Model rodziny XXI wieku
Art. 18 Konstytucji RP stanowi, że małżeństwo jest związkiem kobiety i mężczyzny i jako taki, wraz z rodziną i jej funkcjami rodzicielskimi, znajduje się pod ochroną i opieką państwa. Konstytucja gwarantuje też rodzicom prawo do wychowania dzieci zgodnie z ich własnymi przekonaniami (art. 48 ust. 1), natomiast dzieciom - prawo do ochrony przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją (art. 72 ust. 1). Ustawodawca gwarantuje pomoc rodzinom - zwłaszcza wielodzietnym i niepełnym - znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej. Państwo zapewnia też realizację prawa i obowiązku alimentacji, kobieta ma zapewnione równe szanse zatrudnienia z mężczyzną, co pociąga za sobą stworzenie systemu wspierania rodziny w pełnieniu funkcji prokreacyjnej (ochrona kobiety ciężarnej) i opiekuńczo-wychowawczej (urlop macierzyński i wychowawczy, żłobki i przedszkola). Wszystkie sprawy natury szczegółowej dotyczące rodziny reguluje Kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Zmiany w moralności rodzinnej oznaczają odchodzenie od dawnych przypisanych ról kobiety i mężczyzny do nowych możliwości wyboru prawie we wszystkich dziedzinach życia małżeńskiego i rodzinnego. Nadmierny indywidualizm, a niekiedy narcystyczny kult samorealizacji, niezdolność do wchodzenia w trwałe związki i podejmowania instytucjonalnych zobowiązań niosą z sobą konkretne niebezpieczeństwa dla instytucji małżeństwa i rodziny (np. związki małżeńskie „na próbę” lub na określony czas, dziecko jako zagrożenie dla szczęścia rodziców, związek małżeński jako swoiste dobro konsumpcyjne). Coraz bardziej widoczne społecznie są alternatywne formy życia małżeńskiego: związki homoseksualne, małżeństwa grupowe, kohabitacja, niepełne związki wynikające z rozwodu. Alternatywne style życia rodzinnego wynikają z potrzeby bycia w jakiejś wspólnocie, ale często tylko na określony czas. Nie dostrzega się potrzeby podejmowania wysiłków w imię przetrwania związku, jeżeli nie przynosi on satysfakcji obojgu partnerom. Termin „rodzina” jest odnoszony także do związków między ludźmi, których nie łączy formalne małżeństwo, lecz dobrowolna więź.
Współczesne formy życia społeczeństw europejskich zawierają wielość form życia rodzinnego. Nowe typy rodzin istniały też wcześniej, ale teraz występuje ich bogactwo i różnorodność. A politycy dostosowują ustawy do tej różnorodności. Dominują małe rodziny nuklearne z jednym dzieckiem. Istnieją bezdzietne małżeństwa z wyboru, rodziny rozbite, powtórne małżeństwa. Liczba i struktura rodzin jest wypadkową ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności oraz uznawanego społecznie modelu rodziny. Ruch naturalny to urodzenia i zgony, małżeństwa i rozwody. Ruch wędrówkowy stanowią migracje wewnętrzne i zewnętrzne. Uznawanym w Europie modelem jest rodzina dwupokoleniowa z jednym lub dwojgiem dzieci.
Dają się zauważyć następujące tendencje demograficzne, związane z funkcjonowaniem rodziny:
przyrost naturalny w ostatnich kilkudziesięciu latach się zmniejsza. A ponieważ ogólny współczynnik zgonów nie zmienia się lub się zmniejsza, spadek współczynnika przyrostu jest konsekwencją obniżania się współczynników urodzeń
współczynnik małżeństw również spada - w latach '70 średnio 8 osób na 1000 zawierało związek małżeński. Na początku lat '90 współczynnik ten spadł poniżej 6. W dodatku największy spadek współczynników małżeństw dotyczy osób w wieku 15-24 lat
spada współczynnik pierwszych małżeństw kobiet poniżej 50 lat. Obecnie więcej kobiet pozostaje w stanie wolnym lub nieformalnych związkach. Wzrasta wiek kobiet zawierających małżeństwo
wzrasta współczynnik rozwodów - w latach '90 średnio od 1/3 do połowy małżeństw kończyło się rozwodem
współczynnik dzietności rzadko kiedy przekracza 2, co nie daje nawet prostej zastępowalności pokoleń
współczynnik reprodukcji netto (mówiący o tym ile córek zastępuje matkę) podobnie jak współczynnik dzietności - nie osiąga wartości 1
wzrost liczby urodzeń pozamałżeńskich świadczy o upowszechnieniu związków pozamałżeńskich
Jednocześnie według badań socjologicznych życie rodzinne jest wysoko cenione jako baza do tworzenia gospodarstw domowych i podstawowych relacji społecznych. Międzynarodowe dokumenty prawne to potwierdzają - rodzina jest uprawniona do opieki ze strony społeczeństwa i państwa. Mówią o tym m.in. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, oraz Europejska Karta Społeczna.
Zmiany w strukturze rodziny z patriarchalnej na partnerską nie dokonują się poza rodziną albo poprzez jej zakwestionowanie, ale w ramach codziennych interakcji rodzinnych. W rodzinie - mimo jej ogólnego kryzysu - nadal są przekazywane wartości, normy i wzory zachowań społecznych, moralnych i religijnych. Rodzina pośredniczy między jednostką a społeczeństwem w zakresie przekazywania, percepcji i akceptacji treści kulturowych. Wśród nich są te, które definiują co jest dobre, a co złe. Pojawia się nawet niechęć do zbiorowych form życia społecznego, ucieczka w życie rodzinne. Rodzina jest miejscem schronienia przed agresją i zewnętrznym zagrożeniem, grupą społeczną dającą poczucie bezpieczeństwa i oparcia w życiu, przestrzenią, w której człowiek jest akceptowany takim, jakim jest i może się rozwijać osobowościowo.
Dom rodzinny może być zarówno miejscem, w którym młody człowiek znajduje oparcie, zrozumienie i poczucie bezpieczeństwa, jak i „areną” wielorakich konfliktów i napięć. Im wewnętrzna atmosfera jest bardziej pozytywna, wolna od trwałych konfliktów oparta na wzajemnym zaufaniu i więzach emocjonalnych, tym większa szansa przekazu wartości z jednego pokolenia na drugie. Rodzina w naszej kulturze jest najważniejszym nośnikiem socjalizacji, miejscem powstawania, kształtowania się i dojrzewania ludzkich relacji i odniesień. Rodzinne kontakty społeczne z okresu dzieciństwa i młodości w znacznym stopniu decydują o dobrym lub złym przystosowaniu do życia. Brak wzorców osobowych, zaburzenia w identyfikacji z matka lub ojcem, mogą prowadzić do postaw aspołecznych, oraz wielu trudności w nawiązywaniu kontaktów. Częściej to matka jest osobą, którą młodzi ludzie chcieliby naśladować, ze względu na większy stopień uzależnienia.
Podstawową i preferowaną formą egzystencji jest rodzina mała (dwupokoleniowa), posiadająca oddzielne mieszkanie i prowadząca odrębne gospodarstwo domowe. Oprócz męża nierzadko i żona pracuje poza domem ale nie jest to zasada bezwzględna. Dominuje rodzina nieprodukcyjna i oparta głównie na nieekonomicznych podstawach, kontrolująca urodziny. Powiązania rodziny z mikrostrukturami wspólnotowymi słabną (np. więź sąsiedzka). Rodzina staje się grupą coraz bardziej intymną. Wzrasta wewnątrzrodzinna tolerancja i akceptacja wewnątrzrodzinnego (w tym szczególnie małżeńskiego) egalitaryzmu przy coraz większej wyrozumiałości dla ideologicznych różnic między pokoleniami. Występuje zupełny brak dystansu między mężem a żoną oraz znacznemu zmniejszeniu ulega dystans między dziećmi i rodzicami. Dzieci, zwłaszcza starsze, traktowane są po koleżeńsku. Maleje specjalizacja ról żony i męża. Więź osobista zyskuje na znaczeniu w zestawieniu z więzią rzeczową. Rodziny są bardziej konfliktowe niż dawniej i znacznie bardziej podatne na rozpad.
Karol Bagan