ruch reformatorski

• charakterystyka znaczących idei pedagogicznych głównych przedstawicieli pedagogiki reform

• przedstawienie ich poglądów na zabawę i materiały do zabawy w procesie kształcenie i wychowania

• wprowadzenie konkretnych przykładów dydaktycznego stosowania zabawy i zabawki

podział :

1 . wprowadzenie oraz punkty wyjścia dla pedagogiki reform

2. społeczne cechy nowego wychowania

3. przedstawiciele nurtu reformatorskiego

1. początkowe poglądy na zabawę i materiały do niej

2. F. Froebel

3. M. Montessori

4. J. Kerschensteiner

5. R. Steiner

6. E. Cleparede

7. C. Freinet

8. J. Dewey

9. J. Piaget

1. Już w XVIII wieku powstawały nowe poglądy na dziecko dzieciństwo i wychowanie. Z biegiem czasu rozprzestrzeniły się one głównie w z zachodnich krajach Europy, gdzie z końcem XIX wieku pojawiło się wiele interesujących prądów i kierunków, które w początkach XX wieku zaowocowały szeroki ruch reformatorski i które wpłynęły na teorii i praktykę pedagogiczną na kontynencie europejskim. Nazwa „ pedagogika reform „ jest celnym pojęciem dla zobrazowania pojedynczych, często zróżnicowanych podejść pedagogicznych, jednoczących się w wysiłku o lepszą szkołę. W krajach niemieckojęzycznych ustaliło się pojęcie „pedagogiki reform”, w krajach anglosaskich „ nowe, postępowe wychowanie”, we Francji „nowoczesne wychowanie”, Włoszech „aktywne wychowanie”. Znaczącą częścią składową procesu reformatorskiego były dwa istotne nurty zwane „ ruchem wychowania przez sztukę” oraz „ruchem pracy w szkole”.

Główni przedstawiciele nowych nurtów postępowych starali się o jakościowe zmiany tradycyjnej szkoły. Byli świadomi tego, iż droga do jakościowej zmiany w wychowaniu i kształceniu wiedzie poprzez doskonałe poznanie dziecka oraz respektowanie zasad jego rozwoju.

Nowe odkrycia naukowe w zakresie biologii, antropologii i socjologii, a przede

wszystkim niedawno docenionej psychologii donosiły, że rozwój dziecka przebiega

etapowo, co powinno być uwzględniane w wychowaniu.

Ruch reformatorski przebiegał od początku oddolnie. Reformatorzy sami dokonywali

licznych obserwacji, eksperymentów oraz potwierdzali swoje postępowe idee i

koncepcje bezpośrednio w praktyce w typowych lub nowopowstałych szkołach

eksperymentalnych.

38

Barwne międzynarodowe zestawienie przedstawicieli ruchu reform, różnorodność

filozoficznych, politycznych i religijnych poglądów niesie ze sobą interesujące

bogactwo w zakresie pedagogiki zabawy.

2. Wspólne cechy nowego wychowania

• Krytyka tradycyjnej, konserwatywnej szkoły, przede wszystkim autorytarnego podejścia do dziecka, jednostronnego encyklopedyzmu i intelektualizmu

• Nowe pojmowanie dziecka jako niepowtarzalnej istoty potrzebującej zrozumienia i miłości. Pedagogika reform wychodziła „od dziecka” posiadała orientację pedocentryczną w wychowaniu i nauce.

• Szacunek wobec naturalnego rozwoju dziecka oraz swoistość poszczególnych faz jego rozwoju- inspirowane przez naturalizm w poglądach J,J, Rousseau (1712-1778). Czas dzieciństwa rozumiano już nie jako stan przejściowy na drodze do pełnoletniości, lecz jako znaczący okres posiadający sam w sobie dużą wartość.

• Akcentowanie wolności i indywidualności każdego dziecka, podejście z miłością, zrozumieniem i tolerancją, obserwacja całościowego rozwoju osobowości każdego dziecka.

• Wspieranie samodzielnych praktycznych działań dziecka poprzez różne formy aktywności : zabawę, pracę, w których dziecko nawiązuje bezpośredni kontakt ze światem i może wyzwolić oraz rozwijać swoje siły twórcze.

• Zmiana roli nauczyciela : stymulowanie, pomoc, prowadzenie bez przymusu i celowe formowanie środowiska pod względem społeczno-emocjonalnym dla dobra dziecka

3. Przedstawiciele nurtu reformatorskiego, którzy akcentowali w swoich podejściach pedagogicznych rolę zabawy i materiałów do niej oraz przyczynili się do ich nowego ujęcia w procesie kształcenie i wychowania.

1. Punkt wyjścia- istniejące poglądy na temat zabawy i materiałów do niej

• Z założeń pedagogiki reform wynika wysoka ocena samodzielnej, spontanicznej działalności dziecka, będącej wyrazem jego naturalnej aktywności. W związku z tym zabawa i praca znalazły się w centrum zainteresowania wielu przedstawicieli pedagogiki reform, upatrujących w wewnętrznych, aktywnych siłach dziecka jego instynktownej tęsknoty za aktywnością. Z tego powodu wielu reformatorów uważało zabawę i zabawkę za ważne środki wychowawcze, poprzez które można wpłynąć wychowawczo na dziecko, jak i w ciekawy sposób rozluźnić, uatrakcyjnić, a tym samym uczynić łatwiejszymi procesy uczenia się.

• Zabawa należy do pierwszych aktywnych wypowiedzi człowieka. Aktywność dana jest każdej istocie ludzkiej, dziecko spostrzega w sposób aktywny, przyjmuje, imituje, poszukuje, eksperymentuje, odkrywa, niszczy i buduje, wynajduje, urzeczywistnia swoje pomysły, sprawdza swoją siłę, wymyśla różne zabawy dla własnej przyjemności.

• Dzięki zabawie dziecko zaspokaja swoją potrzebę aktywności, ruchu, poznania, uczy się naśladować, zdobywa autentyczne doświadczenia na temat świata, świadomości siebie, własnych możliwości i umiejętności, buduje relację ze środowiskiem i innymi ludźmi.

• Poprzez zabawę dzieci rozwijają się i uczą. „ Zabawa jest pierwszą, najstarszą formą niezamierzonego kształcenia”- podkreśla K. Gross. Nauka i wychowanie powinny być dlatego powiązane z zabawą, co uczyni je tak przyciągającymi i ciekawymi jak spontaniczna zabawa”.

• Pomiędzy zabawą a pracą dziecka we wczesnym okresie nie istnieje jeszcze ostra granica. Nie można dokładnie określić, kiedy dziecko bawi się, a kiedy pracuje. J. Dewey uważał tak zabawę jak i pracę za działania celowe, aktywne zajęcie ze świadomie oznaczonym celem i określonym przebiegiem. Różnica pomiędzy oboma typami aktywności widział w odmiennych czasowych relacjach środków i celów.

1. Friedrich Froebel (1782-1852)

Niemiecki pedagog, znany z założenia „ogródków dziecięcych” dla dzieci przedszkolnych. Z jego poglądów filozoficznych wywodzących się od romantycznego i mistycznego panteizmu pochodzi podstawowa zasada stosowania form geometrycznych w kształceniu. Froebel wykorzystał ją w swoim systemie pedagogicznym wobec dzieci przedszkolnych. Podkreślał np. , iż forma kuli jest symbolem boskości i wyjściem dla wszystkich kształtów, jako jedność skończoności i nieskończoności

Poglądy na wychowanie :

• Froebel zajmował się problemami wychowania człowieka we wszystkich stadiach jego rozwoju. Stwierdzał przy tym, iż nie powinno wdzierać się przemocą we wnętrze dziecka, ale powinno stwarzać rozliczne okazje dla jego naturalnych aktywności.

• Był on przekonany, że właśnie wczesne dzieciństwo wymaga szczególnej uwagi, ponieważ jest ono początkiem przesądzającym o całym dalszym rozwoju człowieka. Starał się przeto o dokładniejsze i głębsze poznanie świata dziecka w wieku przedszkolnym.

• Obserwował i koncentrował się na dziecięcym pędzie do aktywności, polecał rozwijać go w połączeniu z funkcją estetyczną, motoryczną, intelektualną.

Pojmowanie zabawy i materiałów do niej :

• Zabawę rozumiał Froebel jako wolne wyrażanie się wnętrza dziecka przynoszące radość, poczucie wolności oraz zadowolenie. Nie traktował jej jedynie jako czystej przyjemności, raczej jako podstawowe zajęcie dziecka, wykonywane z całą powagą. Podkreślał jej etyczną i kształcącą funkcję.

• Przypuszczał, że „Praca dorosłych jest tym, czym zabawa u dzieci i dlatego jest sprawą poważną pełną znaczenia”. Charakteryzował ją jako „najprawdziwsze i najbardziej duchowe wyrażenie, jako obraz i naśladowanie we wszystkich swoich formach i relacjach.

• Upatrywał w dzieciach przedszkolnych początków zamiłowania do badania rzeczy za pomocą rąk oraz wysiłki zmierzające do ich zmiany oraz naśladowania w malowaniu i modelowaniu ich najprostszych form. Aby stworzyć dzieciom zajęcia zgodne z ich naturą zaproponował system zabaw, ćwiczeń i zajęć, które połączył w przemyślany system zwany „ froeblowskimi podarkami”. Podstawą jego systemu było założenie, że przedmioty o najprostszych formach geometrycznych jak kula, kostka, walec, stożek, stymulują rozwój dziecięcej wyobraźni. Np. kula stanowi zamkniętą w sobie jedność, a dziecko widzi w niej jej złożoność.

• Istotę całej kolekcji tworzą przedmioty różnych kształtów np. Okrągłe, elastyczne, poruszające się kule, przedstawiające symbolicznie jedność życia i natury. Poprzez porównanie kształtu kuli i sześcianu, jak i poprzez ich rozłożenie na mniejsze elementy i ponowne złożenie dziecko staje się bardziej świadome różnicy i podobieństwa pomiędzy kształtami.

40

• Celem głównym „podarków” było danie dziecku wielu bodźców do zabawy manipulacyjnej, ćwiczeń motorycznych, rozwój zmysłów, wyobraźni oraz dostarczenie mu nowych doświadczeń z otaczającego świata niosących informacje o zasadach i związkach.

W konkretny sposób „podarki” powinny rozwijać :

• Motorykę i koordynację rąk, dłoni i palców

• Wrażliwość zmysłową w znaczeniu spostrzegania cech podobnych i odmiennych (twardy, miękki, kanciasty, okrągły, ruchomy, statyczny)

• Wyobraźnię przestrzenną ( tam, tutaj, na górze, na dole, z przodu, z tyłu)

• Proste praktyczne umiejętności (np. Modelowanie, konstruowanie, wycinanie, hodowanie, obchodzenie się z papierem, gliną, piaskiem, kamieniami).

• Elementarne rozumowanie matematyczne (część całości, dużo, mało, więcej, kilka)

Zakończenie:

Froebel podniósł zabawę w połączeniu z pracami ręcznymi do rangi zasady wychowania. był pierwszym pedagogiem, który materiał do zabawy pojmował nie tylko jako środek wychowawczy, ale też jako pomoc do zabawy w ujęciu samorozwoju dziecka.

1. Maria Montessori (1870-1952)

Włoska lekarka następnie pedagog i profesor antropologii. Punktem wyjścia jej pracy pedagogicznej stały się nowe, dokładne wiadomości o dziecku. Jako osoba wierząca uważała doskonałość natury za przejaw boskiej siły. W zgodzie z sensualistyczną teorią poznania traktowała ona jako zaplecze dla rozwoju zmysłów i ruchu - rozwój sensomotoryczny.

Poglądy na wychowanie i kształcenie

• Dziecko w swoim istnieniu przejawia aktywne życie umysłowe, chce poznawać i rozpoznawać świat.

• Credo pedagogiki Montessori stanowi szacunek dla wolności dziecka oraz pomoc ludzkiej istocie w osiągnięciu samodzielności.

• Respektuje ona etapowy rozwój człowieka i jest przekonana, że każde dziecko posiada swój indywidualny program rozwoju i wewnętrzne siły warunkujące jego dalszy rozwój.

• Dziecko w określonych momentach swojego życia staje się bardziej wrażliwe na pewnego rodzaju aktywności.

• Montessori podkreśla znaczenie ruchu i działalności praktycznej dla całościowego rozwoju dziecka, akcentuje ona zaangażowanie i kierowanie ruchem przez siłę umysłu. Stąd właśnie pochodzi jej znane stwierdzenie „ręka jest narzędziem umysłu”.

• Rolę nauczyciela widzi ona w przygotowaniu odpowiedniego otoczenia dla dziecka, w prowadzeniu go bez przymusu oraz w taktownej pomocy. Symbolicznie definiuje to zdanie wypowiedziane przy niej przez małego chłopca :”pomóż mi zrobić to samodzielnie”.

Rozumienie zabawy i materiałów do niej :

• Pogląd Montessori na zabawę jest niezwykle specyficzny. Rozumie ona dziecięcą zabawę jako poważną działalność, analogiczną do pracy dorosłego. Jest ona przekonana, że dziecko nie bawi się, a pracuje. Zabawa w jej pojęciu jest formą aktywnego działania.

41

• Podczas obserwacji dziecka zauważyła ona że już dziecko 3 letnie potrafi koncentrować się długo na jakiejś praktycznej czynności i oraz powtarzać ją tak długo, dopóki sprawia ona przyjemność.

• Na podstawie doświadczeń potwierdzonych przez praktykę stworzyła ona specjalny materiał dydaktyczny, znany od nazwą „ sensoryczny lub zmysłowy” wpływający na kształcenie i rozwój zmysłów, sprawności motoryczne oraz doświadczenia praktyczne.

• Zestaw obejmuje przedmioty zróżnicowane pod względem kształtu i koloru, przyciągające uwagę dziecka i skłaniające je do działań manipulacyjnych. Materiał zmysłowy celowo skonstruowany i skompletowany jest w taki sposób, aby oddziaływał na różne dziecięce zmysły i stwarzał mu okazję do manipulowania różnorodnymi przedmiotami np. przesuwania, porządkowania, sortowania według takich kryteriów jak: wielkość, objętość, długość, kształt, zapach, gładkość powierzchni itp. Dzięki powtarzaniu ćwiczeń poprawia się sensoryka i motoryka dziecka. Równocześnie zdobywa ono wiele doświadczeń, przeżywa wrażenia i uczucia znaczące dla jego rozwoju psychicznego.

• Montessori podkreślała, iż przedmioty zebrane dla potrzeb jej systemu nie są zabawkami, ale raczej materiałem wspomagającym uczenia się.

• Materiał sensoryczny to na przykład zestaw walców o różnej wielkości i średnicy, różowa wieża składająca się z 10 pasujących do siebie kostek o różnej wielkości, grzechotki, kolorowe płytki i inne interesujące serie przedmiotów.

• Częścią składową systemu Montessori jest ćwiczenie prostych sprawności manualnych pochodzących z praktycznego życia, potrzebnych w samoobsłudze oraz współżyciu z innymi. Jest to np. przewlekanie i zawiązywanie sznurówek, zapinanie guzików.

• Oprócz sensomotoryki Montessori rozwijała też matematyczne i językowe umiejętności dziecka. W ramach tzw. „wychowania kosmicznego” obserwowała współbrzmienie człowieka i natury.

Zakończenie:

Pedagogika M.Montessori ma coraz więcej następców, rozprzestrzeniła się dzisiaj w wielu krajach, przed wszystkim w Holandii, Niemczech, Włoszech i USA. Krytycy uważają tę metodę za oryginalną jedynie do pewnego momentu. Zarzucają jej, iż materiał sensoryczny określa jednostronnie działania dziecka i czasem zamiast rozwijać jego wolność nawet powstrzymuje ją.” Natura nie dała nam wrodzonej wiedzy o przyczynach i działaniach zjawisk, jedynie tęsknotę i środki, aby je osiągnąć, a to jest stanowczo bardziej wartościowe.”

1. Georg Kerschensteiner (1854-1932)

Niemiecki pedagog, którego nazwisko łączone jest ze szkołami pracy, które znane były z wprowadzenia na początku XX wieku prac ręcznych do szkoły oraz z wyjaśniania celu i znaczenia „pracy” fizycznej dziecka.

Poglądy na wychowanie:

• Nauka powinna wychodzić od twórczych sił dziecka i koncentrować się na zainteresowaniach i doświadczeniach dziecka, z którymi wiąże się życie dziecka poza szkołą.

42

• Praca posiada dla dziecka znaczenie wychowawcze, jeśli tylko uwzględnia aspekt spontanicznej aktywności, kreatywnej wolności oraz wkład dziecka w lekcję. Pod pojęciem pracy rozumiana jest tutaj zarówno praca fizyczna jak i umysłowa.

• Zabawa jest pracą dziecka. Dlatego każde dziecko bawi się z zaangażowaniem, ponieważ jest to jego biologiczną potrzebą.

• Kerschensteiner podkreślał ideę pracy w szkole łączącej pracę manualną z umysłową.

• Samodzielne wykonywanie delikatnych przedmiotów, modeli czy prostych zabawek widział on jako proces twórczy niosący ze sobą obok sprawności rąk również praktyczne doświadczanie otaczającego świata.

• Wspierał włączenie przedmiotu „prace ręczne” w programy szkół ludowych. Krytyka jego systemu dotyczyła przeceniania roli pracy.

1. Rudolf Steiner (1861-1925)

Początkowo badacz literatury, który na bazie mistyki systemów orientalnych oraz nauk teozoficznych rozwinął i spopularyzował własną filozofię antropozoficzną. Swoje idee zastosował w szkołach alternatywnych, przy fabryce Waldorf-Astoria w Niemczech. Stąd tez wywodzi się nazwa szkoły waldorfskiej. Steiner wierzył w twórcze siły człowieka zależne nie tyle od jego fizycznego ciała, co od wyobraźni, intuicji, inspiracji.

Poglądy na wychowanie:

• Pedagogika waldorfska zorientowana jest na całościowy obraz człowieka.

• Rozwój indywidualny dokonuje się w trzech połączonych ze sobą 7letnich etapach, podczas których dziecko zmienia się w nową istotę pod względem fizycznym, umysłowym i duchowym.

• W postaci idealnej wolna szkoła waldorfska wspiera indywidualność oraz estetyczną i moralną dojrzałość dziecka

• Akcentowane są praca i czynności praktyczne w kształceniu

Pojmowanie zabawy i materiałów do niej :

• Steiner akcentował przede wszystkim zabawę w pierwszej fazie rozwojowej, trwającej do 7 r.ż. dziecka. Po to, aby wewnętrzna fantazja dziecka rozwijała się naturalnie i całościowo - zabawa jest niezbędna. Potrzebne są żywe wrażenia i propozycje dostarczane najlepiej poprzez naturalną aktywność zabawową.

• Był on przekonany, że istnieje niewiele zabawek potrafiących rozwijać wewnętrzną fantazję dziecka. Krytykował on „piękne laleczki” oraz inne kupowane, doskonałe technicznie materiały do zabawy będące jedynie prawdziwymi kopiami rzeczywistości i nie pozostawiające dziecku żadnej wolnej przestrzeni dla jego twórczej aktywności. Uważał je wręcz za niebezpieczne dla naturalnego rozwoju dziecka.

• Steiner preferował proste zabawki, które dzieci wykonały same, najlepiej z naturalnych materiałów. Jako przykład podawał lalkę wykonaną z chusteczki lub marionetki z klocków drewna.

• Akcentował rolę prac ręcznych, które pozwalają nawet małemu dziecku przeżyć w całości proces twórczej działalności oraz dostarczają silnych wrażeń estetycznych wraz z doznaniami o charakterze etycznym.

43

Zakończenie :

Steiner wspierał z jednej strony znacząc dziecięcą twórczość w sztuce produkcji prostych zabawek, z drugiej strony mówił o konieczności ochrony dziecka przed przedwczesnymi wpływami realnego życia i celowe pozostawieniu go tak długo, jak to tylko możliwe, w jego „naturalności”. Dzisiejsze przyjęcie czy też krytyka szkół waldorfskich zależy od akceptacji lub odrzucenia nauk Steinera.

1. Edouard Claprede (1873-1940)

Szwajcarski lekarz, pedagog i psycholog. Badał psychikę dziecięcą i wniósł swój wkład w rozwój psychologii pedagogicznej oraz metod wychowawczych./ Podkreślał że pedagogika wywodzić się powinna z głębokiego poznania dziecka, zalecał dopasowanie nauki do rozwoju każdego dziecka.

Poglądy na wychowanie i kształcenie :

• Claparede przypuszczał, jak dotąd mało wykorzystujemy prawdziwe, naturalne źródła energii ukryte w dziecku.

• Odsuwał on obraz dziecka jako „niedoskonałego, niedokończonego człowieka”. Dziecku brak jest jedynie doświadczenia i dlatego przejawia ono naturalną potrzebę zdobywania ich.

• Z tego powodu docenił on pomocny aspekt dziecięcej ciekawości w procesie poznania i zdobywania bezpośrednich doświadczeń z otaczającego świata.

Pojmowanie zabawy i materiałów do niej :

Podkreślał psychologiczne i wychowawcze znaczenie zabawy, był przekonany, że poprzez zabawę i naśladownictwo pojawia się naturalna tendencja do rozwoju.

„ Dziecko jest istotą stworzoną do bawienia się” stwierdzał on i dodawał :”zabawa jest sztuką wynaleziona przez naturę, aby zmusić dziecko do rozwijania aktywności koniecznej dla postępów fizycznych i umysłowych”

Jego rozumienie zabawy jest funkcjonalne. Cleparede był przekonany, że każda zabawa ćwiczy funkcje psychiczne lub fizjologiczne.

Dzielił zabawy z uwagi na ich funkcje na : zmysłowe, motoryczne, psychiczne oraz zabawy o specyficznej funkcji. Pośród nich wyróżniał bitwy, polowania, naśladownictwo, zabawy w rodzinę.

1. Celestin Freinet (1896-1966)

Francuski pedagog, który w swoich działaniach reformatorskich zajmował się przede wszystkim żywą szkołą, aktywnie powiązaną z uporządkowanym życiem praktycznym. Był on znanym propagatorem drukarni szkolnych będących aktywną pomocą w prowadzeniu zajęć.

• Podkreślał znaczenie eksperymentalnej działalności dziecka jako sposób jego wychowania.

• Uważał prace w aspekcie połączenia pracy fizycznej i umysłowej za punkt ciężkości wszystkich aktywności uczniowskich.

• Nie uznawał granic pomiędzy pracą a zabawą dziecka, uważał je za bezcelowe. Sądził, iż taki podział pochodzi ze świata ludzi dorosłych, gdzie praca definiowana jest jako zaplanowana, przynosząca korzyści czynność skierowana na praktyczne cele.

• Podkreślał swobodne wyrażanie uczuć i myśli, ale też indywidualną odpowiedzialność, przede wszystkim przy pracy.

• Uczeń podczas zabawy jest całkowicie nią pochłonięty, doświadczenie zdobyte ta drogą angażuje całe jego „ja”.

44

1. John Dewey (1859-1952)

Najbardziej znaczący amerykański filozof społeczny i pedagog. Swoją koncepcję

„ nowego wychowania” rozwijał w ramach pragmatyzmu, dla którego korzyść posiada najwyższą wartość. Propagował ścisły związek społeczeństwa z wychowanie, szkoły z życiem.

• „learning by doing”,uczenie się w działaniu jest głównym punktem wyjścia dla jego podejścia pedagogicznego.

• Krytykował bierny sposób zdobywania wiedzy i sprawdzał wielokrotnie w praktyce, iż doświadczenie jest punktem wyjścia całego nauczania i wychowania.

• Proces poznania budował z tego powodu na bezpośrednich, indywidualnych doświadczeniach dziecka zdobywanych przez działalność praktyczną o twórczym charakterze. Wiązała się ona zwykle z rozwiązywaniem różnorakich problemów a więc i z rozwojem procesów myślenia.

• Treść programów nauczania nie powinna być według Deweya podzielona na poszczególne przedmioty naukowe, ale połączona celowo z praktycznymi czynnościami w szersze całości treściowe zwane później „projektami”.

Poglądy na zabawę dziecka :

• Cała aktywność ruchowa dziecka a przede wszystkim jego zabawa i praca była według niego aktywnym zajęciem, odpowiadającym dziecięcej tęsknocie za „robieniem czegoś”. Wyraził to dokładniej w myśli :” Dzieci czynią przeróżne rzeczy , żeby zobaczyć, co się wydarzy.”

• Dewey był krytykowany za przecenianie znaczenia praktycznej aktywności i indywidualnych doświadczeń ucznia, a nie docenienie wykształcenia teoretycznego.

1. Jean Piaget (1896-1980)

Początkowo szwajcarski naukowiec w zakresie nauk przyrodniczych i psycholog dziecięcy. Zajmował się rozwojem poznania, w swoich eksperymentach obserwował sposoby myślenia na poszczególnych etapach rozwoju dziecka. Jego podsumowanie obejmuje 4 stadia główne operacji myślowych (symboliczne, demonstrujące, konkretne i formalne). Koncepcja ta do dzisiaj stanowi najlepiej opracowaną propozycję w psychologii rozwojowej.

Poglądy na wychowanie :

• Dziecko poznaje świat dzięki odruchom, poznaniu zmysłowemu, fizycznym działaniom, poprzez które równocześnie oddziałuje na świat.

• Całościowe poznanie wywodzi się z własnego działania dziecka na przedmiotach otaczającego świata. Umiejętność łączenia przedmiotów na zasadzie wspólnych cech jest wyrazem dojrzewającego poznania i podstawą ludzkiej twórczości.

• Piaget zalecał nauczycielom stosowanie takich metod, które pobudzają aktywność dziecka i spontaniczne działanie wywołane potrzebą i zainteresowaniem (np. zabawa).

• Wyróżniał podstawowe kategorie zabawy.

• W wieku 0 - 2 lat zabawa posiada funkcję ćwiczenia na poziomie sensomotorycznym i jest powtarzana w działaniu z czystej radości.

• Od 2 - 6 lat przeważa zabawa symboliczna, pozwalająca zmieniać rzeczywistość tak, aby odpowiadała potrzebom jednostki.

• Zabawy z regułami posiadają podtekst społeczny np. gry stolikowe czy kulki, których dzieci uczą się od innych ludzi.

45

• Zabawy konstrukcyjne są same w sobie celowe, rozwijają wyobraźnię przestrzenną i prowadzą do tworzenia konstrukcji mechanicznych, łączą się również z rozwiązywaniem problemów.

Dr Eva Bakosi

5. PODSTAWY PEDAGOGIKI ZABAWY I MATERIAŁÓW DO NIEJ

1. klasyfikacja zabawy i materiałów do zabawy

wykład

Próby klasyfikacji zabaw, podział zabaw

1. Określenie niektórych rodzajów zabaw i ich charakterystyka

2. Zabawy złożone

3. Dominujące formy zabawy w określonym wieku

Cel :

Celem zajęć jest zebranie różnych zabaw, poznanie zasad grupowania ich, przedstawienie poszczególnych rodzajów zabaw z zastrzeżeniem, że w różnym wieku charakterystyczne dla dziecka są inne rodzaje zabaw

1. Można spotkać różne przejawy form zabawy : niemowlę wciąż wyrzuca z łóżeczka grzechotkę, chłopcy siłują się w grupie pomiędzy sobą, dziewczynka przygotowuje gościom uroczysty posiłek, małe dziecko bawi się w jazdę konną na kolanach ojca, ucieczka z krzykiem przed mamą, budowanie domku. Innym razem jest ono nauczycielem lub bierze z radością przedmiot do brudnych rączek zostawiających na ni m ślad poplamionych palców. Dzieci chcą zwyciężyć w walkach na niby lub zdobyć pierwsze miejsce w grach umysłowych.

Pytanie : Jak i na jakiej podstawie można stworzyć kryteria dla podziału tych zabaw i przydzielić poszczególne z nich do odpowiednich grup?

Wątpliwość : Wielostronność rodzajów zabaw oraz pojawianie się wciąż nowych form utrudniają skonstruowanie kryteriów podziału.

Odpowiedź: Należy uwzględniać wiele kryteriów. Dzięki takiemu ujęciu możliwe jest lepsze określenie różnorodności rodzajów zabaw.

Nazwa zabawy opiera się na istotnych jej cechach. Wynika z tego, że jedna zabawa może mieć wiele nazw. Np. w literaturze angielskiej stosowane jest pojęcie zabawy /play/ oraz gry /game/. Pierwsze z nich oznacza wolną aktywność zabawową w szerokim znaczeniu, druga- fikcyjną aktywność zabawową w wąskim sensie. Pojęciem gry określane są zabawy wojenne. Zabawa w role jako „makelie' udawanie, przedstawianie. J.Piaget nazywa zabawę w role - zabawą symboliczną. Zawiera ona w sobie fikcyjną aktywność dziecka. Na Węgrzech zabawa w role traktowana jest jako twórcza gra wyobraźni, zabawa tematyczna [1]. Jako najnowszy problem pojawia się zlanie zabawy w role z grą dramatyczną. Z powodu wpływów angielsko-saksońskich myśli się o zabawach w role w ten sposób, że dziecko tworzy w nich dla siebie pewną dramaturgię. W ogólnym znaczeniu stosowane jest pojęcie społeczno-dramatycznej zabawy, kiedy top cała grupa dzieci podejmuje jakieś role. W latach 50tych zabawy w role nosiły nazwę twórczych. Obejmowały również zabawy konstrukcyjne i budowlane, poza tym umieszczano tutaj wykonywanie zabawek, majsterkowanie, ponieważ właśnie tworzenie jest dla nich charakterystyczne. Dzisiaj zabawy te należą do różnych grup.

Można postawić pytanie, dlaczego trzeba znać te zagraniczne czy węgierskie nazwy tak dokładnie. Eksperci czytający literaturę fachową powinni być po pierwsze dobrze poinformowani, ponieważ teksty muszą być prawidłowo rozumiane i interpretowane.

46

Należy rozumieć międzynarodowo stosowane nazewnictwo, ponieważ w przejawach zabawy dziecka można znaleźć takie formy, które w całości składają się z zabawy i pracy. Np. modelowanie, majsterkowanie, konstruowanie należą według niektórych przekonań do pracy dziecka, istnieją jednak także mniemania, iż jest to zabawa. Inni znów sądzą, że powyższe elementy czynności obecne są równocześnie w majsterkowaniu. Tak więc zarówno klasyczne teksty, jak i przypuszczenia powinny być znane specjalistom w tym zakresie.

Podział zabaw w literaturze klasycznej

Zanim ujrzymy wagę podziału w praktyce, powinniśmy zbadać najbardziej znane i uznane zasady podziałów. Dzięki temu można zauważy, jak powstały pewne teorie i systemy zabaw.

Uogólnione cechy charakterystyczne:

Przy łączeniu rodzajów zabaw mówi się zwykle o ich grupach. Najczęściej wymieniane typy to: ćwiczenie i zabawa funkcjonalna, zabawa w role lub symboliczna, zabawa konstrukcyjne oraz zabawa z regułami (gra).Obok różnorodności nazw istnieją odstępstwa w spojrzeniu na to, kiedy dana zabawa powstała. Największy problem dotyczy zabaw-ćwiczeń oraz zabaw funkcyjnych. Rosyjscy zbieracze wiele się tym zajmowali. Inni zebrali również wiele ich form. W węgierskim podziale znajdują się 4 grupy zabaw-ćwiczeń: ruchowe, głosowe, z rozmową, z materiałami.




47

PODZIAŁ ZABAW W LITERATURZE KLASYCZNEJ

NAZWISKO	PODSTAWA PODZIAŁU	RODZAJE ZABAW
F. Froebel	treść zabawy ( co dziecko robi) dlaczego dziecko się bawi	naśladownictwo stosowanie materiału wyuczonego tworzenie różnych rzeczy ekspresja fizycznej radości radosna ekspresja wrażliwości zabawa stymulujące zmysły
K. Groos	dążenie do praktyczności 2. według treści zabawy	zabawy w próbowanie /zabawowe ćwiczenie wstępne narządów ruchu, zmysłów oraz możliwości zrozumienia zabawy na bazie instynktu / walki, zabawy w role, naśladownictwo i gry towarzyskie/ zabawy w próbowanie lub ogólne zabawy funkcyjne specjalne zabawy funkcyjne / walki, rodzina, polowanie, itp./
Querat	Według pochodzenia zabawy / potrzeba psychiczna/	związane z wiekiem zabawy w naśladowanie wyobraźnia i fantazja w zabawie
W. Stern	1. kontakty społeczne	zabawy samotne zabawy grupowe
Ch. Buehler	1. dominujący element zabawy	funkcja fikcja konstrukcja recepcja /oglądanie obrazka podczas słuchania bajki/
J. Piaget	Funkcja zabawy w rozwijaniu zmysłów	zabawy ćwiczące / faza sensomotoryczna rozwoju inteligencji/ zabawy symboliczne / faza sytuacyjna rozwoju inteligencji/ zabawy z regułą zabawy konstrukcyjne oznaczające okres przejściowy
Kovacs Gyorgy Bakosi Eva	1. Treść zabawy Społeczny charakter zabawy 3. Osoba inicjująca	ćwiczenie lub zabawa funkcyjna zabawa w role tematyczne zabawy „ tak - jakby” zabawy udramatyzowane zabawy lalkami zabawy konstrukcyjne budowanie majsterkowanie konstruowanie zabawy z regułą rozwijające zmysły ruchowe zabawy z regułą zabawa samotna dziecko z dzieckiem w grupie dziecko z dzieckiem jako para grupa dzieci, dorosłych razem dziecko z dorosłym w parze\ zabawa z dawnych czasów / zabawy ludowe, historyczne/ zabawy współczesne / z dnia codziennego/ nowoczesne zabawy wybiegające w przyszłość /gry, które umożliwia rozwój techniki/




49

Na podstawie powyższej tabeli możemy prześledzić podział zabaw, posiadający u swej podstawy ich treść i rozwój, poza tym uwzględniamy zmiany w pedagogice zabawy. Z tym podziałem ze względu na różne aspekty możemy podjąć się dalszego zróżnicowanego podziału.

2. Określenie poszczególnych rodzajów zabawy i ich charakterystyka

1. Ćwiczenie lub zabawy funkcyjne

Pojęcie:

Zabawa ćwicząca lub funkcyjna jest takim rodzajem zabawy, w którym dziecko poprzez powtarzanie ćwiczy różne umiejętności.

Pierwsza forma zabawy dziecka nazywana jest ogólnie eksperymentalną, zmysłowo-ruchową, ponieważ małe dziecko na takiej właśnie drodze uczy się używania prostych przedmiotów oraz opanowuje koordynację ruchową.

Podstawowym określeniem jest tutaj ruch, manipulowanie na przedmiotach, powtarzanie, naśladowanie. W literaturze fachowej rozróżnia się ćwiczenie z przedmiotami / materiały, narzędzia/ oraz bez nich. Od czasów Piageta mówimy w związku z zabawami ruchowo-zmysłowymi o zabawach eksploracyjnych, w których doświadczenie lub przedmiot są na tyle nowe, że dopiero poprzez zdobywanie informacji możliwe jest jego poznanie. Istnieją jednak też formy manipulacji, gdzie przedmiot czy urządzenie nie są niczym nowym. W tym wypadku manipulowanie samo w sobie stanowi źródło radości, zabarwionej elementami wspomnień. Powtarzane, ale i nowe próby przynoszą pewne i wielostronne sposoby posługiwania się przedmiotami, umiejętność radzenia sobie w otoczeniu. Dziecko poznaje granice swoich możliwości, staje się też gotowe do podjęcia bardziej skomplikowanych zabaw. Można stwierdzić, że w wykształcaniu się i rozwoju zabawy-ćwiczenia daje się wyróżnić kilka faz : faza eksperymentowania, badawczego manipulowania, właściwej zabawy funkcyjnej, oraz fazy przejściowe do zabaw o trudniejszym charakterze. Podczas tych zabaw tworzą się psychiczne warunki podjęcia innego rodzaju zabaw.

Eksperymentowanie niemowlęcia ukierunkowane jest na uchwycenie przedmiotów znajdujących się w jego otoczeniu, jak je wziąć dzięki wykonywaniu pewnych ruchów, które dziecko wykonuje całym swoim ciałem, ręką i stopą. Podczas tego ćwiczy ono pewne funkcje posiadające działanie zmniejszające napięcie oraz niosące radość. Powtarzanie staje się rytmiczne, kontynuowane jest według potrzeb dziecka. Takie regularne powtarzanie obserwujemy podczas zabawy w wyrzucanie lub „a-kuku”. Kiedy dziecko zaczyna chodzić, poszerza się jego przestrzeń do zabawy, zwiększa się ilość możliwych do uchwycenia przedmiotów. Zabawa daje możliwość doświadczeń owocujących poznaniem najbliższego otoczenia.

Pytanie podstawowe dotyczy tego, co można robić z przedmiotami. Tutaj spotykamy się z utrudnieniami w postaci reguł ustanowionych przez dorosłych. Ze względu na nie ilość przedmiotów zaangażowanych w zabawie dziecka zostaje ograniczona.

Dziecko bawi się zasadniczo samo, zagłębia się w świecie poznawania własnego ruchu, kolorów, dźwięków, głosów, przestrzeni i przedmiotów. Pewność uzyskuje dziecko dzięki obecności obok rodziców czy rodzeństwa. Oczywiście istnieje wiele zabaw niemożliwych do wykonania bez dorosłych / jazda konna, zabawa w chowanego/. Tutaj konieczna jest współpraca i współuczestnictwo osoby dorosłej.

Najważniejsze cechy ćwiczenia lub zabawy funkcyjnej:

1. uwzględnienie funkcji organów zmysłów

2. ćwiczenie małej i dużej motoryki

3. dziecko podejmuje wiele akcji z użyciem przedmiotów i narzędzi z otoczenia

4. preferowane jest manipulowanie przedmiotami materialnymi

50

5. w wielu naśladowanych czynnościach możliwa jest identyfikacja z dorosłym

6. dzięki generalizacji pojawia się stosowanie substytutu / zastępowanie przedmiotów, uobecnienie fantazji/

7. w przebiegu zabawy wspólnej czy równoległej możliwe branie pod uwagę partnera, nawiązywanie z nim relacji, rozbudowywanie wspólnej zabawy

1. Zabawa w role

Pojęcie:

Zabawa w role jest aktywnością dziecka, w której, dokonując selekcji, ożywia własne przeżycia i doświadczenia, a wybrane przez siebie sytuacje na niby tworzy na nowo.

W przebiegu tej zabawy dziecko staje się jej twórcą. Dziecko po pierwsze naśladuje czynności osób z bezpośredniego, potem dalszego otoczenia, utożsamia się z ich zachowaniem. Im więcej istnieje okazji do gromadzenia pełnych przeżyć doświadczeń, tym więcej dziecko posiada do dyspozycji wzorów i przykładów do naśladowania. Tym częściej też dziecko będzie bawiło się w podejmowanie ról. Im więcej ról zna dziecko, tym więcej aktywności i sposobów zachowania potrafi imitować. Z tego powodu zabawa w role jest najważniejszym środkiem socjalizacji.

Dwa główne filary zabawy w role to wyobrażenie i sytuacja podjęcia roli. Pierwszy z nich wymaga wielkiej fantazji. Z jej pomocą powstają niepowtarzalne sytuacje zabawowe, przedmioty kształtują się pod dyktando zabawy przyjmując cechy , które chce widzieć w nich dziecko. Bez fantazji niemożliwe jest urzeczywistnienie podstawowych warunków zabawy w role.

W sytuacji na niby, dziecko może tak zmieniać realnie istniejące przedmioty za pomocą fantazji, że jego działanie powołuje do życia całkiem nowe otoczenie. Równocześnie pojawia się zastępowanie, stopienie, przemiana w podjętych rolach. Z tego powodu można powiedzieć, że dziecko w stworzonym przez siebie świecie stara się uporządkować bezładne wrażenie w poprawny świat. Dlatego dziecko tworzy świat wirtualny, rządzony zasadami według jego woli. Uzyskuje stąd pewność, uspokojenie oraz poczucie zrozumiałości.

Pod pojęciem roli w zabawie rozumiemy sposób identyfikowania czy utożsamienia się dziecka z wykonawcą określonej czynności. Mogą być nim dorośli, większe dzieci, zwierzęta, postaci z bajek, zjawiska natury. Często zdarza się, że osoba z którą dziecko się identyfikuje jest naśladowana poprzez użycie zabawek : lalki, miśki, maskotki.

Dziecko może również stosując zabawki bawić się samo w role, choć ta zabawa najczęściej pojawia się w grupie dzieci i jest w niej wówczas więcej życia. Realizuje się w ten sposób potrzeba posiadania kolegów zabawy, wspólnego bawienia się. Podział i podejmowanie ról tworzy się i rozwija dzięki komunikacji zabawowej.

W zabawie w role pojawiają się poszczególne obszary społecznej wspólnoty. Społeczność owa kieruje się pewnymi zasadami, a więc i w zabawie w role zasada pełni podstawową funkcję. W trakcie zabawy dzieci ustanawiają swoje własne zasady dla siebie i dla kolegów, zabawa przebiega w tych ramach.

Zasada obecna jest w zabawie w role od samego początku. W pierwszej fazie nie jest ona jeszcze w centrum zabawy. Zabawa pozostaje w dalszym ciągu zabawą, również w przypadku, gdy jej logika odbiega od zachowań dorosłych.

Wraz z rozszerzaniem się doświadczeń związanych z otoczeniem, baczniejszą obserwacją zjawisk, świadomość zasady w zabawie w role staje się coraz silniejsza.

51

W obszarze zabawy w role można zauważyć wiele przykładów, odpowiadających temu określeniu. Zabawy w role t : tematyczna zabawa „tak-jakby”, zabawa dramatyczna, kukiełki,. W zabawie tematycznie dziecko ożywia jakiś fragment rzeczywistości / wizyta, zakupy, podróż, wycieczka/. W zabawie dramatycznej dochodzi do scenicznego uobecnienia jakiegoś bajkowego przeżycia.

Kukiełki to przedstawiona sytuacja przy użyciu marionetek pobudzająca ruchowo, obrazowo, symbolicznie, gdzie monolog i dialog następują po sobie. Jest to ulubiona przez dzieci zabawa również dlatego, że mogą się one ukryć za postaciami kukiełek. W tej sytuacji napięcie powstałe w zabawie rozładowuje się poprzez przeżycia i uczucia prezentowanych marionetek, dzieci odważają się lepiej je wyrażać. Kukiełki stosowane są jako narzędzie diagnostyczne i terapeutyczne w podejściu do dziecka.

Najważniejsze cechy zabawy w role:

1. Dwa filary podstawowe- rola i sytuacja na niby / z wybraną treścią, środkami, niepowtarzalnym otoczeniem/

2. wyraźna rola fantazji umożliwiająca urzeczywistnienie ról w sytuacjach na niby

3. w granych rolach pojawia się produktywna i nieproduktywna tendencja do dorównania modelowi

4. uczucia towarzyszą procesowi zabawy, są różnorodne i oddziałują na indywiduum

5. zabawa dotyczy przedmiotów, potem partnerów, umiejętność zabawy wspólnej rozwija się stopniowo

6. temat zabawy określony jest poprzez bezpośrednie, potem dalsze otoczenie oraz przez sytuacje fikcyjne

7. motywacja rozwija się następująco : początkowo istnieje działanie, operacja, potem przedmiot, następnie rola jako najważniejszy czynnik motywujący zabawy

8. do zabawy w role dzieci potrzebują : zabawek rekwizytów, częściowo wykończonych materiałów, czasem przedmiotów z otoczenia. Początkowo dominują wyprodukowane urządzenia,. Zastępowanie przedmiotów posiada cechy charakterystyczne / ołówek jako termometr, linijka jako chochla/

9. wewnętrzna spójność zabawy prowadzona jest za pomocą reguł, określanych przez samo dziecko, utrwalanych poprzez umowę lub dowolnie naginanych.

2. Zabawy w konstruowanie

Pojęcie :

Zabawa w konstruowanie - typowa forma zabawy twórczej, w której dziecko poprzez wykorzystywanie możliwych do opracowania przedmiotów i środków z otoczenia tworzy pod wpływem radości i ochoty wytwory do zabawy.

Istotą zabawy w konstruowanie jest czynność ta sama w sobie oraz tworzenie. Początkiem może być szperanie pomiędzy przedmiotami oraz znajdowanie materiałów do zabawy. Aby doprowadzić do powstania wytworu / budynku, chustki dla lalki/ należy uwzględnić logikę czynności, właściwości, materiałów oraz sposobu używania narzędzi. Wszystkie te czynniki przybliżają konstruowanie do pracy. Z tego powodu pojawiły się dyskusje pomiędzy badaczami na temat przynależności tego rodzaju zabawy. Według nas zabawa ta posiada swoją niepowtarzalność z uwagi na wielość zawartych w niej elementów związanych z pracą. Inną jej cechą jest posiadanie niezwykle twórczego charakteru.

53

Również te zabawy posiadają wiele odmian. Najprostszą formą jest budowanie, powstaje na bazie ćwiczenia. Najważniejszą cechą w tym przypadku jest tworzenie obiektu budowlanego z prostych elementów składowych według wzoru lub własnego pomysłu.

Inną a formą jest majsterkowanie. W wersji tradycyjnej dzieci wykonują z różnych materiałów przy użyciu małych narzędzi nowe przedmioty, wytwory potrzebne im potem w zabawie lub tworzone po prostu dla przyjemności. Nowy rodzaj majsterkowania to wykorzystywanie istniejących technologii oraz przeznaczonych do zastosowania elementów.

Trzecią grupę zabaw w konstruowanie stanowią takie, które wykorzystują wytwory fabryczne do tworzenia nowych konstrukcji.

Tematem zabaw konstrukcyjnych są klasyczne tematy historyczne: zamek, piraci, Indianie, ale też uwzględniające aktualne tematy: robot, statek kosmiczny, kolej, straż pożarna itp. Zabawa konstrukcyjna powstaje według wzoru, rysunku, tabeli, zawsze jednak opiera się na kreatywności dziecka.

Zabawa w konstruowanie rozwija się w ścisłym związku z tematyczną zabawą w role. Wpływają one na siebie i wzbogacają się wzajemnie.

Rozwój tej zabawy możemy podsumować następująco:

Powstające wytwory są coraz bardziej wypracowywane, budowle coraz bardziej skomplikowane, krąg tematyczny bardziej różnorodny, większa ilość włączonych w pracę narzędzi i środków, większa samodzielność dziecka, wielość technicznych rozwiązań, rozwija się też cel zabawy, czas zabawy wydłuża się z uwagi na większa cierpliwość dziecka, proces jest powtarzany, pojawia się podział zadań.

Najważniejsze cechy zabawy konstrukcyjnej:

1. kreatywna działalność, dla której warunkami są : wynalazczość, chęć działania, skłonność do rozwiązywania problemów, sprawność manualna

2. naśladownictwo przejawia się w wyborze tematów, obserwacjach operacji i rozwiązań

3. dochodzi do łączenia przedmiotów i urządzeń

4. zabawa rozwija się w ścisłym związku z zabawą tematyczną

5. motywację stanowi tutaj działanie, narzędzie, chęć tworzenia

6. pojawia się dążenie do osiągnięcia rezultatu / choć droga do celu może być zmieniana/

7. w porównaniu z innymi rodzajami zabawy większa rola logiki

8. z powodu dwu ostatnich cech zabawa ta znajduje się bliżej pracy

1. Zabawa z regułą / gra/

Pojęcie :

Zabawa z regułą jest taką formą, gdzie występuje dokładna, wcześniej ustanowiona zasada. Wierzchołkiem zabawy jest zabawa oparta na wewnętrznej regule. Jest ona zabawowym środkiem dydaktycznym w szkole. Dla dorosłych oznacza odpoczynek, wyłączenie. Zabawa z regułą stoi więc na samym szczycie, ponieważ z niej, jak w odwróconym trójkącie, wypływa wielość form zabawowych.

Zabawy oparte na regule






Zabawy w konstruowanie zabawy w role

Zabawy -ćwiczenia

54

Początkowo w tej zabawie dziecko jest równorzędnym partnerem dorosłego. Daje mu to możliwość zwyciężenia. Charakterystyczną cechą tej zabawy jest dominacja reguły. Poprzez nią zabawa jest ściśle określona, tak że samowolne jej zmienianie powoduje przerwanie zabawy. W przypadku ćwiczenia czy zabawy w role nie dochodzi do tak drastycznych konsekwencji.

Do tego rodzaju należą : zabawy ruchowe, zabawy wykorzystujące wrażliwość

zmysłową.

W przypadku młodszych dzieci stosowane są czasem ulgi, lecz najczęściej są one wykluczane z zabawy z uwagi na niemożność towarzyszenia starszym w przestrzeganiu zasad zabawy.

Źródłem radości jest w tej zabawie trzymanie się reguły. Dzieci ustalają takie reguły lub wybierają takie zabawy, które wypróbowują ich wynalazczość, sprawność i dają szansę zwyciężenia. Istota zabawy jest więc tutaj możliwość sprawstwa i realizacja potrzeby walki: kto jest sprawniejszy, szybszy, kto odpowie szybciej na pytanie. Współzawodnictwo dochodzi tutaj do głosu, gdy chodzi o rozwiązanie zadania. W międzyczasie dzieci przeżywają wzrastające napięcie, a potem uspokojenie niosące ze sobą radość. Powaga tej zabawy bierze się z jej zasad. Im poważniej są one traktowane, tym więcej podniecenia niesie ze sobą zabawa. Często chęć zwyciężenia prowadzi do niekonsekwencji w przestrzeganiu reguł, ale to z kolei staje się źródłem konfliktów. Uwzględnianie reguł i trzymanie się ich wskazuje na szacunek wobec partnera, a bez niego niemożliwe byłoby odniesienie zwycięstwa. Tak więc chęć zwyciężenia oraz respekt wobec partnera są równocześnie obecne w zabawie. Trudno jest przeżywać jednocześnie takie uczucia. Zabawy te wymagają nauczenia się pewnych form zachowania, samodyscypliny i ćwiczenia.

2.4.1 Zabawy z regułą stanowią ze względu na treść i zawartość elementu ruchu następujące grupy :

• rozwijające umysłowe, intelektualne zdolności / spostrzeganie, uwaga, myślenie/

• rozwijające sprawność ruchową / w kręgu, z piłką, zawody/

1. Ze względu na osobę inicjującą zabawę - mówimy o pedagogach /dorosłych/ oraz o dzieciach w tej roli

Najważniejsze cechy zabawa z regułą :

1. istota tej zabawy wiąże się z obowiązującą w niej zasadą

2. warunkiem kontynuowania zabawy jest przestrzeganie reguły

3. modyfikacje zabawy są możliwe jedynie po uzgodnieniu z bawiącymi się

4. zabawa ta jest typową zabawą grupową

5. zabawa ta inicjowana może być przez dziecko lub przez dorosłego

6. wielość form posiada pozytywny wpływ na umysłowe, społeczne i somatyczne aspekty rozwoju dziecka

7. zabawa ta z uwagi na swój zasięg jest znakomitym środkiem pracy pedagogicznej

8. zabawa z regułą jest jedyną formą niezależną od wieku, towarzyszy życiu człowieka

3. Zabawy złożone

Poszczególne rodzaje zabaw znajdują się w procesie rozwoju w różnych relacjach z innymi zabawami. Ogólne charakterystyki tych zależności można zebrać w następujący sposób :

55

Podstawa każdej zabawy wywodzi się z zabawy- ćwiczenia

Zabawa z regułą








Zabawa funkcyjna


Zabawa w role zabawa w konstruowanie

Z rozwojem poszczególnych rodzajów zabawy związane jest :

• Przejście z jednego jej rodzaju w inny

• Dominująca forma zabawy zastępowana jest przez inną

• Niektóre formy zabawy zanikają /np. ćwiczenie/

• Po zabawie z regułą nie pojawia się już żadna nowa forma

• Treść i formą zabawy odzwierciedlają zmiany w społeczeństwie

• Można zaobserwować różne odmiany złożonych przejawów poszczególnych zabaw

Wyjaśnienie znaczenia zabawy złożonej :

Kiedy obserwuje się zabawę dziecka, można często zauważyć, że niektóre jej rodzaje łączą się ze sobą, zastępują się nawzajem, przy czym chodzi o osiągnięcie tego samego celu. Dzieci wykorzystują istniejące już przedmioty, włączają w zabawę meble lub bawią się własnymi wytworami.

Najbardziej znanymi pracami związanymi z zabawą złożoną są wypowiedzi J. Piageta i J. Levera. Poszukiwali oni tej formy w zabawach z regułą u dzieci w wieku szkolnym, szczególnie w kręgu chłopców.

Węgier, dr G.Kovacs zajmował się badaniem osobowościowych oddziaływań zabaw złożonych. Uważał on za zabawę złożoną połączenie różnych jej rodzajów dla urzeczywistnienia planu, pomysłu zabawowego.

Według naszego zdania zabawy złożone można znaleźć nie tylko w obrębie zabaw z regułą, grupowych, nastawionych na rywalizację. Zabawy te można znaleźć już u dzieci w wieku ok. 4-5 lat.

Pojęcie :

Zabawą złożoną nazywamy takie przejawy zabawy, w której można znaleźć równocześnie różne elementy zabawowe, tworzące skomplikowaną formę we współpracy z kolegami posiadającymi na nią przekształcający wpływ.

Treściowe aspekty zabawy złożonej pojawiają się stopniowo w procesie rozwoju zabawy. Kompleksowość zabawy może pojawić się równocześnie w wielu zakresach :

Dzieci łączą różne rodzaje zabaw, używają zamiennie wielu przedmiotów lub je wytwarzają, podejmują skomplikowane sytuacje w zabawie. Można mówić tutaj o działaniu zabawy rozwijającym osobowość dziecka. Zabawy te nazywamy multikompleksowymi.

4. Dominujące formy zabawy w określonym wieku

O zabawie posiadającej funkcję ćwiczenia możemy mówić dopiero wtedy, gdy koordynacja zmysłowa i ruchowa jest odpowiednio rozwinięta. One to umożliwiają manipulację na przedmiotach oraz działanie w ogóle. Kształtowania się powyższych gotowości trwa mniej więcej do ok. pół roku.

1. Aktywności ćwiczące zabawę powtarzaną są charakterystyczne przede wszystkim dla dziecka w wieku 0,5 -0,7 do 2. roku życia. Jego późniejsza doskonałość można

56

wyjaśnić tym, że dziecko zapoznając się z przedmiotami kieruje na nie swoją aktywność. W niektórych formach zabaw ruchowych większych dzieci zauważalne jest ćwiczenie sprawności motorycznych / gra w piłkę, skakanka, wspinanie się/. Z połączenia różnych zabaw ćwiczących powstają - zaczynają się oddzielać nowe rodzaje zabaw.

2. Zabawa w role pojawia się po raz pierwszy jako zabawa w udawanie oraz kukiełki. Jest ona znana już dziecku 2letniemu, ale prawdziwą dominację i rozwój wykazuje w wieku 4-6 lat. Można powiedzieć, że zabawa w role jest typowa dla przedszkolaka, jest typowym środkiem wyrażania siebie. Podczas kształtowania się dziecięcej psychiki następuje okres , kiedy reprezentacje ruchowe zastępowane są wyobrażeniami. Jeśli zainteresowanie podejmowaniem, graniem ról utrzymuje się poza okresem dzieciństwa, może to oznaczać, iż dziecko będzie aktorem.

3. Zabawa w konstruowanie jest charakterystyczna dla chłopców w wieku 4,5 - 7-8 lat. Ta forma zabawy jest ulubioną dla tych dzieci, które przejawiają silną potrzebę tworzenia, sprawność, aktywność w myśleniu, umiejętność zmieniania otoczenia, dążenie do posiadania nowych rzeczy. Utrzymujące się zainteresowanie tworzeniem modeli może stać się formą spędzania wolnego czasu.

4. Zabawa z regułą lub jej elementy pojawiają się już w najmłodszym wieku / a-kuku, podskakiwanie na kolanach rodzica/, ale prawdziwe zainteresowanie nią to dopiero 4 rok życia. W wieku 5-6 lat dzieci znają już dostatecznie dużo zabaw z regułami i chętnie się w nie bawią. W wieku szkolnym zwiększają się ambicje uczestniczenia w tych zabawach. To pozytywne nastawienie można znakomicie wykorzystać w procesie uczenia się. Brian i Shirley w książce Sutton-Smith [7] prześledzili rozwój zabaw dziecięcych pod dwoma względami :

1. co jest wykonywane przez rodziców

2. co jest wykonywane przez dziecko

Na zakończenie zamieszczamy tabelę autorstwa Ch. Buehler [8] obrazująca częstotliwość zabaw. Mamy tutaj klasyfikację zabaw, punkt czasowy ich pojawiania się, rozwój oraz zanikanie. / brak tabeli w tekście niemieckim/.

Egon Schmuck

KLASYFIKACJA ZABAWEK

Riemann stworzyła klasyfikację zabawek nazywając ich zasadnicze grupy :

• Zabawki do zabaw psychomotorycznych

• Zabawki do zabaw konstrukcyjnych

• Zabawki do podejmowania ról

• Zabawki do zabaw z regułami

Autorka utworzyła też kolejne grupy na podstawie dominującej aktywności zabawowej realizowanej za pomocą zabawki, jak i na podstawie treściowej zawartości materiałów do zabawy. Powodem takiego podziału był fakt, iż w ramach jednego rodzaju zabawy pojawia się wiele różnych czynności angażujących różne zabawki.

Proponowana klasyfikacja zabawek [za Riemenn, 1998, str.25-27]:

1. Zabawki do zabaw psychomotorycznych

1. Zabawki do chwytania

2. Zabawki wydające dźwięk / grzechotki, instrumenty muz. Pozytywki/

3. Zabawki do oglądania / kalejdoskop, zabawki ruchome/

4. Zabawki do poruszania nimi / bączki, obręcze, popychane, ciągnięte/

57

5. Zabawki umożliwiające poruszanie się dziecka /

• Pojedyncze urządzenia / huśtawki, narty, wrotki /

• Poruszające się samodzielnie pojazdy / np. na baterię/

• Pojazdy poruszane przez dziecko / rower, autko na pedały, hulajnoga/

2. Zabawki do zabaw konstrukcyjnych

1. Zabawki do tworzenia form

• Materiały i narzędzia do malowania, rysowania, formowania, drukowania

• Układanki i wkładanki

• Materiały do majsterkowania

• Materiały do prac ręcznych i technicznych

1. Zabawki do budowania

• Klocki / z drewna, plastiku, kamienia/

• Zastawy do budowania / wkładane, tworzące system/

• Zestawy do budowania modeli /pojazdy, samoloty, statki/

• Zabawki do piaskownicy / zastawy do piasku/

• Narzędzia dla dzieci

1. Zabawki do eksperymentowania

• Zestawy specjalistyczne / np. elektroniczne/ oraz urządzenia /np. mikroskop/

• Zestawy do ”czarowania”

3. Zabawki do podejmowania ról

1. Lalki i dodatki do nich/ / ubranka, wózki, domki, mebelki itd./

2. Zabawki pluszowe i z tworzywa

3. Figurki do zabawy /tradycyjne: zwierzęta, żołnierzyki, Indianie/

4. Budowle do zabawy / zamki, stacje benzynowe, garaże/

5. Zabawki będące obecnie w modzie, figurki i przedmioty związane z mediami /batman, Król Lew/

6. Zabawkowe pojazdy /samochód, straż pożarna, kolejka/

7. Scenografie do zabawy /gospodarstwo rolne, posterunek policji, zamek rycerski/

8. Kukiełki i marionetki, teatrzyk

9. Ubrania związane z rolami /dla kucharza, lekarza, kowboja/

10. Przybory związane z rolami / dla fryzjera, lekarza/

11. Zabawki militarne, broń

12. Złożone zabawki wzbogacające rolę / kuchnia zabawkowa, sklep, tor do wyścigów samochodowych/

13. Domki i namioty

4. Zabawki do zabaw z regułą

1. zabawy ruchowe

• pojedyncze pomoce sportowe /piłka nożna, obręcz, siatkówka/

• zestawy do gier sportowych /tenis stołowy, kometka/

• strzelanie, rzucanie / łuk/

1. zabawki wymagające sprawności manualnej

• wymagające szybkiej reakcji /halli galli/

• labirynty

• dodawanie i zabieranie /mikado, jenga/

• symulowanie sportu / stołowa piłka nożna/

1. zabawki do gier umysłowych

58

4.3.1 gry z kostką

• prawdziwa gra w kości

• zabawy start - meta / np. „człowieku nie irytuj się”/

• poszukiwanie-znajdowanie / np. „Łap kapelusz”/

1. układanie

• domino

• układanie liter / scrabble/

• lotto

• puzzle / tangram, historyjki obrazkowe/

2. gry wymagające pamięci i myślenia

• strategiczne, taktyczne / szachy, warcaby, „zwariowany labirynt”/

• kombinatoryczne, dekodujące / „master mind”/

• spostrzegania /” memory”/

2. Gry związane z osobą bawiącą się

• Gry towarzyskie w wąskim znaczeniu

• Gry ekonomiczne /”monopol”, „hotel”/

• Kryminalne / „Scotland Yard”/

• Związane z fantazją /”statek Enterprise”/

• Symulujące konflikty, wojenne /”Ryzyko”/

• Sport, wyścigi / wyścigi koni/

• Podróżnicze /np. „Podróż do Niemiec”/

• Psychologiczno-konwersacyjne /np. „Wojna płci”/

• Gry środowiskowe

2. quizy i zagadki

• gry pytanie - odpowiedź

• zgadywanki

2. gry w karty

• karty z motywem / z samochodami/

• klasyczne gry w karty / skat/

• „czarny Piotruś”

• kwartet

2. czasopisma z grami / zebranie wielu gier w jednym zestawie/

3. zabawy złożone / połączenie sprawności motorycznej z taktyką , np. bilard/

4. gry komputerowe i video

w wojnę i strzelanie

przygodowe

w role

symulacje sportowe

strategiczne i logiczne

symulacje znanych gier

prowadzenie samochodów i samolotów

symulacja gospodarcza i polityczna

gry edukacyjne

formy mieszane video-komputerowe

Zestawienie cech charakterystycznych i typowych działań w poszczególnych rodzajach zabawy w połączeniu z grupami zabawek przedstawia klasyfikacja Riemann [1988]:

59

Forma zabawy	Cechy zabawy	Typowe działania	Grupa zabawek
Zabawy psychomotoryczne	Dominacja aktywności motorycznej	Zabawowe manipulowanie kończynami, wydawanie dźwięków Zabawowe opracowywanie przedmiotów Reagowanie na ujmowane zmysłowo bodźce Poruszanie się i wprawienie w ruch przedmiotów	Zabawki do chwytania, rzucania Zabawki do oglądania Zabawki do poruszania nimi i własnej lokomocji
Zabawy konstrukcyjne	Zabawowe tworzenie obiektów trójwymiarowych wynikające z wewnętrznej potrzeby	Racjonalna, produktywna zabawa Twórcze i receptywne odzwierciedlenie otoczenia	Klocki, zestawy do budowania Materiały i narzędzia do konstruowania i prac ręcznych Zabawki do eksperymentowania
Zabawy z fantazją, w role	Zabawowe przedstawienie realnie istniejących lub wyobrażonych ról	Bezpośrednie przedstawienie ról we własnym działaniu Pośrednie przedstawienie ról poprzez identyfikację, grę z partnerem. Odzwierciedlenie stosunków społecznych	Lalki i zestawy do nich Różne figurki do zabawy Kukiełki i dodatki do nich Pojazdy i scenografie do zabawy Przebranie i odpowiednie przybory Zabawki złożone
Zabawy z regułą	Ustalenie przebiegu zabawy i jej celu poprzez mniej lub bardziej złożone opracowanie zasad	Zabawa według stałych reguł, aktywność fizyczna Zabawa według stałych reguł, aktywność emocjonalna Zabawa z aktywnością umysłową	Gry ruchowe Gry sprawnościowe Gry umysłowe Gry video i komputerowe

60

Egon Schmuck

LINIA ROZWOJU PEDAGOGIKI ZABAWY

Wykład . 1 godz.

1.Wprowadzenie

2.Pedagogiczne poglądy okresu Oświecenia

3 Dokonania klasyków i romantyków

4.Stanowisko nauki o wychowaniu na początku XX wieku

1. Jeśli chcemy przedstawić rozwój zabawy i zabawki, na wstępie musimy zrezygnować z całościowego ujęcia. Zaczynając od Platona, znajdujemy w jego 7. księdze wypowiedź dotyczącą pedagogiki zabawy:

„ Kto w nieprzyzwoitych zabawach wyrasta, ten nie może stać się przyzwoitym człowiekiem, kto jest rozpieszczany miękkimi zabawami, temu braknie potem dzielności, kto jest zmienny i niestały już w swoich zabawach dziecięcych , poszukuje wciąż nowości, taki sam będzie i później, zmienny w nastrojach, niestały, zły obywatel.”[1/14]

Od czasów Platona zabawa posiada w historii ludzkości wymiar dyscyplinującego pedagogicznego myślenia. Obydwa motywy : wolności dla dziecięcej natury oraz poskromienia i kształtowania popędowej dzikości obecne są od Arystotelesa i Cycerona do dzisiaj. Wielcy pedagodzy i filozofowie zajmowali się również zabawą.

Cel:

W ramach poruszanej tematyki powinny zostać zaprezentowane przede wszystkim podejścia przedstawicieli oświecenia, romantyków, klasyków oraz naukowców obecnych czasów, aby z doświadczeń historycznych zaczerpnąć jak najwięcej dla współczesnej pracy.

2. Koncepcje pedagogiczne w dobie Oświecenia

Wraz z zabawą rozwija się dziecięcy zapał:

• W zabawie dziecko powinno mieć zagwarantowaną wolność

• Zabawa odciska piętno na charakterze dziecka, a konsekwencji nie da się ignorować czy wyprzeć/ co wiedzieli już Egipcjanie czy Babilończycy/

• Zasługą myślicieli tego okresu jest zauważenie związku pomiędzy naturą dziecka a tymi najbardziej indywidualnymi potrzebami i postulowania w związku z tym naturalnego wychowania

Angielski filozof John Locke (1632-1704) wypowiedział prawdy, które nie zawsze są bliskie obecnym dorosłym:

„Nierozsądne, dziecinne dążenia typowe dla tego wieku muszą być im dozwolone, gdyż beztroska, nieuwaga i odwaga należą do cech tego wieku. Nie należy brać za egoizm czy chęć sprzeciwienia się tego, co jest naturalną konsekwencją wieku oraz typu umysłowości. Obserwując błędy w zachowaniu należy pomóc biorąc je raczej w ramiona, jak słabych ludzi cierpiących z powodu swoich naturalnych skłonności..”[1/16].

Na innym miejscu pisze on :

„Jako kolejna zaleta zabezpieczenia wolności w wypoczynku to fakt, iż naturalny temperament dziecka uwidacznia się, jego skłonności odkrywają się i dzięki temu uważni rodzice mogą prowadzić ku wyborowi właściwego zawodu i drogi życia, gdy zauważą przewagę natury dziecka w jakimś kierunku.”[1/17]

61

Eva Bakosi

WARUNKI KONIECZNE DO POWSTANIA ZABAWY

Wykład i ćwiczenia

Plan:

1.obiektywne warunki do powstania zabawy

2.osobowe działanie pedagogów podczas zabawy: wspólna zabawa, organizacja zabawy

Wykład : Przedmiotem wykładu jest omówienie roli dorosłego w powstawaniu zabawy, w zainteresowaniu i zainspirowaniu dziecka.

• Wprowadzenie, cytat z B. Bettelheima

• Definicja pojęć : zachęcenie do rozpoczęcia zabawy, interwencja, zabawa swobodna, zabawa proponowana

• Cel pedagogiczny zabawy - całościowe oddziaływanie na kształtowanie się osobowości

• Warunki zrealizowania celów pedagogicznych: świadomość, planowość

• 
  
  Warunki dla zabawy : obiektywne subiektywne

Spokojna, przyjazna atmosfera ze strony dziecka: potrzeba ruchu

Odpowiednie miejsce potrzeba naśladowania

dostateczna ilość czasu reakcje uczuciowe

środki i pomoce myślenie

przeżycie, doświadczenie, źródło zabawy pragnienia, potrzeby

pęd do zabawy

ze strony pedagoga: jego osoba

umiejętność bawienia się

stosunek do zabawy

przygotowanie

Eva Bakosi

ZABAWA I ZABAWKA W ROZWOJU OSOBOWOŚCI

W ujęciu pedagogiki

1. pedagogiczna wartość zabawy i jej znaczenie w życiu dziecka

„Zabawa jest królewską drogą do świadomych i nieświadomych światów wewnętrznych dziecka” B. Bettelheim wg Freuda

„Zabawa jest mądrym nauczycielem dziecka” M. Kereszturi

Zabawa przebiega na poziomie makrospołecznym / wpływy społeczne/, mikrospołecznym /relacje interpersonalne/ oraz intrapersonalnym /świadomość zasad/.

2. Działanie zabawy budujące osobowość

Poprzez zabawę rozwija się cała osobowość dziecka, dopóki się ono bawi - ma szansę na rozwój, dopóki się rozwija - jest w stanie opanowywać coraz to bardziej skomplikowane zabawy. Z pomocą zabawy uzewnętrzniają się wewnętrzne warunki psychiczne / w obszarze społecznym, umysłowym, somatycznym/, które z kolei stanowią pomoc dla dziecka w podejmowaniu innych czynności i działań.

Zabawy nie da się zastąpić niczym innym. Jest ona pierwszorzędową aktywnością małego dziecka oraz przedszkolaka, posiada wpływ na rozwój osobowości. W późniejszym okresie odgrywa znaczną rolę w nauce oraz spędzaniu wolnego czasu.

---