Marzena Nowak Kielce

MODEL WSPÓŁCZESNEJ RODZINY JAKO PODSTAWOWE ŚRODOWISKO

WYCHOWAWCZE.

Podejmując próbę scharakteryzowania współczesnej polskiej rodziny, dążymy przede

wszystkim do określenia wielorakich aspektów jej funkcjonowania. Rodzina, bowiem podlega

ciągłym zmianom. Kondycja rodziny, jej funkcjonowanie uzależnione są od przemian

dokonujących się w naszym społeczeństwie. Rodzina jako podstawowe środowisko

wychowawcze stanowi źródło tendencji i procesów społecznych, które w perspektywie będą

decydowały o wizerunku społeczeństwa naszego kraju.

Spośród wielu czynników powodujących sytuacje kryzysowe we współczesnych

rodzinach należy wymienić: standard życia materialnego, nietrwałość rodziny,

nieodpowiednie funkcjonowanie rodziny niepełnej i zrekonstruowanej, niska świadomość

wychowawcza rodziców oraz dezorganizacja wychowawcza. Istotne wskaźniki określające

dezorganizację życia rodzinnego to: osłabienie więzi uczuciowej między członkami rodziny,

coraz większy stopień utraty poczucia przynależności, eliminowanie sfer emocjonalnych w

rodzinie na korzyść rzeczowych - materialnych wartości.

Mimo tych zagrożeń i sytuacji kryzysowych, z jakimi spotyka się polska rodzina,

badania współczesnych socjologów, pedagogów wskazują, że dla społeczeństwa polskiego

rodzina stanowi wartość samą w sobie, natomiast dla kobiet rodzina jest najwyższą wartością.

Wynika to z stąd, iż stanowi ona małą grupę społeczną, w której jej członkowie czują się

bezpiecznie, bez wewnętrznych i zewnętrznych zagrożeń. Intymne więzi uczuciowe w grupie

rodzinnej, bezpośredniość oddziaływań, poczucie przynależności i wzajemnej miłości

kształtują środowisko spokoju wewnętrznego, bezpieczeństwa, wolności od zewnętrznych

stresów.

Dokonujące się zmiany ustrojowe w naszym społeczeństwie mają wpływ na

przemiany struktury, funkcji oraz zadań wychowawczych współczesnych rodzin. Środowisko

rodzinne nie jest w stanie nadążyć za transformacją, stąd też występują trudności

wychowawcze z dziećmi, rozluźnienie więzów emocjonalnych w rodzinie, a nawet patologia

wewnątrzrodzinna. Treść i poziom kultury pedagogicznej rodziców uzależnione są w

mniejszym stopniu od warunków społeczno-gospodarczych naszego kraju, w większym

natomiast od stopnia wykształcenia rodziców, kultury, struktury zawodowej i środowiska

zamieszkania rodziców. Wrażliwość rodziców na potrzeby społeczne, psychiczne, na sytuacje

wychowawcze; świadomość wychowawcza i postawy rodzicielskie mają wpływ na

kształtowanie osobowości dziecka.

1

Przez lata ukształtował się w Polsce tradycyjny model rodziny, charakteryzujący się

rygorystycznie przestrzeganym podziałem czynności między mężczyzną a kobietą, mężem i

żoną. Według tego podziału mężczyzna jest odpowiedzialny za materialny byt rodziny,

natomiast kobiecie przypisane zostało zajmowanie się domem i wychowanie dzieci. Z.

Tyszka

2

dowodzi, że podstawą partnerstwa w małżeństwie jest równomierne rozłożenie

obowiązków rodzinnych, równomierny dostęp do wewnątrzrodzinnej wiedzy oraz równe

uprawnienia małżonków dotyczące życia poza rodziną. Ograniczenie pojęcia partnerstwa w

rodzinie do „ sprawiedliwego" podziału obowiązków wydaje się nieporozumieniem.

Eksponuje się, bowiem w ten sposób jedynie formalną instytucjonalność rodziny.

Tymczasem umiejętność komunikowania się, współdziałania ze sobą jest bardziej

istotna w rodzinie, niż podział wykonywanych obowiązków domowych. „Rodzina to

wspólnota fizyczna i duchowa"- pisze R. Praszkier. Za psychologami społecznymi więzi

między ludźmi, R. Praszkier dzieli na relacje wspólnoty i relacje wymiany. „Typowe cechy

relacji wspólnotowej to: uwrażliwienie na dobro partnera; pomaganie bez oczekiwania na

rewanż; podział bądź porówna, bądź według potrzeb".

3

1

H. Cudak., Szkice z badań nad rodziną.. Kielce., 1995

2

Z. Tyszka., Sposób współżycia w rodzinie „Problemy Rodziny”., 1986., nr1

3

R. Praszkier., Ekologia problemów rodzinnych.. Warszawa., 1992; s.44

Praktyczna realizacja założeń partnerskiego współżycia jest skomplikowana i niełatwa.

Autentycznie partnerskich rodzin można dziś wskazać niewiele. Większość współczesnych

małżeństw realizuje tylko niektóre elementy partnerskiego modelu rodziny. By ideę

partnerstwa w rodzinie upowszechnić, należałoby przede wszystkim zadbać o właściwe

przygotowanie młodych do życia w rodzinie, wyposażyć ich w wiedzę z zakresu pedagogiki

rodziny, uświadomić cele związku małżeńskiego, wykształcić umiejętności

komunikowania się.

Dokonujące się przemiany polskiej rodziny w zakresie struktury, warunków

ekonomicznych, modelu stosunków wewnątrzrodzinnych sprawiły, że ulega zmianom

atmosfera wychowawcza w rodzinie, rozszerza się krąg trudnych problemów, takich jak

obecna sytuacja na rynku pracy, masowe emigracje w poszukiwaniu wyższych standardów

życiowych, choroby członków rodziny, uzależnienia. Trudna sytuacja materialna polskiej

rodziny jest przyczyną poszukiwania pracy za granicą naszego kraju. Ten fakt wpływa

negatywnie na pozytywne stosunki miedzy członkami wspólnoty rodzinnej.

Nauczyciele w szkole, wychowawcy na koloniach zauważają, że w różnych

sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych dominuje rywalizacja wśród dzieci, chęć eksponowania

siebie. Dzieci są wobec siebie agresywne a nawet okrutne. Wystarczy obserwować grupę

dzieci bawiących się na placach osiedli mieszkaniowych. Zachowują się niezwykle głośno,

krzyk jest jedyną formą komunikacji językowej, wszystkie sporne sprawy rozstrzygają za

pomocą pięści, kopniaków i wyzwisk.

Takie wzory zachowań czerpią najmłodsi z własnych domów rodzinnych. Przyczyny

konfliktów w rodzinie są najczęściej spowodowane trudną sytuacją materialną, osłabieniem

więzi rodzinnych. Gonitwa za dostatkiem, życie na wyższym poziomie materialnym również

wzmaga stres członków rodziny, jest źródłem konfliktów, bywa także przyczyną trwałej

dezorganizacji rodziny. Zaniedbywanie obowiązków wychowawczych często ma swe źródło

w uzależnieniu od narkotyków jednego, bądź obojga rodziców. Tymczasem po alkohol,

papierosy i narkotyki sięgają coraz częściej uczniowie szkół podstawowych. Kolejną

przyczyną domowych sporów są kłopoty, które sprawiają dzieci. Rodzice mają różne poglądy

na temat metod wychowawczych, różnie oceniają postawy i zachowania dzieci, stąd też

często są z tego powodu nieporozumienia w rodzinie.

Funkcjonują również środowiska rodzinne, gdzie panuje klimat stosunkowo

korzystny. Rodziny, w których występuje właściwy klimat domowy, można podzielić na

grupy charakteryzujące się:

- małą konfliktowością w życiu codziennym,

- umiejętnością porozumiewania się w trudnych sytuacjach interpersonalnych i życiowych,

- serdecznością w stosunkach między rodzicami oraz rodzicami i dziećmi,

- wspólnotą rodzinną, w której wszyscy rozumieją się nawzajem, służą sobie pomocą,

- dużą siłą więzów uczuciowych i potrzeb, których wynikiem są życiowe kontakty

interpersonalne w rodzinie.

Podstawy klimatu każdej rodziny budują uznawane przez nią wartości. Filozofowie,

pedagodzy wyróżniają trzy kategorie wartości, trzy poziomy wpływów pedagogicznych

oddziałujących na wychowanków. Są to kategorie wartości dotyczące rozwoju fizycznego,

rozwoju duchowego oraz kategoria tak zwanych wartości absolutnych, jak: dobro, prawda,

piękno, świętość, wolność, tolerancja, patriotyzm.

Hierarchia wartości nie jest czymś uniwersalnym. Różnice w preferencjach systemów

wartości dostrzec można, ujmując problem zarówno historycznie jak i geograficznie.

4

Wartości odgrywają ważną rolę w każdej grupie społecznej. Uznanie wspólnych celów i

ideałów pozwala na kształtowanie więzi w rodzinie, w organizacji, w kraju. Świadome

kształtowanie określonego systemu wartości w działaniu wychowawczym rodziny jest

czynnikiem, który zdecyduje o przyszłości narodu. Wartości, bowiem „nie stanowią rezultatu

naukowych dociekań, nie są naukowo konstruowane, lecz narastają procesie rozwoju

historyczno-kulturowego. Jeśli na pewnym etapie historii nabywają one cech doniosłości,

wagi, znaczenia, uznania,

akceptacji w płaszczyźnie społecznej, wówczas traktuje się je

jako

4

H. Cudak., Szkice z badań nad rodziną.. Kielce., 1995

wartości podstawowe [...], one określają styl życia, umożliwiają człowiekowi ukształtowanie

sensownej koncepcji siebie samego, społeczeństwa, świata".

5

Nowa sytuacja społeczno-polityczna i ekonomiczna, raczej nie są sprzymierzeńcami

rodziny. Polacy są wolni, mają otwarte granice, nowe miejsca pracy, mogą głosić swoje

poglądy i oczekiwania. Rodzina nie służy już jako miejsce bezpiecznego odreagowania.

Rodzina nie ma obecnie jasno określonego, pozytywnego wzorca. Kontynuuje socjalistyczny

model obyczajowy albo czerpie wzory z krajów zachodnich. Zagrażają jej istnieniu rozwody,

migracje spowodowane trudną sytuacją materialną, konflikty wewnątrzrodzinne, alkoholizm,

narkomania i rozmaite przypadki losowe. Niepokojącym zjawiskiem jest rosnąca liczba

rodzin niepełnych oraz dzieci nieślubnych. Współczesna rodzina polska jest otwarta na

zjawiska i procesy społeczne zachodzące w środowisku lokalnym i ponadlokalnym. Dorośli

jej członkowie są wielorako powiązani ze społeczeństwem działalnością społeczną,

polityczną i gospodarczą, zewnętrzne doświadczenia przenoszą na grunt środowiska

rodzinnego, poddające wartościowaniu i ocenie.

6

Rodzina pełni wiele funkcji, jedną z nich jest funkcja opiekuńcza. S.Kawula

7

, pisząc

o funkcji opiekuńczej współczesnej rodziny, wyraża słuszne stanowisko, że rodzice powinni

objąć opieką przede wszystkim dzieci bez względu na ich wiek i walory zdrowotne. Stąd też

zwraca uwagę w działalności opiekuńczej rodziców na:

1. Działalność podstawową dotyczącą tworzenia odpowiednich warunków w rodzinie w celu

wszechstronnego rozwoju dzieci.

2. Działalność stymulującą możliwości rozwojowe dzieci w rodzime.

3. Działalność asekuracyjną polegającą na ochronie dzieci przed ewentualnymi zagrożeniami.

4. Działalność opiekuńczą o charakterze kompensacyjnym, polegającą na wyrównywaniu

braków u dzieci.

5. Działalność ratowniczą w przypadkach, które mogą doprowadzić do deformacji życia i

osobowości dziecka.

5

S. Pamuła., Wartości podstawowe w wychowaniu „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze"., 1994., nr3; s.8

6

H. Cudak., Szkice z badań nad rodziną.. Kielce., 1995

7

S. Kawula., Funkcje rodziny „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze"., 1991., nr9

Dokonujące się współcześnie w Polsce przemiany w różnych dziedzinach życia

spowodowały także zasadnicze zmiany struktury obrazu i modelu rodzin polskich. Do 1989

roku Polacy żyli w systemie społecznym, który gwarantował ludziom pracę, zapewniał

podstawowe zabezpieczenia socjalne. Wejście do Unii Europejskiej, przejście do nowej

gospodarki rynkowej okazało się procesem niezwykle trudnym. Owa transformacja społeczna

i gospodarcza wniosła do życia polskich rodzin wiele nieoczekiwanych zmian.

Cechą charakterystyczną rodzin ostatnich lat jest zmniejszająca się ich liczebność, w

miastach dominują rodziny z jednym dzieckiem, na wsi upowszechnił się model rodziny z

dwojgiem dzieci. Wciąż wzrasta liczba rodzin rozbitych i w wolnych związkach. Większość

rodzin odczuwa zagrożenie poczucia bezpieczeństwa ze względu na nieustabilizowaną

sytuację na rynku pracy. Często dochody rodzin są nieadekwatne do aktualnych potrzeb.

Polaryzacja dochodów w rodzinach pogłębia się, co tworzy szczególne rejony zagrożenia.

Partnerski model rodziny częściej bywa realizowanym przez ludzi z wyższym

wykształceniem, pracujących zawodowo. Struktura rodziny, warunki ekonomiczne, model

małżeński są między innymi czynnikami współtworzącymi atmosferę wychowawczą w

rodzinie.

Współczesna rodzina polska, choć przeżywa wielorakie trudności, wynikające z

uwarunkowań wewnątrzrodzinnych, jak i pozarodzinnych, dąży jednak do zaspokojenia

podstawowych potrzeb biologicznych, polepszenie materialnych i psychicznych oraz

rozwoju dzieci, realizując w większym bądź mniejszym zakresie funkcje rodzicielskie.

Rodzina jest, bowiem tą grupą społeczną, która może przyśpieszyć demokratyzację życia

społecznego poprzez kształtowanie u młodego pokolenia określonych norm społecznych,

wartości etycznych i wzorców zachowań odpowiadających pluralistycznym i wolnościowym

zasadom społeczeństwa demokratycznego.

8

Zdaniem A. Kamińskiego model jest to „pojęcie ogólne, utworzone przez

wyselekcjonowanie i wyabstrahowanie z określonej rzeczywistości pewnych jej istotnych

8

H. Cudak., Szkice z badań nad rodziną.. Kielce., 1995

elementów i zbudowania z nich syntetycznej struktury, będącym skrótowym obrazem danej

rzeczywistości"

9

Przy czym model może być obrazem:

1. rzeczywistości empirycznie stwierdzonej (jak jest),

2. rzeczywistości pożądanej, postulowanej, projektowanej (jak być może ).

Modele rodziny wyrażają wartości deklarowane, nie zawsze jednak realizowane w

praktyce. Są one kształtowane przez realne warunki życia, spontanicznie, ale na ich rozwój

wpływa również świadoma działalność szerszych grup społecznych i instytucji, które chcą

wychować ludzi zgodnie ze swymi ideałami.

Należą do nich: środki masowego przekazu, państwo, instytucje kultury narodowej

itp. Tak jak się zmieniają realne warunki życia, tak przeobrażeniom ulegają świadomie

konstruowane modele, co z kolei wpływa na zmiany modeli faktycznych,

rozpowszechnionych w społeczeństwie.

Rodzina współczesna rozwija się w okresie zagwarantowanej przez konstytucję

równości praw i obowiązków kobiet i mężczyzn w zakresie życia politycznego, kulturalnego i

gospodarczego.

Równouprawnienie obejmuje dostęp do wykształcenia i wyboru zawodu, a także

równość w sprawach majątkowych, w działalności społecznej i politycznej, w uczestnictwie

w kulturze. Władza rodzicielska dzielona jest przez obydwoje rodziców, a dzieci

przedmałżeńskie czy pozamałżeńskie zrównane są w prawach z małżeńskimi. Rodzina i

macierzyństwo znajdują się pod opieka państwa.

Obecnie wzrost podstaw ekonomicznego i społecznego zabezpieczenia rodziny

pozwoliły osiągnąć jej wyższy poziom życia. Współcześnie zmieniła się organizacja życia

prywatnego rodziny, zmieniły się stosunki między małżonkami i zmienił się sposób

wychowania dzieci.

Najogólniej można wykazać za R. Millerem

10

następujące zjawiska połączone ze

zmianami struktury i organizacji życia rodziny:

9

A. Kamiński: Funkcje pedagogiki społecznej. Warszawa 1982, PWN, s. 62.

10

R. Miller: Proces wychowania i jego wyniki. Warszawa 1966, PZWS, s. 107.

1. zmniejszająca się liczba członków rodziny,

2. wzrastająca liczba małżeństw, w których oboje rodzice pracują,

3. uwolnienie dzieci od rygorów pracy, uzyskanie znacznie większej samodzielności,

4. zmiana sposobu spędzania wolnego czasu wszystkich członków rodziny.

Analiza przeobrażeń w zakresie struktury i organizacji życia doprowadza do

stwierdzenia, że współczesna rodzina jest małą demokratyczną grupą, w której wspólnie

organizuje się życie rodzinne. Członkowie rodziny są bardziej zindywidualizowani,

samodzielni, domagają się wzajemnej tolerancji i pewnego marginesu swobody. Kierunki

przemian towarzyszące przejściu od rodziny tradycyjnej do modelu rodziny współczesnej

najlepiej zanalizował Z. Tyszka:

11

1. Od rodziny dużej ( wielopokoleniowej) do rodziny małej ( podstawowej).

2. Od rodziny biologicznie zdeterminowanej do rodziny planowanej.

W przeszłości funkcja seksualna rodziny podstawowej powstawała w ścisłym zespoleniu

z funkcją prokreacyjną ( naturalny cykl rodzenia ). Ewolucja nauki, techniki i obyczajów

spowodowała oddzielenie funkcji seksualnej od prokreacyjnej i umożliwiła planowanie

rozrodczości.

3. Od rodziny produkcyjnej do rodziny nieprodukcyjnej.

Rodzina była ściśle zespolona z domowym warsztatem pracy i stanowiła jego załogę

Produkcyjna znajdującą się pod kierownictwem ojca. W trakcie szybkiej industrializacji

praca została oddzielona od środowiska rodzinno – domowego, zwiększając liczbę i

procent rodzin nieprodukcyjnych.

4. Od rodziny patriarchalnej do rodziny egalitarnej.

„Głowa rodziny" przestała pełnić funkcję „szefa" rodzinnej produkcji, podejmując

pracę zawodową poza domem. Tendencje egalitarystyczne znajdują również swoje

odzwierciedlenie w relacjach między rodzicami a dziećmi. Nastąpiło pewne wyzwolenie

się młodzieży spod arbitralnej władzy starszych, zmalał dystans między rodzicami

11

Z. Tyszka: Rodziny współczesne w Polsce. Warszawa 1982, IWZZ, s.26-28.

a dziećmi.

5. Od rodziny zinstytucjonalizowanej do rodziny podporządkowanej treściom

humanistycznym.

Całokształt tego złożonego procesu warunkowany jest przez zmiany zachodzące w

Strukturze i funkcjach rodziny współczesnej. We współczesnej rodzinie coraz bardziej

dominują intymne więzi emocjonalne, intelektualne i coraz ważniejszą rolę odgrywa

interakcja. Zaznacza się wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny.

6. Od rodziny „otwartej" do rodziny „zamkniętej".

Dawne, tradycyjne z reguły nieduże społeczności lokalne składały się z tzw.

rodzin „otwartych", nie odgradzających się od najbliższego otoczenia społecznego.

Rozluźnienie związku rodziny ze wspólnoty kręgów społecznych spowodowało

to, że rodzina stała się „zamkniętą" w stosunku do amorficznego i anonimowego

środowiska.

Można stwierdzić, że model rodziny współczesnej, powstały w wyniku przemian

społeczno - gospodarczych i ustrojowych jest jednolity, a odchylenia od niego nie są zbyt

duże. Jest to model rodziny egalitarnej, w której pracują zawodowo mąż i żona, a nawet, jeśli

pracuje tylko mąż lub żona, to obydwoje wspólnie decydują o sprawach rodziny. Ze względu

na pracę zawodową kobiet, mężczyźni przyjmują część obowiązków domowych na siebie.

Rodzinę cechuje regulacja urodzeń i dążenie do zapewnienia lepszej przyszłości swoim

dzieciom. Współczesna rodzina zachowuje cechy instytucji społecznej staje się jednocześnie

coraz bardziej związkiem osobowym. Wpływa na to autonomizacja małżeństwa w

całokształcie życia rodzinnego, wyodrębnienie się ról i zadań specyficznie małżeńskich.

Dążenie do pełniejszego zaspokojenia potrzeb członków rodziny skłania do poszukiwań

nowych i doskonalszych wzorów współżycia.

Można, więc oczekiwać, że odmienności poszczególnych kategorii rodzin będą w

coraz mniejszym stopniu uwarunkowane tradycyjnymi wzorami i stereotypami, natomiast w

większym stopniu osobistymi cechami ich członków: wykształcenie, pozycja w strukturze

społeczno - zawodowej, różnicami osobowościowymi czy uznanymi normami i wartościami.

Przeobrażenia zmierzają w kierunku ujednolicenia ogólnych celów, oczekiwań, zasad

funkcjonowania rodziny, natomiast sposoby ich realizacji stają się coraz bardziej

zindywidualizowane i różnorodne. Przemiany życia rodzinnego dokonują się stopniowo, a

realizacja wielu przeobrażeń jest kwestią szeregu lat.