„Odyseja”

Podstawowe wątki „Odysei”

W odróżnieniu do „Iliady”, „Odyseja” to epos opowiadający dzieje jednostki. Różnorodne i dramatyczne przygody Odysa zdecydowanie zasłużyły sobie na miano epopei. Na owe dzieje bohatera składa się kilka wątków głównych i ubocznych tj.:

Wątek Nowelistyczny

Wątkiem fabularnie dominującym jest motyw „nowelistyczny”- mówi on o powrocie po długiej nieobecności męża, który w domu zastaje wierną żonę napastowaną przez zalotników, święcie przekonanych o śmierci głównego bohatera. W tym miejscu zaznaczyć trzeba, iż zakończenie „Odysei” jest szczęśliwe - Odys powróciwszy do swojej Itaki mści się na gachach (zalotnikach). Motyw ten jest szeroko znany w folklorze i literaturze całego świata, oparty jest zresztą na sytuacji zdarzającej się w życiu nader często, zwłaszcza po wojnie. Pobocznym motywem podaniowym jest wyprawa młodzieńczego syna w poszukiwaniu zaginionego ojca. W „Odysei” mamy do czynienia z wyprawą „zwiadowczą” Telemacha (ks. I- IV), która oczywiście kończy się pomyślnie (ale o tym w później). Wątek ten jest wzięty z życia, szeroko rozbudowany, przepleciony został szczegółami realistyczno-rodzajowymi. Wzruszający moment tęsknoty za ojczyzną i rodziną ustępuje w IIcz. Epopei momentowi ukarania winnych, gdyż rzeź zalotników jest scharakteryzowana raczej jako akt sprawiedliwości i przywrócenia ładu moralnego niż jako indywidualna zemsta.

Wątek baśniowy

Wątek ten jest wątkiem wtórnym - użyty został jako uzasadnienie tak długiej nieobecności bohatera (w sumie 20 lat - 10 lat na wojnie i 10 lat powrotu). Składają się na niego przygody Odyseusza w drodze powrotnej spod Troi. Część tych przygód (Księgi IX-XII to opowieść Odyseusza na dworze króla Feaków o przygodach przed przybyciem na Ogigię, czyli od przybycia do kraju Lotofagów po zabicie świętych krów Heliosa na wyspie Trynakrii) stanowi poniekąd obszerną dygresję w toku akcji; jest ona niezmiernie kunsztownie wpleciona w tę akcję, gdyż pobyt Odyseusza u Feaków nie jest również pozbawiony baśniowości- Feakowie nie są zwykłym ludem; poprzez realistyczne rysy , którymi poeta obdarzył sceny dziejące się u nich, przebija element czarodziejski, zwłaszcza ich niezwykłe okręty, a przedtem jeszcze epizod z Leukoteą; a wszystko to dzieje się bezpośrednio przed naszymi oczyma, nie w narracji bohatera.

Wszystkie przygody w drodze odbywają się na morzu albo na wybrzeżach. Mówi się, iż „Odyseja” to epos wiatru i morza (w przeciwieństwie do „Iliady” w której dominującym jest motyw ognia- wojny). Poeta czerpie ze starszych żeglarskich opowiadań i podań o dziwach, osobliwych ludach, potworach morskich, niebezpieczeństwach czyhających na nieznanych wybrzeżach. itp. Należy dodać, iż cała geografia wędrówek Odyseusza jest fikcyjna, baśniowa, przy czym poszczególne miejscowości mogły być przez poetę pomyślane tu lub ówdzie, ale są przemieszane całkowicie z fantastyką.

Elementem baśniowym jest też katabaza tj. zejście do podziemia - do świata umarłych. Można powiedzieć, że stanowi ona odrębny wątek, mianowicie wątek eschatologiczny. Katabaza w „Odysei” jest szczególnie rozbudowana.(opowiada o niej pieśń XI). Ponadto kraj Feaków ma także pewne rysy jakby „zaświatowe”; ich czarodziejskie okręty przeprawiające nieomylnie śmiertelników na drugi brzeg to pierwotnie być może przewoźnicy na tamten świat. Wreszcie uważano, że pobyt Odysa u Kalipso, której imię znaczy „zakrywająca, kryjąca”, a więc bogini śmierci, może być jakimś echem mitu o uwięzionym w krainie zmarłych bohaterze, tęskniącym do powrotu na ziemię, czekającym na wyzwoliciela.

Kompozycja „Odysei”

Jest znacznie kunsztowniejsza niż kompozycja „Iliady”, a jednocześnie bardziej zwarta. Poemat (24 pieśni) obejmujący akcją jak obliczono 40 dni- da się podzielić na 6 części po 4 pieśni powiązane ze sobą treściowo: I - IV Telemachia, V - VIII Odyseusz u Feaków, IX - XII opowieści o przygodach, XIII - XVI Odyseusz na Itace, XVII - XX Odyseusz nie poznany we własnym domu, XXI - XXIV rzeź zalotników i zakończenie. W obrębie tego układu mamy jednak występującą po raz pierwszy w literaturze tzw. kompozycję ramową, tj. część akcji zreferowaną nie przez autora, tylko przez bohatera, opowiedzianą zatem w pierwszej os. i zawierającą opis wydarzeń przeszłych, umieszczoną jednakże nie na początku, tylko w trzeciej czwórce pieśni, tak że ciągłość narracji autora jest przerwana. Odyseusz w I pieśni znajduje się już u Kalypso, wszystkie przygody, prócz Feaków, ma za sobą - dowiemy się o nich po przebyciu tej ostatniej, a więc retrospektywnie. Punktem kulminacyjnym poematu jest praktycznie sama końcówka czyli rozpoznanie małżonków.

Teraz nastąpi krótkie streszczenie wszystkich 24 pieśni;)

Pieśń I Podstawowe wątki Odysei

Rozpoczyna się od inwokacji; tak jak w „Iliadzie” poeta zwraca się z prośbą o natchnienie do bóstwa oddającego śpiewakom pieśń. (Za muzę poezji epickiej uważano w późniejszej Grecji Kaliope). Inwokacja stanowi zapowiedź losów Odyseusza; jest ona jednak nie pełna gdyż pomija podróże Telemacha i zemstę Odyseusza na zalotnikach Penelopy (która stanowiła punkt kulminacyjny). Inwokacja bezpośrednio przechodzi w opowiadanie o zgromadzeniu bogów w domostwie Zeusa; przywołana tu zostaje tragiczna historia powrotu Agamemnona zabitego przez wiarołomną małżonkę Kiltajmestrę i jej kochanka Aigista. Powrót Agamemnona stanowi antytezę oraz tło do powrotu Odysa. Na zgromadzeniu bóstw olimpijskich nad losem Odysa lituje się Atena (bogini ta często towarzyszy i sprawuje pieczę nad losami naszego bohatera). Ostatecznie Zeus posyła do Kalypso Hermesa, który nakazuje nimfie uwolnić kochanka. Atena tymczasem zapowiada, że zachęci Telemacha, by zdobył sławę, wyprawiwszy się po wieści o ojcu do Sparty i Pylos. Bogini zjawia się młodzieńcowi w postaci króla Tafijczyków Mentesa i dowiedziawszy się od niego o całej sytuacji w domu, daje mu rady co ma robić.

Dosyć ważna jest ostatnia scena - ilustruje bowiem niechętny stosunek Telemacha do matki Penelopy. Śpiewak Femios śpiewa zalotnikom pieśń o nieszczęsnych powrotach Achajów spod Troi, usłyszawszy to Penelopa schodzi na dół i prosi go, żeby przerwał swą pieśń. Na to niespodziewanie Telemach replikuje, że pieśniarz ma prawo iść za swoim natchnieniem oraz dodaje szorstką uwagę, że nie ona jedna opłakuje męża. Telemach pragnie w ten oto sposób podkreślić swoją władzę w domu, której w rzeczywistości nie ma, gdyż w królestwie panuje chaos i anarchia- świadczy o tym samowola zalotników. Cała scena kończy się drwinami gachów ze stanowczego wystąpienia Telemacha.

Pieśń II Zgromadzenie mieszkańców Itaki. Wyjazd Telemacha

Telemach zwołuje mieszkańców Itaki na wiec, zanosi przed nimi skargi na zalotników; niestety lud jest bezsilny wobec gromady możnych paniczów. Pojawia się wzmianka o słynnym podstępie Penelopy : obietnicy, że wyjdzie za mąż, gdy utka dla starego ojca Odyseusza całun- autorem owej wzmianki jest przywódca gachów nijaki Antinoos. W takiej sytuacji Telemach prosi tylko o okręt wraz z załogą, bo chce zdobyć wieści o ojcu, a jeśli się dowie o jego śmierci to po uroczystościach żałobnych wyda matkę za mąż.

Następnie młodzieńcowi objawia się Atena w postaci Mentora. Dodać należy, że pieśń I objawiła mu się jako Mentes. Mamy tu wyraźny dublet(?!): Mentes- Mentor; poezja homerycka lubuje się w dubletach: dwa pojedynki z rozejmem w Iliadzie, dwie boginie zakochane w Odyseuszu, dwie przygody z ludożercami itp. Wiąże się to z upodobaniem do powtórzeń w ogóle, co jest cechą poezji epickiej i ludowej

Pieśń III Wydarzenia w Pylos

Atena przygotowuje Telemachowi okręt, stara niańka Eurykleja zapasy żywności, i na początku pieśni III Telemach jest już w Pylon wraz z rzekomym Mentorem(Ateną). Zostają gościnie podjęci przez Nestora, który im opowiada o powrocie spod Troi swoim, a następnie Agamemnona i o zemście Orestesa. Na koniec Nestor zaprasza obu towarzysz na nocleg do pałacu- Atena jednak odmawia i zapowiada ze noc spędzi na statku. Nie wraca bynajmniej na statek, tylko zamienia się na miejscu w drapieżnego ptaka i odlatuje. W ten sposób Nestor rozpoznaje Pallas Atenę, której obiecuje nazajutrz wspaniałą ofiarę. Takie „bezużyteczne opowiadanie traktować musimy jako przejaw epickiej rozlewności, imającej się chętnie każdej okazji do rozbudowania sceny;

Pieśń IV Wydarzenia w Sparcie

W IV pieśni Telemach z synem Nestora Pejsistratem przybywa na wystawny dwór Menelaosa, gdzie trafiają na podwójne wesele syna i córki. Ważnym elementem tego spotkania jest pojawienie się Heleny. Poznajemy w ten sposób dalsze losy bohaterki całego trojańskiego „zamieszania”;) Rola jaką pełni na dworze achajskim jest zaskakujaca - stanowi jakby przekreślenie sytuacji wiarołomnej żony z Iliady. Helena sama ze skruchą wspomina, jak to rozmyśliła się już w Troi i chiała wracać do swoich, a także ocaliła Odyseusza, który w przebraniu przybył na przeszpiegi. Mimo to, jak się dalej okazuje, po śmieci Parysa poślubiła jego brata Deifoba; ale o tym wszystkim jest mowa całkiem obiektywnie - to Afrodyta zesłała zaślepienie i „porwała” Helenę od córki i męża. Menelaos przypomina zaś żonie sytuację gdy przyszła do konia, w którym siedzieli Achajowie, i zaczęła ich wabić udając głosy ich małżonek, tak że omal się nie zerwali i nie zdradzili, tylko Odyseusz ich powstrzymał. Te dwie wizje Heleny są ze sobą sprzeczne - z jednej str. żałująca za grzechy grzesznica (opływająca w dostatek na dworze Menelaosa) a z drugiej wiarołomna żona gotowa posłać na śmierć swego męża. Taka wizja Heleny może wynikać z różnych wersji mitu. Poza tym naszą bohaterkę usprawiedliwia jej nieziemskie piękno, które wyłącza ją spoza jakiejkolwiek oceny etycznej.

Kolejna ważna scena to opowiadanie Menelaosa o schwytaniu morskiego wieszczka Proteusa, od którego ma wiadomości o Odysie u Kalypso. Ma ono charakter humorystyczny. Dodać należy, że Menelaos pochwycił bożka aby dociec przyczyny gniewu bogów jakiego sam w drodze powrotnej doznał (król Sparty wrócił do ojczyzny dopiero po 8 latach od zakończenia wojny)

Koniec pieśni IV przenosi akcję znowu na Itakę, gdzie zalotnicy dowiadują się od Noemona, który dał swój statek Telemachowi, że on faktycznei wypłynął do Pylos i postanawiają zrobić nań zasadzkę w cieśninie między wyspami, Oczywiście ich zasadzka okaże się nie skuteczna.(pieśńXV)

Pieśń V Tratwa Odyseusza

Rozpoczyna się od zgromadzenia bogów, na którym zapada po raz drugi postanowienie co do powrotu Odyseusza, i tym razem Zeus rzeczywiście spełnia to, o czym była mowa już wówczas - wysyła Hermesa do Kalypso z rozkazem odesłania Odyseusza. Hermes komunikuje nimfie wolę bogów, ona to przyjmuje z żalem, ale wyptrwia Odyseusza na tratwie, którą sobie sam zbudował, i płynie on teraz na niej przez17 dni ku wschodowi; dostrzega go jednak Posejdon, zsyła burzę morską, która druzgocze tratwę. Ratuje Odysa boginka Leukothea czarodziejską przepaską, która pozwala mu płynąć wpław przez dwie doby, aż dobija do brzegu Scherii, krainy Feaków, i zmordowany zasypia w gęstych zaroślach na brzegu rzeki.

Pieśń VI Przybycie Odyseusza do Feaków

Pieśń tą przepełnia nastrój idylliczny, rodzajowy, pełen wdzięku. Chwilowo główną bohaterką staje się córka króla Feaków - Nusikaja. To jej objawia się Atena, która nakłania ją by zajęła się praniem szat dla całego domu, jako że niedaleki jest dzień jej zaślubin. Królewna spełnia rozkaz bogini udaje się wraz ze służkami nad rzekę, w pobliżu której na spoczynek udał się Odyseusz. Dziewczęta piorą bieliznę, posilają się i grają w piłkę. Zbudzony hałasem Odyseusz uprasza Nausikaę o pomoc, otrzymuje szaty oraz wskazówki jak ma się udać na dwór królewski. Nausikaa zaznacza, iż prosząc o wskazanie drogi do domu Odyseusz powinien najpierw zwrócić się do królowej Arete.(co mogłoby wskazywać na matriarchat)

Pieśń VII Odyseusz przychodzi do Alkinoosa

Odyseusz przybywa zgodnie ze wskazówkami Nusikai do baśniowego wręcz pałacu królewskiego. Cała sceneria w jakiej znajduje się Odyseusz jest czarodziejska i pełna przepychu. Bohater zostaje gościnnie przyjęty. Jednak królowa na stronie zadaje mu pytanie kim jest, skąd przybywa i dlaczego jest odziany w szaty które sama zrobiła (Nusika odziała Odysa w bieliznę którą zaniosła do prania) Odyseusz nie daje odpowiedzi tylo stara się zwrócić uwagę na koleje losu, które go tu przygnały, i na sposób, w jaki otrzymał szaty.

Pieśń VIII Pobyt Odyseusza u Feaków

Pieśń zaczyna się od przygotowania okrętu dla Odyseusza. W tym czasie odbywa się uczta, podczas której pieśń śpiewaka Demodoka o sporze Achillesa z Odyseuszem wywołuje wzruszenie i łzy gościa, co zauważa tylko król, po czym zaprasza go na tańce i zawody sportowe.

Tutaj poeta zamieszcza pieśń Demodoka o frywolnym romansie Aresa i Afrodyty, chytrze przyłapanych przez zdradzonego męża (Hefajstosa). Zaznaczyć trzeba, że cały ten ustęp stanowi jakby zgrzyt w podniosłym stylu eposu. Widzimy śmiejących się bogów - co jednak u Greków nie umniejsza ich czci.

W czasie igrzysk Odyseusz wyzwany przez jednego z Feaków popisuje się rzutem dysku dalszym niż wszystkie poprzednie. Widząc to Alkinoos wzywa swych dostojników do obdarowania go i sam wraz z królową bierze w tym udział.

Trzecia pieśn Demodoka, o koniu trojańskim, należy do tych ustępów, które mają powiązać Odyseję z wojną trojańską, podobnie jak poprzednio opowiadanie Menelaosa.

Pieśń IX Opowiadania u Alkinoosa. Przygoda z Cyklopem oraz Pieśń X Przygody u Eola, Lajstrygonów, Kirki

Odyseusz wyjawia swoją tożsamość i rozpoczyna opowieści o swoich przygodach (4 kolejne pieśni). Opowieści te mają charakter baśniowy. Przygoda z Cyklopem oparta jest na motywach ludowych, znanych w różnych kulturach i w różnych wersjach; a więc jest tu motyw "małego". który zwycięża chełpliwego olbrzyma; motyw spojenia winem niebezpiecznego wroga; motyw przezornego postępku bohatera, który dopiero później okazuje swój sens (bo na razie nie wiemy, dlaczego Odyseusz podaje jako swoje imię "Nikt")- co prawda później zadaje kłąm tej przezorności, gdyż po wydostaniu się z jaskini zdradza Cyklopowi swe imię bez żadnej potrzeby, czym powoduje dalsze swe nieszczęścia (gniew Posejdona, do którego poskarżył się oślepiony Polifem). Odyseusza ponosi zwykła ludzka zapalczywość czyniąc go w ten sposób żywym człowiekiem, a nie paradygmatem przebiegłości(hehehe). Sam Odyseusz zastanawia się potem co jest przyczyną jego nieszczęść - dochodzi przy tym do wniosku, że jest najwidoczniej znienawidzony przez bogów, skoro nawet tak daleko idąca pomoc jak ofiarowanie mu bukłaku zamkniętych wiatrów nie doprowadziła go do ojczyzny.

Epizod z Lajstrygonami następujący po Eolu jest, dość bezbarwnym dubletem przygody z Polifemem; następuje tam kolejne pogorszenie sytuacji, gdyż giną wszystkie okręty z wyjątkiem jednego. Za to rozbudowana jest przygoda u Kirki. Motyw czarodziejki przemieniającej ludzi w zwierzęta jest znany w folklorze całego świata. Przemiana właśnie w wieprze, a nie w inne zwierzęta nadaje całej historii posmak humorystyczny, mimo że w narracji Odyseusza nieustannie wszyscy płaczą. Kirke nie zakochuje się tak w Odyseuszu jak wdzięczna Kalipso, nie próbuje go nawet zatrzymać, kiedy on chce odjeżdżać; ale stanowi również paralelę przygodnej boskiej kochanki, co podkreślone jest tymi samymi słowami, w jakich Odyseusz, zawsze nieufny, żąda od jednej i drugiej przysięgi, że nic złego przeciw niemu nie zamierzają.

Pieśn XI U zmarłych

Wyprawa na tamten świat w pieśni XI, którą nakazuje Kirke, nie jest właściwie tak wmontowana w tok wydarzeń, by się wydawała konieczna: o większości dalszych niebezpieczeństw Kirke opowie sama. W świecie zmarłych od Tejresjasza otrzymuje taką oto przepowiednie: ma wędrować tak daleko z wiosłem na ramieniu, aż ktoś powie, że on niesie łopatę, tzn. nie widział nigdy wiosła. Wtedy ma wbić je w ziemię i złożyć ofiary Posejdonowi, czyli ustanowić jego kult wśród ludzi nie znających morza. Kolejna przepowiednia jaką otrzymał Odyseusz to przepowiednia o jego śmierci mianowicie - ma to być śmierć bardzo łagodna, która przyjdzie z morza. Po Tejrezjaszu bohater spotyka duszę swej matki. Matka objaśnia Odyseuszowi jakie są losy duszy po śmierci. Dalsze epizody na tamtym świecie nie są powiązane ze sobą, tylko uszeregowane. Oczekiwalibyśmy na pierwszym miejscu dusz bohaterów spod Troi; tymczasem ku naszemu zdziwieniu pojawiają się heroiny, nitycze kochanki różnych bogów, nie mające tu nic do rzeczy. Potem dopiero ujawniają się dusze herosów. Odyseusz wysławia szczęście Achillesa, że i po śmierci króluje nad duszami zmarłych, ten odpowiada, że wolałby na ziemi życie najlichszego parobka niż to królowanie na tamtym świecie - znaczy to przecież, że już nie sława, którą zdobył, jest dla niego najcenniejszą rzeczą. W Odysei sprawy osobiste i materialne grają znacznie większą rolę w świadomości osób działających, niż to było w Iliadzie. Aby spotkać te wszystkie zjawy Odyseusz musiał wykopać w ziemi jamę i spuścić do niej krew ofiar. Miejsce to należy sobie wyobrażać gdzieś w pobliżu jakiejś rozpadliny czy groty stanowiącej wejście do Hadesu. Opis Tartaru widzianego oczami Odyseusza jest poetycki i fantastyczny. Odyseusz jak gdyby zwiedza te głębie i widzi tam sędzię dusz, Minosa, mitycznych potępieńców ponoszących wiekuiste kary oraz sobowtóra Heraklesa ( prawdziwy Herakles został przeniesiony do nieba i żyje tam szczęśliwie z Hekabe - boginią młodości).

Pieśń XII Syreny, Scylla i Charybda, bydło Heliosa

Jest tu opisany powrót na wyspę Aję. Kirce Odyseusz zdaje sprawę z podróży, a ona mu opowiada o niebezpieczeństwach, które go czekają. A będą to - Syreny (czarodziejka podaje też sposób ich unieszkodliwienia); dalej Plankty - zwierające się skały, które dotychczas tylko jedna Argo potrafiła szczęśliwie przebyć; następnie czyha Scylla, potwór, którego uniknąć niepodobna, gdyż po drugiej str. znajduje się jeszcze groźniejszy wir wodny, porywający w otchłanie, Charybda. Z kolei wyspa Trinakia, gdzie pasą się trzody Heliosa: jeśli ich nie tkną, szczęśliwie wrócą na Itakę, w przeciwnym razie czeka ich zguba.

Jakoż po wyruszeniu wszystkie zapowiedzi się spełniają z jednym wyjątkiem. Są nim owe ruchome skały. Rzadki to właśnie wyjątek w eposie- niespełnienie zapowiedzi.

Na wyspie poświęconej Heliosowi na Trinakii wszystko się odbyło tak, jak należało przewidywać z faktu, że Odyseusz powraca sam jeden: oczywiście jego towarzysze nie dotrzymują złożonej przysięgi, zjadają bydło Heliosa, co spowoduje karę bogów, burzę i rozbicie okrętu.

Pieśń XIII Odyseusz odpływa od Feakówa i przybywa do Itaki

Pieśń ta rozpoczyna drugą połowę epopei: wypadki po powrocie na Itakę. Odyseusz wypływa z wyspy Feaków po zachodzie słońca. Posejdon jest rozgniewany, że Odyseusz wrócił jednak do ojczyzny i mści się za to na Feakach zamieniając wracający okręt w kamień. Tu mamy odstępstwo od zasadniczej postawy autora Odysei,że za zbożne czyny czeka nagroda, za złe- kara.

Następuje słynne spotkanie Odyseusza z Ateną w postaci młodego pasterza i zmyślone opowiadanie o pochodzeniu z Krety, który to motyw powtórzy się trzykrotnie. Odyseusz wyrzuca bogini, że choć pod Troją była mu pomocna, to w jego wędrówkach - dopiero u Feaków. Atena wyjaśnia, że nie mogła przeciwdziałać posunięciom swego stryja Posejdona. Po ukryciu feackich darów w grocie oboje zasiadają pod drzewem - scenka ogromnie realistyczna - i naradzają się nad planem zaatakowania zalotników. Poufność Odyseusza sięga aż do zrobienia Atenie wymówki, że puściła Telemacha na niebezpieczną wyprawę, kiedy mogła mu od razu powiedzieć o ojcu.Bogini uspokaja go, że zasadzka, która na syna się gotuje, nie dojdzie do skutku. Odyseusz przemieniony w starego żebraka udaje się do pasterza świń Eumajosa.

Pieśń XIV Odyseusz u Eumajosa

Gościnnie przyjęty przez świniopasa Eumajosa Odyseusz, mimo że z rozmowy poznał jego przywiązanie do zaginionego pana, w którego powrót zresztą nie wierzy, nie ma zamiaru odsłonić mu swej tożsamości i opowiada opowieść, w której podaje się za Kreteńczyka, korsarza, walczącego pod Troją, który potem najeżdża wybrzeża Egiptu. Na ratunek napadniętym rodaką przybywa król egipski z wojskiem rozgramia napastników, Odyseusz przypada do niego w roli błagalnika, zostaje przezeń dobrze ptraktowany i przez 7 lat mieszka w Egipcie, gdzie gromadzi majątek, bo go wszyscy obrarzają.

Odyseusz "przedstawiając się" nie wymiena swego imienia, tylko imię ojca, a nawet dziada - ród, pochodzenie, było ważniejsze niż indywidualne imię; toteż w dalszym ciągu zwracają się do niego wszyscy tylko "gościu".

Pieśń XV Telemachos przybywa do Eumajosa

Tutaj akcja przenosi się do Sparty.Atena dopiero teraz podąza budzić Telemacha i ostrzec go przed zasadzką. Odyseusz natomiast w gościnie u Eumajosa z opowiadającego staje się słuchaczem, bo z kolei ten mu opowiada, jak to został wykradziony dzieckiem z domu ojca, króla Ktesiosa, przez fenicką niewolnicę i sprzedany w niewolę Laertesowi.Eumajos powtarza rozmowę Fenicjanki z kochankiem, przy której nie mógł być obecny, a w dodatku był wówczas małym dzieckiem. Sama opowieść jest realistyczna i żywa, tylko nieprawdopodobna ustach Eumajosa, skoro został porwany w tak młodym wieku.

Pieśń XVI Telemachos rozpoznaje Odyseusza

Telemach przybywa do zagrody Eumajosa gorąco witany. Telemach pyta: czy matka może wyszła już za mąż? Właściwie to syn Odyseusza chciałby się pozbyć matki i zarazem zalotników ze względu na majątek, ale myśl o jej zamążpójściu jest jednocześnie zniewagą dla pamięci ojca. W dalszym ciągu rozmowy oświadcza, że nie może się podjąć gościny dla obcego, bo nie jest panem u siebie w domu, a matka się waha, czy gospodarzyc w domu, zachowując wierność łożu małżeńskiemu, czy iść za najznakomitszego z Achajów. W końcu posyła Eumajosa do matki z wieścią o swoim powrocie.

Następuje scena rozpoznania zaaranżowana przez Atenę. Odyseusz napotyka u syna tę samą ostrożność i nieufność, które ten zapewne po nim odziedziczył, ale nie przedstawia żadnego dowodu, jak uczyni później; najzwyczajniej w świecie wyjawia swoje imię. O tym że Odys mówi prawdę świadczy jego nagłe przemienienie z żebraka w prawdziwe ciało.

Po rozczuleniu powitalnym naradzają się nad sytuacją w domu, a Odyseusz, ufny jedynie w pomoc Zeusa i Ateny, zapowiada udanie się tam w postaci żebraczej, właściwe nie informując syna, co dalej zamierza, tylko polecając mu, żeby, kiedy nań mrugnie, powynosił z Sali wszystkie zbroje tam wiszące. Gdyby zalotnicy to zauważyli, ma im powiedzieć, że je chroni przed sadzą z ogniska, a także obawia się bójki w czasie uczty. Ale po dwa miecze, włócznie i tarcze ma Telemach zostawić w sali - dla nich obu. Plan ów jednak się nieco zmienił - broń z komnaty wynoszą obaj razem na początku XIX pieśni i nie mowy o pozostawieniu dwóch kompletów dla nich samych, co spowoduje potem trudną sytuację w czasie walki.

Tymczasem na Itakę wraca statek z zasadzki i skonsternowani zalotnicy naradzają się, jak by Telemacha zgładzić, czemu przeciwstawia się jeden nich Amfinomos, a co słyszy herold Medon i donosi o tym Penelopie. Ona schodzi do zalotników, gromi Eurymacha, że knuje zamach na jej syna, niepomny tego, że mu kiedyś Odyseusz ocalił ojca. Eurymach oczywiście obłudnie się wypiera. Tymczasem Emajos wraca do siebie, a Atena przemienia Odyseusza z powrotem w żebraka.

Pieśń XVII Telemachos wraca do miasta Itaki

Telemach udaje się do matki, ale na jej łzy radości i pocałunki odpowiada dość chłodno odsyłając ją do modłów o pomstę nad zalotnikami i rusza wpierw szukać wieszczka Teoklymena, a dopiero potem, ugościwszy go, raczy odpowiedzieć matce na tytanie, czego się dowiedział o ojcu. W zapewnienia Teoklymena, że Odyseusz już jest na Itace, Penelopa nie wierzy.Tymczasem Odyseusz wybiera się na żebraninę do miasta, Eumajos mu towarzyszy. Potem następuje wzruszający epizod z psem Argosem, nad którym Odyseusz roni łzę, podczas gdy w scenie z Penelopą potrafi się od tego wstrzymać, by nie zdradzić swej tożsamości

Pieśń XVIII Walka na pięści Odyseusza z Irosem

Brutalność Antinoosa w stosunku do żebrzącego wśród zalotników Odyseusza stwarza napiętą atmosferę, któ®a będzie się stopniowo wzmagała. Następnie Penelopie przychodzi do głowy, żeby zejść do zalotników, pokazać się im i przez to nabrać większej ceny w oczach męża i syna. Zniewagi spotykające następnie Odyseusza ze str. zalotników mają wzmagać napięcie, które rozładuje w końcu pomsta;

Pieśń XIX Odyseusz rozmawia z Penelopą. Rozpoznanie przez Eurykleję

Pieśń zawiera słynną scenę mycia nóg i rozpoznania Odyseusza przez Eurykleję po bliźnie na nodze. Następnie przytoczone zostaje kolejne zmyślone opowiadanie Odyseusz o sobie (jako o żebraku pochodzącym z Krety) - dodaje tu iż jest bratem Idomeneusa imieniem Aithon i gościł u siebie Odyseusza (przepraszam za wszelkie zawiłości). Mimo tak dokładnego i wiarogodnego opisu dobrze sobie znanych rzeczy Penelopa w dalszym ciągu nie wierzy zapewnieniom o rychłym powrocie męża. To że Odyseusz zgadza się na mycie nóg przez staruszkę, która od razu mówi o jego podobieństwie do zaginionego pana, o on się obawia rozpoznania blizny, co psuje efekt niespodzianki - jest bardzo typowe dla greckiej poezji w ogóle, gdzie nieraz spotykamy sytuację, w której osoba działająca domyśla się tego, co nastąpi, i domysł swój wyraża, rezygnując z zaskoczenia.

Penelopa oświadcza, że nazajutrz nastąpi ten dzień, kiedy ona będzie musiała urządzić zawody mające przesądzić ostatecznie o jej rozstaniu się z ukochanym domem Odyseusza.

Pieśń XX Wypadki przed rzezią zalotników

Mamy tutaj porównanie rzucającego się z bezsenności po łożu Odyseusza do obracanej na patelni kiełbasy- nadaje to lekko humorystyczny ton całej sytuacji, do do wyniku której nie ma wątpliwości, skoro Atena zjawiająca się mu we śnie gani go za brak ufności w jej zapewnienia o zwycięstwie. Następnie Penelopa wznosi pobożne modły do Artemidy. W czasie uczty, na którą przybywa jeszcze jeden przyszły sprzymierzeniec, wierny panu pasterz Filoitios, występuje wyraźny i zaakcentowany tymi samymi słowami dublet sceny z pieśni XVIII: Atena znowu podżega zalotników do znieważania Odyseusza. Zalotnicy żadają od Telemacha, żeby matkę namówił do zaślubin, a on oświadcza, że jej wcale w domu nie zatrzymuje, owszem, chętnie by ją wyposażył, ale jeszcze przed swoją wyprawą. Telemach wykazał, że na matce mu nie zależy, tylko na mieniu. Niespodziewana wizja wieszczba Teoklymena wprowadza zupełnie inny nastrój, którego dotychczas nie było - nastrój grozy.

Pieśń XXI Próba łuku

Telemach, ustawiwszy topory do przestrzelenia, bierze przyniesiony przez Penelopę łuk i próbuje go . W tej sytuacji jest to właściwie niecelowe: chodzi wszak o to, by to Odyseusz dostał łuk w ręce; a oświadczenie Telemacha, że jeśli on przestrzeli te topory, to matka zostanie w domu, nie ma sensu, bo przecież nie od niego to zależy. Chodziło widocznie tylko o to, by pokazać, że nikt poza Odyseuszem łuku tego nie napnie, bo że nie napną zalotnicy, wiadomo było z góry. Odyseusz tymczasem daje się poznać obu wiernym pasterzom i zarządza, jak mają z nim współdziałać. Po nieudanych próbach zalotników, kiedy Odyseusz też prosi o łuk, a Penelopa uspokaja Eurymacha, że i tak żebrak przecież marzyć nie może o poślubieniu królowej; następuje ponowne ostre wystąpienie Telemacha, który oświadcza matce, że ma iść do siebie, nie wtrącać się do spraw męskich. Penelopa posłusznie odchodzi, rezygnując zatem z oglądania wyniku zawodów, od których wszakże jej los zależy. Odyseusz otrzymawszy łuk oczywiście z łatwością dokonywa tego, czego nikt nie potrafił, ale punkt kulminacyjny w obecnym podziale utworu wypadnie dopiero w XXII pieśni.

Pieśń XXII Rzeź zalotników

Odyseusz najpierw zabija Antinoosa a potem oświadcza kim jest naprawdę. Śmierć Antinoosa jest opisana z patosem, poeta podkreśla całą dramatyczność tak absolutnie niespodziewanej śmierci w młodym wieku. Odyseusz nienawidzi Antinoosa, ale Homer lituje się nad zalotnikiem i w tym leży wielkość ducha homeryckiego. W czasie walki, która się wywiązuje, Telemach uzbraja ojca, siebie i obu pasterzy, co byłoby naturalnie niemożliwe w rzeczywistości. Atena nie włącza się do rzezi - ona nie chce dać od razu Odyseuszowi zwycięstwa, aby mógł on sam i syn popisać się męstwem. Następnie jednak bogini zamienia się w jaskółkę i ulatuje na belkę pułapu; wszystkie oszczepy miotane przez zalotników udaremnia, a wszystkie pociski przeciwnej strony trafiają. Po wymordowaniu wszystkich Odyseusz wzywa Eurykleję i dopytuje się które służebnie były wierne swemu panu, a które nie. Gdy Eurykleja chce wybuchnąć radością na widok trupów zalotników, on ją powstrzymuje, twierdząc, że triumfować nad zabitymi jest rzeczą niezborną. Z drugiej jednak str. pasterze znęcają się nad zwłokami Melantiosa. Po rozprawieniu się z zalotnikami dochodzi do powieszenia niewiernych i rozpustnych służebnic. Ta czynność zostaje powierzona Telemachowi.

Pieśń XXIII Penelopa rozpoznaje Odyseusza

Pieśń przynosi rozwiązanie węzła dramatycznego. Penelopa, której Eurykleja doniosła o wszystkim, uparcie nie wierzy w powrót męża i sądzi, że to bóg jakiś pozabijał zalotników. Z jej zejściem do megaronu rozpoczyna się kulminacyjna scena epopei. Odyseusz na razie tłumaczy nieufność żony swoim wyglądem, a dopiero kiedy się ochędożył i Atena przywróciła mu dawną piękność, a Penelopa jeszcze nie śpieszy go uznać, wtedy dopiero i on powtarza zarzuty o żelaznym jej sercu, na co ona odpowiada wymijająco, wystawia go na próbę, by się przekonać, czy zna on zagadkę ich łoża małżeńskiego. Atena zaś wydłuża noc by małżonkowie mogli się sobą nacieszyć do woli;)

Pieśń XXIV Pojednanie

A oto taki mały bonus w formie niespodzianki materiały ściągnięte z netu dt. tematu

Homer

- według tradycji starożytnej autor Iliady i Odysei, wielkich tekstów otwierających historię literatury europejskiej

- od XVIII roztrząsano w historii literatury tzw. kwestię homerycką, dotyczącą autorstwa i powstania obu dzieł; niektórzy badacze, pluraliści, dowodzili, że są one anonimowe i że ktoś taki jak Homer nigdy nie istniał, inni zaś - unitaryści - bronili jego autorstwa; obecnie sądzi się (m.in. na podstawie badań porównawczych nad twórczością przekazywaną ustnie, powstałą w innych kręgach kulturowych, np. wśród południowych Słowian), że wiele przemawia za tym, iż autorem zarówno Iliady, jak i Odysei jest jeden człowiek

- niewiele o nim wiadomo, według legendy był ślepym śpiewakiem (wg błędnej etymologii: gr. Ó Ómhroj - niewidzący, ślepiec), jednym z aojdów, którzy przekazywali z pokolenia na pokolenie tradycję ustną, a siedem greckich miast (Itaka, Smyrna, Pylos, Argos, Kolofon, Chios, Ateny) wiodło spór o miejsce jego urodzenia

- powstały prawdopodobnie w VIII wieku p.n.e. na obszarach dialektu jońskiego - w Azji Mniejszej lub na jednej z sąsiednich wysp, natomiast opiewają wydarzenia rozgrywające się w zamierzchłych czasach, odległych od czasów Homera o pięć wieków, bowiem Grecy datują wojnę trojańską na 1184 rok p.n.e.; akcja Iliady obraca się wokół wydarzenia historycznego, jakim była wojna trojańska, poświadczonego wykopaliskami Schliemana w II połowie XIX wieku, natomiast fabułę Odysei w głównej mierze budują wątki baśniowe

- obie epopeje mają podobną budowę: koncentrują się wokół jednego głównego bohatera; zawierają konsekwentnie i jasno zarysowaną akcję; obecne są w nich częste powtórzenia, retardacje, zdobnicze epitety (typu „szybkonogi Achilles”, „Eos różanopalca” itp.) - ślady tradycji ustnej, umożliwiającej pieśniarzowi ogarnięcie pamięcią tak wielkiego rozmiarami tekstu; noszą cechy literatury ustnej: styl gotowych formuł, konwencjonalnych zwrotów i powtórzeń, ale przemyślana kompozycja przemawia za autorstwem jednego człowieka i jest cechą literatury pisanej

- porównania homeryckie - długie, kilkuwersowe porównania, często występują w nich sceny rodzajowe z życia codziennego, występują częściej w Iliadzie niż w Odysei - na ogół w przełomowych momentach bitew - ożywiają je i uwydatniają ważne zwroty akcji

- oba poematy są ułożone heksametrem, metrum podniosłym, złożonym z sześciu stóp zwanych daktylami

- w Aleksandrii z badań nad jego poematami narodziła się filologia jako nauka o literaturze; to właśnie uczeni aleksandryjscy podzielili oba dzieła na 24 księgi

Iliada

Tytuł pochodzi od innej nazwy Troi: Ilion, a obie - od imion założycieli miasta: Trosa i jego syna Iliosa. Akcja rozgrywa się w dziesiątym roku oblężenia Troi przez Greków, przedstawione zdarzenia mają miejsce w ciągu około 50 dni, choć wspominane przez bohaterów minione wydarzenia rozszerzają fabułę w czasie. Inwokacja skierowana do Muzy zapowiada główny temat: gniew Achillesa, jego zgubne skutki i to, jak się ów gniew wyczerpał. Achilles w wyniku sporu o brankę Bryzeidę z Agamemnonem, wodzem wojsk achajskich, wycofuje się z dalszego udziału w wojnie. Jego matka, Tetyda, prosi Zeusa, by za jego sprawą szala zwycięstwa przechyliła się na stronę Trojan; mają oni bowiem odczuć brak Achillesa. Tak też się staje. Kiedy Trojanie są już niebezpiecznie blisko greckich okrętów i szykują się do ich podpalenia, Achilles wysyła Achajom na pomoc swego przyjaciela Patroklosa. Ginie on z ręki Hektora, najmężniejszego z Trojan. Wtedy w postępowaniu Achillesa następuje przełom: w miejsce gniewu pojawia się żądza zemsty na zabójcy Patroklosa. Dochodzi do pogodzenia z Agamemnonem i do zabicia w pojedynku Hektora, a następnie do zbeszczeszczenia jego ciała. Kiedy jednak zjawia się w jego namiocie król Troi, Priam, ojciec Hektora, w duszy Achillesa następuje kolejna zmiana. Jego gniew całkowicie ustępuje, Achilles oddaje Priamowi zwłoki syna. Całość kończy się opisem pogrzebu Hektora.

Poemat odznacza się symetryczną budową i klamrową kompozycją. Pierwszej księdze, w której Achillesa ogarnia gniew, odpowiada księga ostatnia, kiedy jego gniew się wypełnia i wygasa. Częste retardacje - opóźnienia biegu wydarzeń, np. poprzez wprowadzenie „katalogu okrętów”, tj. zestawienia sił greckich biorących udział w wyprawie pod Troję - pozwalają uniknąć monotonii, wprowadzają element napięcia i oczekiwania na dalszy rozwój wypadków oraz urozmaicają akcję. Sceny czterech bitew zostają rozdzielone scenami „pokojowymi”, np. sceną palenia zwłok, lamentem Achillesa nad ciałem Patroklosa czy opisem tarczy wykutej dla niego przez Hefajstosa. Każda bitwa zaczyna się o świcie, a kończy o zmroku. Walki są rozłożone na pojedynki poszczególnych bohaterów: Menelaosa z Parysem, Hektora z Ajasem, Patroklosem, Achillesem. Na pierwszy plan wysuwają się różni wojownicy: Diomedes, Agamemnon, Idomeneus, Menelaos - przez chwilę ich działaniom poeta poświęca więcej uwagi.

Spośród partii opisowych na uwagę zasługuje opis tarczy Achillesa. Stanowi on pierwszy w historii literatury opis dzieła sztuki, a zarazem oddaje uporządkowany obraz greckiego świata. Środek tarczy przedstawia kosmos: ziemię, niebo i morze, słońce, księżyc oraz inne ciała niebieskie. Kolejne koncentryczne okręgi zawierają obrazy codziennego życia miejskiego i wiejskiego, obrazy zarówno pracy (żniwa, winobranie), jak i świętowania (taneczny korowód). Całość otacza pas wody - to Okeanos, wielka rzeka, która otacza świat. Wojna natomiast, jaką w wielkim epickim skrócie przedstawia Iliada, jest złem zsyłanym przez bogów na ludzi.

Poszczególni bohaterowie odznaczają się jednolitymi, zindywidualizowanymi charakterami. Najważniejszy z nich, Achilles, zapalczywy, dziki i zapamiętały w gniewie do tego stopnia, by pastwić się nad zwłokami wroga, potrafi przezwyciężyć własne słabości i okazać wielkoduszność zbolałemu ojcu - Priamowi. Jest on postacią tragiczną, bowiem swoim upartym trwaniem w gniewie doprowadza do śmierci najbliższego przyjaciela, Patroklosa, a mszcząc się na Hektorze, przyspiesza własną śmierć. Przeciwieństwem Achillesa jest jego główny antagonista, Hektor. Głównym motywem jego działań nie jest - jak w wypadku Achillesa - sława, ale walka w słusznej sprawie, w obronie ojczyzny.

Rola bogów: kulminacyjne momenty bitew często są ich dziełem, mają wpływ na decyzje i postępowanie bohaterów. Postępują oni podobnie jak ludzie, kierują się uczuciami, pomagają swoim ulubieńcom i prześladują tych, których nienawidzą. Atena, Hera, Posejdon stoją po stronie Greków, natomiast Apollo, Afrodyta i Ares wspierają Trojan. Zeus przez jakiś czas sprzyja Trojanom, by spełnić obietnicę daną Tetydzie, matce Achillesa (ma opóźniać walkę, by Grecy odczuli brak Achillesa) ale nie żywi do Greków nienawiści. Niekiedy bogowie są przedstawiani w sposób humorystyczny, np. Zeus boi się, by Hera nie dowiedziała się o jego spotkaniu z Tetydą. Natomiast w Odysei rola bogów została ograniczona: Atena opiekuje się Odyseuszem, a Posejdon i Helios utrudniają jego powrót do domu; częściej niż bogowie Iliady kierują się oni sprawiedliwością.

Odyseja

Głównym, tytułowym bohaterem jest „niezłomny”, „przemyślny” i „wielce obrotny” Odyseusz, król Itaki. Wojna trojańska już się skończyła, Grecy wracają do swoich domów, ale niekiedy, jak w wypadku Odyseusza, trwa to aż dziesięć lat - dzieje się tak za sprawą gniewu Posejdona. Właśnie w dziesiątym roku jego tułaczki rozpoczyna się akcja Odysei - trwa ona około 40 dni. W przeciwieństwie do Iliady, w której dominuje tonacja tragiczna (wiadomo, m.in. z zapowiedzi samego Homera, że zginą główni bohaterowie, Achilles i Hektor, a Troja w końcu zostanie zdobyta), Odyseja jest dziełem optymistycznym: wszystko dobrze się kończy, Odyseusz pomyślnie wraca do ojczyzny. Całość odznacza się prostszą niż w wypadku Iliady kompozycją. Akcja rozgrywa się na dwóch planach, pierwszym z nich są przygody głównego bohatera, drugim zaś - jego powrót do domu i rozprawienie się z zalotnikami żony Penelopy. Pierwszych 12 ksiąg opisuje wędrówki Odyseusza, drugie 12 przedstawia zdarzenia dziejące się na Itace po powrocie Odyseusza do ojczyzny. Obie części dzielą się na tetrady, zespoły czterech ksiąg. Księgi I-IV są poświęcone sytuacji na Itace w czasie nieobecności Odyseusza oraz podróży Telemacha, jego syna, na dwory innych władców achajskich, Nestora w Pylos i Menelaosa w Sparcie, w poszukiwaniu ojca. Kolejne cztery księgi opowiadają o przygodach Odyseusza podczas wędrówki z wyspy Ogigii, gdzie przez 7 lat przebywał on u zakochanej w nim nimfy Kalipso, a którą ma opuścić z woli bogów. Główny bohater pojawia się więc dopiero w V księdze. Księgi IX-XII to opowieść Odyseusza na dworze króla Feaków o przygodach przed przybyciem na Ogigię, m.in. o pobycie w kraju Lotofagów, w kraju Cyklopów i oślepieniu jednego z nich, Polifema, syna Posejdona, za co prześladuje go zagniewany bóg, na wyspie Eola, władcy wiatrów, w kraju olbrzymów Lajstrygonów, na wyspie Kirke, zejściu do podziemia i spotkaniu ze zmarłymi bohaterami wojny trojańskiej, opłynięciu wyspy Syren, przepłynięciu przez cieśninę zamieszkaną przez dwa morskie potwory, Scyllę i Charybdę, zabiciu świętych krów Heliosa na wyspie Trynakrii i zemście boga, samotnym dotarciu na wyspę Ogigię. Księgi XII-XVI opisują przybycie Odyseusza - w przebraniu żebraka - na Itakę. Rozpoznaje go wierny sługa Eumajos, pies Argos oraz piastunka Euryklea. Także Telemach wraca na Itakę, tam też spotyka i rozpoznaje ojca; razem przygotowują zemstę na zalotnikach. Następne cztery księgi poświęcone są jego pobytowi we własnym, obleganym przez zalotników domu, i zniewagom, jakich król Itaki doznaje od nich i od niewiernych sług. Ostatnie księgi przedstawiają rozprawienie się Odyseusza z zalotnikami i ustanowienie - za sprawą Ateny - pokoju na Itace (część ludności sprzyjała pretendentom do ręki Penelopy).

Iliada krzewiła ideał cnoty, męstwa, waleczności, podczas gdy w Odysei na pierwsze miejsce wysuwa się ideał przemyślności, roztropności - inteligencji, czy nawet sprytu. Główny bohater potrafi wyjść cało z każdej opresji, jest odważny, wytrzymały, ale też ciekawy świata. W jego charakterze, inaczej niż w wypadku Achillesa, nie zachodzi żadna znacząca zmiana. Jego żona Penelopa uosabia ideał wiernej żony, cierpliwie czekającej na powrót męża.

Porównanie Iliady i Odysei

Obydwa eposy są prawdopodobnie dziełem jednego autora. Tak zwana kwestia homerycka wywołała liczne dociekania, analizy obu tekstów. Efekty tej pracy to argumenty za i przeciw twierdzeniu, że „Iliada” i „Odyseja” wyszły spod pióra jednego twórcy. Zdecydowanie przeważają racje za przyjęciem tej tezy.Badania historyczno-literackie wykazały, że „Iliada” powstała wcześniej („Odyseja” dopowiada to, czego nie powiedziano w pierwszym eposie). Jest w pewnym sensie jego kontynuacją i uzupełnieniem, jeśli chodzi o bieg akcji i charakterystyki bohaterów.Tak wstęp do „Iliady”,14 jak i do „Odysei”15 (wydania w serii Biblioteka Narodowa) opisują stosunki społeczne, polityczne i prawne na przedstawionych w eposach terenach w czasach Homera i przed nim. Autorzy - Tadeusz Sinko i Zofia Abramowiczówna - wybitni znawcy historii i literatury starożytnej, poruszają wiele spraw dotyczących ludzi tamtego czasu. Mówią o tym, czym zajmowali się oni na co dzień, co jedli, jak się ubierali, jak spędzali wolny czas, jaki był świat bogów, w których wierzyli i jak wyrażali swoją wiarę. Tak przedstawione tło rozważań pozwala lepiej zrozumieć działania bohaterów „Iliady” i „Odysei”, dostrzec motywację postępowania, usprawiedliwić czyny nie mieszczące się w naszej, współczesnej mentalności. Materiałem, tworzywem treściowym, obu eposów są podania o bogach i bohaterach, twory ludzkiej fantazji i obrazy pochodzące z obserwacji życia przekazywane z ust do ust. Kanwa niektórych opowieści ubierana w różne szczegóły powtarza się w wielu zapisach. Każdorazowo jednak dodawano inne elementy czy też rozwijano opowieść w jakimś wybranym kierunku, podkreślając jakiś wątek czy motyw. „Iliada” i „Odyseja” są utworami może najbardziej uniwersalnymi spośród tych, jakie kiedykolwiek napisano. Przywołują zdarzenia, postaci, antagonizmy, jakie powtarzają się przez wszystkie wieki, które minęły od czasu powstania obu eposów. Zawierają ciągle aktualne przestrogi i prezentują zasady moralne, które w większości obowiązują do dziś (jeżeli nieco inaczej je formułujemy czy interpretujemy, to ze względu na odmienne realia życia, a przede wszystkim - ze względu na zasadniczo odmienny typ wiary religijnej, jaką wyznaje cywilizowany człowiek współczesny). Uniwersalizm tych superdzieł starożytności, zakorzenionych w tradycji podań ludowych, tkwi także - a może przede wszystkim - w konstrukcji psychofizycznej i zachowaniach bohaterów literackich. Badacze literatury starożytnej wiele miejsca i czasu poświęcili artyzmowi eposów Homera, środkom artystycznym, jakich używał, kompozycji utworów, analizie wątków i języka, wierzeniom religijnym, przebiegom walk i pojedynków, opisom elementów fantastycznych... Niemal każda książka i artykuł o dziełach Homera przynosi także wzmianki i opisy bohaterów, jakich autor przedstawił. Poważne monografie poświęcają problematyce bohaterów całe rozdziały. Jednak, poza charakterystyką osób i wskazaniem na ich funkcję w przebiegu zdarzeń, poza wskazaniem roli poszczególnych postaci w tekście, nie otrzymujemy jednoznacznego określenia typu bohatera, który jawi się jako „wspólny mianownik” występujących tu osób. Analiza obu eposów w aspekcie problematyki bohaterów podpowiada ów „wspólny mianownik”. Homer upodobał sobie bohaterów silnych, sprawnych fizycznie, wysportowanych, gotowych i zdolnych do walki, wyżywających się chętnie w zawodach sportowych i angażujących się bez wahania w różne formy rywalizacji dającej szansę chwalebnego zwycięstwa. Analiza bohatera homeryckiego uosabia siłę i sprawność zarówno w wymiarze fizycznym, jak i w sensie możliwości umysłu. Także tam, gdzie autor nie podkreśla inteligencji bohatera, jest ona zawsze elementem towarzyszącym. Ten typ bohatera ma rysy uniwersalne. Obecnie w literaturze i w filmie często pokazywane są postaci o takim właśnie rysunku. Dość wymienić całą rzeszę amerykańskich kowbojów, czy gangsterów, albo dzielnych stróżów prawa, którzy sprytem i sprawnością fizyczną zwyciężają zło, walczą z przestępcami. Takich dzieł powstało wiele także na gruncie polskim. Tak jak u Homera, tak i w twórczości współczesnej bohater sprawny, silny, dominujący nad innymi niekiedy wykorzystuje te możliwości w nadmiarze (okrucieństwo Achillesa postaci gangsterów). Znaczenie i aktualność dzieł Homera nie mogą być rozważane w oderwaniu od problematyki bohatera. Wydaje się, że właśnie w tym typie bohatera, jaki został tu zaprezentowany, tkwi tajemnica żywotności homeryckich eposów. Typ bohatera powstały przed dwoma tysiącami lat, realizujący się w trzech dziedzinach: w walce, w sporcie i w pracy, ciągle się aktualizuje i imponuje ludziom współczesnym pozytywnym myśleniem, tężyzną fizyczną i wspaniałą sprawnością ciała i umysłu.

Epos Homerycki

Epos homerycki i jego tradycje w literaturze polskiej.

Homer - twórca najstarszych dzieł epickich Iliada i Odyseja. Żył na przełomie IX i VIII w. p. n. e. i pochodził z Azji Mniejszej, a o jego ród "spierało się siedem miast". Homer to imię znaczeniowe, a w tłumaczeniu oznacza "ślepiec" i "poeta". Poeta ten uznawany jest za twórcę Eposu, będącego gatunkiem epickim, wierszowanym, który opowiada w podniosłym stylu dzieje mitycznych lub historycznych bohaterów na tle przełomowych wydarzeń.

Iliada - utwór epicki pisany heksametrem, podzielony na 24 księgi (pieśni). Jest poematem wojennym eksponującym sceny batalistyczne. Opowiada o kilku epizodach związanych z wojną trojańską. Między innymi przedstawiony jest w nim spór Achillesa z Agamemnonem i jego konsekwencje. Utwór jest bardzo realistyczny i symetryczny. Jest też jakby wstępem do drugiego eposu Homera - Odyseji. Jest to historia 10-letniej tułaczki Odysa, wracający spod Troi do domu, do Itaki. W przeciwieństwie do Iliady ten utwór jest raczej poematem baśniowo-przygodowym. Odyseusz i jego wędrówki odczytywane są jako metafora ludzkiego życia, a bohater staje się archetypem wędrowca. Jego podróż wykorzystana została w wielu utworach literackich, jak chociażby w powieści Jamesa Joyca Ulisses.

Cechy eposu homeryckiego:

- poemat rozpoczyna się inwokacją (Iliada - do muz z prośbą o natchnienie)

- obiektywna narracja i dystans wobec wydarzeń, narrator wszechwiedzący

- podniosły styl wykorzystany do opisu ważnych wydarzeń

- szczegółowość i realizm w opisach

- dwa plany wydarzeń: realistyczny i fantastyczny, ale bez ich wyraźnego podziału

- rozbudowanie porównań, zabieg retardycji (podnieść napięcie), zmienna forma podawcza, przenośnie, epitety, onomatopeje (barwność języka)

- heksametr, daje efekt rytmiczności (sześć stóp metrycznych)

- idealizacja, hiperbolizacja bohaterów

Eposy rycerskie - opowiadania o czynach bohaterskich, sławiły męstwo, wierność, oddanie królowi, ojczyźnie, religii:

- "O królu Arturze"

- "Pieśń o czynach"

- "Pieśń o Rolandzie"

? "Pieśń o Cydzie"

W późniejszych epokach odchodziło się od tradycyjnego eposu, a zajęto się gatunkami przez niego wykształconymi: opowiadania, opisy, powieści.

W Polsce epos pojawił się w Baroku, podejmował on tematy tamtych czasów, wydarzenia historyczne i religijne: Władysław IV Twardowskiego, Oblężenie Jasnej Góry, Transakcja wojny chocimskiej Potockiej (inwokacja, sceny batalistyczne, realizm, patetyzm stylu). W Oświeceniu próbowano zajmować sie eposem lecz stracił on swą popularność. Potem był czas eposu romantycznego, lecz był on odmiennym gatunkiem, gdyż łączył się z innymi gatunkami. przykładem jest "Pan Tadeusz" - opisy, inwokacja, ważny moment dziejowy, narrator, walki. Pewne cechy eposu zachowała powieść, która obrazuje losy całych grup społecznych ("Nad Niemnem", "Chłopi", "Noce i dnie").

7

---